Niewiele mamy w Polsce miast o tak oryginalnym założeniu urbanistycznym, świadczącym o bogatej przeszłości. Dzisiaj możemy nie tylko odwiedzić to miasto niezwykłe, ale niemalże wejść do jego przeszłości, zarejestrować przy pomocy cyfrowych aparatów fotograficznych jak dzień wczorajszy przegląda się w lustrze dnia dzisiejszego i zastanawiać się nad przyszłością. Taka idea przyświecała organizacji plenerowych warsztatów fotograficznych Chełmno – klejnot architektury nadwiślańskiej, które przeprowadziliśmy w dniach 26-28 czerwca 2009 r. Miasto to miejsce, okolica: Dolina Dolnej Wisły i zamieszkujący ją od wieków ludzie. Pierwsza osada, przedlokacyjne Chełmno, powstała na krawędzi niecki starorzecza w dzisiejszym Kałdusie, oddalonym ok. 4 km od granic miasta na południowy wschód, w miejscu o dużych walorach obronnych – stroma krawędź terasy w tym miejscu niemal pionowo wznosi się ku górze. Na wzgórzu św. Wawrzyńca w II połowie VII w. posadowiono gród. Do schyłku okresu plemiennego wzgórze pełniło funkcję sakralną, stanowiąc dla ludności regionu centrum świata. Podczas badań archeologów z toruńskiego Uniwersytetu Mikołaja Kopernika pod kierownictwem prof. Wojciecha Chudziaka w latach 1996-2003 odkryto u podnóża wyniesienia relikty wczesnoromańskiej bazyliki, datowanej na lata 1002-1030, świadectwo przeciwstawienia się kultowi pogańskiemu, dowód dalekosiężnych planów ustanowienia w tym miejscu drugiego biskupstwa po Gnieźnie. Lokalizacja nie była przypadkowa: w odległości 5 km, po drugiej stronie Wisły, nieopodal miejscowości Gruczno znajduje się wzgórze św. Jana. Również i tutaj było grodzisko,
powstałe w VII-VIII w. Dwa grody pierwotnie stanowiły jeden duży zespół, będący największym ośrodkiem społecznogospodarczym, porównywalnym tylko z ówczesnym Gdańskiem, grody były bramą nadgraniczną dla Prusów na drodze wzdłuż Wisły z północy na południe. Broniły przepraw, a rzeka już wtedy była głównym szlakiem ponadregionalnej komunikacji wodnej. Ostateczny kres słowiańskiemu Chełmnu, które stało się ośrodkiem władzy kasztelańskiej, przyniosły najazdy Prusów. W 1226 r. książę Konrad Mazowiecki do obrony własnego terytorium sprowadził zakon krzyżacki. Cesarz niemiecki i papież w Rzymie nadali zakonowi ziemię chełmińską na własność oraz wszystkie ziemie, które zdobędzie na Prusach. W 1232 r. po kolejnym najeździe pruskim i pożarze w grodzie Krzyżacy nie odbudowali go i wybrali nieodległe, ale nowe miejsce w dzisiejszej wsi Starogród, 6 km od dzisiejszego miasta. Zbudowali w tym miejscu zamek, który do połowy XIII w. był siedzibą I Komturii. Jedną z najważniejszych dat w historii Chełmna jest 28 grudnia 1233 r., kiedy to Krzyżacy wystawili dla miasta dokument lokacyjny, znany jako Przywilej Chełmiński, będący kontaminacją prawa magdeburskiego, flamandzkiego oraz węgierskiego. Prawo chełmińskie stało się wzorem kodyfikacji dla wielu miast powstających w Polsce, m.in. Warszawy. W 1251 r. miasto przeniesiono na teren dzisiejszej dzielnicy Rybaki. Zniszczenia na skutek wiosennych powodzi spowodowały jego przeniesienie na stojące wyżej wzgórza. Nowego zamku nie zbudowano, jedynie ufortyfikowany dom pański, w którym od 1285 r. rezydował komtur. Pozostałością tej budowli jest
