EVROPA JUGLINDORE Reporti i Zhvillimeve Ekonomike #4 by World Bank in Europe & Central Asia

No. 4

Public Disclosure Authorized

Evropa Juglindore

Reporti i Zhvillimeve Ekonomike 18 qershor 2013

1U.

Nga recesioni i dyfishtë tek rimëkëmbja e brishtë

Public Disclosure Authorized

June 18, 2013

Public Disclosure Authorized

South East Europe Regular Economic Report

Reduction and Economic Management

World Bank_SEERER_0607.indd 4-1

BOSNJA DHE HERCEGOVINA

MALI i ZI

KOSOVA IRJ e MAQEDONISË

Public Disclosure Authorized

Europe and Central Asia Poverty Reduction and Economic Management

and Central Asia Region

78505

SHQIPËRIA

Th E

6/7/13 11:00 AM

Ky raport hartohet dy herë në vit nga ekonomistët e Departamentit për Zvogëlim e Varfërisë dhe Menaxhimit Ekonomik për Rajonin e Evropës dhe Azisë Qendrore (ECA PREM). Ky raport dhe raportet e mëhershme mund të gjenden në adresën www.worldbank.org/eca/ seerer. Ekipi i autorëve u drejtua nga Abebe Adugna dhe Željko Bogetić. Anëtarët e ekipit kanë pasur këto detyra tematike: Dilek Aykut (zhvillimet dhe projeksionet globale); Simon Davies (zhvillimet fiskale dhe borxhin); Agim Demukaj (sektori i jashtëm dhe Kosova); Sandra Hlivnjak (Bosnjë dhe Hercegovina); Caterina Ruggeri Laderchi (shënim special tematik për vendet e punës); Erjon Luci (menaxher databaze për vendet e EJL6-ës dhe Shqipëria); Anil Onal (asistent kërkimor), Sanja Madzarević-Sujster (zhvillimet e inflacionit dhe Mali i Zi); Lazar Sestović (ekonomia reale dhe Serbia); Birgit Hansl dhe Bojan Shimbov (zhvillimet në tregjet e punës dhe në sektorin financiar si dhe IRJ të Maqedonisë)). Maria Andreina Clower dhe Mismake Galatis kanë ofruar ndihmë për ekipin. Shpërndarja e raportit dhe marrëdhëniet me jashtë dhe me media menaxhohet nga ekipi EXR, Lundrim Aliu, Denis Boskovski, Ana Gjokutaj, Jasmina Hadzić, Andrew Kircher, Vesna Kostić, Mirjana Popovć, John Mackedon, Krystin Schrader, dhe Dragana Varezić. Ekipi ka përfituar nga udhëzimet dhe këshillat e Satu Kähkönen (Menaxher Sektori, ECA PREM2) dhe Yvonne Tsikata (Drejtoreshë Sektori, ECA PREM). Në këtë raport, “Evropa Juglindore” i referohet gjashtë vendeve të Ballkanit Perëndimor (EJL6): Shqipëria, Bosnja dhe Hercegovina, Kosova, IRJ e Maqedonisë, Mali i Zi dhe Serbia.

World Bank_SEERER_0607.indd 2-3

Raport Nr: ACS4710 .

Evropa Juglindore Raporti i Zhvillimeve Ekonomike 18 qershor 2013

Nr. 4 Nga recesioni i dyfishtë tek rimëkëmbja e brishtë

. . .

Banka Botërore Rajoni i Evropës dhe Azisë Qendrore Njësia për Reduktimin e Varfërisë dhe Menaxhimin Ekonomik

Shpërndarja e raportit dhe marrëdhëniet me jashtë dhe me media menaxhohet nga ekipi EXR, Lundrim Aliu, Denis Boskovski, Ana Gjokutaj, Jasmina Hadzić, Andrew Kircher, Vesna Kostić, Mirjana Popovć, John Mackedon, Krystin Schrader, dhe Dragana Varezić.

Ekipi ka përfituar nga udhëzimet dhe këshillat e Satu Kähkönen (Menaxher Sektori, ECA PREM2) dhe Yvonne Tsikata (Drejtoreshë Sektori, ECA PREM).

Në këtë raport, ―Evropa Juglindore‖ i referohet gjashtë vendeve të Ballkanit Perëndimor (EJL6): Shqipëria, Bosnja dhe Hercegovina, Kosova, IRJ e Maqedonisë, Mali i Zi dhe Serbia.

Deklarim standard:

. Ky raport është produkt i stafit të Bankës Ndërkombëtare për Rindërtim dhe Zhvillim/ Banka Botërore. Gjetjet, interpretimet, dhe përfundimet e shprehura në këtë raport nuk reflektojnë domosdoshmërish pikëpamjet e Drejtorëve Ekzekutiv të Bankës Botërore ose qeverive që ata përfaqësojnë. Banka Botërore nuk garanton saktësinë e të dhënave të përfshira në këtë punim. Kufijtë, ngjyrat, emërtimet, dhe informacionet e tjera të pasqyruara në cilëndo hartë në këtë punim nuk nënkuptojnë asnjë paragjykim nga ana e Bankës Botërore sa i përket statusit ligjor të ndonjë territori apo pajtimin me ose pranimin e kufijve të tillë.

. E drejta e autorit:

. Materiali në këtë publikim mbrohet nga të drejtat e autorit. Kopjimi dhe/apo transmetimi i pjesëve apo i tërë këtij punimi pa marrë paraprakisht leje mund të jetë shkelje e ligjeve përkatëse. Banka Ndërkombëtare për Rindërtim dhe Zhvillim/ Banka Botërore inkurajon shpërndarjen e punës së saj dhe normalisht e jep shume shpejt lejen për riprodhimin e pjesëve të punës. Kërkesën për të fotokopjuar ose rishtypur cilëndo pjesë të këtij punimi, ju lutem dërgojeni me informacion të plotë tek Copyright Clearance Center, Inc., 222 Rosewood Drive, Danvers, MA 01923, SHBA, telefoni 978-750-8400, fax 978-7504470, http://www.copyright.com/. Të gjitha kërkesat për të drejtat dhe licencat, përfshirë të drejtat e varura, duhet të adresohen tek Zyra e Publikuesit, Banka Botërore, The World Bank, 1818 H Street NW, Washington, DC 20433, USA, fax 202-522-2422, e-mail pubrights@worldbank.org.

Përmbajtja KAPITULLI 1: ZHVILLIMET MAKROEKONOMIKE TË KOHËVE TË FUNDIT ...................................... 1 KONTEKSTI GLOBAL: RRITJA PO NGRIHET, POR EUROZONA ENDE NË RECESION ........................................................1 RRITJA NË EJL6: DALË NGA NJË RECESIONI TË DYFISHTË? .......................................................................................3 ZHVILLIMET E INFLACIONIT--PRESIONET E ÇMIMEVE TË USHQIMIT ..........................................................................4 VARFËRIA DHE PABARAZIA--NUK PO PËRMIRËSOHEN ...............................................................................................6 BORXHI I TREGTISË DHE AI I JASHTËM – SHENJA PËRMIRËSIMI..................................................................................8 POLITIKA FISKALE -- PRESIONET DIVERGJENTE .......................................................................................................13 SEKTORI FINANCIAR--RRITJE E NGADALTË E KREDITIMIT .......................................................................................17 PRIRJET E FUQISË PUNËTORE––PAPUNËSI E LARTË NË GJITHË RAJONIN ..................................................................22 PERSPEKTIVA E EJL6—RIMËKËMBJE E BRISHTË .....................................................................................................25 KAPITULLI 2. TEMË E VEÇANTË: RINDEZJA E KRIJIMIT TË VENDEVE TË PUNËS NË EJL6 ....... 27 VITET 2000: NJË DHJETËVJEÇAR ZHGËNJYES PËR KRIJIMIN E VENDEVE TË PUNËS .................................................27 NJË AXHENDË PËR TË RINDEZUR KRIJIMIN E VENDEVE TË PUNËS ...........................................................................30 MBËSHTETJA E SIPËRMARRJES DHE HEQJA E BARRIERAVE NDAJ KRIJIMIT TË VENDEVE TË PUNËS .........................31 TREGJE PUNE MË PËRFSHIRËSE, PJESËMARRJE E ULËT DHE AFTËSIA PËR PUNËSIM..................................................33 Trajtimi i Hendeqeve në Rritje të Aftësive ..........................................................................................................33 Menaxhimi i Lëvizshmërisë së Brendshme dhe Ndërkombëtare .........................................................................36 Trajtimi i Disincentivave ndaj Punësimit ............................................................................................................38 KONKLUZIONE .........................................................................................................................................................40 REFERENCAT .................................................................................................................................................. 41 SHTOJCA: TREGUESIT KRYESORË ............................................................................................................ 43

Figurat Figura 1: Prodhimi Industrial dhe Tregtia Globale Tregti e Fortë, Prodhimi po Ngrihet ............................. 1 Figura 2: Tregjet Financiare Globale--Qetësi e Vazhduar ............................................................................ 2 Figura 3: EJL6--Prodhimi Industrial, Rritja Tremujore në 2012, (përqindje) .............................................. 3 Figura 4: Inflacioni në Vendet e BE15, BE11 dhe EJL6, CPI (fundviti 2011=100) .................................... 4 Figura 5: Inflacioni në Vendet e EJL6, CPI, bazë viti .................................................................................. 4 Figura 6: Inflacioni i Çmimit të Ushqimeve në Vendet e EJL6, y-o-y (përqindje) ...................................... 5 Figura 7: Inflacioni i Çmimit të Energjisë në Vendet e EJL6, y-o-y (përqindje) ......................................... 5 Figura 8: Kurset Reale të Këmbimit EJL6, CPI Pakësuar (Gusht 2008=100) .............................................. 6 Figura 9: Normat Bazë të Interesave në EJL6 (Përqindje) ........................................................................... 6 Figura 10: Vlerësimet e Varfërisë për vendet e EJL6 (Përqindje) ................................................................ 7 Figura 11: Rritja dhe Rishpërndarja--Dekompozimi Shapley i Ndryshimeve të Varfërisë (5 USD në ditë) ndërmjet 2009 dhe 2010................................................................................................................................ 7 Figura 12: CAD dhe Bilanci Tregtar i EJL6 ................................................................................................. 9 Figura 13: CAD sipas Vendit ........................................................................................................................ 9

Figura 14: Eksportet në 2012 (Përqindje e PBB) .......................................................................................... 9 Figura 15: Rritja e Eksporteve (Përqindje) ................................................................................................. 10 Figura 16: Rritja e Importeve (Përqindje) ................................................................................................... 10 Figura 17: Rritja e Eksportit dhe Importit, y-o-y (Përqindje) ..................................................................... 10 Figura 18: Remitancat e Punëtorëve 2009-2012 (Përqindje e PBB)........................................................... 11 Figura 19: IHD neto 2009-12 (Përqindje e PBB) ....................................................................................... 12 Figura 20: IHD neto sipas Vendit (Përqindje e PBB) ................................................................................. 12 Figura 21: Borxhi i Jashtëm Mesatar i EJL6 (Përqindje e PBB) ................................................................ 12 Figura 22: Bonot Ndërkombëtare Totale të papaguara, Vende të Përzgjedhura të EJL6 (milionë USD) ... 12 Figura 23: Borxhi i Jashtëm Publik dhe Privat Total 2012 (% e PBB)....................................................... 13 Figura 24: Deficitet Fiskale ........................................................................................................................ 14 Figura 25: Ndryshimet në të Ardhura dhe Shpenzime, 2011-2012 (Përqindje e PBB) .............................. 14 Figura 26: Të ardhurat dhe Shpenzimet, 2012 dhe 2013 (Parashikuar) (Përqindje e PBB)........................ 14 Figura 27: Deficiti Fiskal, 2012 përkundrejt 2013 (Parashikuar) (Përqindje e PBB) ................................. 14 Figura 28: Borxhi i Përgjithshëm Qeveritara............................................................................................... 15 Figura 29: Garancitë Shtetërore (Përqindje e PBB) .................................................................................... 15 Figura 30: Borxhi në Monedhën Vendase dhe të Huaj për tu paguar në 2013 (Përqindje) ........................ 16 Figura 31: Borxhi në Monedhën Vendase për tu paguar në 2013 (Përqindje e PBB)a ............................... 16 Figura 32: Normat e Rritjes Reale të Kreditimit (Ndryshim Përqindjeje) .................................................. 17 Figura 33: Rritja Reale e PBB, Rritja Reale e Kreditimit, dhe Financimi i Huaj, 2011-12 (përqindje) ..... 17 Figura 34: Nivelet e Interesit mbi Kreditë dhe Depozitat, 2011-12 ............................................................ 17 Figura 35: Kostot e Financimit për Vendet e EJL6..................................................................................... 18 Figura 36: Koeficientet Kredi-Depozitë ..................................................................................................... 19 Figura 37: Kreditë e Këqija (Përqindje e Kredive Totale) .......................................................................... 20 Figura 38: Kthimi mbi Kapital .................................................................................................................... 21 Figura 39: Koeficientet e Mjaftueshmërisë së Kapitalit ............................................................................. 21 Figura 40: Nivelet e Papunësisë, 2012 ........................................................................................................ 22 Figura 41: Pjesëmarrja e Fuqisë Punëtore dhe ............................................................................................ 22 Figura 42: Pjesëmarrja e Fuqisë Punëtore në EJL6 dhe BE11.................................................................... 23 Figura 43: Ndryshimet në Fuqinë Punëtore sipas Gjinisë, T4 2008 dhe T4 2012 ...................................... 23 Figura 44: Papunësia sipas Grupmoshës ..................................................................................................... 24 Figura 45: Ndryshimi në Papunësi sipas Grup-moshës, 2008 deri 2012 (Pikë përqindjeje) ...................... 24 Figura 46: Përqindje e Punësimit në Sektorin Publik në EJL6 ................................................................... 24 Figura 47: EJL6––Rritja Reale e PBB ........................................................................................................ 25 Figura 48: Ndryshimi në Punësim i Lidhur me Ndryshimin prej 1 Përqind në PBB Reale, 1995-2010 (Pikë Përqindjeje) ................................................................................................................................................. 27 Figura 49: Indeksi i Tranzicionit të BERZH, 2000 dhe 2012 ..................................................................... 28 Figura 50: Ndryshimet në Komponentët e Indeksit të Tranzicionit, 2000 deri 2012.................................. 28 Figura 51: Krijimi i Vendeve të Reja të Punës, Vende të Përzgjedhura të EJL6 dhe BE11. 2002-09 ........ 30 Figura 52: Fillimi i Suksesshëm i Biznesit (1990-2010) dhe Fuqia Punëtore (Përqindje) ......................... 32 Figura 53: Sipërmarrja e Fshehur në EJL6, 2010 (Përqindje) .................................................................... 32 Figura 54: Aftësitë dhe Arsimi NUK janë Pengesë, 2005 dhe 2008........................................................... 34 Figura 55: Përmbajtja e Aftësive sipas Kohortës së Punëmarrësve, Maqedonia dhe Lituania ................... 35

Figura 56: Analfabetizmi Funksionalë për 15-vjeçarët, EJL6 (Përqindje) ................................................. 35 Figura 57: Lëvizshmëria e Brendshme dhe Synimi për të Migruar (Përqindje) ......................................... 38

Tabelat Tabela 1: Supozimet e Rritjes Globale – Rritja Reale e PBB (në përqindje)................................................ 2 Tabele 2: EJL6––Rritja Reale e PBB ............................................................................................................ 3 Tabela 3: EJL6: Vlerësimet e Kreditit Sovrana ........................................................................................... 15 Tabele 4: EJL6––Rritja Reale e PBB .......................................................................................................... 26

KUTIA Kutia 1: Gjithëpërfshirja e Mirëqenies në EJL6 ........................................................................................... 8 Kutia 2: Procesi i tkurrjes së kredisë në vendet e EJL6 .............................................................................. 19 Kutia 3: Reformat dhe Krijimi i Vendeve të Punës .................................................................................... 29 Kutia 4: Tendencat Demografike të EJL6 dhe Axhenda e Vendeve të Punës ............................................ 31 Kutia 5: Sipërmarrja e Fshehur në Serbi ..................................................................................................... 33 Kutia 6: Lëvizshmëria e Studentëve të Lartë .............................................................................................. 37

PËRMBLEDHJE Pas recesionit të dyfishtë, si grup gjashtë vendet e Evropës Juglindore (EJL6)––Shqipëria, Bosnja dhe Hercegovina, Kosova, Maqedonia, Mali i Zi dhe Serbia––tani po bëjnë një rimëkëmbje të brishtë. Vitin e kaluar recesioni në Eurozonë pati një ndikim negativ në kërkesën e jashtme dhe investimet e huaja direkte (IHD) në EJL6 dhe dimri i ashpër dhe thatësira verore e gjymtuan bujqësinë dhe ndikuan mbi tregtinë, energjinë dhe veprimtarinë ekonomike në përgjithësi. Tani, prodhimi ka filluar të kthehet. Eksportet po ringrihen në Serbi, ekonomia më e madhe e EJL6; kushtet e motit janë përmirësuar shumë; dhe në disa vende dinamizmi po shtohet në energjinë elektrike, turizëm dhe sektorët që lidhen me to. Megjithatë, rimëkëmbja në EJL6 është ende e ndruajtur. Në disa vende kreditë e këqija, rimëkëmbja e avashtë e kreditimit, ulja e borxhit, dhe konsolidimi fiskal janë një pengesë - dhe rimëkëmbja në EJL6 nuk ka të ngjarë të përshpejtohet për sa kohë që Eurozona mbetet në recesion. Megjithëse kushtet globale ekonomike dhe financiare kanë vazhduar të përmirësohen, Eurozona pritet të mbetet në recesion në 2013 (me –0.6 për qind rritje). PBB globale tani parashikohet të zgjerohet me 2.2 për qind në 2013, 3.0 për qind në 2014 dhe 3.3 për qind në 2015. Ndërkohë që rritja e vendeve me të ardhura të larta do të jetë e dobët në 1.2 për qind në 2013 (me një ngritje të ngadaltë në 2.0 në 2014 dhe 2.3 përqind në 2015), rritja e vendeve me të ardhura të ulëta dhe të mesme do të jetë 5.1 për qind në 2013 dhe do përshpejtohet ngadalë në 5.6 për qind në 2014 dhe 5.7 për qind në 2015. Flukset bruto të kapitalit drejt vendeve me të ardhura të ulëta dhe të mesme tani janë 60 përqind më të larta se ato që ishin para një viti--duke vënë në dukje fundin e ndikimeve më serioze të uljes së borxhit në Eurozonë mbi këto vende, përfshirë dhe ekonomitë e EJL6. Brenda këtij konteksti, rajoni i EJL6 parashikohet të rritet me 1.7 për qind në 2013, duke sinjalizuar fundin e recesionit të dyfishtë të vitit 2012. Megjithëse rritja në përgjithësi do të jetë e brishtë, ajo do të jetë pozitive në të gjashtë vendet. Përsëri Kosova pritet të ketë rritjen më të lartë (3.1 për qind), falë investimeve të mëdha publike dhe një fluksi të konsiderueshëm remitancash. E dyta vjen Serbia, me rritjen e parashikuar në 2 për qind, pjesërisht prej efektit bazë nga recesioni i vitit të kaluar. Meqenëse Serbia përbën 45 për qind të ekonomisë së rajonit, rritja në Serbi është thelbësore për performancën e rajonit. Serbia pritet të përfitojë nga rritja e IHD, performanca solide e FIATit, dhe normalizimin e prodhimit bujqësor, i cili ra pothuajse 20 për qind në 2012; dhe më shumë IHD mund të priten me rritjen e besimit të investitorëve bazuar në mundësinë e hapjes së negociatave për hyrjen në BE gjatë këtij viti. Shqipëria pritet të rritet me rreth 1.8 për qind, e mbështetur nga një performancë e qëndrueshme e eksporteve. Rritja ekonomike e Maqedonisë pritet të jetë e moderuar dhe do të vijë kryesisht prej IHD, eksporteve dhe investimeve publike. Rritje modeste pritet në Malin e Zi, pjesërisht për shkak të rimëkëmbjes së energjisë elektrike dhe bujqësisë por kryesisht e diktuar nga turizmi. Në Bosnjë dhe Hercegovinë rritja ka të ngjarë të jetë e vakët këtë vit; parashikimi është vetëm 0.5 për qind. Për fat të keq, shumë çështje të lidhura me mjedisin e biznesit në BIH do të vazhdojnë të kufizojnë flukset e IHD, si dhe perspektivat për zgjerim të bizneseve vendase. Përkundrejt kësaj rritjeje të brishtë, ashtu siç u argumentua dhe në raportin e fundit, përpjekjet e EJL6 për të reformuar fushat strukturore duhet të intensifikohen. Konsolidimi fiskal duhet të jetë më i lehtë tani që perspektiva e prodhimit dhe të ardhurave po përmirësohet. Klima e investimeve duhet të përmirësohet në mënyrë të konsiderueshme, veçanërisht në fushat kryesore ku ka dobësi: lejet e ndërtimit dhe licencat, barrierat ndaj sipërmarrjes, aftësive dhe infrastruktura. Fqinjët mund të mësojnë nga Maqedonia, e cila vazhdon të ketë klimën më të favorshme të investimeve në rajon sipas treguesve të Të Bërit Biznes. i

Një nga shqetësimet kryesore të rimëkëmbjes që sa ka nisur është papunësia e lartë që ka goditur ekonomitë e EJL6, veçanërisht papunësia e moshës së re, ndërkohë që ekonomitë e EJL nuk po krijojnë vende pune të mjaftueshme për të thithur shtesën e re të fuqisë punëtore. Në fakt, situata e vendeve të punës është më problematike sesa shifrat e zymta të papunësisë sepse shumë njerëz lënë rajonin për të punuar diku tjetër. Pjesërisht, kjo është trashëgimi e periudhave kur disa vende të EJL6 vuajtën shumë nga shpërbërja e rajonit që vonoi reformat. Emigracioni vazhdon përderisa mjedisi aktual i të bërit biznes përkeqëson kushtet e vështira të tregut të punës. Atë që duhet të bëjnë vendet e EJL6 është ruajtja e rimëkëmbjes të brishtë dhe përpjekje për krijimin e vendeve të reja të punës. Kjo kërkon politika agresive të orientuara drejt punësimit. Kërkimet e kohëve të fundit të Bankës Botërore mbi punësimin në vendet me të ardhura të ulëta dhe të mesme në Evropë dhe Azinë Qendrore sugjerojnë që politikat për krijimin e vendeve të punës duhet të fokusohen në katër fusha: mbështetja e sipërmarrjes, përmirësimi i aftësive, menaxhimi i lëvizshmërisë së brendshme dhe ndërkombëtare dhe reduktimi i pengesave institucionale për krijimin e vendeve të punës. Përshpejtimi i reformave në këto fusha është urgjent për të shpresuar më shumë vende pune në vendet e EJL6, vende pune më të mira dhe më të shumëllojshme.

