CHARYZMAT KARMELITAŃSKI - Marian Zawada OCD by Wydawnictwo Karmelitów Bosych

Marian Zawada OCD

wydanie drugie

Karmelitański Instytut Duchowości Wydawnictwo Karmelitów Bosych Kraków 2016

© Copyright Wydawnictwo Karmelitów Bosych, Kraków 2016 © Copyright Karmelitański Instytut Duchowości, Kraków 2016 Redakcja Iwona Pawłowska Korekta Aleksandra Małysiak Okładka & dtp Wydawnictwo Karmelitów Bosych Imprimi potest Tadeusz Florek OCD, prowincjał Kraków, dnia 4 marca 2016 r nr 51/2016 Imprimatur † Jan Zając, wik. gen. Kraków, dnia 26 września 2008 r. Nr 2082/08 Wydawnictwo Karmelitów Bosych 31-222 Kraków, ul. Z. Glogera 5 tel.: 12-416-85-00, 12-416-85-01 fax: 12-416-85-02 www.wkb-krakow.pl www.karmel.pl e-mail: wydawnictwo@wkb.krakow.pl

ISBN 978-83-7604-393-7 Druk i oprawa: TOTEM – Inowrocław

Chcę zaśpiewać memu Przyjacielowi pieśń o Jego miłości ku swojej winnicy! Przyjaciel mój miał winnicę na żyznym pagórku. (Iz 5, 1)

Wstęp

Każdy kto zadomowił się w określonej przestrzeni wewnętrznej i z pasją ją pokochał, pośród wypraw i spacerów w głąb ducha, doznaje łaski wyrazistości spraw. Odkrywa głębsze sensy i znajduje słowa, by o tym mówić. Wydarzenia ostatnich dekad zachęcają do reﬂeksji. Wiek XXI to równo 30 wieków od czasu, gdy w historii zbawienia pojawił się prorok Eliasz. W roku 2007 obchodziliśmy 800-lecie Reguły pierwotnej, u nas w Polsce – 100-lecie śmierci św. Rafała Kalinowskiego. W latach 2014-2015 skupiliśmy się wokół 500-lecia urodzin św. Teresy od Jezusa. Obecnie, na lata 2015-2021 Przełożony Generalny, o. Saverio Cannistrá zachęca do relektury Konstytucji. Pośród wielu nurtów i interpretacji można Celem tego namysłu jest ostatecznie ukazanie, jak charyzmat zachowuje ciągłość i przejawia się w życiu wielu swoich córek i synów. Duchowość Karmelu uformowała się w szkołę duchowości, ponieważ na tym fundamencie pierwszych Ojców, następnie św. Teresy od Jezusa i św. Jana od Krzyża, wielu rozwinęło i rozbudowało swe powołanie prorockie, pustelnicze i maryjne1. Te trzy wątki należą do rdzenia pierwotnego charyzmatu, stanowią essentia carmelitana. Podejmując się dzieła nakreślenia zrębów charyzmatu, należy zwrócić uwagę, że nie chodzi o prezentację całej duchowości Karmelu, lecz jedynie o wychwycenie doniosłości jego specyﬁki, a zatem pójście tropem tego, co wyróżnia go spośród innych charyzmatów, i opisanie cech właściwej mu wrażliwości, jak i „linii” boskiego prowadzenia. 1

D. WIDER OCD, Aktualność duchowości karmelitańskiej dla współczesnego człowieka, [w:] Kultura życia wewnętrznego, red. ks. J. Krucina, Wrocław 1983, s. 196.

Wstęp

Karmelici podejmowali próby „przybliżenia” swego charyzmatu. Ważnymi wydarzeniami w zakresie analizy pierwotnego Karmelu były prace: C. CICCIONETTI, La Regola del Carmelo (Roma 1972); E. FRIEDMAN, The Latin Hermitis of Mount Carmel (Roma 1979); tenże, Uno sguardo ulteriore sulle origini del Carmelo (w: „Quaderni Carmelitani” 1987, nr 2–3,). S. POSSANZINI, La regola dei Carmelitani. Storia e spiritualità (Firenze 1979), B. SECONDIN, La regola del Carmelo oggi (Roma 1983). Natomiast w zakresie badań nad Karmelem terezjańskim należy podkreślić: Caracteristques de la spiritualité thérèsienne (w: „Spiritualité Carmelitaine” 1937, I, s. 33–61); Il Carmelo. Invito alla ricerca di Dio (red. E. Ancilli OCD, Roma 1970), ILDEFONSA MORRIONESA, El carisma teresiana. Estudio sobre los origenes (Roma 1972); FINIANO DELLA REGINA DEL CARMELO OCD, Il carisma teresiano. Fedeltà e rinnovamento (Roma 1974) oraz bardziej syntetyczne prace: GIOVANNA DELLA CROCE OCD, La spiritualità carmelitana (w: Le grandi scuole della spiritualità cristiana, Roma – Milano 1984), S. ROS GARCIA OCD, El carisma del Carmelo vivido e interpretado por Santa Teresa, (w: „Revista Espiritualidad” 222–223, 1997, s. 161–205), TITO BZAWADARANDSMA OCARM, Belleza del Carmelo (Roma 1994). Z nowszych opracowań: R. ZUBIETA OCD, Las carmelitas descalzas. Vocación y misión, (Burgos 2006). Godnym uwagi są obszerne komentarze doktrynalne o. Tomaso Alvareza OCD i o. Maximiliana Herraiza OCD do spuścizny św. Teresy od Jezusa, oraz o. Eulogio Pacho OCD do św. Jana od Krzyża. W języku polskim na temat prorka Eliasza ukazały się: o. M. ZAWADY, Niewyczerpana historia ognistego proroka, (Poznań 2010), oraz ks. Dariusza SONAKA, U źródeł duchowości karmelitańskiej, (Poznań 2014), oraz bardziej formacyjna T. LUTERKA, Eliasz z Tiszbe, (Sandomierz 2014). Na temat pierwotnego Karmelu: J. ZIELIŃSKI OCD, U źródeł duchowości karmelitańskiej, (Kraków 2013). Na temat charyzmatu terezjańskiego: Mater spiritualium. Studia nad doktryną św. Teresy od Jezusa (Kraków 1974); I. ADAMSKA

