Św. Rafał Kalinowski - w służbie Bogu i Ojczyźnie by Wydawnictwo Karmelitów Bosych

Św. Rafał Kalinowski w służbie Bogu i Ojczyźnie 100-lecie śmierci (1907–2007) Materiały z sympozjum Katolicki Uniwersytet Lubelski 26 października 2007 r. Redakcja Stanisław Fudala OCD

Kraków 2009 Wydawnictwo Karmelitów Bosych

Imprimi potest O. Albert Wach OCD, prowincjał Kraków, dnia 17.03.2009 r. Nr 83/09

Karmelitański Instytut Duchowości ul. Rakowicka 18, 30-960 Kraków Wydawnictwo Karmelitów Bosych 31-222 Kraków, ul. Z. Glogera 5 www.wkb.krakow.pl www.karmel.pl e-mail: wydawnictwo@wkb.krakow.pl wydawnictwo@karmel.pl

ISBN 978-83-7604-026-4

Przedmowa

Rok 2007 – stulecie śmierci św. Rafała Kalinowskiego, powstańca styczniowego, sybiraka, karmelity bosego – stał się okazją do przypomnienia tej wyjątkowej postaci, wyjątkowej zarówno w dziejach walki o niepodległość Polski, jak i w dziejach zakonu karmelitańskiego. W ramach jubileuszowych obchodów organizowane były różne spotkania: religijne (msze dziękczynne), naukowe (sympozja) i kulturalne (koncerty). W te wydarzenia wpisuje się również sesja naukowa, która odbyła się 26 października w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawła II. Podjęta przez Zakon Karmelitów Bosych inicjatywa jej otwarcia spotkała się z życzliwym przyjęciem ze strony kierownictwa Katedry Teologii Życia Duchowego. Organizatorami była wspomniana Katedra oraz Wyższe Seminarium Karmelitów Bosych w Lublinie. Wsparcia naukowego oraz finansowego udzieliła również Krakowska Prowincja Karmelitów Bosych. Sesja zgromadziła wielu wybitnych teologów duchowości zarówno z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, jak i z Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego z Warszawy oraz z Papieskiej Akademii Teologicznej z Krakowa. W referatach i dyskusjach prelegenci starali się w nowy sposób spojrzeć na osobę św. Rafała i odczytać jego dziedzictwo religijne i społeczne. Po raz kolejny mogliśmy się przekonać, że św. Rafał Kalinowski to postać niezwykła, przemawiająca do dzisiejszego człowieka nade wszystko poprzez bezkompromisową postawę, pełną miłości do Boga, człowieka i Ojczyzny.

Przedmowa

Teologiczne dociekania na temat duchowej postawy św. Rafała zostały mocno osadzone w realiach historycznych, które przedstawił ks. prof. dr hab. Jerzy Misiurek w referacie noszącym tytuł: „Sytuacja społeczno-religijna na ziemiach polskich w okresie zaborów”. Ksiądz prof. dr hab. Marek Chmielewski w referacie pt. „Zaangażowanie patriotyczne św. Rafała Kalinowskiego” ukazał naszego Świętego jako człowieka, który kierując się bezkompromisową miłością do Ojczyzny, poświęcił wszystko, by walczyć o jej niepodległość. Kolejny referat, wygłoszony przez o. prof. dr. hab. Placyda Pawła Ogórka, przedstawił o. Rafała Kalinowskiego jako odnowiciela Zakonu Karmelitów Bosych na terenach polskich. Ponieważ św. Rafał pełnił w swoim życiu zadanie wychowawcy, o. dr Stanisław Fudala ukazał wkład Świętego w kształtowanie młodego pokolenia oraz wypracowany przez niego model wychowawczy. Kolejna grupa prelegentów skupiła się bardziej na wewnętrznym wymiarze życia św. Rafała. Ojciec prof. dr hab. Jerzy Wiesław Gogola ukazał jego proces nawrócenia, o. dr Andrzej Ruszała – sposób, w jaki św. Rafał Kalinowski postrzegał życie i konsekrację zakonną, natomiast o. prof. dr hab. Dominik Wider – aspekt ekumeniczny w życiu naszego Świętego. Oddana do rąk Czytelnika publikacja jest zbiorem referatów wygłoszonych podczas sympozjum zorganizowanego z okazji setnej rocznicy śmierci św. Rafała Kalinowskiego. Mamy nadzieję, że ta niezwykła postać, na nowo ukazana, pomoże współczesnemu człowiekowi odkryć swoje miejsce zarówno w społeczeństwie, jak i w Kościele. Stanisław Fudala OCD