KAPITULLI 1: ZHVILLIMET MAKROEKONOMIKE TË KOHËVE TË FUNDIT KONTEKSTI GLOBAL: RRITJA PO NGRIHET, POR EUROZONA ENDE NË RECESION Rritja globale është ngritur në fillim të 2013 Pavarësisht rritjes së dobët në vendet me të ardhura të larta në tremujorin e katërt të viti 2012 (veçanërisht në Eurozonë), prodhimi i vendeve me të ardhura të ulëta dhe të mesme u forcua dhe vazhdoi të forcohej në tremujorin e parë të 2013 (Figura 1). Ndërsa rritja ekonomike e vendeve me të ardhura të larta u forcua në tremujorin e parë të vitit 2013, rritja ekonomike e në vendet me të ardhura të ulëta dhe të mesme pësoi një ngadalësim në disa rajone por në përgjithësi mbeti e qëndrueshme. Të dhënat e disponueshme të prodhimit industrial konfirmojnë këtë tablo të përzier, me ngadalësimin e aktivitetit ekonomik në Azinë Lindore dhe Paqësor (në 8.6 përqind), Figura 1: Prodhimi Industrial dhe Tregtia Globale Tregti e forcim në Evropë dhe Azinë Fortë, Prodhimi po Ngrihet Qendrore (në 2.4 përqind), rikthim Importet e vendeve me te ardhura te larta norma pozitive në Amerikën Latine % Importet e vendeve ne zhvillim dhe Karaibe (0.5 përqind) dhe njëfarë 40 Prodhimi industrial i vendeve ne zhvillim ngadalësimi në Azinë Jugore por që gjithsesi mbetet një rritje e shëndoshë Prodhimi industrial i eurozones me te ardhura te larta 30 rreth 7.7 përqind. Edhe tregtia u ringrit, me vendet me të ardhura të 20 ulëta dhe të mesme që u zgjeruan me një ritëm vjetor 21 për qind deri në 10 janar 2013, duke mbështetur përshpejtimin në eksportet me të 0 ardhura të larta gjatë të njëjtës periudhë me një ritëm vjetor 7.3 për -10 qind. Kohët e fundit, studimet e biznesit shohin që rritja është -20 ngadalësuar në tremujorin e dytë, (ndryshimi ne perqindje i volumit 3m/3m saar) pjesërisht si shkak i ndikimeve të -30 2011M01 2011M07 2012M01 2012M07 2013M01 vonuara të shtrëngimit fiskal në Shtetet e Bashkuara dhe një regresion Burimi: Grupi i Prospekteve Globale i Bankës Botërore në nivele më të qëndrueshme rritjeje në Azinë Lindore dhe Paqësor. PBB globale parashikohet të zgjerohet me 2.2 për qind në 2013, dhe pastaj të ngrihet gradualisht në 3.0 për qind në 2014 dhe 3.3 për qind në 2015 (Tabela 1). Rritja në vendet me të ardhura të larta do të mbetet e dobët në 1.2 për qind në 2013, por parashikohet të arrijë 2 për qind në 2014 dhe 2.3 për qind në 2015. Kushtet e përmirësuara financiare dhe ato përgjithësisht të lira monetare pritet të nxisin aktivitetin në vendet me të ardhura të ulëta dhe të mesme me performancë të ulët. Kjo do të fillojë një përshpejtim gradual të rritjes së tyre me 5.1 për qind këtë vit, 5.6 për qind në 2014 dhe 5.7 për qind në 2015--afërsisht në linjë me potencialin e tyre. Megjithatë Eurozona parashikohet të qëndrojë në recesion në 2013 (me rritje -0.6 për qind). 1

Tabela 1: Supozimet e Rritjes Globale – Rritja Reale e PBB (në përqindje) 2008 2009 2010 2011 2012e 2013f Bota 1,4 -2,2 3,9 2,8 2,3 2,2 Të ardhura të larta 0,1 -3,5 2,8 1,7 1,3 1,2 Vendet në zhvillim 5,8 1,9 7,3 5,9 4,9 5,1 memo Zona e Euros 0,3 -4,3 1,9 1,5 -0,5 -0,6

2014f 3,0 2,0 5,6

2015f 3,3 2,3 5,7

0,9

1,5

Burimi: Grupi i Prospekteve Ekonomike Globale të Bankës Botërore

Kushte më të mira financiare në nivel global dhe flukse të mëdha drejt ekonomive me të ardhura të ulëta dhe të mesme Përmirësimi i madh i kushteve globale financiare që në verën e 2012 ka vazhduar, me interesat e borxhit sovran të Eurozonës dhe vendeve me të ardhura të ulëta dhe të mesme përgjithësisht konstant që në Janar (Figura 2). Flukset bruto të kapitalit drejt vendeve me të ardhura të ulëta dhe të mesme janë forcuar, ndërsa flukset e kapitalit dhe ato bankare u rriten 70 përqind në pesë muajt e parë të vitit --duke konfirmuar fundin e ndikimeve më serioze të uljes së borxhit në Eurozonë mbi financat e vendeve me të ardhura të ulëta dhe të mesme. Shtrirja mbi bonot e vendeve me të ardhura të ulëta dhe të mesme kanë rënë me 86 pikë bazë (basis points - bps) që në vitin 2012. Por, tregjet e tyre të aksioneve nuk janë përmirësuar prej fillimit të vitit me indeksin MSCI në rënie 3.3 Figura 2: Tregjet Financiare Globale--Qetësi e Vazhduar përqind (vit-mbi-vit) për pasojë të të ardhurave të dobëta të korporatave Normat CDS (pike baze) dhe faktorëve të tjerë specifik të vendeve. Megjithëse pasiguria e 1,800 krijuar nga përpjekjet për shpëtimin e Spanje 1,600 Qipros ishte një kujtesë e zymtë se sa Irlande 1,400 i brishtë mund të jetë besimi, duket Itali që ka pasur pak ndikim mbi kushtet 1,200 në pjesën tjetër të Eurozonës: Portugali 1,000 interesat e borxhit sovran të vendeve 800 me sprede të larta të Eurozonës janë ngritur me më pak se 50 pikë bazë 600 dhe përqindjet mbi CDS-të e sektorit 400 bankar janë ngritur vetëm 20 pikë bazë që në Shkurt. Megjithatë, 200 pavarësisht këtyre përmirësimeve, 0 Eurozona mbetet në recesion dhe 01/2010 11/2010 09/2011 07/2012 05/2013 kërkesa e saj e brendshme është e dobët. Por shpresa është që këto përmirësime të tregjeve financiare Burimi: Banka Boterore, Grupi i Prospekteve Globale mund të përkthehen në rimëkëmbje graduale nga fundi i vitit.

RRITJA NË EJL6: DALË NGA NJË RECESIONI TË DYFISHTË? Ashtu siç u parashikua në një raport të mëparshëm, EJL6 ra në recesion në 2012. Përgjithësisht, rritja në EJL6 doli të ishte siç u parashikua në raportin e fundit (-0.6 për qind). Vetëm në Shqipëri dhe në Kosovë rritja qëndroi pozitive; ekonomitë e tjera përjetuan recesion (Tabela 2). Shqipëria dhe Kosova ishin përsëri performuesit më të mirë, duke kontribuar 0.4 pikë përqindje pozitive në rritjen e rajonit në vitin 2012, por kjo u eliminua nga performanca negative e Serbisë, Bosnjës dhe Hercegovinës, IRJ Maqedonisë dhe Malit të Zi. Tabele 2: EJL6––Rritja Reale e PBB Vlerësuar Faktike H1 2012 2012 0,9 Shqipëri 1,6 Bosnjë Hercegovinë Kosovë Maqedonia IRJ Mali i Zi

-0,7 2,3 -0,3 -0,6 -1,7

Serbia Mes. E ponderuar -0,6 Burimi: Stafi i Bankës Botërore.

Gjatë gjithë vitit 2012 situata dukej të ishte më shqetësuese në Bosnjë dhe Hercegovinë, Malin e Zi dhe Serbi. Këto vende jo vetëm që ishin në recesion, por në disa vende rënia ekonomike u përshpejtua në gjysmën e dytë të vitit. Në Bosnjë dhe Hercegovinë të dhënat afatshkurtra treguan se ekonomia ra me 1.1 për qind në gjysmën e dytë, krahasuar me vetëm 0.2 për qind në gjysmën e parë.1 Në Serbi, rënia në gjysmën e dytë u nxit nga ndikimi i thatësirës së ashpër mbi bujqësinë dhe industrinë dhe në një masë më të vogël ndikimi i pasigurisë politike. Në Malin e Zi, shkaqet kryesore të rënies në gjysmën e parë ishin moti i keq dhe prodhimi i ulët i energjisë; rimëkëmbja në gjysmën e dytë nuk mund të kompensonte humbjet në 1

Vlerësuar H2 2012 2,2

-0,2 3,6 -1,1 -0,9 -1,5

-1,1 1,1 0,4 -0,2 -1,9

-0,5

-0,7

Figura 3: EJL6--Prodhimi Industrial, Rritja Tremujore në 2012, (përqindje) Q1

10 5 0 -5

-10 -15 -20 -25 ALB

BIH

MKD

MZI

SRB

Burimi: Stafi i Bankës Botërore. * Të dhënat për Kosovën nuk disponohen.

Rritja reale e PBB për BiH në 2012 është ende vlerësim

fillim të vitit dhe probleme në prodhimin e metaleve. Prodhimi industrial për rajonin në tërësi ra me 3.6 për qind në vitin 2012 (Figura 3).2 Shqipëria është i vetmi vend ku u rrit prodhimi industrial. Në katër vendet e tjera3 prodhimi industrial ra mesatarisht 5.3 për qind krahasuar me vitin 2011. Prodhimi industrial ra më shumë (afër 7 për qind) në Maqedoni dhe Malin e Zi; Serbia kishte rënien më të vogël, kryesisht për shkak të një tremujori të fundit të mirë. Megjithatë, të dhënat e para për 2013 sugjerojnë një rimëkëmbje të brishtë në gjithë rajonin. Kjo pasqyron përmbysjen e faktorëve të vetëm siç janë dimri i keq dhe thatësira, të cilat ndikuan negativisht bujqësinë, ndërtimin dhe prodhimin e energjisë në shumë prej vendeve. Ringritja gjithashtu nxitet nga një rritje në eksporte industriale, veçanërisht nga fabrika e madhe FIAT në Serbi, ekonomia më e madhe e rajonit. Mali i Zi dhe Bosnja dhe Hercegovina gjithashtu pritet të bëjnë një ringritje modeste në 2013, ndërkohë që Shqipëria dhe Maqedonia parashikohet të rriten me një hap të ngjashëm ose më të lartë se në vitin 2012. Rritja e Shqipërisë mbështetet nga një rritje e qëndrueshme e eksporteve. Në IRJ Maqedoni, shanset e rritjes afatshkurtër duket se varen nga zbatimi i planeve të investimeve të huaja dhe të brendshme publike. Megjithatë, recesioni i vazhdueshëm në Eurozonë do të vazhdojë të ushtrojë presion mbi këtë rimëkëmbje të brishtë.

ZHVILLIMET E INFLACIONIT--PRESIONET E ÇMIMEVE TË USHQIMIT Dinamika e inflacionit në EJL ishte e përzierë gjatë gjithë 2012, duke pasqyruar dallimet në kërkesë, çmime të administruara dhe kushtet e çmimeve të ushqimit (Figura 5). Nivelet e inflacioni u luhatën nga 2 për qind në Shqipëri deri në mbi 7 për qind në Serbi. Në disa vende (Bosnja dhe Hercegovina, IRJ Maqedonia, Mali i Zi), rregullimet në çmimet e energjisë kontribuuan në inflacion, ndërsa në vende të tjerë (Serbi), shtytësi ishin çmimet e ushqimit. Por në përgjithësi, boshllëqet negative në prodhim dhe papunësia e lartë i mbajtën të ulur presionet e çmimeve në fund të 2012 dhe fillim të 2013. Figura 4: Inflacioni në Vendet e BE15, BE11 dhe EJL6, CPI (fundviti 2011=100)

Figura 5: Inflacioni në Vendet e EJL6, CPI, bazë viti 20

109 BE11

EJL6

ALB

BE15

107

105

BIH KOS MKD MZI

SRB

103

101

99 03/2012

06/2012

09/2012

12/2012

-5 12/2011

03/2013

Burimi: Eurostat, zyrat kombëtare të statistikave dhe përllogaritje të stafit të Bankës Botërore

2 3

04/2012

08/2012

12/2012

04/2013

Burimi: Eurostat, zyrat kombëtare të statistikave dhe përllogaritje të stafit të Bankës Botërore

Mesatarja e ponderuar, ku pesha është përqindja e PBB së një vendi ndaj PBB total rajonal. Nuk disponohen të dhëna për Kosovën.

Megjithatë, inflacioni në vendet e EJL6 vazhdon të mbetet shumë më i lartë se në BU154 dhe BE115 (Figura 4). Me 6.7 përqind bazë vjetore (y-o-y) në T1 2013, inflacioni në EJL6 krahasohet negativisht me 2.1 për qind në BE15 ose 2.3 për qind në BE11. Kjo pasqyron një korrigjim të çmimeve dhe taksave të administruara në disa vende të EJL6 të cilat po mundohen të konsolidojnë financat e tyre publike dhe presionet e vazhduara të çmimeve të ushqimit. Çmimet ushqimore janë ende një shtytës madhor të inflacionit kryesor në EJL6 por presionet e çmimit të energjisë po bien (Figurat 6 dhe 7). Në T1 2013 inflacioni i çmimeve ushqimore u përshpejtua në 9.3 për qind y-o-y, më lart se kulmi prej 9.2 për qind në T4 2012. Me konsumin në OECD ende në tërheqje, kërkesa globale për naftë mbetet e ndrydhur dhe presionet e çmimeve të energjisë po lehtësohen praktikisht në gjithë vendet e EJL6. Figura 6: Inflacioni i Çmimit të Ushqimeve në Vendet e EJL6, y-o-y (përqindje) 20

Figura 7: Inflacioni i Çmimit të Energjisë në Vendet e EJL6, y-o-y (përqindje) 20

BIH

KOS

MKD MZI

MKD

ALB BIH

ALB

MZI

SRB

-5 12/2011

04/2012

08/2012

12/2012

-5 12/2011

04/2013

Burimi: Eurostat, zyrat kombëtare të statistikave dhe përllogaritje të stafit të Bankës Botërore

04/2012

08/2012

12/2012

04/2013

Burimi: Eurostat, zyrat kombëtare të statistikave dhe përllogaritje të stafit të Bankës Botërore

Shumica e monedhave të EJL6 kanë qenë përgjithësisht të qëndrueshme gjatë vitit të kaluar, pavarësisht shqetësimeve të vazhdueshme rreth krizës së borxhit sovran në Eurozonë. Megjithatë, shumica e vendeve të EJL6 panë kurset reale të këmbimit të tyre të vlerësoheshin në 2012, duke shkaktuar rënie në konkurrueshmërinë e çmimeve përkundrejt partnerëve tregtarë. Nga Janari 2012 kurset reale të këmbimit për Shqipërinë, Maqedoninë dhe Serbinë u vlerësuan në terma realë (Figura 8). Vetëm në Bosnjë dhe Hercegovinë marka e konvertueshme (KM) pa një zhvlerësim të lehtë real në Dhjetor 2012, duke nënkuptuar konkurrueshmëri më të madhe çmimesh me partnerët kryesore tregtarë. Normat bazë të interesit kanë qenë përgjithësisht stabël (Figura 9).

BE15 përbëhet nga Austria, Belgjika, Danimarka, Finlanda, Franca, Gjermania, Greqia, Irlanda, Italia, Luksemburgu, Holanda, Portugalia, Spanja, Suedia dhe Mbretëria e Bashkuar. 5 BE11 përbëhet nga Bullgaria, Kroacia, Republika Çeke, Estonia, Hungaria, Letonia, Lituania, Polonia, Rumania, Republika Sllovake dhe Sllovenia.

Figura 8: Kurset Reale të Këmbimit EJL6, CPI Pakësuar (Gusht 2008=100)

Figura 9: Normat Bazë të Interesave në EJL6 (Përqindje)

105

14 ALB

103

MKD

SRB

ALB

MKD

MZI

SRB

101 10

95 6

93 91

89 2

87 85 01/2011

07/2011

01/2012

07/2012

0 09/2011

01/2013

Burimi: Vlerësime të Bankave kombëtare dhe stafit të Bankës Botërore Një RER më e ulët tregon vlerësim.

01/2012

05/2012

09/2012

01/2013

05/2013

Burimi: Vlerësime të Bankave kombëtare dhe stafit të Bankës Botërore Shënim: Për Malin e Zi norma e kredive të likuiditetit.