Wstęp

OCD, Duchowość terezjańska (w: Święta Teresa od Jezusa, Kraków 1983, s. 263–380); D. WIDER OCD, Duchowość karmelitańska (w: Duchowość zakonna, red. J. Kłoczowski, Kraków 1994, s. 82– 101); D. WIDER OCD, Prawie wszystko o Karmelu. Mały słownik (Kraków 1990); M. ZAWADA OCD Spadkobiercy ognistych rydwanów (Kraków 1998); Przewodnicy na Górę Karmel ukazani przez Jana Pawła II (Kraków 2000); M. CHMIELEWSKI, J. SKAWROŃ OCARM, Karmelitańska szkoła duchowości (w: Leksykon duchowości katolickiej, red. ks. M. Chmielewski, Lublin – Kraków 2002, s. 401–406). Stosunek św. Teresy od Jezusa do Reguły pierwotnej starał się uchwycić przełożony generalny Camilo Maccise w liście do mniszek pt. Santa Teresa e la Regola del Carmelo (2002). O. Honorat Czesław Gil OCD napisał godną uznania Historię Kamelu Terezjańskiego (Kraków 20122). Tematy maryjne zebrał o. Szczepan T. PRAŚKIEWICZ OCD w książce pt. Wzięli Maryję do siebie. Duchowość maryjna Świętych Karmelu (Poznań 2011), oraz o. J. ZIELIŃSKI OCD, Maryja w życiu Karmelu (Kraków 2001). Dokładne opracowanie Reguły pierwotnej znajdujemy m.in. w Całościowym i mistycznym podejściu do Reguły karmelitańskiej (w serii: „Biblioteka Duchowości Karmelitańskiej” nr 4, Kraków 1995), w zbiorze artykułów Reguła Karmelu. Nowe horyzonty (Kraków 2001) oraz w pracy B. PANEK, Pochodzenie i duchowość karmelitańska (w: „Saeculum Christianum” 1996, nr 1, s. 131–149). Natomiast ogólny wykład nie tylko charyzmatu, ale i doktryny Karmelu znajdujemy w książkach MARII EUGENIUSZA (GRIALOU) OCD Chcę widzieć Boga (Kraków 19982) i Jestem córką Kościoła (Kraków 1984). Niniejsza praca posiada kilka założeń, które należałoby jasno wypunktować. Po pierwsze, jedność charyzmatu w strukturze zasadniczych wartości pomiędzy Karmelem Dawnej Obserwancji a Reformą św. Teresy (Karmelici Bosi). Charyzmat zostaje ujęty w swej ciągłości, poczynając od proroka Eliasza, eremitów z góry Karmel, przez reformę św. Teresy od Jezusa i św. Jana od Krzyża, aż po współczesnych świętych. Ten charakter myślenia przewija się

Wstęp

we wspólnym liście przełożonych generalnych z okazji 800-lecia Reguły pierwotnej2. Po drugie, szersza wizja eklezjalna. Autor widział potrzebę pokazania charyzmatu Karmelu jako czegoś żywego, wyrastającego „pośród”, „razem” i „obok” innych rodzajów życia zakonnego i monastycznego, a co za tym idzie – ukazania jego specyﬁki i geniuszu w zestawieniu z innymi tradycjami i duchowościami. Dzięki temu nie tylko ujawnia się bogactwo rozwiązań odnoszących się do poszczególnych kwestii, ale z większą klarownością możemy spojrzeć na kształtowanie się naszej historii. Po trzecie, książka jest usiana cytatami – mają one udostępnić źródła i pozwolić im przemówić, a jednocześnie w nich zasmakować. Czasem przytaczane są różne wersje tłumaczeń, by lepiej wyakcentować znaczenia świętych i ich przesłanie. Po czwarte, nie jest to „wykład” charyzmatu, lecz bardziej budzenie się przeczuć, swego rodzaju zaproszenie do przemyślenia tego, z czego wyrasta Karmel i jak przejawia się on pośród struktur świata i Kościoła. Niech te strony, co prawda ubogacone po części własną reﬂeksją, pozostają słowami „męża ubranego w lniane szaty i znajdującego się nad wodami rzeki” (Dn 12, 7), który stara się czerpać z czystych źródeł charyzmatu: „Szczęśliwy ten, który wytrwa i doczeka tysiąca trzystu trzydziestu pięciu dni. Ty zaś idź i zażywaj spoczynku, a powstaniesz, by otrzymać swój los przy końcu dni” (Dn 12, 12–13). Symboliczne liczby rozbrzmiewają na nowo w jubileuszach i rocznicach. Niech one nakłaniają do nasłuchiwania wieków, w których posiane zostały ziarna łaski, przemieniające myślenie i wrażliwość. Pracę tę traktuję jako hołd złożony świętym, obdarzonym tym samym charyzmatem. Marian Zawada OCD

Congregavit nos in unum Christi amor. Rocznica Formy Życia 1207–2007, Roma 2007.

I. Blask charyzmatu Aby mówić o Karmelu, zwartości i zawartości jego miłości, wydaje mi się czymś koniecznym, by najpierw uchylić coś z sekretności jego ducha i z tak ukazanej perspektywy uczyć się pokornie własnej tajemnicy i tej ziemi, na której wyrastamy. 1.

DROGA CHARYZMATU

Greckie słowo charisma pochodzi od korzenia char (chairo lub chaire), tzn. ‘radować się’, ‘bądź pozdrowiony’ czy też charis – ‘łaska’, zaś końcówka ma związana jest z ‘ujawnianiem się’, ‘manifestowaniem’. Stąd słowo to objawia radość z łaski, która uobecnia się poprzez daną osobę. Rozpoczynając od radości z daru życia, poprzez radość różnych osób (charyzmatów), aż po radość ostatecznego powołania człowieka do szczęścia – wszędzie tam, gdzie pojawia się radość religijna, można mówić o charyzmacie. Odnosi się on zarówno do doczesności, jak i do życia nadprzyrodzonego, wypełniając nurt powołania naturalnego  do człowieczeństwa oraz duchowego, eklezjalnego. W adhortacji Vita consecrata czytamy: „U źródeł każdego charyzmatu kryje się bowiem potrójne dążenie: przede wszystkim dążenie ku Ojcu, objawiające się w synowskim poszukiwaniu Jego woli poprzez proces nieustannego nawracania się, w którym posłuszeństwo jest źródłem prawdziwej wolności, czystość wyraża tęsknotę serca nie znajdującą ukojenia w żadnej miłości stworzonej, a ubóstwo podsyca głód i pragnienie sprawiedliwości, które Bóg obiecał zaspokoić (por. Mt 5, 6). W tej perspektywie charyzmat każdego Instytutu powinien przynaglać osobę konsekrowaną, aby oddawała się bez reszty Bogu, aby rozmawiała z Bogiem lub o Bogu...