Nawrócenie duchowe św. Rafała Kalinowskiego prof. dr hab. Jerzy W. Gogola OCD (PAT)

Mówiąc o nawróceniu z punktu widzenia teologii duchowości, mamy przyjrzeć się życiu św. Rafała Kalinowskiego, ale wyciągnąć wnioski o charakterze bardziej ogólnym. Chrześcijańskie nawrócenie jest fenomenem bardzo złożonym i niełatwym do określenia1. Może dotyczyć zarówno pojedynczych osób, jak i całych wspólnot. Jest to proces będący wynikiem działania przede wszystkim Bożej łaski, ale także człowieka. Istotne są w nim różnorakie uwarunkowania, które mogą być przyczyną kryzysu; ten zaś z kolei wymaga przekroczenia trudności, tj. nawrócenia. Ogólnie mówiąc, nawrócenie jest złożonym procesem przedstawianym za pomocą np. obrazu drogi. Ten sam obraz odnoszony jest do całego procesu uświęcenia. Zestawiając proces uświęcenia i nawrócenia, zbliżamy się do istoty chrześcijańskiego nawrócenia. Dzięki obfitej korespondencji o. Rafała, jego listom pisanym do rodziny bez świadomości, że kiedyś zostaną one opublikowane (o czym się czasami zapomina, czytając takie teksty), możemy niejako dotknąć jego życia, obejrzeć je z bliska i poddać różnym ocenom. W celu dokładnego omówienia tematu należałoby uwzględnić wszystkie źródła, tj. przede wszystkim Listy i Wspomnienia. Ale ponieważ zadaniem referatu jest nakłonienie do głębszych badań 1

Por. R.N. Fragomeni, Conversione, [w:] Nuovo dizionario di spiritualità, Cità del Vaticano 2003, s. 160–165.

Jerzy W. Gogola OCD

i zaproponowanie ich kierunku, skupimy się głównie na przełomowym momencie w życiu św. Rafała, tj. na sierpniu 1863 r., kiedy to w uroczystość Wniebowzięcia NMP, pod dziesięciu latach przerwy, przystępuje do sakramentu pokuty i pojednania. Nawrócenie św. Rafała jest swego rodzaju lustrem, w którym może się przejrzeć również współczesny chrześcijanin.

1. Koncepcja nawrócenia

Termin „nawrócenie” oznacza powrót, zawrócenie z drogi, zmianę kierunku. W znaczeniu religijnym odnosi się on do Boga i Jego drogi. Mówiąc bardzo ogólnie, nawrócenie zawiera w sobie podwójny ruch: aversio i conversio2; odwrócenie się od zła i powrót do dobra, którym jest Bóg. Na gruncie teologicznym najczęściej wymienia się trzy rodzaje nawrócenia indywidualnego: nawrócenie na wiarę katolicką, nawrócenie moralne (powrót do stanu łaski) i nawrócenie do służby Bożej (duchowe). Odwołując się do obrazu drogi, można powiedzieć, że nawrócenie oznacza powrót na dobrą drogę człowieka, który wcześniej z niej zszedł. Jeżeli w rozumieniu teologii duchowości droga jest synonimem procesu uświęcenia, który polega na pogłębiającym się zjednoczeniu z Bogiem, to nawrócenie będzie powrotem do zerwanej komunii z Nim albo jej ożywieniem po okresie zaniedbania (nie musi to oznaczać wcześniejszego życia w grzechu z moralnego punktu widzenia). Na gruncie duchowości nawrócenie moralne zawsze idzie w parze z coraz pełniejszym oddaniem się Bogu. O nawróceniu duchowym możemy mówić wówczas, gdy człowiek decyduje się patrzeć na całe swoje życie w świetle wiary 2

Por. D. Fernandez, Conversión, [w:] Diccionario teologico de vida consagrada, Madrid 1989, s. 460.