VARFËRIA DHE PABARAZIA--NUK PO PËRMIRËSOHEN Një 33 për qind e njerëzve në EJL vlerësohen të jetojnë në varfëri--dhe 8 për qind jetojnë në varfëri ekstreme. Recesioni ka sjellë një rritje të zgjatur më varfërinë e moderuar—6e përkufizuar si përqindja e individëve me nivele konsumi ndërmjet 2.5 USD dhe 5 USD në ditë--nga 22 për qind në 26 për qind. Në dallim nga kjo, në 2012 varfëria e moderuar po binte në BE11. parashikime të thjeshta për 2011-15 sugjerojnë që ndërkohë që varfëria do të pakësohet ngadalë si në vendet e BE11 ashtu dhe EJL6, varfëria ekstreme do të bjerë në 5 përqind në EJL6 dhe në 1 për qind në BE11. Normat e varfërisë në EJL6 në nivel kombëtar janë shumë më të larta se në BE11. Figura 10 tregon normat e varfërisë për vendet e EJL6 sipas një metodologjie që lejon krahasime ndërkombëtare.7 Në të 6

Për fat të keq, evidencat nuk na lejojnë një vlerësim të thelluar aktual mbi mënyrën se si recesioni i dyfishtë në EJL6 ka prekur varfërinë. Pavarësisht nga investimet e vazhdueshme në përmirësimin e statistikave, të dhënat e studimit të familjeve përpunohen dhe disponohen me një vonesë. Në Bosnjë dhe Hercegovinë dhe Shqipëri studimet e familjeve të përdorura për të llogaritur nivelet e varfërisë (Studimi i Buxhetit Familjar në të parën dhe LSMS në të dytën) nuk mblidhen çdo vit; shifrat më të fundit për Bosnjën dhe Hercegovinën janë nga 2007 dhe për Shqipërinë nga 2008. Për vendet e tjera shifrat mbi varfërinë janë të disponueshme për 2010 (viti 2011 u nxor kohët e fundit nga Mali i Zi) Bazuar në këto shifra dhe metodologjinë ECAPOV, e cila është hartuar për të marrë vlerësime të krahasueshme në nivel ndërkombëtar, vlerësohet të ketë 33.2 për qind të njerëzve në EJL6 (më shumë se 6 milionë) që jetojnë në varfëri dhe 7.7 për qind (më shumë se 1.4 milionë) në varfëri ekstreme. Prania e varfërisë në EJL është në mënyrë të konsiderueshme më e lartë se mesatarja për vendet me të ardhura të mesme (MIC) në Evropën dhe Azinë Qendrore (ECE), ku varfëria ishte 19 për qind, dhe për BE10, ku ajo ishte 12 për qind, me varfërinë ekstreme në të dyja grupet më pak se 2 për qind. 7 Këto vlerësime janë bazuar në të dhënat e standardizuara të studimeve kombëtare të familjeve të mbajtura nga Banka Botërore (baza e të dhënave ECAPOV) dhe një agregat konsumi i ndërtuar vazhdimisht në gjithë vendet. Pragjet e varfërisë të përdorura janë 2.5 USD për frymë në ditë në paritetin e fuqisë blerëse (PPP) të 2005 për varfërinë ekstreme dhe 5 USD për frymë në ditë PPP për varfërinë e përgjithshme. Këto vlerësime ndryshojnë nga vlerësimet kombëtare të pragut të varfërisë dhe nuk synojnë t'i zëvendësojnë ato. Ato synohet vetëm të përdoren për krahasime ndërkombëtare.

gjithë vendet përveç Malit të Zi prania e varfërisë është më e lartë në zonat rurale dhe varfëria rurale është më e thellë se në zonat urbane. Përveç Malit të Zi dhe Maqedonisë, ku shpërndarja e të ardhurave është më e balancuar, shumica e të varfërve jetojnë në zonat rurale. Dallimet në nivelet e varfërisë mes burrave dhe grave janë të papërfillshme. Recesioni është shoqëruar nga një shtim në pabarazi në vendet e EJL6.8 Ndërkohë që pabarazia në rajon ra nga 2005 në 2008 (nga 38.9 për qind në 36.6 për qind), ajo duket që është ngritur që nga 2008 (duke arritur një nivel të vlerësuar prej 37.7 për qind). Këto tendenca duket të jenë ndryshe nga ato të para në BE11, dhe në bazë të tyre ishin dinamika të ndryshme vendesh. Për shembull, në Kosovë pabarazia ra si përpara ashtu dhe pas krizës. Në Serbi, pabarazia ra përpara krizës pastaj u ngrit disi pas saj. Figura 10: Vlerësimet e Varfërisë për vendet e EJL6 (Përqindje)

Figura 11: Rritja dhe Rishpërndarja-Dekompozimi Shapley i Ndryshimeve të Varfërisë (5 USD në ditë) ndërmjet 2009 dhe 2010 5

Ndryshimi i dukurise se varferise

70 60 50 40 32.2

30 20 10

7.7

KOS

ALB

MKD

SRB

MZI

Varferia ekstreme

Varferi e moderuar

Extreme Poverty SEE6

Poverty SEE6

BIH

0.04

1.92

2 1

3.18

2.3

0.47

0 -1

-2.61

-2 -3 SRB

MZI Rritja

KOS

Rishperndarja

Burimi: Vlerësime të stafit të Bankës Botërore bazuar në Burimi: Vlerësime të stafit të Bankës Botërore të dhënat e ECAPOV. Të dhënat janë për vitin e fundit të bazuar në të dhënat e ECAPOV. disponueshëm: Shqipëria 2008, Bosnja dhe Hercegovina, 2007, Kosova 2010, Maqedonia 2010, Mali i ZI 2011, dhe Serbia 2010. Shënime: Varfëria ekstreme përkufizohet si jetesa me më pak se 2.5 USD në ditë, varfëria është jetesa me më pak se 5 USD në ditë. Varfëria në BIH është ndoshta e nënvlerësuar shumë për shkak të një problemi me vlerësimin e paritetit të fuqisë blerëse për atë vend.

Pabarazia në përkeqësim e ngriti varfërinë në rajon sepse grupet më të varfra u prekën më shumë nga recesioni se ato të pasura. Dinamikat ishin të ndryshme në vende të ndryshme (Figura 11). Për shembull, ndërmjet viteve 2009 dhe 2010 varfëria në Serbi u ngrit, dhe ndërkohë që mungesa e rritjes e shpjegon pjesën më të madhe të ngritjes, shtimi i pabarazisë ishte gjithashtu një kontribuues i rëndësishëm. Në dallim nga kjo, në Malin e Zi, i cili ka të ardhurat më të larta për frymë në radhët e EJL6, pabarazia nuk kishte një ndikim me domethënie statistikore mbi tendencën e varfërisë. Në Kosovë, rritja përbënte reduktimin thelbësor në varfëri, edhe nëse dinamikat e pabarazisë pjesërisht e gërryen ndikimin e rritjes ekonomike mbi reduktimin e varfërisë.

Pabarazia përcaktohet sipas indeksit të GINIt për të gjithë rajonin (duke konsideruar gjithë vendet si një vend)

Kutia 1: Gjithëpërfshirja e Mirëqenies në EJL6 Banka Botërore ka miratuar dy objektiva të rinj për ta bërë të qartë qëllimin e saj "Një botë pa varfëri". Dy objektivat janë: eliminimi i varfërisë ekstreme deri në 2030 dhe promovimi i gjithëpërfshirjes së mirëqenies. Qëndrueshmëria është një prioritet përfshirës në ndjekjen e këtyre qëllimeve: arritja e tyre kërkon promovimin e qëndrueshmërisë mjedisore, sociale dhe fiskale. Theksi për uljen e varfërisë ekstreme është në përputhje me angazhimin për të pasur varfëri ekstreme të sanksionuar në objektivin e parë të Qëllimeve të Zhvillimit të Mijëvjeçarit (MDG), të cilat u miratuan në vitin 2000. Mirëqenia e ndarë fokusohet shprehimisht në të ardhurat e anëtarëve më të varfër të popullsisë, dhe promovimi i mirëqenies së ndarë përkufizohet si maksimizimi i rritjes së të ardhurave për 40 përqindëshin më të poshtëm të popullsisë. Në vendet e EJL6, 40 përqindëshi i poshtëm zakonisht lidhet me të jetuarin në zonat rurale dhe të jetuarin në një familje ku kryetari është i ri, mashkull, me pak arsim (maksimumi 9-vjeçar) dhe është i papunë, në pension apo student. Duke qenë i vetë-punësuar, dhe jo duke qenë rrogëtar, rrit probabilitetin që t'i përkasësh 40 përqindëshit të poshtëm në Bosnjë dhe Hercegovinë dhe Malin e Zi, por e ul probabilitetin në Shqipëri, Maqedoni, Kosovë dhe Serbi. Qëllimi i mirëqenies së ndarë është një njohje e shprehur që ndërkohë që rritja është e nevojshme për zhvillim, për sa kohë përfitimet e kësaj rritjeje nuk ndahen gjerësisht dhe veçanërisht arrijnë tek anëtarët më të varfër të popullatës, nuk mund të ndihmojë përmirësimin e kushteve të tyre të jetesës.

BORXHI I TREGTISË DHE AI I JASHTËM – SHENJA PËRMIRËSIMI Për shkak të lidhjes të afërt ekonomike, sektori i jashtëm i EJL6 është shumë i lidhur me zhvillimet në BE. Në 2012, EJL6 ka përjetuar një përkeqësim në tregti, deficitet e llogarisë korente (CAD), IHD dhe transferta. Shqipëria performoi më mirë se pjesa tjetër e rajonit, pjesërisht për shkak të eksporteve më të larta në naftë dhe minerale dhe riorientimi i eksporteve drejt tregjeve të reja, në veçanti Kinës dhe Turqisë. Eksportet serbe filluan të ngrihen në gjysmën e dytë të vitit 2012, kryesisht për shkak të IHD thelbësore në vitin paraardhës. Në tremujorin e parë të 2013 eksportet, të shtyra nga IHD dhe performanca e përmirësuar ekonomike e BE, janë ringritur në mënyrë të dukshme, duke sjellë shpresë për një pozicion më të mirë të jashtëm në 2013. Deficitet e Llogarisë Korente dhe Bilancet Tregtare Ndërkohë që si deficitet e llogarisë korente (CAD) dhe bilancet tregtare (TB) u përkeqësuan në vitin 2012, ato e përmbysën drejtimin në tremujorin e parë të 2013. Rënia e kërkesës në BE për lëndët e para të EJL6 sollën një rrëshqitja në gjithë rajonin e cila filloi në 2011 dhe vazhdoi në 2012 (Figurat 12 dhe 13). Në Serbi (veçanërisht në gjysmën e parë), Bosnjë dhe Hercegovinë dhe Malin e Zi, eksportet ranë ndërkohë që importet u rritën vetëm në mënyrë të moderuar. Në Kosovë, përkeqësimi i CAD dhe TB pasqyruan importet e larta për ndërtimin e autostradës Kosovë-Shqipëri, një bum në ndërtimin privat dhe një rënie të thellë në eksporte. Shqipëria ishte përjashtim--si CAD dhe TB e saj u përmirësuan në 2012 si rezultat i rritjes së eksporteve dhe rënies së importeve.

Figura 12: CAD dhe Bilanci Tregtar i EJL6 (Përqindje e PBB) CAD 0

2009

Figura 13: CAD sipas Vendit (Përqindje e PBB)

Bilanci tregtar

2010

2011

KOS

2012

MZI

ALB

SRB

EJL6

BiH

MKD

-5 -5

-10

-8.5

-9.3

-10.0

-15

-10.8

-15 -20

-20 -25

-30

-24.0

-24.4

-25

-23.3

-30

-29.1

-35

2009

-35

Burimi: Bankat Qendrore, IMF WEO dhe përllogaritjet e stafit të Bankës Botërore.

2010

2011

2012

Burimi: Bankat qendrore të EJL6

Eksportet dhe Importet Tregtia me BE ka rëndësi qendrore për performancën e eksportit të EJL6 (Figura 14). Megjithëse me problemet ekonomike të shkaktuara nga kriza e Eurozonës dhe kërkesa më e ulët, BE ende përbënte rreth 55 për qind të gjithë eksporteve të EJL6 në 2012, megjithëse me një rënia nga 58.8 për qind në 2011. Italia dhe Gjermania vazhduan të ishin partnerët kryesorë tregtarë për EJL6, duke përbërë 26.6 për qind (në rënie nga 28.7 për qind në vitin 2011). Megjithëse eksportet e rajonit drejt BE në tërësi ranë, tregtia e Serbisë me BE u ngrit. Gjithashtu, eksportet shqiptare drejt BE, kryesisht naftë dhe minerale, janë rritur. Në skajin tjetër eksportet e Kosovës drejt BE kanë rënë shumë, kryesisht për shkak të rënies në çmimet e metaleve bazë, lëndët e para kryesore të eksportuara nga Kosova.

Figura 14: Eksportet në 2012 (Përqindje e PBB) Itali

Gjermani

BE te tjera

EJL6

Te tjera

9 40

12 20

3 MKD

16 9 2 1

MZI

5 9

8 5

5 8

5 EJL6

SRB

ALB

BiH

KOS

Burimi: Bankat qendrore të EJL6

Tregtia ndër-rajonale është rritur në rëndësi. Kjo është veçanërisht e vërtetë për Kosovën, Malin e Zi, Serbinë dhe Maqedoninë. Përqindja në PBB e eksporteve ndër-rajonale u rrit nga 24.9 për qind në 2011 në 27 për qind në vitin 2012 ndërkohë që eksportet ndaj vendeve të tjera jo të BE ra. Rritja e tregtisë ndërrajonale ishte më e dukshme në Shqipëri, megjithëse nga një bazë e vogël. Zgjerimi i eksporteve ndaj vendeve të EJL6 i mundësoi Kosovës të zbuste rënien e fortë në eksportet e saj në BE kur çmimet e metaleve ranë.

Figura 15: Rritja e Eksporteve (Përqindje)

EJL6

EU10

Figura 16: Rritja e Importeve (Përqindje)

EJL6

BE15

EU10

BE15

10 10

-5 -10

-5

-15 -10

-20

-15

-25

-20

2009

2010

2011

2012

-30

T1:2013

Burimi: Bankat qendrore të EJL6 dhe Eurostat. Shënim: Viti 2013 tregon eksporte vetëm të mallrave; vitet e mëparshme tregojnë mallra dhe shërbime.

2009

2010

2011

2012

T1:2013

Burimi: Bankat qendrore të EJL6 dhe Eurostat. Shënim: T1 2013 tregon eksporte vetëm të mallrave; vitet e plota tregojnë mallra dhe shërbime.

Megjithëse kërkesa e dobët e Eurozonës dhe moti i keq u rënduan eksporteve të EJL6 në 2012, gjërat po duken më mirë për 2013 (Figura 15). Në vitin 2012 eksportet e EJL6 ranë me 0.7 për qind-pasi u rritën me 14 për qind në 2011--përkundrejt rritjes së eksporteve të BE11 me 4.9 për qind. Shkaku kryesor për rënien e eksporteve të EJL6 ishte përkeqësimi i klimës ekonomike në BE, gjë që uli kërkesën (Figura 15). Eksportet filluan të përmirësohen ngadalë në gjysmën e dytë të vitit 2012 (y-o-y) meqenëse tregtia e Serbisë e lidhur me IHD e zbuti rënien në gjysmën e parë të vitit. Në tremujorin e parë të 2013, ka një rreze shprese që eksportet mund të ringrihen në gjithë rajonin në 2013.

Figura 17: Rritja e Eksportit dhe Importit, y-o-y (Përqindje)

2010

2011

2012

T1: 2013

35 30 25 20 15 10 5 0 -5

-10 -15

Exp

Imp ALB

Exp

Imp BIH

Exp

Imp

Exp

KOS

Imp MKD

Exp

Imp MZI

Exp

Imp SRB

Burimi: Bankat qendrore të EJL6 Shënim: Në T1 2013 shiritat tregojnë eksportet dhe importet vetëm të mallrave, ndërkohë që vitet e mëparshme tregojnë si mallrat ashtu dhe shërbimet. Eksportet e Kosovës për Shtator 2012 deri në Janar 2013 nuk përfshijnë eksportet e energjisë elektrike, kështu që rënia faktike në 2012 ishte më pak e theksuar.

Importet e EJL6 ishin të sheshta në 2012 dhe ranë përsëri në T1 të 2013 (Figura 16). Lëvizjet e termave tregtarë mund të shpjegojnë një pjesë të rëndësishme të prirjes rritëse të importeve në EJL6. 10

Çmimet e importit të energjisë dhe lëndëve të tjera të para ranë ndjeshëm në 2009, u rritën fuqishëm në 2010 dhe 2011 por nuk ndryshuan më në 2012 dhe në 2013 kanë rënë. Në 2012 importet e Serbisë u rritën ndërkohë që importet e vendeve të tjera ranë. Importet në gjysmën e dytë të vitit ranë më shpejt se në gjysmën e parë në shumicën e vendeve ndërkohë që si kërkesa e brendshme dhe prodhimi industrial vazhdoi të rrëshqiste poshtë (Shqipëria, Maqedonia, Bosnja dhe Hercegovina dhe Kosova), siç ndodhi përsëri në tremujorin e parë të 2013 (Figurat 16 dhe 17) kryesisht për shkak të kërkesës së brendshme dhe aktivitetit ekonomik të dobët.

Remitanca dhe IHD Remitancat kanë qenë relativisht rezistente ndaj krizës së Eurozonës, megjithëse ato kanë rënë disi në dy vitet e fundit. Ndërkohë që remitancat e Serbisë u zhytën nga 9.5 për qind në 2009 në 6.8 për qind në 2011 dhe mbeti njësoj në 2012, ato të vendeve të tjera në EJL6 nuk treguan një ndryshim dramatik nga viti 2009 (Figura 18).

Figura 18: Remitancat e Punëtorëve 20092012 (Përqindje e PBB) 2010

2011

2012

16 14 IHD––të cilat janë të rëndësishme për 12 financimin, investimet, eksportet dhe rritjen në 10 EJL6––ranë dukshëm në 2012, me 45.6 për qind 8 (2.6 pikë përqindjeje)––por ka shpresë për 6 ringritje në 2013 (Figura 19). Rënia ishte më e 4 madhe në gjysmën e parë të vitit 2012 në të gjithë 2 vendet, përveç Shqipërisë. Gjatë gjithë vitit, IHD 0 KOS BIH ALB EJL6 SRB MZI MKD BE11 ishin të moderuara në Shqipëri dhe ranë në Maqedoni dhe Kosovë dhe Serbi, kryesisht për Burimi: Bankat qendrore të EJL6 shkak të ndikimit negativ të krizës së Eurozonës, Shqipëria dhe Bosnja dhe Hercegovina i përkufizojnë baza e lartë e 2011 në Serbi dhe Maqedoni, dhe remitancat si përfshirëse të kompensimit të punonjësve; Kosova, Serbia, Maqedonia dhe mali i Zi flukse të rëndësishme dalëse nga Maqedonia dhe përdorin përkufizime më të ngushta. Serbia. Megjithatë, në fillim të 2013, ekzistojnë disa shenja inkurajuese. IHD në Malin e Zi u ringritën në gjysmën e dytë të 2012 me një perspektivë për rritje të mëtejshme në 2013. Në mënyrë të ngjashme, privatizimi i Kompanisë së Telekomunikacionit (PTK) në Kosovë dhe hyrja në treg e Türkiye Iş Bankasi ka përmirësuar perspektivat e 2013 për IHD në Kosovë. Në Serbi, një mjedis më i mirë politik dhe përparimi i kohëve të fundit drejt anëtarësimit në BE pas marrëveshjes me Kosovën ka përmirësuar perspektivat e IHD për 2013. Megjithatë IHD në Shqipëri dhe Bosnjë dhe Hercegovinë pritet të mbeten njësoj.

Figura 19: IHD neto 2009-12 (Përqindje e PBB)

EJL6 6

BE11

2010

5.7

5.4

2011

2012

16 14

4.4

3.1 3

Figura 20: IHD neto sipas Vendit (Përqindje e PBB)

2.0

1.8

2.0

1.5

6 4

1 0

2 2009

2010

2011

2012

Burimi: Bankat qendrore të EJL6

MZI

ALB

KOS

BIH

EJL6

MKD

SRB

Burimi: Bankat qendrore të EJL6

Borxhi i Jashtëm Borxhi i jashtëm total në EJL6 u ngrit me 7 pikë përqindje të OBB në 2012 meqenëse qeveritë morën hua për të kompensuar të ardhurat në rënie dhe financat e dobëta publike (Figura 21). Pas një rënieje në 62.6 për qind të PBB në 2011 nga kulmi prej 65.5 për qind në 2010, borxhi mesatar i jashtëm i EJL6 arriti një rekord të ri prej 69.6 për qind në 2012. Nga Qershori 2009 deri në Shtator 2012 katër vende u futën në tregjet tregtare ndërkombëtare nëpërmjet lëshimit të Eurobond (Maqedonia në 2009, Shqipëria në 2010, Mali i Zi në 2010 dhe 2011, dhe Serbia në 2011 dhe 2012; Figura 22) ose lidhja me tregjet e kredive me një garanci të IBRD (Serbia, Maqedonia, Mali i Zi).

Figura 21: Borxhi i Jashtëm Mesatar i EJL6 (Përqindje e PBB)

Borxhi i jashtem

Figura 22: Bonot Ndërkombëtare Totale të papaguara, Vende të Përzgjedhura të EJL6 (milionë USD)

prej te cilit borxhi i qeverise

80 70

62.9

65.5

69.6

2,500

62.8

2,000

50 1,500 40 30

1,000

20 10 0

19.6

23.3

25.0

28.6

500

2009

2010

2011

2012

Burimi: Bankat qendrore dhe ministritë e financave (MF) të EJL6

ALB

MZI

SRB

Burimi: Ministritë e financave të EJL6

Prirja në ngritje u shtri në të gjithë vendet e EJL6. Serbia e rriti borxhin e saj të jashtëm kryesisht duke emetuar një bono prej 1.75 miliardë USD në 2012, duke i çuar bonot e saj ndërkombëtare të papaguara në 2.7 miliardë USD (Figura 23) Megjithatë, rritja më e madhe e borxhit të jashtëm në 2012 12

ishte në Kosovë për shkak të disbursimeve të Marrëveshjes Stand-by me FMN, megjithëse borxhi total i jashtëm i Kosovës9 është ende shumë modest në 8.5 për qind të PBB. Mali i Zi dhe Serbia kanë stoqet më të larta të borxhit të jashtë publik dhe privat, mjaft mbi mesataren rajonale (Figura 23).