I. Blask charyzmatu

Istotnie, to potrójne dążenie jest zawsze obecne – choć w formie uzależnionej od różnych stylów życia – w każdym charyzmacie założycielskim; wynika to z samego faktu, że dominującym elementem charyzmatu jest «żar przenikający do głębi duszę, która pragnie się upodobnić do Chrystusa, aby dawać świadectwo o wybranym aspekcie Jego tajemnicy»” (VC 36)1. Podejmując kwestie charyzmatu, dotykamy jednocześnie dziedziny funkcji-misji Chrystusa: kapłańskiej, prorockiej i królewskiej, poprzez które Lud Boży „ponosi odpowiedzialność za posłanie i służbę, jakie z nich wynikają” (KKK 783). Funkcja prorocka dokonuje się „przede wszystkim przez nadprzyrodzony zmysł wiary, który jest zmysłem całego Ludu Bożego, świeckich i hierarchii, gdy niezachwianie trwa przy wierze raz podanej świętym, gdy pogłębia jej rozumienie i staje się świadkiem Chrystusa pośród tego świata” (KKK 785). Konkretny kształt bycia świadkiem, naśladowania Chrystusa wyznacza Duch Święty poprzez łaskę, zwłaszcza poprzez charyzmat. W wymiarze osobistym jest on rodzeniem się do nowego człowieczeństwa, w rozumieniu św. Pawła, oraz rodzajem odczytania piękna, natury i powołania Kościoła poprzez działającego w nim Ducha Bożego2. Posiada on zatem wymiar personalny i wspólnotowy. Temat pierwszego wymiaru podejmuje nauczanie Kościoła (np. w Redemptor hominis). Charyzmat jest darem Ducha Miłości ku budowaniu, darem służby, uzdolnieniem do wypełnienia zadania we wspólnocie Ludu Bożego. Bóg powołujący (1 Tes 2, 12), powołując człowieka do życia, jednocześnie naznacza go osobistym charyzmatem, jego własnym darem, kształtem miłości. Jan Paweł II w Redemptor hominis rozwija ten temat: 1

Por. KONGREGACJA ZAKONÓW I INSTYTUTÓW ŚWIECKICH oraz KONGREGACJA BISKUPÓW, Wytyczne dla wzajemnych stosunków między Biskupami i Zakonnikami w Kościele Mutuae relationes (14.05.1978), 51: AAS 70 (1978), 500. J. GALOT, Il carisma della vita religiosa e le sue note speciﬁche. Riﬂessioni teologiche, [w:] „Vita Consacrata” 15(1979) nr 10, s. 17–33.

I. Blask charyzmatu

„Ten zaś «dar», będąc jego własnym powołaniem, własnym udziałem w zbawczym dziele Chrystusa, równocześnie służy drugim, buduje Kościół i buduje braterskie wspólnoty w różnym zakresie ludzkiego bytowania na ziemi” (RH 21). Łaska tego charyzmatu wpisuje się w naturalne dary, możliwości, kształtuje osobowość i sposób widzenia rzeczy. Rzeczą istotną w rozumieniu charyzmatu jest prawda, że jest on dany dla innych, dla wspólnoty czy wspólnot Kościoła, jest z natury dobrem wspólnym. Można mówić o przeznaczeniu społecznym, które odróżnia go od innych łask3. Dzięki charyzmatowi osoba przekracza niejako swe granice, również swoje lęki i ograniczenia i staje się nowym słowem dla społeczności, w której i dla której żyje. Mamy do czynienia z określonym poruszeniem osoby do pewnego rodzaju miłości Boga i człowieka czy też do jakiegoś określonego dzieła. Towarzyszy temu sobie właściwa, szczególna wizja rzeczywistości, człowieka, Kościoła oraz Boga. Jeżeli ten własny charyzmat kształtuje się w konsekrację, człowiek osią swego życia czyni Chrystusa i pragnie upodobnić się do Niego (por. VC 16). Właśnie w tej przestrzeni nabiera on niezwykłej doniosłości, gdyż ściśle rzecz biorąc, charyzmat oznacza dar łaski 4. Łaska rozlewa się w tajemnicy Ciała Chrystusa, jest dana wszystkim jako niezasłużony i bezinteresowny dar. W Piśmie Świętym znajdujemy wiele typów tej łaski: charyzmat słowa i działania, wiary, służby wspólnocie czy bliźniemu, modlitwy, itd. Można mówić o darmowości tej łaski, charakterze bardziej spontanicznym i żywiołowym, pojawianiu w określonej funkcji społecznej Kościoła oraz objawianiu się go na zewnątrz5. Charyzmat to objawiający się Duch Święty dla potrzeb Kościoła w odpowiednim dla czasu i sytuacji kształcie. Jak to wspa3 4

H. LANGKAMMER, Słownik biblijny, Katowice 1989, s. 37. B.N. WAMBACQ, Le mot „charisme”, [w:] Nuovo Dizionario di Teologia Biblica, Cinisello Balsamo 1988, s. 246. J.W. GOGOLA OCD, Zasady wierności charyzmatowi Założyciela, Kraków 2000, s. 211–212.