Nawrócenie duchowe św. Rafała Kalinowskiego

i w wyniku postawienia Boga na pierwszym miejscu całkowicie zmienia swoje pojmowanie świata. Tego rodzaju nawrócenie zakłada osobistą wiarę i pociąga za sobą zmianę życia z dobrego na całkowicie oddane Bogu. Taką decyzję człowiek podejmuje wówczas, gdy osiąga świadomość samego siebie i jest zdolny do pewnej samodzielności życiowej. Doświadczenie pokazuje, że wielu z tych, którzy otrzymali wychowanie religijne w dzieciństwie, nie dochodzi do głębokiego osobistego nawrócenia. Na przykładzie św. Pawła widać, że w nawróceniu duchowym najważniejsze jest spotkanie z Chrystusem i oświecenie umysłu światłem Jego Ewangelii. Nawrócenie Apostoła Narodów ma charakter przede wszystkim teologalny. Paweł od tego momentu wszystko postrzega inaczej, wszystko nabiera dla niego nowego znaczenia. To nawrócenie jest zmianą umysłu i serca. Chrześcijanin wie, że żyje w Chrystusie i dla Chrystusa. Jego spojrzenie na ludzi, rzeczy, wydarzenia jest przeniknięte obecnością Chrystusa, Jego światłem, świadomością, że się do Niego należy. Jedynie Miłość może dokonać takiej przemiany. Można wskazać dwie cechy charakterystyczne dla prawdziwego nawrócenia: teologalny rys przyjęcia Bożego powołania oraz bezwarunkowa decyzja oddania się Bogu3. Człowiek prawdziwie nawrócony jest zdolny naśladować Boga w Jego miłości miłosiernej względem wszystkich potrzebujących. Duch nawróconego jest duchem miłości i uczestnictwa w życiu innych4. Dla dawnych mnichów nawrócenie oznaczało całkowitą przemianę serca i głębokie życie teologalne. Monastycyzm od początku uważany był za życie nieustannej pokuty i nawrócenia. Rozumiano je wówczas zarówno jako przyjęcie prawdziwej wiary w Chrystusa, jak i dochodzenie do doskonałości (do doskonałej gnozy)5. Mówiono też o drugim nawróceniu, które miało miejsce wówczas, gdy ktoś zaczynał żyć w większej doskonałości ewangelicznej. 3 4 5

Por. F. Ruiz Salvador OCD, Caminos del Espiritu, s. 481. Por. Przemówienie Jana Pawła II na Wielki Post 1982 r. Por. D. Fernandez, Conversión, s. 462.

100

Jerzy W. Gogola OCD

Ojciec monastycyzmu, św. Benedykt, pojmował życie mnisze jako nieustanne nawracanie. Kandydat przyjmowany do monasteru przyrzeka więc „conversio morum”6, co przetłumaczono jako „zmianę obyczajów”, a co ostatecznie można utożsamić z drugim nawróceniem. Wszyscy wielcy promotorzy życia zakonnego – od początku aż po nasze dni –nawrócenie uważają za istotną cechę tego życia. Na płaszczyźnie zakonnej oznacza ono zostawienie wszystkiego z miłości ku Chrystusowi (aspekt negatywny) i całkowitą dyspozycyjność – zgodę z Jego wolą (aspekt pozytywny)7. Podstawą nawrócenia jest łaska Jezusa Chrystusa otrzymana przez chrzest mocą Ducha Świętego oraz inne sakramenty przyjmowane w ciągu świadomego życia religijnego. Nauczanie Nowego Testamentu jest w tym względzie jednoznaczne: łaska dotyka samej istoty osoby ludzkiej. Ta wewnętrzna przemiana, porównywalna do nowego stworzenia, rodzi owoce w postaci życia według otrzymanej łaski. Do nawrócenia potrzebne jest jednak rozpoznanie otrzymanych darów łaski i osobiste doświadczenie Bożego miłosierdzia8.

2. Przełomowe wydarzenie w życiu o. Rafała

W swoim kalendarium życia św. Rafał Kalinowski zanotował pod datą 27 sierpnia 1863 r., że po dziesięcioletniej przerwie przystąpił do spowiedzi świętej. Kiedy pada hasło: nawrócenie św. Rafała, nasza uwaga automatycznie skupia się na tej dacie. 6 7 8

Reguła, LVIII, 17, [w:] Św. Benedykt z Nursji, Reguła, Żywot, Tyniec 1985. Por. D. Fernandez, Conversión, s. 464. Por. Jan Paweł II, Encyklika o Bożym miłosierdziu Dives in misericordia 13; Jan Paweł II Adhortacja apostolska o życiu konsekrowanym i jego misji w Kościele i świecie współczesnymVita consecrata 95.