Figura 23: Borxhi i Jashtëm Publik dhe Privat Total 2012 (% e PBB) 2009

2010

2011

EJL6

MKD

BIH

2012

120 100 80 60

POLITIKA FISKALE -- PRESIONET DIVERGJENTE Deficitet fiskale në vendet e EJL6 shënuan ngritje në 2012, mesatarisht nga 3.2 për qind të PBB në 2011 deri në 3.9 për qind në 2012 (Figura 24). Rritjet më të mëdha ishin në Serbi (2.6 pikë përqindjeje të PBB) dhe Maqedoni (1.4 pikë përqindjeje), kjo e fundit kryesisht për shkak të pastrimit të pagesave të prapambetura të qeverisë. Udhëhiqnin tendencën Shqipëria dhe Mali i Zi, ku deficitet fiskale ranë.

40 20 0

MZI

SRB

ALB

KOS

Burimi: Bankat qendrore dhe ministritë e financave të EJL6; FMN; Banka Botërore. Shënim: Borxhet e jashtme të MNE dhe KOS janë përllogaritje.

Në të gjithë rajonin të ardhurat dhe shpenzimet si një përqindje e PBB lëvizën në të njëjtin drejtim në 2012. U shfaqën dy grupe të qarta: vendet që ngritën si të ardhurat dhe shpenzimet (duke rritur gjurmën fiskale) dhe ata që i panë të dyja në rënie. 

Gjurma fiskale në rritje: Megjithëse deficitet fiskale u rritën, të ardhurat në fakt u ngritën si përqindje e PBB në Serbi (Figura 25). Serbia kishte bërë përpjekje të rëndësishme për të forcuar të ardhurat, duke ngritur nivelet si të TVSH ashtu dhe tatimit mbi fitimin. Për fat të keq, megjithëse të dy vendet përfituan nga të ardhura të shtuara, edhe shpenzimet e tyre u rritën, me 1.5 pikë përqindjeje të PBB në Maqedoni (e lidhur me shlyerjen e pagesave të prapambetura) dhe me 6.3 pikë përqindjeje në Serbi.



Zvogëlimi i gjurmës fiskale: Shqipëria, Bosnja dhe Hercegovina, Kosova dhe Mali i Zi panë ulje të të ardhurave si përqindje e PBB, me 0.2 deri në 1 pikë përqindje. Të ardhurat nga TVSH u goditën në mënyrë të veçantë (p.sh. me mbi 2 pikë përqindjeje në Shqipëri) për shkak të rritjes ekonomike të ngadaltë ose negative. Të gjithë këto vende punuan për të shkurtuar shpenzimet për t'i mbajtur deficitet e tyre fiskale të qëndrueshme. Në Kosovë, shkurtimet e shpenzimeve ishin të kufizuara dhe të lidhura me përfundimin e autostradës R7 për në Shqipëri. Në disa vende, shkurtimet e shpenzimeve mund të kenë qenë akumulim i pagesave të prapambetura më shumë se reduktime reale.

Ndryshe nga vendet e tjera të EJL6, Kosova ka një akses shumë të kufizuar në tregjet ndërkombëtare financiare dhe si pasojë borxh të vogël të jashtëm.

Figura 24: Deficitet Fiskale (Përqindje e PBB) ALB

BIH

KOS

Figura 25: Ndryshimet në të Ardhura dhe Shpenzime, 2011-2012 (Përqindje e PBB)

MKD

MZI

Te ardhurat

SRB

Shpenzimet

Deficiti

6 6

2 1

1 0

-1 2008

2009

2010

2011

-2

2012

ALB

BiH

KOS

MKD

MZI

SRB

Burimi: Perspektiva Ekonomike Botërore, Prill 2013, dhe përllogaritje të stafit të Bankës Botërore.

Burimi: Perspektiva Ekonomike Botërore, Prill 2013.

Deficitet fiskale në rajon parashikohen të ulen pak në 2013 (Figurat 26 dhe 27). Deficiti fiskal mesatar (i paponderuar) pritet të ulet nga 3.9 për qind të PBB në 2012 në 3.7 për qind. Serbia udhëheq, ku qeveria ka planifikuar shkurtimin e deficitit nga 6.8 në 4 për qind të PBB. Bosnja dhe Hercegovina gjithashtu pritet të ndjekë një ulje të vogël të deficitit dhe deficiti i Maqedonisë do të qëndrojë në vend si përqindje e PBB. Në dallim nga këto, deficitet pritet të rriten në Shqipëri dhe Kosovë, në Shqipëri pjesërisht për shkak të dobësimit të të ardhurave dhe në Kosovë për shkak të shpenzimeve në autostradën e re R6 nga Prishtina në Shkup. Rritjet e të ardhurave pritet të udhëheqin rikuperimin fiskal. Të ardhurat parashikohen të mbeten të qëndrueshme në gjithë rajonin me një mesatare prej 35.2 për qind e PBB. Kjo mesatare fsheh rënien në Shqipëri dhe Malin e Zi. Në pjesën tjetër, të ardhurat priten të rriten falë një klime ekonomike që po përmirësohen ngadalë dhe masave të mëtejshme për grumbullimin e të ardhurave. Figura 26: Të ardhurat dhe Shpenzimet, 2012 dhe 2013 (Parashikuar) (Përqindje e PBB) 100

Figura 27: Deficiti Fiskal, 2012 përkundrejt 2013 (Parashikuar) (Përqindje e PBB) 8

Deficiti 2012 Te ardhurat 12

Te ardhurat 13

Shpenzimet 12

Shpenzimet 13

Deficiti 2013

90 80

30 20

0 ALB

BiH

KOS

MKD

MZI

SRB

Burimi: Perspektiva Ekonomike Botërore, Prill

2013, dhe vlerësimet e stafit të Bankës Botërore.

BiH

KOS

MKD

MZI

SRB

Burimi: Perspektiva Ekonomike Botërore, Prill 2013, dhe vlerësimet e stafit të Bankës Botërore.

Borxhi Publik dhe Rreziqet Afat-shkurtra Borxhi publik është rritur në të gjithë vendet e EJL6 për vitet e fundit (Figura 28). Mesatarisht, borxhi i përgjithshëm qeveritar (përjashtuar garancitë dhe faturat e bankave qendrore) u rrit nga 37 për qind e PBB në fund të vitit 2011 në 42 për qind në fund të vitit 2012. Rritja e Serbisë ishte rreth 12.5 pikë përqindje, nga 39.7 në 52.2 përqind të PBB përjashtuar garancitë(duke përfshirë garancitë borxhi publik bruto i Serbisë ishte mbi 60 përqind në 2012). Më tej, Shqipëria e ndryshoi ligjin për të qenë në gjendje të kapërcente tavanin e borxhit të saj prej 60 për qind të PBB. Megjithatë vlerësimet e kredisë sovrane kanë qenë të qëndrueshme në gjithë rajonin që nga mesi i 2012 me përjashtim të IRJ Maqedonisë që kohët e fundit pati një ulje të vlerësimit në BB- (Tabela 3). Borxhi i garantuar nga shteti është problem për disa vende dhe vazhdon të rritet (Figura 29) Borxhi i garantuar është mbi 11 për qind e PBB në Malin e Zi dhe mbi 8 për qind në Serbi. Ndërkohë që garancitë mbeten nën 5 për qind e PBB në Shqipëri, Maqedoni dhe Malin e Zi, ato të gjitha duket që po ngrihen ngadalë. Kosova lëshoi kohët e fundit një garanci për Kompaninë e Transmetimit të Energjisë KOSTT, por garancitë e saj janë më pak se 0.2 për qind e PBB. Garancitë në Bosnjë dhe Hercegovinë janë rreth 0.8 për qind e PBB. Figura 28: Borxhi i Përgjithshëm Qeveritara (Përqindje e PBB)

Figura 29: Garancitë Shtetërore (Përqindje e PBB)

70 2010

2011

2012 14

50 12

6 4

10 2

0 ALB

BiH

KOS

MKD

MZI

SRB

Burimi: Perspektiva Ekonomike Botërore, Prill 2013. a Është përdorur koncepti bruto. Përjashton garancitë

MZI

SRB

MKD

ALB

BiH

KOS

Burimi: Vlerësime të autoriteteve kombëtare dhe stafit të Bankës Botërore

Tabela 3: EJL6: Vlerësimet e Kreditit Sovrana Dhj Dhj Dhj 2010 2011 2012 ALB B+ B+ B+ BIH B+ B B MKD BB BB BB MNE BB BB BBSRB BBBB BB-

Maj 2013 B+ B BB BBBB-

Burimi: Standard and Poor’s. a Borxhi afat-gjatë në monedhë të huaj deri në 8 Maj 2013. Kosova nuk ka një vlerësim sovran.

Borxhi afat-shkurtër, veçanërisht në monedhat vendase, ka arritur të mbizotërojë portofolin e borxhit të disa vendeve. Edhe pse në fund të vitit 2012 dy të tretat e borxhit të brendshëm të IRJ të Maqedonisë kishte afat maturimi deri në fund të vitit 2013, autoritetet arritën gjatë gjysmës së parë të vitit 2013 të zgjasin maturitetin e borxhit të brendshëm në mënyrë drastike duke zvogëluar shumën në bono thesari me maturim tre mujor, dhe duke rritur ato me maturim 6 mujore dhe 12 mujor, si dhe duke emetuar bono te reja thesari me afat 3 dhe 5 vjeçar. Gati gjysma e borxhit vendas të Shqipërisë maturohet brenda fundit të vitit (Figurat 30 dhe 31). Vetëm rreth një e treta e borxhit në monedhën vendase të Serbisë e ka afatin deri në fundin e vitit dhe borxhi afat-shkurtër po ulet: 37 për qind e bonove të thesarit dhe obligacioneve të lëshuara në tregun vendas në 2013 janë për 53 javë ose më pak, krahasuar me më pak se gjysmën në 2012. Të gjitha bonot e thesarit dhe obligacionet që Bosnja dhe Hercegovina ka lëshuar në 2013 kanë qenë afat-shkurtër, krahasuar me 57 për qind në 2012. Figura 30: Borxhi në Monedhën Vendase dhe të Huaj për tu paguar në 2013 (Përqindje) 70%

Figura 31: Borxhi në Monedhën Vendase për tu paguar në 2013 (Përqindje e PBB)a 18% 16%

60%

14%

50%

12%

40% Monedhe lokale

30%

Monedhe te huaj

10% 8%

20%

4% 10%

0% MKD

ALB

SRB

KOS

BiH

MZI

Burimi: Bloomberg; Përllogaritje të stafit të Bankës Botërore.



ALB

MKD

SRB

BiH

MZI

KOS

Burimi: Bloomberg; Përllogaritje të stafit të Bankës Botërore. a Përjashton bonot e Bankës Qendrore, atje ku janë lëshuar dhe borxhin e garantuar.

Shumica e instrumenteve të borxhit të jashtëm publik të EJL6 kanë maturitet të gjatë. Asnjë vend nuk ka më shumë se 8 për qind të borxhit të tij total në monedhë të huaj (FX) për të paguar në 2013 dhe Bosnja dhe Hercegovina, Kosova nuk kanë fare. IRJ e Maqedonisë ka Euro 175 milion borxh në valutë të huaj që maturohet në vitin 2013 edhe pse është marrë në fillim të janarit 2013. Megjithatë disa vende po përdorin instrumentet afatshkurtra të denominuara në monedhë të huaj.

Kombinimi borxhit afat-gjatë me borxhin vendas afat-shkurtër ka ndihmuar në kufizimin e ekspozimit të drejtpërdrejtë të qeverisë ndaj rrezikut të paqëndrueshmërisë së kursit të këmbimit dhe për tu dhënë bankave vendase mundësinë të investojnë në instrumente borxhi afat-shkurtër. Shumë nga borxhi publik afat-shkurtër është blerë nga bankat vendase, duke u mundësuar atyre që kanë aktive likuide të fitojnë interes më të madh se ai që paguajnë bankat qendrore mbi depozitat. Në një kohë kur depozitat e bankave private po rriten më shpejt se kreditë, shumë banka tregtare mirëpresin mundësinë për të fituar kthime më të larta diku tjetër. Megjithatë, borxhi publik afat-shkurtër vendas e ekspozon qeverinë ndaj rrezikut të rinovimit të borxhit. Megjithëse bankat tregtare aktualisht kanë likuiditet dhe tendencë të rinovimit të borxhin publik afat-shkurtër, një ndryshim në mjediset e jashtme ose të brendshme financiare ose ekonomike mund të reduktojë gatishmërinë e tyre për ta bërë. Prandaj do të ishte e mençur të merreshin në konsideratë të gjithë këto rreziqe kur hartohen politikat fiskale dhe të borxhit. 16

SEKTORI FINANCIAR--RRITJE E NGADALTË E KREDITIMIT Rritja e kreditimit në rajon në vitin e fundit ka qëndruar në vend ose ka rënë Në Shqipëri, Kosovë, IRJ Maqedoni dhe Serbi rritja e kreditimit ka qenë më e ulët se në vitet e mëparshme. Rritja e kreditimit në Bosnjë dhe Hercegovinë ka qenë e dobët (2.8 përqind rritje) dhe në Malin e Zi, pavarësisht disa përmirësimeve, ende mbetet negative.

Faktorët e kërkesës shpjegojnë një pjesë të mirë të rënies apo qëndrimit në vend të rritjes së kreditimit në vendet e EJL6. Kërkesa e ulët e kreditimit pasqyroi aktivitetin e mbytur ekonomik të bizneseve dhe sektorit privat pas krizës. Gjithashtu, familjet dhe kompanitë që kishin marrë hua më shumë në periudhën e bumit tani po përpiqen të reduktojnë borxhin në një nivel të qëndrueshëm. Për më tepër, zhvillimet e normave të interesit e bëjnë të qartë që kërkesa për kredi është shuar. Normat e interesit në vendet e EJL6 gjatë vitit të fundit ranë (Figura 34); një tregues që faktorë më të theksuar nga ana e kërkesës po ndikonin mbi rritjen e kreditimit.

Figura 32: Normat e Rritjes Reale të Kreditimit (Ndryshim Përqindjeje)10 50 40 30 20 10 0 -10 -20 ALB 2009

BIH 2010

KOS 2011

MKD

2012

MZI

SRB

Mesatarja (2006-2008)

Burimi: Autoritetet kombëtare dhe përllogaritje të stafit të Bankës Botërore

Figura 33: Rritja Reale e PBB, Rritja Reale e Kreditimit, dhe Financimi i Huaj, 2011-12 (përqindje)

Figura 34: Nivelet e Interesit mbi Kreditë dhe Depozitat, 2011-12

8 Ndryshimi i normes se rritjes se kredise (2011- 7.2 6 4 2

2012) Ndryshimi i normes se rritjes reale te PBB (20112012) Ndryshimi i pozicionit te jashtem te bankave ndaj EJL6 sipas BIS ne % te PBB (2011-2012) 1.4

0.4

0.3

0 0 0.7

Ndryshimi në pikë përqindje i depozitave (20112012) Nryshimi në pikë përqindje i kredisë (2011-2012) 0.1

0 -2

-0.02

0 -1.4

-1.5 -2.0

-4

-1.5

-2.7

-3.1

-4.0 -6

-1.6 -3.7

-3.6

-5.3

-1 -7.9

-8.4

-10

ALB

BIH

KOS

MKD

MZI

-0.7 -0.8

-1 ALB

SRB

Burimi: Autoritetet kombëtare, Banka për Zgjidhje Ndërkombëtare dhe përllogaritje të stafit të Bankës Botërore

-0.4-0.4

-0.4

-1

-8

-0.2

-0.3

BIH

MKD

Rritja mesatare e kreditimit të Malit të Zi për 2006-2008 ishte 97.2 për qind (nuk tregohet).

MZI

SRB

Burimi: Përllogaritje të autoriteteve kombëtare dhe stafit të Bankës Botërore

Nga ana e ofertës, financimi u bë më i kushtueshëm ndërkohë që kushtet e tregut financiar u përkeqësuan, veçanërisht në gjysmën e parë të 2012. Bankat evropiane u gjendën nën presion intensiv ndërkohë që spredet e normave CDS (sigurimi ndaj moskthimit të kredive) të tyre filluan të rriten në mes të vitit 2011 dhe përsëri në gjysmën e dytë të vitit 2012. Spreded e CDS sovrane të vendeve të EJL6 gjithashtu filluan të rriten, gjë që e bëri financimin më të kushtueshëm.

Figura 35: Kostot e Financimit për Vendet e EJL6 Ndryshimi i pozicionit te jashtem te bankave ndaj EJL6 (majtas)

Spredet CDS i bankave mëmë, mesatarja e EJL6 (djathtas) Spreded CDS për borxhin sovran të EJL6, pikë bazë (djathas)

2500 2000 1500 1000 500 0 -500 -1000 -1500 -2000 -2500

1000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0

Pavarësisht përmirësimeve të kohëve të fundit, sektori bankar 2011:T1 2011:T4 2012:T2 2012:T4 është ende i trazuar Gjysma e dytë Burimi: Bloomberg, Banka për Zgjidhje Ndërkombëtare dhe e 2012 pa përmirësimin e spredeve përllogaritje të stafit të Bankës Botërore CDS të bankave mëmë dhe vendeve të EJL6 se periudha paraardhëse, falë masave të ndërmarra nga BQE dhe Rezerva Federale e SHBA. Kjo e uli koston e financimit (Figura 35).11 Si rrjedhojë, pas një procesi tkurrje të konsiderueshme kredie në tremujorin e dytë të 2011 (shikoni Kutinë 2) që rezultoi në një reduktim të pozicionit të bankave përkundrejt rajonit (2.9 për qind të mesatares 2011 plus PBB 2012) sipas raportimit në BIS, tremujori i tretë i 2012 pa një rritje në pozicionin e jashtëm me 0.4 për qind të PBB të 2012 të kombinuar të EJL6. Megjithatë, siç e provoi tremujori i katërt i 2012, sektori financiar duhet ende të përballet me kreditë e këqija (NPL), tkurrjen e kredive dhe rinisjen e kreditimit. Tremujori i katërt pa një ndryshim të vogël por negative në pozicionin e jashtëm të bankave që raportojnë BIS (0.05 për qind të PBB së kombinuar të 2012).

Studimi i Kushteve të Huadhënies së Bankave në Tregjet e Reja raporton kushte të përmirësuara në tregjet ndërkombëtare në gjysmën e dytë të vitit 2012.

Kutia 2: Procesi i tkurrjes së kredisë në vendet e EJL6 Figura B2.1 Pretendimet e Bankave të Huaja Që në vitin 2008 vendet e EJL6 kanë qenë të ndaj Bankave të EJL6 (milionë USD) ekspozuara ndaj rrezikut të tërheqjes problematike të fondeve nga bankat evropiane. Nga fundi i vitit 25000 2008, sipas BIS, pretendimet e bankave përkundrejt rajonit ka arritur në 20.7 miliardë USD--22.2 për 20000 qind të PBB së kombinuar rajonale. Megjithatë, ka 15000 ndryshime të mëdha ndërmjet vendeve. Pretendimet ndaj Serbisë, Bosnjës dhe Hercegovinës dhe Malit 10000 të Zi u variuan nga 27 në 32 përqind, por në Maqedoni dhe Shqipëri ato ishin vetëm rreth 5 5000 përqind, gjë që është provuar të jetë një amortizues i 0 mirë. Meqenëse shumica e financimit për rajonin 2006T4 2007T4 2008T4 2009T4 2010T4 2011T4 2012T4 ishte ndërmjetësuar nëpërmjet bankave vendase të Pretendime ndaj gjithe sektorëve zotëruara nga të huajt të cilat kishin edhe rëndësi Detyrime ndaj gjithë sektorëve sistemike, sistemi bankar e konsideroi rrezikun e Banka për Zgjidhjet tërheqjes së shpejtë të fondeve si domethënës. Për t'i Burimi: ndërlikuar më tej punët, shumica e bankave me Ndërkombëtare pronësi të huaj në EJL6 kishin qendrën e tyre në ekonomitë problematike të BE si Itali, Slloveni dhe veçanërisht Greqi. Deri tani skenarët më të këqija nuk janë materializuar (kryesisht falë veprimeve të institucioneve financiare ndërkombëtare, të cilat krijuan nismën e Vienës për të mbështetur rajonin gjatë krizës). Megjithatë, rreziku është ende i pranishëm përfshirë tronditjet që krijohen nga humbja e besimit ndaj bankave mëmë nga vendet e eurozonës .