I. Blask charyzmatu

niale wypowiada św. Paweł: „Wszystko zaś sprawia jeden i ten sam Duch, udzielając każdemu tak, jak chce” (1 Kor 12, 11). Każdy zatem żyje pod wpływem tej żywotnej i skutecznej interwencji Ducha Miłości, by pobudzać i odnawiać życie Boskiej Oblubienicy. Stanowi to zarazem zasadnicze bogactwo Kościoła, różne krzewy jednej winnicy, przynależność do jednej owczarni. Jest to kształt zasłuchania w głos Tego, który nadchodzi. Zasłuchanie owo rodzi wiarę, a kto wierzy – jak obiecał Pan – „będzie także dokonywał tych dzieł, których Ja dokonuję, owszem, i większe od tych uczyni” (J 14, 12). Można by stwierdzić, że Duch Święty wpisuje się w osobowość i życie człowieka stawiającego sobie wysokie chrześcijańskie wymagania, zwłaszcza dążenie do świętości, by uczynić go człowiekiem charyzmatycznym, tzn. naznaczonym szczególnym rysem miłości Boga. Mamy zatem ogólne rozumienie charyzmatu jako danej łaski, jak i zarazem jej specyﬁczny, bardzo osobowy i indywidualny koloryt. Duch nie tylko działa, jak chce, w przestrzeni ludzkiego serca, prowadzi ponadto wspólnoty i całe społeczności Bożymi drogami. Można mówić o charyzmatach wspólnot. Wynika to z prawdy, na którą zwraca uwagę Lumen gentium, iż natura charyzmatu „ukazuje też wszystkim ludziom przeogromną wielkość potęgi Chrystusa królującego i nieograniczoną moc Ducha Świętego działającego przedziwnie w Kościele” (nr 44). Przejawia się to we wspaniałym zróżnicowaniu posług, kontekstów, wielorakiej troski i miłości Kościoła oraz potrzeby świadectwa o wartościach przekraczających doczesność. Wynika to z tajemnicy Ciała zbudowanego z różnych narządów, które spełniają rozmaite funkcje, by mógł żyć cały organizm. One wzajemnie się uzupełniają i wzmacniają. Prawdą tą zajmuje się św. Paweł w Pierwszym Liście do Koryntian: „Podobnie jak jedno jest ciało, choć składa się z wielu członków, a wszystkie członki ciała, mimo iż są liczne, stanowią jedno ciało, tak też jest i z Chrystusem. Gdyby całe ciało było wzrokiem, gdzież byłby słuch? Lub gdyby całe było słuchem, gdzież byłoby powonienie? Lecz Bóg, tak jak chciał, stworzył [różne] członki, umieszczając każdy z nich w ciele. Wy prze-

I. Blask charyzmatu

to jesteście Ciałem Chrystusa i poszczególnymi członkami” (1 Kor 12, 12. 17–18. 27). Przeżywając radość wielu charyzmatów, odnajdując się pośród bogactwa Ciała Mistycznego, pragniemy przemierzyć jedną drogą, którą Kościół potwierdził i wskazał, drogę służby miłującego serca, które prowadzi do konsekracji. Charyzmat jest życiem, które winno czerpać z aktualnych natchnień Ducha Świętego, formować się zgodnie z współczesnymi wyzwaniami, a więc można mówić o odnawiającym się charyzmacie, o potrzebie jego odnowy. Obowiązkiem człowieka jest rozwijanie charyzmatu, choćby zgodnie z nauczaniem św. Pawła, by nie gasić Ducha (1 Tes 5, 19), aż do jego przekazywania: „przypominam ci, abyś rozpalił na nowo charyzmat Boży, który jest w tobie” (2 Tm 1, 6). Życie zakonne pojawia się w Kościele jako charyzmat w dwojakim znaczeniu: stanowiąc swego rodzaju universum charyzmatyczne (szeroki sens) oraz wnosząc wielorakość konkretnych stylów. Pojawia się ono w całej plejadzie form życia konsekrowanego: od klauzurowego czy pustelniczego po wybitnie ewangelizacyjny czy misyjny. Oznacza on coś fundamentalnego, określony styl, rozumiany i opisany w regule życia. Charyzmat formuje całościowo człowieka zwłaszcza poprzez konsekrację, radykalizm rad ewangelicznych, wspólnotę uwielbienia Boga, ascezę i misję w Kościele. Jest on wyrazem działającego Ducha Bożego, a nie jedynie dobrze zorganizowanej grupy dla realizacji jakichś religijnych celów. Wspólnoty zakonne powołane zostały do przeżywania tajemnicy Chrystusa w misterium Kościoła, w życiu formowanym przez Ewangelię w cieniu Ducha Dokonawcy. Każda osoba, podejmując charyzmat, nadaje mu bardziej osobisty charakter, co pogłębia jeszcze żywotność i formy danego już ducha. Istotą każdego charyzmatu jest droga podobieństwa do Boga, a zatem – świętość. 2.

CHARYZMAT DUCHA WCIELAJĄCEGO SIĘ

W każdej religii odnaleźć można dynamiczną siłę, ożywiającą życie duchowe. Ta siła, niezwykła moc to Duch, Duch Święty, któ-

I. Blask charyzmatu

ry rodzi się z miłości życia, jej poznania, wiedzy życia i obecności, gdyż jest Ożywicielem. Ożywia dzieło łaski. Ten sam Duch wybucha w proroku, którego czyni pośrednikiem; w proroku, który się poświęca, staje się istnieniem pośredniczącym, o życiu utkanym z pośredniczenia, pośredniczenia rzuconego w absolutną niepewność, poza jedną jedyną, absolutną pewnością Bożych słów. Ten sam Duch sprawuje władzę nad historią, nad drogami ludu, drogami pełnymi kluczenia i niejasności, poza jedyną, niezbitą świadomością, jasnością zmierzania i jasnością kresu. On sam wypełnia wszystko, co się wydarza pomiędzy Bogiem a człowiekiem, co spowite modlitwą słów i milczenia, modlitwą bólu niewypowiedzianego i radości czystej jak pocałunek anioła. To On niesie w przestworza serc Słowo wypowiedziane przez Ojca, rodzone na wieki dla człowieka, dla stworzenia, dla jego nowego stworzenia; niesie jak posłanie, jak cień, rzucany przez Boga. Sam pochodzi z Wnętrza, z silnego uścisku Ojca miłującego Syna i darowanego człowiekowi, ten Stróż Bożych spraw i Bożych dróg. Delikatny, Zwinny, ugania się, niesiony na skrzydłach cheruba, pośród boskich i ludzkich spraw drogami nie do wyśledzenia, nie do określenia. Duch ma na imię Pocieszenie. Rozpościera płaszcz zmiłowania nad rozpaczą, nad lękiem przed przeszywającym na wskroś czasem Niegodziwca, zasiada nad studnią zwątpienia, gdzie umierają ludzkie słowa, a panoszy się bezsilna gorycz przegranych. Tu zamienia klęski w zwycięstwa i ociera ostatnie łzy. Nad studnią ludzkiego dramatu sięgającego czasami dna, wypowiada słowa o nowym życiu i przewraca stronice księgi, życiem jeszcze niezapisane. Duch-Pocieszenie pociesza odnowieniem początku, przebaczeniem. Duch upodobał sobie szczególnie dwa sakramenty: chrzest i bierzmowanie, a działa poprzez charyzmaty, łaski darmo dane, zwyczajne i szczególne, dar mądrości słowa, umiejętność poznawania według Ducha, dar wiary, uzdrawiania, czynienie cudów, proroctwo, rozpoznawanie duchów, dar języków i ich tłumaczenia (1 Kor 12, 8–11). Daje, by budować... Duch ma też na imię Uświęcenie. Wylewa z boskiego naczynia łaskę oczyszczenia. Pierwsza z nich to brama nowego życia, chrzest