tzw. Wieża Mestwina na terenie klasztoru. W XIII i XIV w. nastąpił rozkwit miasta, Chełmno stało się członkiem europejskiej Hanzy, mieszkańców zwolniono z ceł, siedzibę miał tu sąd wyższy, planowano założenie w nim uniwersytetu już w 1386 r. Do końca XIV w. zakończono budowę gotyckich świątyń, które do dziś dominują w jego panoramie. Wprowadzono jednolity system monetarny (grzywna chełmińska), miar długości (pręt chełmiński), objętości (korzec) i powierzchni (łan). Mimo przywilejów miasto stopniowo traciło znaczenie gospodarcze na korzyść dynamiczniej rozwijającego się Torunia. Upadek miasta nastąpił w okresie wojen polsko-krzyżackich w latach 1410-1466; do jego ruiny gospodarczej najbardziej przyczyniła się okupacja wojsk zaciężnych Bernarda Szumborskiego z Czech w latach 1457-1479. W 1473 r. powołano w Chełmnie studium patriculare (być może kształcił się w nim Mikołaj Kopernik), przodka słynnej Akademii Chełmińskiej (kolonii Akademii Krakowskiej) w latach 1692-1818. W 1505 r. Chełmno stało się miastem biskupim; utworzono kaplicę przy Bramie Grudziądzkiej, ratusz i kamienice przebudowano w stylu renesansowym, wyremontowano mury obronne. Lecz nie odzyskało ono już wcześniejszego znaczenia, m.in. dlatego, że protestanci, głównie kupcy niemieccy zmuszeni zostali do opuszczenia miasta na skutek kontrreformacji biskupa chełmińskiego. W XVII i XVIII w. liczne kontrybucje wojenne zubożyły miasto, pustoszone przez epidemie. Po I rozbiorze Polski w 1772 r. protekcyjna polityka Fryderyka II i jego następców przyczyniła się do ożywienia gospodarczego Chełmna. Zlokalizowano tu m.in. rozległe koszary wojskowe i szkołę kadetów. Kasacie uległy cztery klasztory (dwa z nich rozebrano). W 1866 r. wybudowano gmach gimnazjum chełmińskiego, a w 1867 r. wieżę wodną na rynku. Większość kamienic została gruntownie przebudowana na przełomie XIX i XX w. Po 1883 r. Chełmno rozbudowało się w kierunku peryferyjnie położonego dworca kolejowego.
Nasilenie się germanizacji Ziemi Chełmińskiej w II połowie XIX w. przyczyniło się do powstania licznych polskich organizacji patriotycznych, tutaj pojawiła się pierwsza polska gazeta na Pomorzu. 22 stycznia 1920 r. Chełmno zostało wyzwolone przez wojska gen. Józefa Hallera i powróciło do Polski. Po raz wtóry z Ziemi Chełmińskiej wyjechała ludność pochodzenia niemieckiego i żydowskiego. Miasto ominęły zniszczenia I oraz II wojny światowej, w 1939 r. zburzono synagogę z 1842 r. Po 1945 r. próbowano tu bez powodzenia rozwijać produkcję przemysłową, zbudowano kilkanaście bloków mieszkalnych, w Chełmnie do końca lat 1990. stacjonował duży garnizon wojskowy. Od 2000 r. coraz większą wagę przywiązuje się do walorów turystycznych Chełmna – miasta zakochanych (relikwie św. Walentego znajdują się w jednym z ołtarzy kościoła farnego), coraz większą troską otacza się stare miasto, przystąpiono do zakrojonych na szerszą skalę prac konserwatorskich najcenniejszych zabytków. Skutków zaniedbań z II połowy XX wieku nie da się szybko usunąć, opieki wymagają nie tylko budowle i kamienice, na śmiałe decyzje oczekuje bujny drzewostan, dziś niemal zasłaniający najbardziej znaną panoramę miasta; problemem są także żywiołowo rozrastające się osiedla domów jednorodzinnych, ciasno okalające unikalny zespół. Codzienność dzisiejszego Chełmna ma swoje tempo, niewiele różniące się od rytmu przemian innych średniej wielkości miast polskich. Zmiany przyzwyczajeń kulturowych są tak oczywiste, jak widok motocykli marki Harley Davidson poruszających się jego uliczkami. W przeszłości miasto było gospodarczym centrum ziemi, która od Chełmna wzięła swoją nazwę, mieszkańcy byli kupcami i rzemieślnikami. Obecnie jest klejnotem architektury z XIII-XIX wieku, położonym na uboczu głównych szlaków komunikacyjnych. Stanisław Jasiński