Figura 36: Koeficientet Kredi-Depozitë

Aksesi i përmirësuar në financimin vendas, nëpërmjet ose depozitave ose tregjeve kapitale, do të 180 ketë rëndësi qendrore për rinisjen e rritjes së 160 kreditimit. Pozicioni i jashtëm i bankave që i 140 raportojnë BIS përkundrejt vendeve të EJL6 ende ka 120 një mesatare prej 11.5 për qind të PBB së kombinuar 100 (deri në 2012). Prandaj mund të përballemi me një 80 frenim të konsiderueshëm të ofertës nëse intensifikohet 60 procesi i zhvendosjes drejt bankave të financuara 40 vendase, të paktën në vendet që kanë koeficiente të 20 lartë kredi-depozitë (Figura 36). Rregulli i ri i lojës 0 ALB BIH KOS MKD MZI SRB është të bëhen përpjekje dhe të lidhet rritja në huadhënie me rritjen në depozita (ose financimi vendas Dhjetor 2012 Niveli maksimal (2006-2012) në përgjithësi), veçanërisht në ekonomitë më të Burimi: Autoritetet kombëtare dhe përllogaritje të zhbalancuara. Vendet që fillojnë nga një pozicion stafit të Bankës Botërore tashmë i favorshëm dhe mund të arrijnë të financojnë huadhënien nga burimet janë më mirë. Shqipëria, Kosova dhe Maqedonia kanë një histori të gjatë të koeficentëve hua-depozita poshtë 100; Bosnja dhe Hercegovina dhe Serbia do të kenë mjaft më shumë

vështirësi. Mali i Zi ka arritur të ulë koeficientin e tij në mënyrë të konsiderueshme nga kulmi i tij. 12 Në fakt, katër vendet që kishin koeficientë kredi-depozita poshtë 100 deri në mes të 2009 panë një rritje më të madhe të kreditimit gjatë krizës se sa dy vendet që më përpara kishin koeficientë më të lartë kredidepozitë. Megjithatë, evolucioni i kushteve të ofertës gjithashtu pasqyron faktorë përtej kostove. Disa nga shtrëngimet e raportuara vijnë si rezultat i faktorëve të ofertës vendase, siç janë politika monetare, rivlerësimi i perspektivës ekonomike nga bankat dhe NPL e larta. 13 Studimi i fundit i Kushteve të Huadhënies Bankare në Tregjet e Reja tregon që kushtet e kreditimit vazhduan të shtrëngohen ndërkohë që NPL u ngritën. NPL po ngrihen përsëri (Figura 37). Nivelet e larta të NPL pasqyrojnë një përkeqësim të cilësisë së huadhënies dhe vështirësitë kronike që bankat kanë në 30 eliminimin e NPL për shkak të regjimeve të dobët të 25 falimentimit. Megjithëse nivelet e NPL ndryshojnë në 20 mënyrë të konsiderueshme në rajon, vala e dytë e rritjeve është një arsye për tu shqetësuar. Pas një 15 stabilizimi të shkurtër (ose reduktim në disa vende, siç 10 është Mali i Zi), NPL filluan të ngrihen përsëri, 5 veçanërisht në gjysmën e dytë të vitit 2012. Shqipëria 0 dhe Bosnja dhe Hercegovina janë goditur më fort. NPL ALB BIH KOS MKD MZI SRB në këto vende janë aktualisht në pikun e tyre që nga Dhjetor 2012 fillimi i krizës. Maqedonia dhe Kosova gjithashtu panë Maksimumi 2008-2013 një valë të dytë të rritjeve të NPL, megjithëse më pak Kreditë e këqia para krizës (fund 2008) intensive dhe nivelet aktuale të NPL janë pak nën pikën Burimi: Autoritetet kombëtare dhe përllogaritje të maksimale. Në Malin e Zi, pavarësisht nga një rënie të stafit të Bankës Botërore konsiderueshme nga pika maksimale si rrjedhojë e shitjes masive të aktiveve me probleme të kompanive të faktoringut, NPL janë ende të dytat në rajon dhe ende po rriten pasi ka pasur një progres të limituar në ristrukturimin dhe zgjidhjen e tyre. Panorama e përgjithshme në rajon është e NPL të larta që janë rritur në muajt e parë të 2013, duke përbërë një frenues të aktivitetit ekonomik dhe gatishmërisë së bankave për huadhënie. Në të njëjtën kohë, NPL kanë provigjone të mira në Serbi, Kosovë, Maqedoni dhe deri në një farë mase në Bosnjë dhe Hercegovinë. Provigjonet në Shqipëri dhe Malin e Zi janë poshtë mesatares. Figura 37: Kreditë e Këqija (Përqindje e Kredive Totale)14

Në mënyrë interesante, të gjithë vendet përveç Kosovës kishin kulme të koeficienteve kredi-depozitë në një periudhë shumë të shkurtër ndërmjet Marsit dhe Korrikut 2009 (tamam në fillimin e krizës financiare). Serbia kishte një kulm tjetër në Prill 2011, dhe Kosova kishte kulmin e saj në Qershor 2010. 13 Një raport i FMN që trajton NPL e larta në Evropën Qendrore dhe Evropën Juglindore konfirmon ndikimin negativ të NPL mbi ofertën për kreditim (www.imf.org/external/region/eur/.../030112.pdf). 14 Të dhënat e kredive të këqia përpara krizës (2006-2008) për Serbinë i referohet fundit të 2008

Figura 38: Kthimi mbi Kapital

Figura 39: Koeficientet e Mjaftueshmërisë së Kapitalit 25

21.9 19.8

18.4

14.0

15 10

4.2

5.1 1.6

2.9

5.1

10.5 6.2

17.7 15.8

17.5 16.7 13.013.0

10.110.2 10

-5 -10

-15 -20

-18.4

-25 ALB

BIH

MKD

MZI

0 ALB

SRB

BIH

Mesatarja 2006-2008, tremujore Niveli në fund të 2012

Mesatarja 2006-2008, tremujore

Burimi: Autoritetet kombëtare dhe përllogaritje të stafit të Bankës Botërore Shënim: Të dhënat për Serbinë për ―Mesataren tremujore 2006-2008‖ i referohen vetëm 2vitit 2008. Të dhënat për Mlin e Zi për 2012 i referohen Shtatorit 2012

MKD

MZI

SRB

Mesatarja 2009-2012, tremujore

Burimi: Autoritetet kombëtare dhe përllogaritje të stafit të Bankës Botërore Shënim: Të dhënat për Serbinë për ―Mesataren tremujore 2006-2008‖ i referohen vetëm vitit 2008.

Mesatarisht bankat në rajon dolën nga kriza shumë më pak rentabël se më përpara: në të gjithë vendet rentabiliteti i tyre u ul më shumë se përgjysmë. Kthimi mbi kapital (Figura 38)15 ra nga një mesatare prej 10.6 për qind në 2006–08 në 0.7 për qind në 2009–12, edhe këtu me disa dallime nga vendi në vend. Mali i Zi në veçanti u godit fort. Lajmi i mirë është që bankat arritën të mbajnë pozicionet e tyre kapital solide (Figura 39). Krahasuar me nivelin përpara krizës koeficientët e mjaftueshmërisë së kapitalit të bankave nuk ndryshuan shumë; kjo i ndihmoi bankat rajonale të përballonin problemet e zonës së Euros. Gjithashtu koeficientët e mjaftueshmërisë së kapitalit në rajon janë thelbësisht më të larta se sa kërkohet nga rregulloret lokale (ndërmjet 8 dhe 11 për qind, në varësi të vendit). Megjithatë, NPL e larta në disa vende, edhe pse ende të menaxhueshme, mund të jenë burim rreziku dhe rregullatorëve do tu duhet të monitorojnë situatën nga afër. Të gjithë vendet e EJL6 kanë bërë përparim të konsiderueshëm në reformat e sektorit financiar gjatë dy ose tre viteve të fundit, megjithëse jo në të njëjtin nivel. Ata të gjithë kanë përmirësuar ligjet që qeverisin bankat e tyre qendrore dhe institucionet e tyre financiare dhe jofinanciare dhe mbikëqyrjen e tyre. Megjithatë, në të gjithë rajonin, disa masa nevojiten ende të kenë prioritet. 



Masa gjithëpërfshirëse për të ulur nivelet e NPL. Megjithëse nivelet e NPL ndryshojnë në rajon, në gjithë vendet e EJL6 ato prekin cilësinë e aseteve të sektorit bankar, rezultatet financiare, kostot e huadhënies, fokusin e menaxhimit, dhe së fundmi gatishmërinë për të dhënë hua. Riorganizimi i kuadrit të zgjidhjes dhe procedurat e falimentimit dhe miratimi i procedurave për zgjidhje më të shpejta jashtë gjykatës mund të jenë të dobishme. Koordinim më i ngushtë ndërmjet rregullatorëve të vendit të origjinës dhe mikpritës. Edhe pse tkurrja e kredive nuk ka shkaktuar ende ndonjë problem madhor, ai vazhdon të jetë një

Të dhënat për Malin e Zi për fundin e 2012 i referohen Shtatorit 2012.

kërcënim për sistemin. Prandaj, intensifikimi i koordinimit me rregullatorët e BE është ende jetësor për të parandaluar ndonjë çarje. Vienna Initiative 2.0 do të përmirësonte bashkërendimin. Ndërtimi i financimit vendas dhe tregjet lokale të kapitalit. Kjo mund të dalë si veçanërisht e rëndësishme për vendet që ende kanë koeficientë të lartë kredi-depozita meqenëse bankat përpiqen të gjejnë mënyra më të ekuilibruara dhe të qëndrueshme për financim. Përmirësimi i mbrojtjes së sigurimit të depozitavenëpërmjet rikapitalizimit të agjencive të sigurimit të depozitave (aty ku duhet) ose nëpërmjet marrëveshjeve specifike me institucione financiare ndërkombëtare. Përpunimi i kuadrove gjithëpërfshirëse për menaxhimin e krizave. Siç e ka treguar kriza financiare, autoritetet kanë nevojë të jenë të përgatitura për një llojshmëri skenarësh negativë, dhe rregullatorët duhet të jenë të gatshëm të koordinojnë masat e krizave.



PRIRJET E FUQISË PUNËTORE––PAPUNËSI E LARTË NË GJITHË RAJONIN16 Gjatë vitit 2012 papunësia u stabilizua në mbi 20 për qind (Figura 40). Në 2012, nivelet e papunësisë në EJL6 mbetën afër niveleve të tyre të pikut gjatë krizës (diamantet vjollcë në Figurën 40). 17 Mesatarja për rajonin ishte rreth 22.8 për qind në T4 2012, më shumë se dyfishi i mesatares 11.2 për qind për vendet e BE11. Papunësia u ul pak në Shqipëri dhe Serbi (shiritat e gjelbër) dhe u përkeqësua në Malin e Zi (shiriti portokalli) ndërkohë që nuk ndryshoi shumë në vendet e tjera. Siç pritej, aty ku normat e papunësisë u rritën më shumë, nivelet e aktiviteteve kanë rënë më shumë (Figura 41). Figura 40: Nivelet e Papunësisë, 2012

Figura 41: Pjesëmarrja e Fuqisë Punëtore dhe Papunësia Ndryshimi i norms së papunësisë nga 2007 ne 2012 (pike përqindje)

35 33.1 30 27.6

Mesatarja e 25 EJL

25.5

20.5

20 15

13.9

Mesattarja e BE11

10 5

12.8

-4

27.6

30.6

20.6

22.5

0 ALB

BiH

MKD

MZI

SRB

Burimi: Të dhënat e LFS dhe ILO Nuk disponohen të

5.0

SER

4.0 3.0 KO S

2.0 1.0 MK

MNE

-3

0.0 -2

-1

-1.0

-2.0

BiH

-3.0

-4.0

ALB

-5.0 Ndryshimi i nivelit te aktivitetit nga 2007 ne 2012 (pike perqindje)

Burimi: Të dhënat e LFS dhe ILO

dhëna për Kosovën. Shënim: Të dhëna të T4 2012, përveç Bosnjës dhe Hercegovinës (T3 2011).

Nivelet e aktivitetit janë më të ulëta në EJL6 se në vendet e BE11, dhe sektori informal duket që po thith më pak të papunë se më parë (Figura 42). Që në vitin 2008, në të gjithë vendet e EJL6 përveç Serbisë më shumë gra se burra kanë hyrë në fuqinë punëtore. Aktiviteti i burrave ka mbetur në vend ose ka rënë (Figura 43). Nivelet më të ulëta të pjesëmarrjes së fuqisë punëtore mund të shpjegohet pjesërisht

16 17

Ky seksion huazon shumë nga Banka Botërore 2013d. Shikoni gjithashtu Banka Botërore 2013a.

nga nivelet e larta të informalitetit18 në EJL6, ku një numër i madh të të vetë-punësuarve dhe punëtorëve të fermave janë në mikro-ndërmarrje pa punonjës të paguar. Ndërkohë që vendeve të EJL6 ju mungojnë të dhënat e sektorit informal, informacioni nga disa shtete të reja anëtare të BE19 sugjeron që informaliteti ishte më i larti në bujqësi (80.6 për qind) dhe ndërtim (38.2 për qind), dhe ndërmjet të vetë-punësuarve (83.9 për qind). 20 Megjithëse informaliteti shpesh konsiderohet zgjidhje e fundit për të papunët gjatë krizave, këtë radhë ka prova që sugjerojnë që punësimi informal nuk u zgjerua për të mbushur hendekun në shumicën e Evropës (Hazans 2011 dhe Walewski 2011).21

Figura 42: Pjesëmarrja e Fuqisë Punëtore në EJL6 dhe BE11

Figura 43: Ndryshimet në Fuqinë Punëtore sipas Gjinisë, T4 2008 dhe T4 2012

7.5

6 4

Burimi: Të dhënat e LFS.

Hungary

Poland

Croatia

Bulgaria

Romania

Lithuania

Czech Rep.

Slovak Rep.

Latvia

2007

Slovenia

Estonia

BiH

Serbia

Kosovo

FYRM

-2

Montenegro

Albania

2.0

1.2

ALB

0.3

BiH -1.2

MKD

0.6 MZI

SER

-4

-4.5

-6

2012

femra

-4.2-4.3

meshkuj

Burimi: Të dhënat e LFS. Shënim: Të dhëna të T4 2012 ose fundi i 2012, përveç Bosnjës dhe Hercegovinës (T4 2011).

Papunësia rinore në disa vende, siç është Serbia (51.2 për qind) dhe Maqedonia (53.0), është dyfishi i nivelit kombëtar (Figura 44). Ndërkohë që në shumicën e vendeve të EJL6 papunësia në radhët e rinisë u rrit gjatë krizës, Maqedonia dhe Shqipëria duket të kenë qenë në gjendje të krijojnë vende pune për punëtorët e moshës 15--25 vjeç (dhe për të gjithë grupmoshat e tjera). Megjithëse e lartë papunësia e moshave të reja dhe atyre të rritura në EJL6 është në nivelin e vendeve të tjera të Evropës dhe Azisë Qendrore, megjithëse më shumë të rinj të moshës 15--24 po qëndrojnë më gjatë në arsim dhe futen në tregun e punës më vonë. Gjithashtu ka një numër të madh të rinjsh të papunë të cilët nuk janë në arsim, nuk janë të punësuar dhe nuk po kërkojnë punë. Në disa vende me papunësi të lartë rinore, siç është Kosova, rritja e numrit të të rinjve ushtron presion mbi punësimin dhe të ardhurat. Në vendet e tjera, sistemet e arsimit dhe trajnimit nuk ofrojnë aftësitë e nevojshme. Megjithatë, shpesh problemet e kërkesës më shumë se ofertës janë problemi i vërtetë. Kushtet për futje më të lehtë në biznes dhe aksesi në vende pune mund të ndihmojnë të kapërcehet problemi i konkurrencës së kufizuar që redukton mundësitë e punësimit. Në anën tjetër të spektrit, rritja e moshës mesatare në disa vende të EJL6 parashikohet të

Informaliteti mund të ketë formën e njerëzve që punojnë për punëdhënës të paregjistruar, pa një kontratë formale punësimi ose pa mbulimin me sigurime shoqërore. Rregulloret e punës zakonisht nuk zbatohen për këta punëmarrës. 19 Kjo u referohet: Bullgarisë, Republikës Çeke, Estonisë, Letonisë, Polonisë dhe Sllovakisë. 20 Banka Botërore 2012a: In from the Shadow Integrating Europe’s Informal Labor Market by Packard, Koettl and Montenegro. 21 Hazans, M. 2011 dhe Walewski, M. 2011.

avancojë shumë më ngadalë se në vendet e BE11 kështu që popullata në moshë pune do të ndryshojë pak ose dhe zgjerohet (Shqipëri) në dy dhjetëvjeçarët e ardhshëm (Banka Botërore 2013). Figura 44: Papunësia sipas Grupmoshës

Figura 45: Ndryshimi në Papunësi sipas Grupmoshës, 2008 deri 2012 (Pikë përqindjeje)

70 60

SER 57.9

53.0

51.2

BiH

MZI

MKD

ALB

43.7

40 30 20

26.2

29.9 23.3

18.6

20.6

22.1 15.3

10.1

23.6 5 12.2 10.5

0 15-24

0 BiH

MKD

15-24

MZI

25-49

SER

ALB

50-64

25-49

50-64

-5 -10

Burimi: Të dhënat e LFS. Shënim: Të dhënat më të vona të disponueshme për

Burimi: Të dhënat e LFS. Shënim: Të dhënat më të vona të disponueshme për 2012,

2012, përveç Shqipërisë dhe Bosnjës dhe Hercegovinës (2011). Grup-moshat për Shqipërinë dhe Serbinë ndryshojnë, ato janë: 15–24, 25–54, dhe 54–64.

përveç Shqipërisë dhe Bosnjës dhe Hercegovinës (2011).

EJL6 përballen me sfida të panumërta të punësimit, Figura 46: Përqindje e Punësimit në por krijimi i vendeve të punës për ata që duan të Sektorin Publik në EJL6 punojnë është problemi më urgjent (shikoni 100 Kapitullin 2 mbi vendet e punës). Pika tjetër në agjendë 90 është rishpërndarja e njerëzve drejt vendeve të punës 80 70 më të mira, më produktive dhe përmirësimi i aspekteve 60 të punës që bëjnë njerëzit. Në disa vende të EJL6 një 50 përqindje e rëndësishme e vendeve të punës (20–30 për 40 qind) është ende në ndërmarrjet shtetërore (NSH) dhe 30 pjesë të tjera të sektorit publik, pavarësisht nga një 20 reduktim dramatik në dy dhjetëvjeçarët e fundit (Figura 10 46). Megjithatë, për shkak se përqindja në NSH po 0 ALB BiH MKD KOS MZI SER reduktohet dhe hapësira fiskale për zgjerim po 1989 (përfshi admin. publik) 1989 (pa admin. publik) ngushtohet, punëtorët po "mbajnë radhën" për vende 2010 (përfshi admin. publik) 2010 (pa admin. publik) pune në shtet, d.m.th. po presin që të hapen vende pune specifike. Kjo mund të shpjegojë pjesërisht përqindjen Burimi: Studimi Jeta në Tranzicion 2006 e lartë të të rinjve dhe të mirë-arsimuarve në radhët e të (1989 në 2006) dhe 2010 (2010). papunëve. Përvoja në botë tregon që sektori privat krijon nëntë vende pune në dhjetë, duke e bërë atë motorin e vërtetë të rritjes--dhe duke nënvizuar nevojën që vendet e EJL6 të promovojnë investimet private si dhe punësimin në sektorin privat. Vendet e EJL6 përdorën politika të ndryshme për të zbutur impaktin e krizës së fundit mbi vendet e punës, megjithëse qëllimi për të gjithë ishte ndërprerja e rrethit vicioz të mundësive të kufizuara për vende pune, rritjes së ngadaltë në të ardhurat e punës dhe standardet e jetesës, rritja e ngadaltë në produktivitet dhe gërryerja e kohezionit social. Të gjithë vendet e EJL6 përdorën stimuj fiskalë, por Maqedonia dhe Mali i Zi gjithashtu zbatuan politika për të nxitur kërkesën për fuqi punëtore nëpërmjet 24

subvencioneve të kufizuara të pagave, mbështetjes për kreditim dhe programet e punëve publike. Subvencionet e pagave konsistuan në një ulje të kontributeve të sigurimeve shoqërore dhe shpesh u targetuan tek firmat specifike ose grupe vulnerabël. Në botë, vendet me të ardhura të larta shpenzuan më shumë se gjysmën e burimeve të tyre për politikat e kreditit për të krijuar dhe mbrojtur vendet e punës. Vendet me të ardhura të ulëta dhe të mesme shpenzuan pjesën më të madhe të burimeve të tyre mbi masat e drejtpërdrejta të krijimit të vendeve të punës dhe programe të përkohshme të punëve publike. Maqedonia dhe Mali i Zi gjithashtu investuan në shërbimet e aftësive dhe të punësimit.