I. Blask charyzmatu

święty. Czas nowych narodzin, czas nowego stworzenia, gdzie z całą mocą Bóg jeszcze raz obdarza życiem, ale już swoim. O wiele to cudowniejsze niż stworzenie! Święte, ukryte w znakach i słowach chrztu, jest niezatarte. Nie ma takiego zła, takiej zdrady, takiej profanacji ani takiego miejsca, ani czasu, ani przepaści piekła, która by naruszała w człowieku tę świętość. To nienaruszalność Boga. Sakrament jest znakiem skutecznym Boga, przez który On dzieli się i udziela; znakiem niekwestionowanym, który oznacza i znaczy ludzki los Bogiem. Duch Boga jest konkretny, wiejąc, kędy chce, rozsiewa charyzmę, różnorodność łaski. O ile sakrament spowity jest w znaki, tak charyzmat – w żywioł życia i doświadczenia bezpośredniego. O ile sakrament oznacza wzrastanie, tak charyzmat bogactwo, bogactwo dane darmo. Sakrament jest świętowaniem boskiego ubóstwa. Tak niepozornie Bóg przebywa pośród sakramentów! Rzeczywiście, żyje pośród nich, oﬁarując się zupełnie, wyzbywając się Siebie. Sakrament jako dar jest źródłem, mocą umacniającą człowieka na drodze w Kościele, na drodze określonego charyzmatu. Charyzmat wyrasta z umiejętności życia łaską i pojawia się jako zadanie. Zadanie to jest wkomponowane w całość. Dopiero odkrywając, że jest się częścią Ciała, serca czy ręki Kościoła, można odkryć swą odpowiedzialność za drogę, jaką on przemierza. Charyzmat ma naturę wzajemności, jest wzajemną troską o siebie. Charyzmat to w pierwszej kolejności sposób przeżywania Chrystusa. Widzenie Chrystusa posługującego, zatroskanego o człowieka, widzenie Chrystusa rozmodlonego pośród samotnych nocy pełnych rozmów z Ojcem. W charyzmacie łączą dary natury i dary dla Kościoła, posługiwanie dobrocią serca na miarę własnych rozeznań. Taki charyzmat staje się drogą życia, drogą stanu: poprzez więź z człowiekiem czy wyłączność dla Boga. Jest uzdolnieniem, by sprostać powierzonemu przez Boga życiu. Są jeszcze charyzmaty, szczególne dary, służba językiem (tj. nauczanie), służba rozumieniem (tj. życie naukowe), a wszystko ma jeden mianownik: dobro wspólnoty. Wiara i miłość formują się w dynamicznym nurcie życia. Ten wewnętrzny dynamizm, czasami podobny do wulkanu, wybucha, jak żywioł, gorącem miłości, tak że chłodne, statyczne miary czują się zakwestionowane.

IX. Księga założenia pierwszych mnichów

Z zachowanych XIV-wiecznych pism Jana z Chimeneto Speculum carmelitanum (1337) czy Filipa Ribota De institutione et peculiaribus gestis carmelitarum (ok. 1390) dowiadujemy się, jak karmelici rozumieli własną tożsamość. Pierwszy z nich, określając zasadnicze cechy: Marianus et elianus Ordo Carmeli, stara się wykazać ciągłość charyzmatu; powołuje się w tym na proroka Eliasza, a następnie przytacza teksty św. Hieronima i Kasjana. Potwierdza to zdecydowanie wątki eliańskie i maryjne, formułowane później przez Ribota jako uzasadnienie tytułu zakonu: Bracia Najświętszej Maryi Panny z Góry Karmel. Pomijając kwestie historyczne, dziełko Księga założenia pierwszych mnichów stanowi piękne świadectwo wczesnego Karmelu1. Wskazywało ono na Eliasza jako patriarchę tego stylu życia, który prowadzili karmelici. Postać Eliasza wywodzi się ze źródeł samego Objawienia, nie dziwi zatem, że inspirowała wielu autorów pism duchowych. Już w połowie IV wieku św. Atanazy Wielki (†373), spisując żywot Antoniego Pustelnika, wręcz nakazuje, by asceta w swym życiu odbijał, jak w zwierciadle, „przykład życia wielkiego Eliasza” (Vita Antonii 7, 13). W swym Liście do Pauli (58, 5) św. Hieronim († 420), zakładając cenobia w Palestynie, przywoływał Eliasza jako naszego założyciela2.

GIOVANNA DELLA CROCE, La spiritualità carmelitana, [w:] Le grandi scule della spiritualità cristiana, red. E. Ancilli, Roma 1984, s. 428. G. GRESHAKE, La spiritualità del deserto…, s. 166.