Nawrócenie duchowe św. Rafała Kalinowskiego

101

Nie pomniejszając ważności tego wydarzenia dla duchowego życia Rafała, trzeba jednak zaznaczyć, że taki sposób podejścia jest wielkim uproszczeniem, a nawet znakiem niezrozumienia złożoności problemu. Także w przypadku wielkich moralnych nawróceń i odkryć chrześcijańskiej wiary proces ten jest złożony i rozciągnięty w czasie. Kalinowski, opisując we Wspomnieniach fakt z sierpnia 1863 r., poświęca nieco miejsca Jakubowi Giejsztorowi, który więziony, oczekiwał na wywiezienie w głąb Rosji. Chcąc obdarzyć przyjaciela jakąś pamiątką, zwrócił się do młodszej siostry z prośbą o krzyżyk z relikwiami9. A ponieważ rodzina od dawna nalegała na niego, by odbył spowiedź, więc siostra postawiła warunek: krzyżyk za spowiedź. Kalinowski przyjął warunek. „W dzień M.B. Wniebowzięcia – wyznaje – przystąpiłem do Sakramentu Pokuty w kościółku pomisjonarskim. Co się Bogu podobało wykonać w mej duszy w czasie chwil spędzonych u stóp spowiednika wielebnego ojca Eymonta, ostatniego z misjonarzy na Litwie, może wypowiedzieć tylko ten, kto podobnych chwil doświadczył”10. Mniej więcej dwa tygodnie po spowiedzi wspomina o tym także pani Młockiej, którą poznał dzięki bratowej Masi i przyjaźnił się z nią aż do jej śmierci. „Jedna zmiana we mnie zaszła – pisze – po 10 latach odstępstwa, wróciłem na łono Kościoła: byłem u Spowiedzi i bardzo mi z tym dobrze; chwalę się przed Panią, gdyż uważam ten zwrot mój w pojęciach religijnych, jako ważny wypadek w życiu moim wewnętrznym. Rad jestem z Panią wszystkim dobrem się podzielić. Oprócz tego jedynego nic więcej nie mam, więc i pisać trudno”11. Z listu wynika, że wydarzenie spowiedzi jest w Rafale nadal tak żywe, iż nie pozwala mu pisać o czymkolwiek innym. Od tego momentu Kalinowski rozpoczyna intensywne życie sakramentalne i życie modlitwy. W osobie ks. Feliksa Antoniewicza, profesora seminarium duchownego, 9 10 11

Por. J. Kalinowski, Wspomnienia, s. 80. J. Kalinowski, Wspomnienia, s. 80–81. Listy, 38.

102

Jerzy W. Gogola OCD

znajduje kierownika duchowego. „Cotygodniowa spowiedź, częsta komunia św. odradzały ducha i trzymywała w trzeźwości”12. Modlitewnym ustroniem stał się dla niego pobliski kościół benedyktynek. Już w tym czasie Rafał wyznaje: „Układałem sobie w myśli, gdy się czasy uspokoją, a Bóg zachowa mi swobodę, oddać się Panu Bogu w zakonie oo. kapucynów w Warszawie”13. Ale w marcu 1864 r. zostaje aresztowany14. W więzieniu ustala bardzo ostry porządek dnia: „Rano o 5 wstawałem, modlitwa, potem rozmyślanie, kiedym dostał do nabożeństwa książkę. Msza św. tą mogłem co dzień słuchać, wprawdzie trochę odlegle, lecz dość dokładnie”15, uchylając okna celi. Uczy się łaciny na przykładzie modlitw: Ojcze nasz, Zdrowaś, Credo, śpiewa litanię do Matki Najświętszej. Zdobywa także książeczkę do nabożeństwa podobną do tej, której używał w domu16. Kalinowski jeszcze w więzieniu odbywa spowiedź wielkanocną u kapłana, którego powszechnie uważano za niegodnego tej funkcji17. Wspominając wyjazd na zesłanie, napisał: „Straszna była myśl rozstać się z pomocą kościelną”18. Wspomniane fakty ewidentnie pokazują, że w przypadku Rafała chodzi nie tylko o nawrócenie moralne.

3. Ocena siebie z wyżyn zjednoczenia

Czy o. Rafał Kalinowski był wielkim grzesznikiem, a przynajmniej takim, za jakiego się podaje? Swoją duchową sytuację sprzed nawrócenia ocenia on bardzo negatywnie. W jednym z li12 13 14 15 16 17 18