PERSPEKTIVA E EJL6—RIMËKËMBJE E BRISHTË Në vitin 2013 rajoni i EJL6 parashikohet të rritet me 1.7 për qind, duke e përfunduar recesionin e dyfishtë të vitit 2012 (shikoni Figurën 47 dhe Tabelën 4). Të gjithë vendet në rajonin parashikohet të rriten, me Kosovën që prin grupin (3.1 për qind), kësaj radhe për shkak të investimeve të larta publike dhe një fluks të rëndësishëm të remitancave. Serbia parashikohet të ketë nivelin e dytë më të partë të rritjes ekonomike (2 për qind), i cili është thelbësor për performancën e rajonit sepse Serbia përbën 45 për qind të ekonomisë së rajonit. Serbia pritet të përfitojë nga IHD e rritura, performanca e FIAT dhe një kthim në të korrat normale bujqësore, të cilat ranë pothuajse 20 përqind në vitin 2012. IHD pritet të rriten me besimin e investitorëve të bazuar mbi hapjen e mundshme të bisedimeve të hyrjes në BE më vonë gjatë këtij viti. Shqipëria parashikohet të rritet pak më shpejt se në vitin 2012 (1.8 përqind). Rritja mund të ishte më e lartë nëse sektori i ndërtimit nuk do ta tërhiqte ekonominë poshtë. Shtytësit e rritjes ekonomike do të mbeten industria nxjerrëse (naftë, minerale) dhe prodhimi i energjisë. Rritje e ngadaltë pritet të vazhdojë në Bosnjë dhe Hercegovinë, Malin e Zi dhe Maqedoni me rreth 0.5 - 1.4 për qind në 2013. Bosnja dhe Hercegovina parashikohet të vuajë nga kërkesë e jashtme më e vogël, por kërkesa e brendshme mund të bëhet Figura 47: EJL6––Rritja Reale e PBB më e shëndetshme. Shumë çështje të mjedisit të biznesit veprojnë ende si ALB BiH KOS MKD MZI SRB 10 pengesa ndaj një fluksi më të rëndësishëm të IHD dhe ndaj 8 zgjerimit të bizneseve vendore. Në 6 Maqedoni rritja e moderuar ekonomike e pritshme në gjysmën e 4 parë të vitit duhet të përshpejtohet 2 ngadalë në gjysmën e dytë, por meqenëse ka pasur përmirësime 0 madhore në mjedisin e biznesit, -2 perspektiva e rritjes mund të bëhet më e shndritshme. Në Malin e Zi, të -4 dhënat e hershme tregojnë që rritja u -6 kthye në tremujorin e parë të vitit 2013, kryesisht për shkak të motit të -8 2008 2009 2010 2011 2012 2013 mirë dhe prodhimit më të lartë të energjisë elektrike, por importet mbeten të ngadalta dhe ngushticat në Burimi: Stafi i Bankës Botërore. prodhim dhe ofertë të aluminit mund të vazhdojnë të jenë një ngadalësues për ekonominë; rritja e parashikuar e PBB është pak mbi 1 për qind për vitin 2013.

Tabele 4: EJL6––Rritja Reale e PBB ALB BIH KOS MKD MNE SRB Mes. ponderuar

Parashikuar 2012 0,8 0,0 3,6 0,0 0,2 -2,0 -0,5

Faktike 2012 1,6 -0,7 2,3 -0,3 -0,6 -1,7 -0,6

Vlerësuar H1 2012 0,9 -0,2 3,6 -1,1 -0,9 -1,5 -0,5

Vlerësuar H2 2012 2,2 -1,1 1,1 0,4 -0,2 -1,9 -0,7

Parashikuar 2013 1,8 0,5 3,1 1,4 1,2 2,0 1,7

Parashikuar 2014 2,0 2,0 4,3 2,5 1,5 2,7 2,5

Burimi: Stafi i Bankës Botërore.

Edhe kjo rimëkëmbje e brishtë do të përballet me disa rreziqe. Së pari, nëse rritja e eurozonës është më e dobët sesa ajo që parashikohet, ka shumë të ngjarë që EJL6 do të ndikohet, me rimëkëmbjen edhe më të ngadaltë sesa këto projeksione. Së dyti, në sektorin financiar, edhe pse ka pasur progres të konsiderueshëm, EJL6 ende përballet me rrezikun e tronditjeve si pasojë e rënies së besueshmërisë për shkak të dobësisë të institucioneve bankare mëmë (në eurozonë) – një probabilitet i ulët por megjithatë një rrezik me ndikim të madh për shumë vende në rajon – me pasoja të mëdha për rritjen ekonomike. Së fundmi, rritja e mëtejshme e pagesave të vonuara (sidomos ndaj sektorin privat) dhe zgjerimi i shpenzimeve jashtë buxhetore mund të minojnë konsolidimin fiskal dhe të vështirësojnë likuiditetin për sektorin privat, me efekte të dëmshme për stabilitetin makroekonomik dhe rritjen ekonomike. Këto rreziqe duhet të menaxhohen në mënyrë pro-aktive për të pasur një rimëkëmbje të qëndrueshme ekonomike.

KAPITULLI 2. TEMË E VEÇANTË: RINDEZJA E KRIJIMIT TË VENDEVE TË PUNËS NË EJL6 Ky kapitull është një përmbledhje e gjetjeve të raportit të Bankës Botërore mbi Punësimin për vendet e EJL6 i cili do të publikohet së shpejti (Banka Botërore 2013, së shpejti). Ky raport zbulon se deri në krizën e vitit 2008 EJL6 pa në mënyrë të përpjesëtuar më pak vende pune të krijuara, dhe më shumë vende pune të shkatërruara, për çdo njësi të rritjes së PBB se vendet e tjera në Evropë dhe Azi Qendrore (ECA) të cilat ishin më përpara në reformimin e ekonomive të tyre. Vonesa në zbatimin e reformave për shkak të trazirave të viteve 90 do të thoshte që kur kriza goditi, vendet sapo kishin filluar të vilnin përfitimet e përpjekjeve të tyre reformuese. Rindezja e krijimit të vendeve të punës në rajon do të kërkojë inkurajimin e firmave që të krijojnë punë, nga njëra anë, dhe trajtimin e faktorëve që pakësojnë pjesëmarrjen në tregun e punës dhe aftësinë e punëtorëve për tu punësuar nga ana tjetër. Elementët e spikatur të kësaj axhende janë (1) thellimi i reformave që do të mbështesnin rritjen e firmave të reja; (2) ndërtimi i cilësisë së arsimit për të përmirësuar ofrimin e aftësive bazë ndërkohë që ngrihet themeli për përftimin e aftësive që nevojiten në "ekonominë e re"; (3) kapitalizimi në emigracionin e jashtëm për të mbështetur investimet dhe inovacionin ndërkohë që hiqen barrierat ndaj lëvizshmërisë së brendshme dhe vilen përfitimet e migracionit; (iv) krijimi i tregjeve të punës më përfshirës duke ulur barrierat institucionale, sic janë taksat e larta të punës dhe barrierat për grupet specifike, sic janë gratë, punëtorët më të vjetër dhe minoritetet etnike. Figura 48: Ndryshimi në Punësim i Lidhur me Ndryshimin prej 1 Përqind në PBB Reale, 19952010 (Pikë Përqindjeje) 1.2

1.055**

0.8 0.6 0.4 0.2

0.434*** 0.324*** 0.127 0

-0.2

Modernizuesit e avancuar

EJL6

-0.4 -0.432

-0.6 1995-1999

Rendesia e vleresimeve ne 1% (***), 5% (**), 10% (*)

Burimi: Përllogaritjet e Bankës Botërore bazuar në ILO 2011, 2013; Banka Botërore 2013. Shënim: EJL6 (Shqipëria, Bosnja dhe Hercegovina, IRJ Maqedonia - 1995-2010; Serbia – 2006-2010). Modernizuesit e avancuar (Bulgaria, Rep. Ceke, Hungaria, Letonia, Lituania, Polonia, Romania, Rep. e Sllovakisë, Sllovenia, Turqia) 22

VITET 2000: NJË DHJETËVJEÇAR ZHGËNJYES PËR KRIJIMIN E VENDEVE TË PUNËS Përpara se të godiste kriza në 2008, EJL6 po përjetonte rritje vjetore prej 4.8 për qind, megjithatë krijimi i punësimit neto kishte qëndruar në vend. Kjo është në kontrast me BE11, ku rritja vjetore prej 6.4 përqind solli krijim pozitiv të vendeve të punës.22 Pasi goditi kriza, marrëdhënia ndërmjet rritjes dhe punësimit u forcua, ku tkurrja ekonomike shkaktonte humbje të rëndësishme të vendeve të punës. Kishte dallime të rëndësishme (shikoni Figurën 48) në mënyrën se si rritja solli krijimin e punësimit. Një raport i kohëve të fundit nga Banka Botërore (2013) identifikoi një numër vendesh (pothuajse të gjitha nga BE11) të cilët ishin zbatues të hershëm të reformave si "modernizues të përparuar". Përpara krizës, këta modernizues të përparuar kishin arritur të përkthenin rritjen në krijim të vendeve të punës më shpejt se sa mesataret për rajonin e ECA dhe

Kjo performancë pozitive e BE11 ishte shumë më pak përshtypjelënëse se performanca e rajoneve të tjera në botë në të njëjtën periudhë kohore.

EJL6. Vini re që në këto vende recesioni rezultoi në humbjen e më pak vendeve të punës në përpjesëtim se sa EJL6. Përse EJL6 ishte më e ngadaltë në përkthimin e rritjes në krijim të vendeve të punës (dhe më e prekshme nga humbja e vendeve të punës) se modernizuesit e përparuar? Koha e zbatimit të reformave është një faktor i rëndësishëm.23 Për shkak të trazirave të viteve 90, vendet e EJL6 filluan të futnin reforma shumë më vonë se modernizuesit e përparuar. Deri në fund të viteve 90 Bosja dhe Hercegovina, Serbia dhe Mali i Zi kishin mbetur shumë mbrapa tyre në kuadër të Indeksit të Tranzicionit të BERZH (Figura 49). 24 Nga viti 2012, ndërkohë që modernizuesit e përparuar kishin vazhduar të shkonin përpara, këto tre vende të EJL6 arritën të ngushtonin hendekun në mënyrë të ndjeshme. (Maqedonia dhe Shqipëria vazhduan të qëndronin përpara, siç kishin qenë për një dhjetëvjeçar). Ngushtimi i diferencës ishte i mundur falë një dhjetëvjeçari me reforma intensive (Figura 50). Gjatë viteve 2000 EJL6 regjistroi më shumë përmirësim se çdo grup tjetër vendesh në rajon për të gjithë profilet e kapura nga Indeksi i Tranzicionit. Vetëm në një tregues një vend, Rusia, u përmirësua më shumë se EJL6. Figura 49: Indeksi i Tranzicionit të BERZH, 2000 dhe 2012

Figura 50: Ndryshimet në Komponentët e Indeksit të Tranzicionit, 2000 deri 2012 Politika e konkurrences

5 4 Tregtia dhe regjimi i kursit…

2 1

1.5 1.3 1.1 0.9 0.7 0.5 0.3 0.1 -0.1 -0.3 -0.5

Privatizimet e vogla

Qeverisja dhe ristrukturimi i…

Privatizimet e medha Liberalizimi i cmimeve

2012

EJL6

2000

Modernizuesit e avancuar

Burimi: Bazuar në Banka Botërore (2013) duke përdorur të dhënat nga BERZH (2013). Ndërkohë që EJL6 u angazhuan në reforma, ka evidencë që vendet më të përparuara në procesin e tranzicionit volën përfitimet e vonuara të reformave të kryera më herët dhe kaluan në reformat e gjeneratës e dytë të reformave. Analiza ekonometrike sugjeron që performanca pozitive e modernizuesve të përparuar në vitet 2000 pasqyron shpërblimin për reformat më të hershme (Kutia 3). Duket se, reformat të cilat ulën koston e ristrukturimit (p.sh. privatizime dhe ristrukturim ndërmarrjesh); barazuan fushën e lojës në tregjet e produkteve (p.sh. konkurrenca); dhe përmirësuan strukturën e qeverisjes kishin ndikimin më të madh në krijimin e vendeve të punës. Reformat të cilat trajtuan 23

Përderisa koha e kryerjes së reformave ka pasur një rol të rëndësishëm, edhe faktorë të tjerë duket se kanë luajtur një rol të rëndësishëm. Për shembull largimi i madh i punëtorëve të aftë në vitit 1990 e dokumentuar nga Beine et al (2006) duket se ka ngadalësuar në mënyrë të konsideruar procesin e transformimit struktural, duke penguar shpërnguljen e kapitalit dhe punëtorëve të kualifikuar drejt industrive me rritje më të lartë të produktivitetit. Siç do të diskutohet më poshtë kjo tregon rëndësinë e reduktimit të gapit arsimor dhe lidhjeve me diasporën. 24 Indeksi i Tranzicionit i BERZH është një pikëzim i agreguar që jep mesataren në termat e privatizimeve të mëdha dhe të vogla, politikat e konkurrencës, liberalizimit të tregtisë dhe sistemit të këmbimit të valutës së huaj, liberalizimi i çmimeve, qeverisja dhe ristrukturimi i ndërmarrjeve.

drejtpërdrejt ngurtësitë dhe mangësitë në tregjet e punës dhe kapitalit gjithashtu kishin ndikime pozitive, por kryesisht në vendet të cilat kishin plotësuar tashmë reformat e brezit të parë. Kutia 3: Reformat dhe Krijimi i Vendeve të Punës Për të analizuar ndikimin e drejtpërdrejtë të reformat mbi krijimin e punësimit, Richter (2013) analizoi marrëdhënien mes rritjes së punësimit si me rritjen e PBB ashtu dhe nivelin e treguesve të reformave të ndryshme, siç janë treguesit e Të Bërit Biznes (DBI) dhe Tranzicionit (TI) dhe komponentët e tyre. Vlerësimet e parametrave sugjerojnë që një numër reformash mund të nxisin punësimin: Privatizimet e mëdha, reformat që e bëjnë më të lehtë të mbyllet një biznes, qeverisja dhe ristrukturimi i ndërmarrjeve janë të koreluara pozitivisht dhe në mënyrë domethënëse me rritjen e punësimit. Me fjalë të tjera, nëse gjërat e tjera mbeten njësoj, sa më të thella të jenë reformat në secilën nga këto tre fusha aq më shumë vende pune krijohen. Rritja e punësimit gjithashtu ka korrelacion pozitiv me disa tregues të qeverisjes, duke përfshirë më shumë kontroll të korrupsionit, rregullim më të mirë të cilësisë, qeveri më efektive dhe nivele më të larta të shprehjes dhe përgjegjshmërisë. Disa reforma gjithashtu kanë një ndikim pozitiv mbi rritjen e punësimit për disa grupe vendesh por jo për të tjerat; efektiviteti i tyre mund të varet nga ndikimi i tyre grumbullues me reformat e ndërmarra tashmë. Për shembull, rregullore më fleksibël të marrjes në punë dhe reforma bankare janë të lidhura me më shumë vende pune të krijuara në radhët e modernizuesve të përparuar, dhe politika më e mirë e konkurrencës dhe qeverisja e përmirësuar sollën punësim më të madh në modernizuesit e ndërmjetëm dhe, veçanërisht, në ata të vonë. Në shqyrtimin e ndikimit të tërthortë të reformave mbi punësimin, në të gjithë rastet sa më e thellë dhe e përparuar të jetë reforma, aq më e ngushtë marrëdhënia ndërmjet rritjes dhe punësimit. Ashtu si me rezultatet e ndikimit të drejtpërdrejtë të reformave, ky ndikim është domethënës për reformat e lidhura me privatizimet e mëdha dhe të vogla, qeverisjen dhe ristrukturimin e ndërmarrjeve, dhe politikën e konkurrencës. Megjithatë, vlerat e parametrave dhe nivelet e domethënies janë mjaft të ndjeshëm ndaj specifikimit të modelit.

Burimi: Richter 2013 përgatitur për Bankën Botërore (2013). Vendet e EJL6 mundet që sapo kishin filluar të përfitonin nga shtytja e tyre drejt reformave dhe ristrukturimit por nuk kishin pasur ende një mundësi të shijonin përfitimet e reformave kur goditi kriza globale. Kjo duket që është konfirmuar nga evidenca e nivelit të firmave e disponueshme vetëm për dy vende të EJL6 (Figura 51; evidenca e firmave është e disponueshme vetëm për Bosnjën dhe Hercegovinën dhe Serbinë në radhët e EJL6, e paraqitur këtu thjesht për qëllime krahasuese me Republikën Çeke dhe Poloninë, të dyja modernizuese të përparuara). Nga viti 2002 në 2006 si në Bosnjë dhe Hercegovinë dhe në Serbi, më shumë vende pune u shkatërruan se sa u krijuan. Deri në 2007 dhe 2008 kjo tendencë u përmbys në të dy vendet, por kriza globale që i arriti ata në fund të vitit 2008 i ktheu përsëri mbrapa. Në dallim nga kjo, Republika Çeke dhe Polonia patën mundësinë të gëzonin më shumë vite krijimi pozitiv të vendeve të punës, megjithëse ata nuk u kursyen nga problemet e punësimit që solli kriza. 25

Është e rendësishme të theksohet që analiza është mjaft e ndjeshme ndaj kualitetit të të dhënave sepse gabimi i matjes mund të zhvendos vlerësimet e fluksit të krijimit të vendeve të reja të punës

Figura 51: Krijimi i Vendeve të Reja të Punës, Vende të Përzgjedhura të EJL6 dhe BE11. 2002-09 Bosnja dhe Hercegovina 13.6

9.2

8.9

8.4

7.3

3.8

Serbia

15.4 12.8 9.2 7.2 6.7

9.8

9.7

9.5

8.4

7.6

6.9

6.4

6.3 2.1

1.2 -0.3

-9.7

-9.6

2002

2003

-1.2

-1.7

-2.5

-10.1

-9.0

-11.0

2004

2005

2006

-6.2 2007

-6.2 2008

-5.6 -12.8

-0.2

-3.0

2009

-9.4

Axis Title

2002

-1.2

-2.7

-4.3 -11.1

-10.0

-10.3

-9.6

2003

2004

2005

2006

-1.2 -8.3

-7.6

-7.5

2007

2008

2009

4.7

4.0

Hapja e vendeve te reja te punes

Mbyllja e vendeve te punes

Vendet e reja te punes neto

Republika Ceke

Polonia

18.2 6.0

12.4

9.5

6.7

4.8 3.8

6.4 2.9

-0.9 -5.8 2003

2004

-5.0 -11.7 2005

-6.6 2006

3.3

5.5 2.9 4.5 1.4

-3.5

2007

-3.0

2008

-0.6

-2.3

4.5 1.8

-2.5 -2.7

0.4 0.2

-0.2

5.7

4.9

4.1

-2.0

3.4

2.8

2.1

-2.2

-2.3

1.5

-3.2

0.1

-3.9

-6.1

-5.6

2009

-8.5 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

Hapja e vendeve te reja te punes

Mbyllja e vendeve te punes

Vendet e reja te punes neto

Burimi: Banka Botërore (2013) Shënim: Analiza përfshin kampionin e plotë të vëzhgimeve për secilin vend (për këto vende vlejnë tendenca të ngjashme kur fokusohemi në kampionin më të kufizuar për të cilin disponohet informacion në panel). Shiko Banka Botërore (2013) për detajet e metodologjisë dhe kufizimit të të dhënave.

NJË AXHENDË PËR TË RINDEZUR KRIJIMIN E VENDEVE TË PUNËS Çfarë mund të bëjnë vendet për tu siguruar që rritja përkthehet në vende pune? Nevojitet veprim për të nxitur firmat të krijojnë vendet e punës dhe për të trajtuar faktorët të cilët mpakin pjesëmarrjen në tregun e punës dhe marrjen në punë të punëtorëve. Këto faktorë ndryshojnë në varësi të grupit demografik. Ato në fund të fundit varen nga aftësitë dhe lëvizshmërinë e punëtorëve të mundshëm dhe nga barrierat ndaj punës. Minoritetet etnike, gratë, punëtorët e rinj apo ata më të vjetër mund të jenë veçanërisht të prekur nga disa kufizime. Profilet e ndryshme demografike të vendeve të EJL6 do të ndihmojnë t'i japin formë përbërjes së saktë të ndryshimeve të nevojshme në secilin (Kutia 4).