IX. Księga założenia pierwszych mnichów

199

IDEAŁ SAMOTNOŚCI

Eremici z Karmelu uczynili Eliasza zasadniczym punktem odniesienia dla swego powołania. W tym kontekście powstaje Księga założenia pierwszych mnichów3, stanowiąca interesującą interpretację i teologiczne uprawomocnienie bezpośredniego pochodzenia ideału życia od proroka Eliasza. Jest to zarazem bardzo cenny dokument prezentujący wczesną myśl karmelitańską. Mimo że dokument odwołuje się do wczesnych czasów monastycznych, w krytycznej ocenie historyków ustalono datę jego powstania na rok 1281, a przypisywany jest Janowi, czterdziestemu czwartemu biskupowi Jerozolimy. Z księgi dowiadujemy się, że Eliasz, „pragnąc boskiej kontemplacji i wyższych rzeczy, uszedł z miasta i wyrzekł się wszystkich ziemskich spraw, stając się pierwszym, który przyjął z całą stanowczością zakonny i profetyczny styl życia, dając mu z nakazu i natchnienia Ducha Świętego początek oraz instytucje. Ukazawszy się, Bóg polecił mu opuścić ludzkie osiedla i ukryć się na pustyni, aby tam, z dala od tłumów, prowadził życie mnicha według objawionej mu formy życia”4. Księga, zajmując się czterema stopniami doskonałości, akcentuje wyrzeczenie się rzeczy ziemskich, oddalenie od pragnień chciwości, bezowocne miłowanie bogactw i życie zgodne ze słowami Chrystusa: „każdy, kto dla mego imienia opuści dom, braci lub siostry, ojca lub matkę, dzieci lub pole, stokroć tyle otrzyma i życie wieczne odziedziczy” (Mt 19, 29). Drugim stopniem doskonałości jest wyrzeczenie się grzechu i własnej woli, by nie sprzeciwiać się Duchowi, a także przybić do krzyża ciało z jego pożądliwościami i namiętnościami (Ga 5, 24). Trzeci stopień doskonałości polega 3

Tytuł De institutione primorum monachorum jest trudny do przetłumaczenia, ponieważ institutione znaczy ‘ustanowienie’, ‘sposób życia’, lecz także ‘instytucja’ czy ‘formacja’. Księga założenia pierwszych mnichów, [w:] Antologia karmelitańska, s. 61 (przekł. cytatu J. Zieliński OCD).

200

IX. Księga założenia pierwszych mnichów

na umiłowaniu samotności, milczenia i duchowej czystości, tzn. żyj oddalony od zgiełku doczesności. Czwarty stopień doskonałości znaczy tyle, co ukryć się miłości, nie schodzić do Jordanu grzechu, ale pić miłość z potoku Kerit. 2.

IDEAŁ CZYSTOŚCI SERCA

Księga założenia pierwszych mnichów określa w życiu karmelitańskim podwójny cel: oﬁarowanie czystego serca i smakowanie rzeczywistości Bożych. Pierwszy zostaje przybliżony w następujący sposób: „…oﬁarowanie Bogu serca świętego i wolnego od aktualnego stanu grzechu. Do tego celu dochodzimy wówczas, gdy jesteśmy doskonali i ukryci przy potoku Kerit, to znaczy w tej miłości, o której mówi Mędrzec: Miłość wszelki błąd zakrywa (Prz 10, 12). Życząc Eliaszowi osiągnięcia tego celu, Bóg powiedział do niego: Ukryj się przy potoku Kerit”5. Czystość serca nawiązuje wprost do zaleceń Jana Kasjana, który w podobny sposób określał cele życia pustelniczego, by „oddać Bogu serce święte i czyste, bez żadnej zmazy”6. Oznacza to drogę ukrycia w przemieniającej miłości. Aby uchwycić pierwotne znaczenie potoku Kerit, przytoczmy kolejny fragment: „Mówiąc do Eliasza, Pan mówi także do każdego mnicha, zarówno w Starym, jak i Nowym Prawie: odejdź stąd – to znaczy od zniszczalnych i przemijających rzeczy tego świata; udaj się na wschód – to znaczy pod prąd naturalnej pożądliwości twojego ciała; ukryj się przy potoku Kerit – to znaczy opuść miasta z ich tłumami; który jest na wschód od Jordanu – aby miłość oddzieliła cię od grzechu. Przechodząc przez te cztery stopnie, dojdziesz na sam szczyt profetycznej doskonałości, 5 6

[Za:] Antologia karmelitańska, s. 61. [Za:] E. BOAGA OCARM, L’orazione nella vita…, s. 26 (przekł. cytatu M.Z.).

IX. Księga założenia pierwszych mnichów

201

a tam będziesz pił z potoku. Abyś mógł wytrwać w tej drodze, rozkazałem krukom, aby cię tam żywiły”7. Czystość serca może w pierwszym skojarzeniu być rozumiana jako wolność od grzechu. Aby jednak oddać jej monastyczny sens, należy powiązać ją raczej z pokojem. Czasem w literaturze pojawia się requies, co ze względu na późniejsze memento mori (pamiętaj o śmierci) było wiązane z wiecznym odpoczynkiem. Lecz w istocie chodzi o rodzaj wyciszenia zmysłowego, co bliższe jest apáthei. Zatem czystość serca może być rozumiana jako pogłębiony duchowy pokój. Tak to rozumiał kameduła, doktor Kościoła z czasów krucjat, św. Piotr Damiani (†1072), o czym pisał w Liście do mnichów z Cluny (Epistola 5. Ad monachos monasterii cluniacensis). Niemniej requies jest czymś głębszym niż zwykłe wyciszenie – tranqulitas. W monastycyzmie termin requies oznaczał wyzwolenie się od zgiełku świata, który nie dopuszcza do poszukiwania i umiłowania istoty prawdy (investigatio veri). Pokój otwierał drogę do kontemplacji. Związek pomiędzy czystością i mądrością płynącą z modlitwy znajdujemy źródłowo w Księdze Syracha (51, 13–21), gdzie autor natchniony szuka „jawnie mądrości na modlitwie”, a poprzez nakłanianie ucha, doprowadza do tego, że płonie gorliwością o dobro, starannie zachowując Prawo. Modlitwę mądrości odnalazł dzięki czystości. Żywa w Karmelu idea czystości serca (puritas cordis), ujęta u św. Jana od Krzyża jako oczyszczenie i ogołocenie, wiedzie od chcianej i pielęgnowanej samotności (opuszczenie tłumów miast), poprzez oddzielenie od grzechu, aż po doświadczenie czystego karmienia (symbolika kruków) w sensie kontemplowania rzeczy nadprzyrodzonych. Czystość serca według Mikołaja Francuza (Ognista strzała, 10) to poddanie się duchowemu obrzezaniu, to oczyszczenie pod wpływem Słowa, w końcu – jego całkowita przemiana (nowe serce).

[Za:] Antologia karmelitańska, s. 63.

202 3.