J. Kalinowski, Wspomnienia, s. 81. Tamże. Por. tamże, s. 82. Tamże. Por. tamże. Por. tamże. Tamże, s. 93.

Nawrócenie duchowe św. Rafała Kalinowskiego

103

stów do rodziny, pisanym w wagonie wiozącym go na Syberię, wyznaje: „Teraźniejsze moje położenie uważam jako pokutę za moje ciężkie winy”19. Analiza jego życia od dzieciństwa aż po sierpień 1863 roku każe wysnuć wniosek, że wyrażenie „ciężka wina” nie jest jednoznaczne. Należy pod tym pojęciem rozumieć wiele jego decyzji, zachowań zarówno moralnych, psychicznych, jak i patriotycznych. Do tych ostatnich należy fakt przyłączenia się do powstania. Gdy Rafał myśli o ojcu, rodzi się w nim poczucie winy, że nie zrobił wszystkiego, by pozostać z rodziną. Kiedy jednak analizuje się jego sposób rozumowania przed podjęciem decyzji, w tym zachowanie podczas procesu, widać, że postąpił szlachetnie, z bezprzykładnym oddaniem Ojczyźnie i najbliższym. Wyrażenie „ciężka wina” musi zatem odnosić się do ciężkiego doświadczenia, które nie oznacza winy moralnej. Dziesięcioletnie zaniedbania religijne nie uczyniły z Rafała grzesznika zniewolonego nałogami przeszłości. Przeciwnie, można się budować jego duchową dojrzałością, jaką widać było zaraz po odbytej spowiedzi. Nawiązując do religijnego kryzysu Rafała, o. Honorat Gil stwierdza: „Wychowanie religijne wyniesione z domu rodzinnego nie wytrzymało próby życia. Nie wiemy, na jakim tle, w każdym razie w Petersburgu Kalinowski przeżywa kryzys religijny, objawiający się m.in. w zaniechaniu przystępowania do sakramentów świętych oraz w nieregularnym uczestnictwie we mszy św.”20. Z pewnością o. Gil nie doszukuje się winy w wychowaniu religijnym. Ale warto przy tej okazji ustosunkować się do zależności pomiędzy wychowaniem wyniesionym z domu a ewentualnym późniejszym kryzysem. Sam o. Rafał stwierdzi, chociażby w liście do brata – Wiktora, że z domu rodzinnego otrzymali wia-

List do rodziny, Moskawa, 10/22 VII 1864, [w:] J. Kalinowski, Listy I/I, s. 109– –110. H. Gil OCD, Św. Rafał Kalinowski, [w:] Święty Rafał Kalinowski. Księga Pamiątkowa 1835–1907–1991, Kraków 1993, s. 9.

104

Jerzy W. Gogola OCD

rę21, a potem we Wspomnieniach nawiąże do okresu pobytu w Instytucie Szlacheckim, mówiąc: „Pod względem religijnym nic nam nie brakowało, chyba tylko naszej dobrej woli”22. Jednakże cechą chrześcijańskiego powołania jest to, że trzeba walczyć, by na nie odpowiedzieć. Zdanie życiowego egzaminu wymaga wewnętrznej siły, która wzrasta po przyjęciu Bożych darów. Darmo dany skarb Królestwa Niebieskiego jest ukryty w roli duszy, ale potrzebny jest trud poszukiwań i docierania do tego skarbu. Wychowanie informuje o tej prawdzie, daje do rąk odpowiednie narzędzia pracy, rozpoczyna proces osiągania duchowej dojrzałości, ale kryzys może przyjść wtedy, gdy człowiek nie jest jeszcze dostatecznie silny, przynajmniej na pewnych odcinkach życia duchowego. Z faktów, o których wspomina Rafał w listach, wynika, że prowadzi on styl życia pod wieloma względami budujący. Na przykład po aluzji do niewesołej sytuacji w rodzinie i kraju, w lutym 1863 r. pisze do pani Młockiej: „Nie ma przedmiotu, na którym myśl by mogła wypocząć; tylko w modlitwie – jeżeli kto się jeszcze umie modlić, można spokoju, choć nie na długo, znaleźć”23. Tekst bez wątpienia autobiograficzny, wyrażający przekonanie autora płynące z osobistego doświadczenia. W tym samym liście prosi panią Młocką o krzyżyk, który jako ojciec chrzestny chciałby podarować córeczce Fabiana Wrześniowskiego. Znajduje się w tym czasie w Brześciu i ubolewa nad tym, że żyje w mieście tak mało chrześcijańskim, że nawet tego rodzaju drobiazgu nie może nabyć na miejscu24. W innym liście pisze, że jest bardzo ubogi, „żyć jednak i pracować trzeba – jeżeli nie dla siebie, to dla drugich”25. Zauważmy, że jako człowiek nieprzystępujący do sakramentów, jeszcze 21

22 23 24 25

Por. List do Wiktora Kalinowskiego, Raab, 21 X 1880, [w:] J. Kalinowski, Listy II/I, s. 44–45. J. Kalinowski, Wspomnienia, s. 11. List do Ludwiki Młockiej, Brześć, 16 II 1863, [w:] J. Kalinowski, Listy I/I, s. 99. Por. tamże. List do Ludwiki Młockiej, Brześć, 5/17 III 1863, [w:] tamże, s. 100.