Kutia 4: Tendencat Demografike të EJL6 dhe Axhenda e Vendeve të Punës Ndërkohë që perspektivat demografike për disa nga vendet e EJL6 janë të favorshme për dekadat e ardhshme, të tjerat do të shohin krijimin e vendeve të punës të ndërlikohet nga faktorët demografikë (Figura B4.1). Bosnja dhe Hercegovina dhe Serbia pritet të shohin rënien e popullatave të tyre të aftë për punë; vendet e tjera, veçanërisht Shqipëria dhe Kosova, do t'i shohin ato të rriten. Dhe ndërkohë që të gjithë vendet do të shohin më shumë punëtorë të moshës 55-65 në fuqinë punëtore, në Maqedoni, Serbi dhe Bosnjë dhe Hercegovinë ky grup do të jetë mjaft më i madh se grupi i të rinjve (15-25). Kjo sugjeron që ndërkohë që të gjitha vendet duhet të fillojnë të vlerësojnë pasojat e një popullate në plakje mbi perspektivat e tregut të tyre të punës, në disa vende më shumë se në të tjerat masat për të siguruar që individët më të vjetër të mbeten aktivë dhe të përditësojnë aftësitë e tyre duhet të jenë një prioritet madhor. Gjithashtu, ndërkohë që të gjitha vendet duhet të sigurojnë që të rinjtë të cilët hyjnë në tregun e punës të mund të gjejnë shtigjet për të zhvilluar aftësitë e duhura dhe për të qenë produktivë, kjo do të jetë një prioritet veçanërisht i lartë në vendet me moshë më të re që do të varen shumë nga produktiviteti i këtyre punëtorëve për rritjen e tyre. Figura B4.1: Përbërja e Popullatës në Moshë Pune, EJL6, 2003-11 (Përqindje) BIH

SRB

MKD

MZI

ALB

10.0 10

6.3

1.8

2.8 3.3

3.9

0 -5

-0.9 -4.2

-0.9 -0.9 -4.2

-0.2 -2.6

-0.5

-10 -15

-12.7 Diferenca midis 2030 dhe 2011 e popullesise ne moshe pune (15+)

Diferenca midis (55-64) dhe (15-24) te popullesise ne moshe pune, 2011

Burimi: Përllogaritje e Bankës Botërore bazuar në të dhëna të OKB për parashikimin e popullsisë, 2013

MBËSHTETJA E SIPËRMARRJES DHE HEQJA E BARRIERAVE NDAJ KRIJIMIT TË VENDEVE TË PUNËS Krijimi neto i vendeve të punës në BE11 në mënyrë tipike udhëhiqet nga një grup i vogël firmash (rreth 20 për qind) të cilat rriten më shpejt se të tjerat. Ndërkohë që përqendrimi sektorial i këtyre krijuesve të vendeve të punës ndryshon mes vendeve, aty ku mjedisi rregullator është barrë më e vogël dhe ku ka më pak korrupsion firmat rriten më shpejt, me përmirësime domethënëse në punësim dhe rentabilitet. Konkurrenca më e madhe, aksesi në infrastrukturë të cilësisë më të lartë, dhe efikasiteti i gjykatave gjithashtu lidhen me performancë më të mirë. Në vendet e EJL6 për të cilat disponohen evidenca, kjo tendencë duket që qëndron. Për shembull, në Bosnjë dhe Hercegovinë, gjatë periudhës 31

2008-09 një grup i vogël prej rreth 17 përqind e firmave që rriten me më shumë se 20 për qind në vit krijuan 70 për qind të vendeve të punës neto. Shumica e tyre ishin firma ndërtimi. Në Serbi, një përqindje e ngjashme firmash që rriten me më shumë se 20 për qind përbënin 67 për qind të vendeve të punës neto në këto dy vite. Megjithatë, ndërkohë që krijuesit e vendeve të punës që rriten më shpejt në B11 janë firma të reja, kjo është më pak e vërtetë për EJL6. Një shpjegim i mundshëm është që hyrësit e rinj në treg mund të jenë më pak të aftë të mobilizojnë burime si kapital financiar për të financuar rritjen, ose që ata mund të përballen me frenues të rritjes, të paktën në kuadër të fuqisë formale të punës. Hendeku në nivelet e rritjes së punësimit të firmave të reja dhe të vjetra është më i ngushtë se në BE11.26 Të njëjtët faktorë që e bëjnë rritjen më të vështirë që firmat më të reja--mjeti i mundshëm për inovacion dhe teknologji të reja--të hyjnë në treg mund t'i kenë bërë këto firma, ashtu si në vendet e tjera, më të prekshme pas krizës.27 Rregulloret bazë mund të kenë dekurajuar krijimin e bizneseve të reja. Vetëm një përqindje e vogël e atyre që kanë deklaruar se janë të interesuar të fillojnë një biznes (―sipërmarrja pasive‖) bëjnë hapa në këtë drejtim. Megjithatë, mbi dy të tretat e atyre që ndërmarrin hapa për të filluar biznese arrijnë të kenë sukses, ndryshe nga Kosova ku kjo është e vërtetë vetëm për rreth 40 përqind të atyre që ndërmarrin ndonjë hap (Figura 52). Interesant, gjithsesi, për rajonin është diferenca mes sipërmarrjes pasive dhe asaj aktuale është e njëjtë si në rajonin BE11, edhe pse ka dallime mes vendeve të ndryshme (Figura 53). Figura 52: Fillimi i Suksesshëm i Biznesit (1990- Figura 53: Sipërmarrja e Fshehur në EJL6, 2010) dhe Fuqia Punëtore (Përqindje) 2010 (Përqindje) 80 67.4

66.5

69.1

72.8

73.3

60 40.5

38.4

14.4

14.0

15.3

14.8 12.8

12.6 10.1

22.4

20.2

20.8

39.2

27.8

23.0

50 40

32.5

6.2

11.6 5

10 0

2.9

0 KOS

BIH

SRB

Ndermoren hapa, % joaktive

MZI

MKD

ALB

KOS

Aktuale, % nderoren hapa

BIH

SRB

Inaktive, % ne moshe pune

MZI

MKD

ALB

Aktuale, % ne moshe pune

Burimi: Baza e të dhënave LIST 2010; Vlerësime të Burimi: Baza e të dhënave LIST 2010; Vlerësime të stafit të Bankës Botërore

stafit të Bankës Botërore

EJL6 ka nivelet më të ulëta të sipërmarrjes së fshehur në rajonin e ECA.28 Vetëm 19 për qind e atyre në moshën 18-64 vjeç raportojnë që janë të gatshëm të fillojnë bizneset e tyre, përkundrejt 21 për qind në BE11 dhe 22 për qind në katër vendet e Evropës Perëndimore për të cilat ka të dhëna të krahasueshme. Në nivel individual një numër karakteristikash, përfshirë përvojën në sektorin privat dhe anëtarësimi aktiv në organizata (për gratë) janë të lidhura me dëshirën e deklaruar për tu bërë një sipërmarrës. Mbizotërimi

Gjatë 2004-2007, sipas studimeve BEEP në EJL6 rritja vjetore e punësimit të firmave të krijuara pas vitit 2003 ishte 9.7 përkundrejt 7.3 për ato të krijuara përpara 2003; në BE10 këto nivele ishin 11.1 përkundrejt 3.9. 27 Evidenca të detajuara mbi ndikimet negative të krizës mbi firmat më të reja ekzistojnë për pjesë të tjera të rajonit të ECA por jo për vendet e EJL6. 28 Rajoni në tërësi shfaq tashmë nivele shumë më të ulëta të sipërmarrjes së fshehur se sa pjesë të tjera të botës.

ende relativisht i lartë i punësimit në sektorin publik në disa vende (Kutia 5) mund të ndihmojë të shpjegojë nivelet e ulëta të sipërmarrjes së fshehur. Gjetjet sugjerojnë që (a) ka një përqindje relativisht e lartë e sipërmarrësve të brendshëm të cilët arrijnë të krijojnë biznese të reja të suksesshme, por (b) firmat e reja nuk po krijojnë rritje të mjaftueshme vendesh pune për të ulur ndjeshëm papunësinë. Ndërkohë që disa nga reformat e ndërmarra tashmë mund të jenë duke krijuar një mjedis i cili është relativisht i favorshëm për krijimin e firmave të reja, më shumë mund të duhet për të hequr kufizimet ndaj rritjes së tyre. Sistemi arsimor gjithashtu mund të meritojë një hulumtim për të parë nëse po krijon aftësi të reja të cilat mund të mbështesin sipërmarrjen apo që mund të kërkohen nga firmat e novacionit (siç diskutohet më poshtë). Së fundmi, pritshmëritë rreth roleve relative të sektorëve publikë dhe privatë në ofrimin e punësimit gjithashtu duhet të trajtohet. Kutia 5: Sipërmarrja e Fshehur në Serbi Në Prill 2012 një modul i veçantë ju shtua Studimit të Fuqisë Pa pergjigje Punëtore Serbe (Prill 2012) për të 3% eksploruar sjelljet dhe perceptimet e punëtorëve të punësuar (Figura Nuk e di B5.1) Shumica e të pyeturve 19% preferonin masivisht të punonin në I sektorin publik. Në radhët e vetpunesua punëtorëve të studiuar, 61 për qind r preferonin këtë mundësi, me vetëm 11% 10 përqind që zgjidhnin vetëpunësimin dhe 8 për qind Ndermarrje Ndermarrje sipërmarrjen private. Më shumë se publike private 30 për qind e personave të studiuar 65% 2% ishin punëtorë të sektorit privat formal të cilët, nëse do të zgjidhnin një punë tjetër, do të donin të punonin për një ndërmarrje shtetërore (NSH). Ajo që është Burimi: Studimi LFS me modul të veçantë. interesante, ata që punonin tashmë Shënim: Përgjigjet për pyetjen, "Nëse do të duhej të largoheshe nga kjo për një NSH (36 për qind e të punë për një vend pune tjetër, cili do të ishte sektori i preferuar?" pyeturve) e konsideronin atë krahasueshmërisht më pak tërheqës se shërbimi civil (veçanërisht gratë dhe punëtorët në NSH të administruar nga Agjencia e Privatizimeve dhe prandaj ka mundësi ose të ristrukturohen ose të likuidohen). Figura B5.1: Sektori i Preferuar i Punësimit

TREGJE PUNE MË PËRFSHIRËSE, PJESËMARRJE E ULËT DHE AFTËSIA PËR PUNËSIM Trajtimi i Hendeqeve në Rritje të Aftësive Sipas të dhënave në nivel firme, megjithëse në vendet e EJL6 aftësitë nuk janë kufizimi më serioz ndaj të bërit biznes, rëndësia e tyre ka qenë në ngritje përpara krizës financiare (Figura 54). Në 33

Kosovë dhe Shqipëri problemi është më i dukshëm; më shumë se 70 për qind e firmave atje e konsiderojnë mungesën e aftësive të jetë një kufizim. Në të gjithë vendet, përveç Malit të Zi dhe Kosovës, përqindja e firmave që nuk i shohin aftësitë si një problem ra ndërmjet 2005 dhe 2008 (Figura 54). Kjo mund të jetë një shenjë që vendet e EJL6 po fillojnë të shohin ndryshime në kërkesën për aftësi, veçanërisht kërkesa në rritje për aftësi të "ekonomisë së re" (aftësia për të analizuar të dhënat dhe informacionin, për të menduar në mënyrë krijuese dhe komunikuar me të tjerët dhe aftësi të tjera ndërpersonale) që disa vende të BE11 po përjetojnë tashmë. Për shkak se sistemet e arsimit dhe trajnimit nuk kanë qenë ende në gjendje të përshtaten me këto zhvendosje, boshllëqet e aftësive po fillojnë të kufizojnë aftësinë për punësim si të punëtorëve më të rinj ashtu dhe ata më të vjetër. Figura 54: Aftësitë dhe Arsimi NUK janë Pengesë, 2005 dhe 2008 80 70

2005

2008

60 50

40 30 20 10 0

Burimi: Banka Botërore 2011, Sfidat ndaj performancës së ndërmarrjeve përballë krizës financiare: Evropa Lindore dhe Azia Qendrore

Analiza e përmbajtjes së aftësive të vendeve të punës të mbajtura nga kohorta të ndryshme punëtorësh tregon që edhe EJL6 mund të shohin kërkesa për aftësi të reja (Figura 55). Tendenca në Maqedoni (i vetmi vetmi EJL6 për të cilin kjo analizë disponohet) është më pak e dukshme se për vendet ku procesi është më i përparuar, si Lituania. Ende duket se kompanitë gjithmonë e më shumë po kërkojnë aftësi të reja jo tradicionale (―shkathtësi të ekonomive të reja‖). Gjeneratat e reja kanë më shumë mundësi të zënë këto vende pune. Me vazhdimin e këtyre prirjeve, punëtorët e vjetër do i gjejnë aftësitë e tyre gjithnjë e më të papërshtatshme, duke rritur shqetësimin se si të sigurohet punësimi i tyre. Çështë më e rëndësishme ka shqetësime të mëdha rreth sistemeve arsimore në EJL6. Testi i leximit PISA ofron prova kthjelluese që sistemet aktuale mund të mos jenë duke pajisur hyrësit Në Serbi 33 për qind, në Mal të Zi 50 për qind dhe në Shqipëri 57 për qind e 15-vjeçarëve duken të jenë analfabetë funksionalë (të paaftë për të gjetur informacionin në një tekst të thjeshtë apo për të bërë një lidhje të thjeshtë ndërmjet informacionit në tekst dhe përvojës së përditshme. Kjo krahasohet me 24 për qind për BE11 dhe 19 për qind në BE15. Analfabetizmi funksional në Shqipëri është ndërmjet më të lartët të regjistruar, dhe 11 për qind e 15-vjeçarëve shqiptarëve arrijnë rezultate kaq të ulëta sa PISA nuk i kap dot pikët e tyre (mesatarja e BE11 e këtyre rezultateve të ulëta është më pak se 2 për qind).

Figura 55: Përmbajtja e Aftësive sipas Kohortës së Punëmarrësve, Maqedonia dhe Lituania Maqedonia, Brezi i lindur pas 1955 Mesatarja e percentilit të aftësive në 2007 në shperndarjen e aftësive

Mesatarja e percentilit të aftësive në 2007 në shperndarjen e aftësive

Maqedonia, Brezi i lindur pas 1974 65 60 55 50 45 40 35 30 2007 Aftesi te reja

2008

2009

Aftesi rutine

2010

2011

55 50 45 40 35 30 2007 Aftesi te reja

Aftesi manuale

70 65 60 55 50 45

40 35 30 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Aftesi te reja

Aftesi rutine

2009

Aftesi rutine

2010

2011

Aftesi manuale

Lituania, Brezi i lindur pas 1955

Mesatarja e percentilit të aftësive në 2007 në shperndarjen e aftësive

Lituania, Brezi i lindur pas 1974

2008

Aftesi manuale

70 65 60 55 50

45 40

35 30 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Aftesi te reja

Aftesi rutine

Aftesi manuale

Burimi: Banka Botërore 2013. Shënim: Aftësitë e reja ekonomike përkufizohen si aftësi kognitive jo rutinë (analitike, të kërkuara për analizimin e informacionit, mendimin krijues, dhe interpretimi i informacionit për të tjerët; dhe ndërpersonale, të kërkuara për të krijuar dhe mbajtur marrëdhënie personale, dhe udhëhequr, drejtuar dhe motivuar vartësitë dhe trajnuar të tjerët). Aftësitë kognitive rutinë janë ato të kërkuara për të përsëritur të njëjtat detyra, për të qenë i saktë, dhe për të ndryshuar ndërmjet punës së strukturuar dhe pastrukturuar. Aftësitë manuale janë ato që kërkohen si për detyrat rutinë, siç janë kontrolli i makinave dhe proceseve, dhe detyrat jo rutinë, siç është drejtimi i automjeteve.

Përmirësimi i aftësisë për punësim Figura 56: Analfabetizmi Funksionalë për 15-vjeçarët, EJL6 do të kërkojë përmirësimin e (Përqindje) 70 cilësisë së arsimit dhe trajtimin e 59.6 kufizimeve me të cilat përballen 60 grupet e e disavantazhuara në mësim. 49.5 50 Kjo gjithashtu do të kërkojë që të sigurohet që brezat e rinj po mësojnë 40 32.9 aftësitë që kërkohen nga vendet e reja 30 të punës (p.sh. marrja e aftësive 23.5 19 analitike për zgjidhjen e problemeve 20 më shumë se mësimi i fakteve). 10 Ndërkohë që fuqia punëtore plaket, vendet e EJL6 duhet gjithashtu të 0 ngrenë një sistem për të mësuarin në BE15 BE11 Serbia Mali i Zi Shqiperia vazhdim për të rritur dhe mekanizma Burimi: PISA 2009; Vlerësime të stafit të Bankës Botërore 35

koordinimi dhe rregullore për ta zbatuar atë.

Menaxhimi i Lëvizshmërisë së Brendshme dhe Ndërkombëtare Lëvizshmëria e brendshme dhe ndërkombëtare mund të mbështesë rritjen dhe krijimin e vendeve të punës duke hapur mundësi për të agreguar aktivitete ekonomike dhe për të përshtatur më mirë punëtorët me vendet e punës (Banka Botërore 2012b). Lëvizshmëria e brendshme mund të jetë gjithashtu një forcë për transformim strukturor, si në termat e zhvendosjes nga bujqësia në industri prodhuese dhe shërbime, dhe duke forcuar lidhjet ndërmjet zonave udhëheqëse dhe të prapambetura nëpërmjet remitancave apo investimeve lokale. 29 Lëvizshmëria ndërkombëtare dhe kombëtare janë të lidhura; për shembull, evidenca të kohëve të fundit nga Shqipëria sugjerojnë që migrantët ndërkombëtar mund të japë burime dhe nxitje për ata që mbeten mbrapa për të lëvizur drejt zonave më të begata (Çaro et al. 2013). Shqipëria, Bosnja dhe Hercegovina dhe Maqedonia janë ndërmjet vendeve me emigracion më të lartë në botë, me Shqipërinë në 10 vendet e para (Banka Botërore 2011). Flukset migratore ndryshojnë në vendet e EJL6. Më shumë se gjysma e migrantëve nga Shqipëria dhe Serbia ishin me aftësi të nivelit të ulët (përkundrejt një të tretës për rajonin në tërësi, OECD 2012),30 ndërkohë që 29 për qind e migrantëve nga Maqedonia dhe 24 për qind e atyre nga Bosnja dhe Hercegovina kishin arsim të lartë (Banka Botërore 2011). Niveli i lartë i imigrimit shpjegon përse remitancat mesatarisht përbëjnë 10 për qind të PBB për EJL6, përkundrejt 2 për qind në BE11. Remitancat luhaten nga 4 për qind në Maqedoni në 17 për qind në Kosovë (2010; WDR 2013).31 Për shkak se remitancat përgjithësisht mbështesin konsumin më shumë se investimet, sfida për politikë-bërësit tani është të krijojnë stimuj për investim më produktiv të remitancave dhe për të shtrënguar lidhjet me diasporën. Lidhjet më të ngushta ndërmjet diasporës dhe ekonomisë lokale munden gjithashtu të ndërtojnë tendenca më qarkulluese migracioni të cilat mund të favorizojnë ekonominë lokale dhe aftësinë për punësim. Për shembull, një studim i kohëve të fundit i emigrantëve që ktheheshin në Shqipëri gjeti që përvoja e emigrimit promovon lëvizshmërinë në ngritje të fuqisë punëtore (Carletto and Kilic 2011). Dhe deri në shkallën në të cilën nivelet e larta të lëvizshmërisë së studentëve të arsimit të lartë (Kutia 6) rezulton në marrjen e aftësive dhe përvojës jashtë vendit dhe kthimin në shtëpi, migracioni i studentëve ofron mundësinë për të shtuar në mënyrë domethënëse perspektivën e rritjes. Politikat publike mund të

Një aspekt i lëvizshmërisë së brendshme që duket veçanërisht me vlerë në rrethanat e tanishme është se mund të ndikojë mënyrën se si ekonomitë përshtaten me tronditjet negative rajonale. Në shumicën e Evropës këto duket që ndodhin shpesh nëpërmjet reduktimeve në pjesëmarrjen e fuqisë punëtore apo papunësinë e vazhdueshme (WDR 2012). Në dallim nga kjo, në një vend shumë të lëvizshëm si SHBA lëvizshmëria e krahut të punës mundëson rregullim si në nivelet e papunësisë dhe pagat reale. 30 Kjo mund të ketë qenë një tendencë vetë-përforcuese meqenëse ka disa evidenca që në rastin e Shqipërisë migrimi mund të ketë ofruar stimuj që studentët të braktisin shkollën për të emigruar jashtë vendit drejt punëve me aftësi të ulëta dhe paga më të larta (Banka Botërore 2010, "Shqipëria—Axhenda e Re e Rritjes: Një Memorandum Ekonomik i Vendit"). 31 Rëndësia e këtyre flukseve u nënvizua nga fakti që të paktën një e treta e familjeve në Serbi, Kosovë dhe Bosnjë dhe Hercegovinë raportuan rënien e remitancave si mënyra kryesore nëpërmjet të cilës ata u prekën nga kriza globale gjatë dy viteve të para në të cilat u ndjenë efektet e saj.

bëjnë më të lehtë tranzicionin në vendin e origjinës, për shembull nëpërmjet lehtësimit të marrjes së përfitimeve shoqërore, blerjes së pronave dhe fillimit të një biznesi. Kutia 6: Lëvizshmëria e Studentëve të Lartë EJL6 ka lëvizshmërinë më të lartë të studentëve të arsimit të lartë në Evropë. BE ka një qëllim që deri në vitin 2020 "të paktën 20 për qind të të diplomuarve të arsimit të lartë duhet të kenë pasur një periudhë studimi ose trajnimi që lidhet me arsimin e lartë (përfshirë punë) jashtë vendit, që përfaqësojnë një minimum prej 15 kredite ECTS apo zgjasin minimumi tre muaj". Deri tani lëvizshmëria për arsimin e lartë brenda Evropës perëndimore është vetëm 2.3 për qind e studentëve të regjistruar (UNESCO 2010, nuk disponohen të dhëna për të Figura B6.1: Numri që Studiojnë Jashtë Vendit, 2010 diplomuarit). (Përqindje e Regjistrimeve Totale të Larta) Lëvizshmëria e studentëve nw EJL6, 25 nga ana tjetër, është shumë më e lartë: 19.5 20 12.2 për qind si mesatare, por me 16.5 ndryshueshmëri të qëndrueshme 15 12.2 11.8 ndërmjet vendeve. Në skajin më të 8.5 ulët, vetëm 5 për qind e studentëve 10 5.9 5.8 4.8 4.7 serbë janë regjistruar në arsim të lartë 5 2.3 jashtë vendit (njësoj si vendet e 1.4 BE11). Shqipëria e ka arritur tashmë 0 piketën e Evropës për vitin 2020 me një përqindje të lëvizshmërisë së studentëve prej 19.5 për qind dhe Mali i Zi është afër me 16.5 për qind. Shifrat janë 8.5 për qind për Maqedoninë dhe 11.8 për qind për Bosnjën dhe Hercegovinën. Kjo lëvizshmëri kaq e lartë mund të shihet si një shenjë pozitive. Në nivel të Bankës Botërore evropian lëvizshmëria e studentëve nxitet për të forcuar zhvillimin e shoqërive më përfshirëse dhe për përfitimet që ai i ofron si për ata që lëvizin dhe për ata që qëndrojnë, siç janë vetë-besim më i madh, përshtatshmëri dhe aftësi për punë në ekip. Gjithashtu, studentët emigrues janë parë që kanë ndjenjë iniciative dhe aftësi sipërmarrëse më të madhe.a

Burimi: UNESCO Instituti i Statistikave (2013); Vlerësime të stafit

(European Commission, 2011, Mid term review of the Lifelong Learning Programme, COM(2011) 413).