IX. Księga założenia pierwszych mnichów

IDEAŁ KONTEMPLACJI

W dalszym ciągu Księgi założenia pierwszych mnichów natraﬁamy na wyjaśnienie: „Drugi cel tego życia postawiony jest przed nami jako dar niczym nieskrępowanej miłości Boga; nie tylko po śmierci, ale już podczas tego ziemskiego życia możemy do pewnego stopnia smakować w sercu i doświadczyć umysłem mocy Bożej obecności oraz słodyczy chwały – oznacza to picie z potoku Bożych pociech”8. Kontemplacja w Karmelu najmocniej akcentuje obecność Boga w duszy i Jego doświadczenie (przywołajmy tu Henryka z Hanne, Michała z Bolonii, bł. Jana Soretha, Franciszka Almery)9, co powoduje, że koncepcja ta harmonizuje teologię i psychologię doświadczenia, elementy intelektualne i uczuciowe, dziedzinę aktywności i bierności człowieka. W szóstym rodziale Ognistej strzały odnajdujemy kolejny wymiar kontemplacji: „modlitwa to rodzinna (familijna) rozmowa z Bogiem”10. Kontemplacja w tym czasie już jest rozumiana w kontekście miłości (wymiar teologalny) oraz jako poznanie „słodkie i smakowite”, jak zauważa Xiberto da Beda (†1332) w swym Quodlibetum11. Cele kontemplacji wiążą się teologicznie z błogosławieństwem: „Błogosławieni czystego serca, albowiem oni Boga oglądać będą” (Mt 5, 8), a zatem wychwycony zostaje związek pomiędzy oczyszczonym duchem a darem kontemplacji. Księga założenia interpretuje mistycznie tekst Bożego nakazu: „Odejdź stąd i udaj się na wschód, aby ukryć się przy potoku Kerit, który jest na wschód od Jordanu. Wodę będziesz pił z potoku, krukom zaś kazałem, żeby cię tam żywiły” (1 Krl 17, 3–4) jako odejście od grzechu, od tego, co duszę kala, oraz zamieszkanie we krainie wschodniej – przestrzeni światłości. 8 9 10 11

Tamże, s. 61–62. Tamże, s. 28. Tamże, s. 29. Tamże, s. 28.

IX. Księga założenia pierwszych mnichów

203

IDEAŁ SKRUCHY

W dokumentach Zakonu, w Rubrica prima, posiadamy jasno określony pierwotny charyzmat, wyrażony w postaci małego manifestu: „Ogłaszamy, poświadczając prawdzie, że począwszy od czasu, gdy prorok Eliasz i jego uczeń Elizeusz zamieszkiwali pobożnie na górze Karmel, w niewielkiej odległości od Akko [Akry], święci Ojcowie, zarówno Starego, jak i Nowego Testamentu, których kontemplacja rzeczy niebieskich pociągała do samotności tejże góry, bez wątpienia prowadzili życie przy źródle Eliasza, przebywając wytrwale i z powodzeniem w nieustannej oraz świętej skrusze”12. Bardzo ważne wyrażenie – święta skrucha – stanowiące mianownik charyzmatu, była wytrwała i nieustanna, podobnie jak modlitwa. Święta skrucha jest przede wszystkim rzetelnym stosunkiem do grzechu. Jest ona zupełnie czymś innym niż pogarda wobec siebie czy grzesznika, choć może być czasem z tym mylona. Skrucha zakłada uznanie grzechu, następnie, powierzenie go Bogu. Przychodzi ona jako ból serca z powodu dobra zmarnowanego, które z winy człowieka nie doszło do głosu. Człowiek ogarnięty skruchą dostrzega okrucieństwo grzechu. Skrucha jest krzykiem serca, które szukało innego podobieństwa niż tego Boskiego i człowiek zaczyna być świadomy, ile piękna zmarnował i utracił. Skrucha wreszcie w centrum naszego grzechu wprowadza Boga, który jako jedyny może nas w głębi grzechu ocalić. Tę drogę Boga do człowieka wyścielają łzy serca. Łzy rozmiękczają jego twardość, jego hardość, zuchwałość, które to są drogą zła do ludzkiego serca i dopuszczają lekkomyślnie grzech.

[Za:] A. STARING OCARM (ed.), Medieval Carmelite Heritage..., s. 39 (przekł. cytatu J. Zieliński OCD).

SPIS TREŚCI

WYKAZ SKRÓTÓW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

WSTĘP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rozdział pierwszy BLASK CHARYZMATU. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. DROGA CHARYZMATU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. CHARYZMAT DUCHA WCIELAJĄCEGO SIĘ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13 17

Rozdział drugi KARMEL – BOSKA GÓRA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. DUCHOWA METAFORA GÓR. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. GÓRA KARMEL – GEOGRAFIA MODLITWY. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. WSPÓLNOTA GÓRY. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4. GÓRA WIEDZY OBRZEZANIA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5. ŚWIĘTY JAN OD KRZYŻA – MISTRZ GÓRZYSTYCH WSPINACZEK. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Rozdział trzeci NA PROGU BOSKIEGO OGRODU. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. BOSKI OGRODNIK. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 2. PRZESTRZEŃ WYDARTA PUSTYNI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. PORZĄDKOWANIE ŻYWIOŁU WZRASTANIA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

490

Spis treści

4. HORTUS CONCLUSUS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5. OPUS ARTIS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6. ŚWIĘTA TERESA Z AWILI – MISTRZYNI OGRODÓW. . . . . . . . . . . .

Rozdział czwarty KONTEKSTY PIERWOTNEGO CHARYZMATU KARMELITAŃSKIEGO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. CHARYZMAT PROROCKI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.1. Sprzeciw idolatryczny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2. Świadkowie Żywego Boga. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3. Słudzy Boskich słów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.4. Dramat prorockiego cierpienia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.5. Zapowiedź prorockiego munus Chrystusa. . . . . . . . . . .

50 58 60 63 65

2. ELIASZ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.1. Czas Eliasza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Droga gorliwości o chwałę Boga. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3. Najwyższy stopień kontemplacji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4. Maryjny trop Eliasza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.5. Mistyka ognistego odejścia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

69 70 77 87 92

Rozdział piąty DUCHOWOŚĆ PIELGRZYMÓW. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. WĘDROWCY W OBCYM ŚWIECIE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

100

2. PEREGRINATIO VITAE - IDEA PRZEBYWANEJ DROGI. . . . . . . . . . . . . 101 3. OGOŁOCENIE – ODCIĄŻYĆ SIEBIE........................ . . . . . . . . . . . . 104 4. MISTYKA PIELGRZYMIA.................................... . . . . . . . . . . . .