Nawrócenie duchowe św. Rafała Kalinowskiego

105

nienawrócony, kieruje się zasadą życia dla innych. A ta zasada jest przecież cechą miłości altruistycznej, dojrzałej, do której wielu praktykujących przez całe życie nie dochodzi. Wspomina np. o rozbojach, bijatykach, złodziejstwach, jakie dzieją się w Petersburgu, a czyni to z całkowitą dezaprobatą. W roku 1859 pisze z włościańskiej chaty: „Zostaje mi jeszcze wiele do pracy nad sobą i drżę trochę za siebie, kiedy przypomnę wir stołecznego życia, zbyt dobrze znam jego pokusy”26. Zatem w połowie owego dziesięcioletniego okresu zaniedbania pracuje nad sobą na tyle, że nawet boi się środowiska, które mogłoby mieć niekorzystny wpływ na jego życie duchowe. Trzeba jednak wspomnieć także o negatywnych postawach z tego okresu. Listy rozpoczynają się w roku 1856. W tym czasie duchowa sytuacja Rafała nie jest zadowalająca, chociaż trudno dopatrzyć się jego wielkich przewinień. Można raczej mówić o ogólnym stanie duchowym, określanym przez niego „chorobą moralną”27. Choroba ta objawia się lenistwem (Rafał zaniedbuje pisanie listów do rodziny) i pewnego rodzaju marazmem (spędza długie wieczory samotnie w domu), nazywanym też „moralną apatią”28. Pisze do swojego brata Wiktora, że szuka rozrywki i oddaje się marnościom tego świata, ufając, że w nich znajdzie lekarstwo dla siebie29. Zauważmy, że owe marności nie są przyczyną choroby. On w nich szuka lekarstwa na nią. Jeszcze ciekawszy szczegół podaje w liście z Brześcia z roku 1861, w którym pisze, że ma okazję wyjechać m.in. do Warszawy: „Wiele obiecuję sobie przyjemności z tej podróży, uważam nawet ją za pewne lekarstwo moralne…”30. W jednym z listów wylicza choroby, które go gnę26

27 28 29

List do Masi i Wiktora Kalinowskich, Chutor Aniutin, 25 IX 1859, [w:] tamże, s. 64–65. List do Wiktora Kalinowskiego, Petersburg, 17 XII 1856, [w:] tamże, s. 37–39. List do Wiktora Kalinowskiego, Petersburg, 10 XII 1857, [w:] tamże, s. 46–49. Por. List do Wiktora Kalinowskiego, Petersburg, 19 XII 1856, [w:] tamże, s. 37–39. List do Masi i Wiktora Kalinowskich, Warszawa, 20 VII 1861, [w:] tamże, s. 76–78.

106

Jerzy W. Gogola OCD

bią: głowa, zęby, oczy, serce, melancholia, a całość streszcza wyrażeniem: „zima moralna” i cielesna jako wynik tej pierwszej31. Jest przy tym przekonany, że ten chłód mogłoby ogrzać współczucie bliskich mu osób32. Lekarstwem na choroby moralne nie jest podróż czy współczucie rodziny. Ten zwrot musi więc mieć dla niego specyficzne znaczenie, nieco inne, niż moglibyśmy sądzić. Jakiego rodzaju grzechy – poza wspomnianym zaniedbaniem religijnym i pewnym rozleniwieniem – mógłby jeszcze popełniać Rafał w okresie petersburskim? Może jego relacje z kobietami nie były czyste? Co na ten temat da się wyczytać ze źródeł? Józef Kalinowski na pewno stanął przed decyzją o własnym małżeństwie. Pogłębia tę myśl lub ją prowokuje narzeczeństwo i małżeństwo jego brata Wiktora z Marią Gruszecką. Rozbudza się w nim pragnienie małżeństwa z jej siostrą – Zofią. Podczas pobytu w Petersburgu bierze udział w rozrywkach towarzyskich, m.in. w tańcach. Chociaż sam oceni ten okres surowo, nie wydaje się, by relacje z Zofią były grzeszne. Walczy już z samymi pokusami: „Nieprzyjaciel jednak mocno naciera i lękam się, żeby moja tarcza od jego uderzeń się nie rozprysła i nie zostawiła mię bez obrony”33. Profesor Bender kwituje te zmagania stwierdzeniem: „Były to z pewnością próby wyjścia z moralnej apatii”34. Skądinąd wiadomo, że apatia to pewien brak wrażliwości i niemożność prowadzenia aktywnej działalności w danej dziedzinie. Zatem w odniesieniu do życia moralnego oznacza ona także brak podejmowania obowiązków. Surowa ocena minionego życia przez o. Rafała będzie więc dotyczyć nie tylko tego, co zrobił, ale także, co zaniedbał. Czy tego typu zaniedbania oznaczają wielką grzeszność? Raczej nie. Zdaje się więc, iż po latach Rafał patrzył na ten okres z wyżyn zjednoczenia z Bogiem i to sprawiło, że zobaczył ówczesne swoje życie w tak bladym świetle. Jest 31 32 33 34

Por. List do Wiktora Kalinowskiego, Petersburg, 6 II 1859, [w:] tamże, s. 57–60. Por. tamże. List do Wiktora Kalinowskiego, Petersburg, 19 XII 1856, [w:] tamże, s. 37–39. R. Bender, Wstęp, [w:] J. Kalinowski, Wspomnienia, s. VII.

Nawrócenie duchowe św. Rafała Kalinowskiego

107

w tym pewne podobieństwo do retrospektywnej oceny własnego życia duchowego przez św. Teresę od Jezusa, która nie widziała w całym Kościele większego grzesznika od siebie, chociaż – obiektywnie rzecz biorąc – nie popełniała ciężkich grzechów. Już w połowie tego dziesięcioletniego okresu zaniedbań religijnych następuje – jak wspomnieliśmy – pewien przełom. Co było jego przyczyną? Proste fakty nie tłumaczą nawrócenia o. Rafała. Jest to misterium z tej racji, że nie możemy rozróżnić w nim tego, co ludzkie, od ukrytego działania łaski. Jednak to działanie łaski, będące owocem wiary, a jednocześnie doświadczeniem większości dojrzałych w wierze chrześcijan, już jest wystarczającym wyjaśnieniem. Człowiek nie nawraca się w sposób radykalny i trwały na czyjeś żądanie, nawet jeśli prosi o to osoba bardzo bliska. Warunek postawiony przez siostrę był raczej opatrznościowym wydarzeniem, które przyczyniło się do uwieńczenia procesu, jaki od dawna dokonywał się w duszy Rafała pod wpływem Bożej łaski. „Praktyki kościelne zaniedbywałem – pisze o. Rafał we Wspomnieniach – do pobożności jednak wewnętrznej popęd tu i ówdzie mocno, acz przechodnio w duszy się budził. Nie byłem temu jednak głosowi wierny”35. A w innym miejscu wyznaje: „Przejeżdżając pierwszy raz w Petersburgu przed kościołem św. Stanisława, przyszła mi myśl zatrzymania się; ukląkłem, jak dzisiaj pamiętam, przy konfesjonale; na nieszczęście był pusty, w kościele nikogo nie było i płacz mnie niezrozumiały ogarnął. Tęsknota jakaś pochłaniała całą istotę. […] A z tym wszystkim nie umiałem odszukać punktu oparcia się i w ciągłej chwiejności bieg życia się toczył”36. Początek wewnętrznej przemiany (albo może kolejnego jej etapu) można umiejscowić w roku 1859, w okresie, kiedy Rafał przebywa w Petersburgu, a potem angażuje się w budowę kolei Odessa–Kijów–Kursk37. Jakiś czas przedtem uczestniczy 35 36 37

J. Kalinowski, Wspomnienia, s. 34. Tamże, s. 35. Por. tamże, s. 34.

108

Jerzy W. Gogola OCD

w konferencjach wielkopostnych głoszonych przez wybitnego kaznodzieję dominikańskiego – o. Dominika Souaillarda, a także sięga po Wyznania św. Augustyna. Swoją wewnętrzną przemianę przypisuje właśnie lekturze tych ostatnich38. „Przy ciągłej samotności wyrobić w sobie umiałem życie wewnętrzne i powiem Wam szczerze, że ta ciągła praca ze sobą i nad sobą daleko od ludzi, wielką zmianę ku dobremu we mnie zrobiła. […] Wielem zobowiązany jednej nieocenionej książce: Spowiedziom św. Augustyna, z niej czerpałem obficie ten zdrój nowego dla mnie życia”39. Jednak spowiedź odbył Rafał dopiero cztery lata później. Podobne przykłady znajdziemy u innych świętych. Edyta Stein przeżyła wielki przełom na pogrzebie prof. Reinacha w 1917 r.; od tego momentu inaczej podchodzi do chrześcijańskiej wiary, jednak chrzest przyjmuje dopiero w styczniu 1922 r. Święty Augustyn nie przeszedł na chrześcijaństwo w jednym momencie; jego chrzest był uwieńczeniem długiego okresu dojrzewania do nawrócenia zarówno moralnego, jak i duchowego. Wielka Teresa źle się czuła ze swoim przeciętnym życiem zakonnym, a jednak nie była w stanie wyrwać się z bylejakości, dopóki Chrystus nie dotknął jej swoją łaską w sposób nadzwyczajny. Podobnie o. Rafał – czuł się źle z samym sobą, bo człowiek jest tak stworzony, że nieład wewnętrzny i brak bliskiego kontaktu z Bogiem stają się z czasem nie do zniesienia. Musiał doświadczyć podobnej prawdy, o której pisze św. Augustyn w Wyznaniach, że bez Boga człowiek nie znajdzie w sobie spokoju. Jednak do takiego wniosku nie dochodzi się własną mocą, lecz dzięki łasce Bożej. *** Najstaranniejsze wychowanie religijne nie chroni człowieka przed kryzysem i porzuceniem praktyk religijnych. Konieczne jest 38

Por. List do Masi i Wiktora Kalinowskich, Chutor Aniutin, 25 IX1859, [w:] J. Kalinowski, Listy I/I, s. 66. Por. tamże.