105

Rozdział szósty DUCHOWOŚĆ RYCERSKA KRUCJAT. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. ŚWIĘTE WOJNY. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

109 109

Spis treści

491

2. ETOS RYCERSKI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 2.1. Fidelitas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Pietas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3. Largitas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4. Virtus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.5. Honor. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.6. Prudentia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.7. Curiositas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

111 112 114 116 118 119 121

Rozdział siódmy DUCHOWOŚĆ PUSTYNI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

124

1. ROZUMIENIE PUSTYNI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

124

2. FORMY ŻYCIA MONASTYCZNEGO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 3. NAJWAŻNIEJSZE SKŁADOWE DUCHOWOŚCI PUSTYNI. . . . . . . . . 130 3.1. Anachoreza (odosobnienie zewnętrzne). . . . . . . . . . . . 3.2. Apátheia (odosobnienie wewnętrzne). . . . . . . . . . . . . . . . 3.3. Pénthos (skrucha, nawrócenie). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4. Trud walki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5. Hezychia – ideał duchowego pokoju. . . . . . . . . . . . . . . . . .

130 132 133 135 137

4. MODLITWA OJCÓW PUSTYNI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 4.1. Ideał kontemplacji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 4.2. Modlitwa ognia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 4.3. Modlitwa czysta. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 5. ELIASZ W KONTEKŚCIE DUCHOWOŚCI PUSTYNI. . . . . . . . . . . . . . . . 142 Rozdział ósmy DUCH REGUŁY PIERWOTNEJ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 1. ŚRODOWISKO MONASTYCZNE PALESTYNY. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 2. ZAŁOŻENIA DUCHOWE EREMITYZMU. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 3. Duch REGUŁY PIERWOTNEJ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157

3.1. Asceza ślubów: przełożony i posłuszeństwo. . . . . . . . . 3.2. Pozostałe śluby: czystość i ubóstwo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3. Lokalizacja klasztorów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4. Samotność celi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5. Czuwanie na modlitwie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.6. Nieustanna modlitwa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.7. Praca. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.8. Reguła milczenia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.9. Liturgia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.10. Kapituły i pouczenia, karcenia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.11. Posiłek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.12. Post. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.13. Walka duchowa – elementy zbroi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.14. Pokora. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

162 164 168 168 170 173 176 178 181 183 184 186 188 194

4. CORPUS EREMITICUS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195 Rozdział dziewiąty KSIĘGA ZAŁOŻENIA PIERWSZYCH MNICHÓW. . . . . . . . . . . . .

198

1. IDEAŁ SAMOTNOŚCI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

199

2. IDEAŁ CZYSTOŚCI SERCA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200 3. IDEAŁ KONTEMPLACJI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

202

4. IDEAŁ SKRUCHY. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 Rozdział dziesiąty PRZEKSZTAŁCENIE PUSTELNIKÓW W KWESTARZY. . . . 204 1. MEDYKANCKI ZACZYN W KOŚCIELE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204 2. OPUSZCZENIE GÓRY KARMEL I NOWE MIEJSCE W KOŚCIELE. . . 206 2.1. Nowe horyzonty wspólnoty. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Śluby. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3. Kapituły. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4. Wymiar apostolski. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

210 212 212 213

2.5. Pokora. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217 2.6. Polemika kontemplacyjno-apostolska. . . . . . . . . . . . . . . . . 218 Rozdział jedynasty PIERWOTNY IDEAŁ MARYJNY. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220 1. KOŚCIÓŁ POŚWIĘCONY MARYI (PATRONKA MIEJSCA). . . . . . . . . 220 2. BŁOGOSŁAWIONA DZIEWICA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224 3. KRÓLOWA KARMELU (DAR SZKAPLERZA ŚWIĘTEGO) . . . . . . . . . . . 227 4. KONSEKRACJA BOGU W MARYI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234 Rozdział dwunasty REFORMA KARMELU. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237 1. PIERWOTNY CHARYZMAT KARMELU W UJĘCIU ŚW. TERESY OD JEZUSA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

237

1.1. Struktura wspólnych wartości. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240 1.2. Pogłębienie charyzmatu w reformie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244 2. NOWA WRAŻLIWOŚĆ TEREZJAŃSKA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268 2.1. Człowieczeństwo Chrystusa – chrystocentryzm. . . . 2.2. Wizja trynitarna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3. Człowiek podatny na Boga – pogłębienie antropologiczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4. Wymiar eklezjalny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.5. Duch terezjańskiej wspólnoty. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

268 271 274 279 284

Rozdział trzynasty CHARYZMAT ODNOWIONEGO KARMELU. . . . . . . . . . . . . . . . . 289 1. ŻYCIE W ODDANIU BOGU. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289 1.1. Zażyłość z Bogiem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290 1.2. Naśladowanie Chrystusa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293 2. MARYJNY WYMIAR CHARYZMATU. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294 2.1. Królowa Szkaplerza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

301

2.2. Próba teologicznej interpretacji szkaplerza. . . . . . . . . 2.3. Siostrzana obecność Maryi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

303 343

3. TYPOWE NABOŻEŃSTWA ODNOWIONEGO KARMELU. . . . . . . . . .

349

3.1. Nabożeństwo do Dzieciątka Jezus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2. Święty Józef. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

349 352

4. MISTYCZNY IDEAŁ ZJEDNOCZENIA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

355

4.1. Boskie przenikanie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2. Zamieszkanie w głębi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3. Boskie przeobrażenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4. Od zespolenia do wymiany. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

355 357 359 364

5. IDEAŁ KONTEMPLACYJNY. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

367

5.1. Od obecności do zadomowienia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2. Specyﬁka modlitwy karmelitańskiej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3. Natura kontemplacji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.4. Środowisko kontemplacyjne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. WSPÓLNOTOWY WYMIAR CHARYZMATU. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

367 377 394 405 424

6.1. Wspólnota charyzmatu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.2. Charyzmat miłości w sercu Kościoła. . . . . . . . . . . . . . . . . . .

424 427

7. APOSTOLAT KARMELU. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 438 7.1. Apostolat w misji Kościoła. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.2. Wzajemność przenikania kontemplacji i apostolstwa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.3. Struktura apostolatu kontemplacyjnego. . . . . . . . . . . . . . 7.4. Apostolat misyjny – z serca Kościoła do nieznających Chrystusa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

438 444 447 470

BIBLIOGRAFIA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 474