Nawrócenie duchowe św. Rafała Kalinowskiego

109

osobiste odkrycie chrześcijańskiego powołania, co zbiega się z duchowym nawróceniem. Ojciec Rafał w petersburskim środowisku zaniedbał swoje życie duchowe, jednak miał do czego wrócić. Dzięki osobistym poszukiwaniom trud starannego rodzinnego wychowania przyniósł owoce, mimo lat marazmu. Ostatecznie jednak wszyscy święci za swoje nawrócenie wielbią Boga. Cały ludzki trud bez Jego łaski jest daremny.

Spis treści

Przedmowa ...........................................................................

Słowo powitania ..................................................................

SYTUACJA SPOŁECZNO-RELIGIJNA NA ZIEMIACH POLSKICH W OKRESIE ZABORÓW

ks. Jerzy Misiurek 1. Sytuacja społeczno-polityczna pod zaborem rosyjskim ................................................... 2. Sytuacja społeczno-polityczna pod zaborem austriackim ............................................... 3. Sytuacja religijna pod zaborami .....................................

13 19 21

ZAANGAŻOWANIE PATRIOTYCZNE ŚW. RAFAŁA KALINOWSKIEGO

ks. Marek Chmielewski 1. Od romantyzmu do pozytywizmu ................................. 2. Praca u podstaw na wygnaniu ........................................ 3. Troska o ducha Polaków ..................................................

34 39 46

146

Spis treści

ŚWIĘTY RAFAŁ KALINOWSKI JAKO ODNOWICIEL ZAKONU KARMELITÓW BOSYCH W POLSCE

Placyd Ogórek OCD 1. Przyczyny zewnętrzne i wewnętrzne upadku życia zakonnego w XVIII i XIX wieku .................................... 2. Duchowe odrodzenie Karmelu Terezjańskiego w Polsce wynikiem działania wielu osób ...................... 3. Ojciec Rafał Józef Kalinowski – reformator Zakonu Karmelitów Bosych w Polsce .......................................... 3.1. Rafał Kalinowski jako zakonnik.............................. 3.2. Kapłan i przeor .......................................................... 3.3. Człowiek święty.........................................................

56 57 60 62 64 67

MODEL WYCHOWANIA W UJĘCIU ŚW. RAFAŁA KALINOWSKIEGO NA TLE NURTÓW W WYCHOWANIU XIX WIEKU

Stanisław Fudala OCD 1. Sytuacja wychowawcza w Polsce porozbiorowej .......... 2. Początki wychowawczej działalności św. Rafała Kalinowskiego ................................................ 3. Okres świecki .................................................................... 4. Okres zakonny .................................................................. 5. Model wychowania w ujęciu św. Rafała Kalinowskiego ..................................................................

73 79 82 87 90

NAWRÓCENIE DUCHOWE ŚW. RAFAŁA KALINOWSKIEGO

Jerzy W. Gogola OCD 1. Koncepcja nawrócenia ..................................................... 2. Przełomowe wydarzenie w życiu o. Rafała ................... 3. Ocena siebie z wyżyn zjednoczenia ...............................

98 100 102

Spis treści

147

ŻYCIE ZAKONNE W UJĘCIU ŚW. RAFAŁA KALINOWSKIEGO

Andrzej Ruszała OCD 1. Wpływ środowiska eklezjalnego czasów św. Rafała na jego rozumienie życia zakonnego ............................. 2. Prawo zakonne i asceza ................................................... 3. Konsekracja i rady ewangeliczne....................................

114 116 118

POSTAWA ŚW. RAFAŁA KALINOWSKIEGO WOBEC PRAWOSŁAWIA I INNYCH WYZNAŃ

Dominik Wider OCD 1. Wpływ środowiska na kształtowanie się postawy św. Rafała ........................................................................... 2. Święty Rafał wobec prawosławia .................................... 3. Wysiłki prowadzące do zjednoczenia prawosławia z Kościołem katolickim ................................................... Podsumowanie sympozjum ..............................................

127 132 137 143