Vendet e EJL6 kanë më pak lëvizshmëri të brendshme se BE11 ose BE15. Përjashtim është Shqipëria, ku lëvizshmëria e brendshme ishte e ndaluar deri në 1990, kështu që tani pothuajse një e katërta e popullsisë së rritur duket të jetë zhvendosur në një vend tjetër në 20 vitet e fundit. Megjithëse më parë lëvizshmëria ka qenë e ulët në EJL6, në 2010 përqindje të larta të të pyeturve deklaruan një gatishmëri për të migruar, si brenda dhe jashtë vendit (treguesi i fundit është veçanërisht i lartë për Maqedoninë, Figura 57). Nëse këto synime materializohen apo jo ka të ngjarë të varet nga niveli në të cilin trajtohen barrierat ndaj lëvizshmërisë së brendshme, siç janë ngurtësitë në tregjet faktor (veçanërisht strehimi32); portabiliteti 32

Në EJL6 pronësia e shtëpive është mbi 90 për qind në gjithë vendet përveç Malit të Zi, një përqindje shumë e lartë (LITS 2010). Zotërimi i një shtëpie, e kombinuar me tregje të varfra të qiradhënies (veçanërisht për qiradhënien

i përfitimeve sociale dhe politikat e tjera rajonale; dhe ekzistenca e informacionit dhe rrjeteve të cilat mund të lehtësojnë përputhjen e punëtorëve me vendet e punës. Politikat e zhvillimit urban gjithashtu mund të kenë ndikim domethënës mbi kostot dhe përfitimet e migrimit të brendshëm.

Trajtimi i Disincentivave ndaj Punësimit

Figura 57: Lëvizshmëria e Brendshme dhe Synimi për të Migruar (Përqindje) 46.5

Politikë-bërësit në EJL6 janë shumë të shqetësuar që pjesëmarrja e ulët në tregun e punës mund të jetë për shkak të disincentivave të programit të mbrojtjes sociale. Përveç Shqipërisë dhe Bosnjës dhe Hercegovinës, të cilat janë duke u fokusuar në reforma të brezit të parë (targetim dhe administrim më i mirë i rrjetave të sigurisë), vendet në rajon po fillojnë të trajtojnë aftësinë për punësim dhe varësinë nga ndihma sociale si pjesë të reformave të ndihmës sociale. Një seri studimesh po shikojnë aktualisht mënyrën se si projektimi i përfitimeve të asistencës sociale mund të jetë duke ndërvepruar me barrierat ndaj aftësisë për punësim dhe pjesëmarrjen për të prodhuar varësi (Banka Botërore 2013e)

35.8

35.3 29.5 27.7

30 20 11.2

12.6

27.9 15.3

27.0 24.5 16.5

32.3 30.6 17.2

26.7 23.5 20.0

10 0 MKD

MZI

KOS

SRB

BIH

ALB

% e popullesise te rritur qe ka levizur ne 20 vitet e fundit % e popullesise te rritur qe do te emigroje brenda vendit % e popullesise te rritur qe do te emigroje jashte vendit

Burimi: LISTS (2010); Vlerësime të stafit të Bankës Botërore

Bazuar në mbulimin e kufizuar dhe bujarinë e zbutur të rrjetave të sigurisë në EJL6, ato nuk ka të ngjarë të jenë një faktor madhor në nivelet e tanishme të larta të inaktivitetit të tregut të punës, por disa veçori të sistemit mund të sjellin varësi afat-gjatë për disa grupe, veçanërisht nëse mbulimi dhe bujaria e skemës do zgjeroheshin pa bërë ndryshime të programit. Sot, ndërkohë që gjysma e përfituesve nga programet e rrjetës së sigurisë mund të jenë të aftë për punë (ata janë në moshë për punë, nuk janë të angazhuar në arsimim apo trajnim, dhe nuk kanë paaftësi), vetëm një përqindje e vogël e tyre që mund të punojnë (2 për qind në Malin e Zi, 11 për qind në Serbi) i marrin në fakt këto përfitime dhe prandaj janë të ekspozuar ndaj disincentivave.34 Një lloj tjetër efekti disincentivues mund të jetë krijuar nga veçoritë e sistemit që nënkuptojnë që punëtorët të marrin diferencën ndërmjet të ardhurave të tyre dhe një pragu të dhënë, meqenëse çdo e ardhur shtesë që ata mund të jenë në gjendje të fitojnë do të zbritet nga shuma e transfertës. Meqenëse përfitimet tërhiqen për të nivele të ardhurash më të ulëta se paga minimale, nuk ka të ngjarë që shumë vetë do të preken nga ky efekt disincentivues. Ndoshta më domethënës është që kualifikimi për pagesat e asistencës sociale shpesh sjell automatikisht pranueshmëri edhe për pagesa të tjera, gjë që do të shumëfishonte çdo disincentivë për të punuar. Megjithëse dincentivat mund të mos jenë shumë problem, stimujt pozitivë për punën mund të duhet të përforcohen. Në shumicën e vendeve të EJL6 disa kërkesa pune janë të integruara në dizenjon e asistencës sociale. Për shembull, në Kosovë përfituesit duhet të marrin pjesë në programe të punëve "zyrtare". në një kontekst ku kërkesat për regjistrim e bëjnë tërheqëse qiramarrjen nëpërmjet transaksioneve informale) dhe aksesi i kufizuar në kreditë hipotekare kanë gjasa të kenë ndikim domethënës mbi lëvizshmërinë. 33 Analiza e asistencës sociale dhe taksave të punës në këtë seksion huazon shumë, dhe në disa raste dhe fjalë për fjalë, nga Banka Botërore 2013e. 34 Nivelet e ulëta të pjesëmarrjes së përfituesve duket të jenë kryesisht të shtyrë nga profili i tyre, me aftësi të ulëta, veçanërisht në radhët e të rinjve që kanë mbaruar shkollën, shumë mbizotëruese.

publike; në Maqedoni përfituesit të cilët mund të punojnë duhet të provojnë që ata po bëjnë përpjekje për të kërkuar punë, dhe ka dispozita specifike për të ndihmuar individët në tranzicionin nga asistenca sociale në punë. Megjithatë, përputhja me kërkesën "duke kërkuar në mënyrë aktive" mund të jetë nëpërmjet veprimeve, si p.sh. regjistrimi në zyrën e punësimit, të cilat janë pak më shumë se formalitete. Nga këndvështrimi i politikave asistenca sociale do të dizenjohej më mirë duke lënë jashtë disa burime të ardhurash nga puna nga përcaktimi i pranueshmërisë. 35 Gjithashtu, meqenëse duke penalizuar disa forma të pronësisë, kriteret për pranueshmërinë për asistencë sociale mund të krijojnë disincentiva për të ardhura, kursime dhe blerje asetesh, mund të jetë e dobishme të rishikohen kriteret. Reformat institucionale për të lidhur më mirë punën e Shërbimeve Publike të Punësimit (SHPP) dhe qendrat për punë sociale dhe rritja e kapacitetit dhe financimit të programeve të SHPP për të ofruar masa aktivizimi në shkallë të gjerë do të ishte gjithashtu thelbësore për të lehtësuar krijimin e tregjeve të punës më përfshirës. Ndërkohë që dizenjimi i asistencës sociale nuk ka të ngjarë të jetë një barrierë madhore ndaj aktivizimit të marrësve, taksat e larta të punës, veçanërisht për ata me rroga të ulëta, kanë mundësi të krijojnë Të gjithë vendet e EJL6, përvec Maqedonisë kanë "pyka tatimore" për punën (e përcaktuar si shuma e kostove të kontributeve shoqërore nga punëdhënësit dhe punëmarrësit dhe të tatimit mbi të ardhurat personale të punëmarrësve, të shprehura si pjesë e kostove totale të punës) të cilat janë më të larta se mesatarja e OECD-së. Për shembull në Serbi baza minimale për përllogaritjen e kontributeve të sigurimeve shoqërore është e barabartë me 35 për qind të rrogës mesatare, kështu që punët me kohë të pjesshme dhe me pagë të ulët për të cilat rroga bruto mujore është poshtë pragut përballen me një barrë tatimore të shpërpjesëtuar. Një prag dysheme i ngjashëm ekziston dhe në IRJ Maqedoni. Kjo mund të krijojë pengesa të forta për punëtorët për të pranuar punë me pagesa të ulëta, të paktën në sektorin formal. Rishikimi i tatimeve të punës mund t'i bëjnë punët formale më konkurruese, duke krijuar stimuj për të zgjeruar bazën e tatueshme--një bazë e tatueshme që ka mundësi të tkurret ndërkohë që popullsia plaket. Disa vende të OECD dhe anëtarë të BE janë zhvendosur drejt krediteve tatimore "në punë", përfitime që ulin barrët tatimore mbi disa grupe dhe reduktojnë numrin e kërkuesve për pagesën e papunësisë. Gjithashtu ja vlen të merret në konsideratë mundësia e financimit të asistencës sociale nga tatimet e përgjithshme, dhe jo nga tatimet mbi punën, në përputhje me linjën e reformave të kryera nga Polonia në dhjetëvjeçarin e fundit (Banka Botërore 2013b). Ndërkohë që disincentivat e diskutuar prekin të gjithë punëtorët, disa grupe përballen me barriera specifike në tregun e punës. Këto barriera përfshijnë një numër faktorësh, nga aksesi në informacion, rrjetet, dhe inputet produktive në marrëveshjet fleksibël të punës dhe mjediset e përshtatshme të punës, ofrimi i kujdesit për fëmijët dhe të moshuarit dhe normat sociale. Vendet e EJL6 në tërësi, për shembull, kanë pikë shumë më të larta se vendet e referimit në BE15 për treguesit që matin rëndësinë e rrjetit dhe njohjeve në fitimin e vendeve të mira të punës në qeveri ose në sektorin privat. Si një rezultat i këtyre barrierave, aksesi në vendet e punës varet shumë nga gjinia, arsimi i prindërve dhe statusi i shumicës (Banka Botërore 2013b), të gjithë tregues të pabarazisë së mundësive meqenëse ato nuk varen nga përpjekjet dhe aftësitë e punëtorit individual. Burrat dhe gratë e minoriteteve kanë nivele mjaft më të ulëta punësimi se popullata e përgjithshme. Për shembull, ndërkohë që 40 për

Masa të ngjashme mund të zbatohen në rast të pagesave të papunësisë, të cilat zakonisht ndërpriten kur një person i papunë gjen një punë; përfituesit nuk do të pranonin punë që do të paguanin më pak se pagesa e papunësisë, duke përforcuar në këtë mënyrë njëanshmërinë e krijuar nga sistemi i taksave përkundrejt punëve formale të paguara pak ose me kohë të pjesshme.

qind e grave rome janë në fuqinë punëtore në Serbi, vetëm 9 për qind punojnë36—një hendek shumë më i madh se për gratë e shumicës. Kjo sugjeron që ka barriera të rëndësishme ndaj aksesit në vende pune. Dhe pritshmëritë e vazhdueshme kulturore që gratë kryejnë punët e shtëpisë dhe ofrojnë përkujdesje për fëmijët, personat me aftësi të kufizuar apo të moshuarit përforcohen nga mungesa e shërbimeve alternative publike. Për shembull, në Serbi dhe Maqedoni, gratë shpenzojnë të paktën tre orë më shumë në punë shtëpie ndërkohë që burrat shpenzojnë pothuajse dy orë më shumë në punësim të paguar. Për më tepër, edhe kur këto grupe hyjnë në tregun e punës, vazhdojnë hendeqet gjinore (hendeqet gjinore llogariten në 19 për qind në Shqipëri, 18 për qind në Maqedoni, 16 për qind në Malin e Zi dhe 11 për qind në Serbi). Së fundmi, punëtorët më të moshuar nuk ka të ngjarë të gjejnë mundësi të reja për punësim. Disa nga masat e diskutuara, siç janë stimujt për forma më fleksibël pune (p.sh. kohë të pjesshme) ose krijimi i mundësive për përmirësimin e aftësive dhe të mësuarit gjatë gjithë jetës, ka mundësi të ndihmojnë trajtimin e kufizimeve me të cilat përballen këto grupe. Masa të tjera specifike mund të jenë zgjerimi i ofrimit të përkujdesjes cilësore dhe të përballueshme për fëmijët dhe të moshuarit (veçanërisht me një popullsi në plakje). Së fundmi, masat më afat-gjata duhet të trajtojnë normat sociale dhe qëndrimet që e bëjnë një grup të jetë i përjashtuar, veçanërisht për sa është shprehur në sistemet arsimore dhe ligjore, dhe puna me mediat për të përmbysur stereotipet.

KONKLUZIONE Ndërsa është thelbësore krijimi i kushteve për rimëkëmbjen ekonomike dhe rikthimin në ritmet e reformave të para krizës, për të rindezur krijimin vendeve të reja të punës në rajon kërkohet një ndërhyje më e gjerë e fokusuar si në anën e kërkesës ashtu dhe atë të ofertës së punës. Kjo përfshin përpjekjet në anën e kërkesës, duke vazhduar reformat e klimës të të bërit biznes për të eliminuar pengesat në zgjerimin e bizneseve dhe për të nxitur sipërmarrjen, sidomos tani që mundësitë për vende të reja pune në sektorin publik kanë rënë. Në anën e ofertës, për të bërë punëtorët të punësohen më lehtë do të kërkojë sigurimin e cilësisë të aftësive të tyre, heqjen e pengesave për të punuar, dhe menaxhim më të mirë të lëvizshmërisë së brendshme dhe asaj ndërkombëtare. Vazhdimi i investimeve në mbledhjen dhe shpërndarjen e të dhënave të tregut të punës është gjithashtu një prioritet i rëndësishëm. Siç tregohet në këtë kapitull, mbulimi i aspekteve të ndryshme të përformancës së tregut të punës ndryshon shumë nga vendi në vend, dhe shpesh disponibiliteti i të dhënat mikro për analiza më të thella është i kufizuar për kërkuesit. Zgjidhja e boshllëkut të të dhënave është thelbësor në forcimin e programeve dhe për hartimin e politikave.

Banka Botërore, ECA (2010): Përfshirja e Romëve: Një Mundësi Ekonomike për Bullgarinë, Republikën Çeke, Rumaninë dhe Serbinë, Dokument Politikash.

REFERENCAT Beine, Michel, Frédéric Docquier, and Hillel Rapoport (2006) Measuring International Skilled Migration: New Estimates Controlling for Age of Entry, World Bank Research Report. Carletto, G. and T. Kilic (2011), Moving Up the Ladder? The Impact of Migration Experience on Occupational Mobility in Albania, Journal of Development Studies, 47, pp. 846-869. Erka Çaro, Ajay Bailey and Leo J. G. Van Wissen (2013), Exploring Links between Internal and International Migration in Albania: a View from Internal Migrants, Population, Space and Place, forthcoming. Hazans, M. (2011), Informal Workers across Europe: Evidence from 30 European Countries. Background paper for: In from the Shadow: Integrating Europe’s Informal Labor. Policy Research Working Paper 5912, World Bank, Washington, DC. IMF, (2013), World Economic Outlook, International Monetary Fund, Washington, DC. OECD (2012), Connecting with Emigrants: A Global Profile of Diasporas, OECD Publishing. Richter, K. and B. Witkowski (2013), Does Growth Generate Jobs in ECA?, Mimeo, World Bank, Washington, DC. Walewski, M. (2011), An Attempt to Measure the Trends in Shadow Employment in Poland and the Transition Probabilities out and into Shadow Employment Using the LFS Data Augmented by the Results of Dedicated Survey Performed by CASE in 2007. Background paper for: In from the Shadow: Integrating Europe’s Informal Labor. Policy Research Working Paper 5910, World Bank, Washington, DC. WDR (2012): World Development Report 2012: Gender Equality and Development, World Bank, Washington, DC. WDR (2013): World Development Report 2013: Jobs, World Bank, Washington, DC. Banka Botërore ( 2010) : Shqipëria—Axhenda e re e Rritjes. Banka Botërore (2011): Migration and Remittances Factbook 2011, Second Edition, World Bank, Washington, DC. Banka Botërore (2012a): In from the Shadow: Integrating Europe’s Informal Labor Market, by Packard, Koettl and Montenegro, World Bank, Washington, DC. Banka Botërore (2012b): Golden Growth, Restoring the lustre of the European economic model, World Bank, Washington, DC. 41

Banka Botërore (2013a), ECA Employment Monitor, World Bank, Washington, DC. Banka Botërore (2013b, së shpejti): From Jobless Growth to Growing Jobs: Fostering Employment Creation in Eastern Europe and Central Asia, Human Development Unit and Poverty Reduction and Economic Management Unit, Europe and Central Asia Region, World Bank , Washington, DC. Banka Botërore (2013c), Global Economic Prospects June 2013: Looking for stable ground, World Bank, Washington, DC. Banka Botërore (2013d), World Development Report: Jobs, World Bank, Washington, DC. Banka Botërore (2013e): Western Balkans Activation and Smart Safety Nets AAA Synthesis Note, Mimeo, World Bank, Washington, DC.

SHTOJCA: TREGUESIT KRYESORË Figura A. 1: PBB Reale: Ndryshimi në Përqindje që nga Kulmi Para Krizës Ndryshimi ne perqindje prej 2008

Indkesi i PBB reale (2002=100)

ALB BIH KOS MKD MNE SRB

160

EJL6 BE11 BE15

110

150

ALB

KOS

MNE

MKD

BIH

SRB

KOS

SRB

MKD

ALB

BiH

MZI

KOS

MKD

BiH

SRB

MZI

ALB

140 130

120

2012

2011

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

-5

2002

100

Burimi: Baza e të dhënave Banka Botërore ECA.

Figura A. 2: Parashikimet e Rritjes Reale të PBB për vitin 2013 Parashikimi i rritjes se PBB 2013, perqind

Perqind

ALB

12.5

BiH

10.0

KOS MKD MZI SRB

7.5

5.0 2.5 0.0

-2.5

EJL6

-5.0

BE11

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013f 2014f

-7.5

BE15 -0.5 0.0 0.5 1.0 1.5 2.0 2.5 3.0 3.5

Burimi: Baza e të dhënave Banka Botërore ECA dhe Perspektiva Ekonomike Botërore.

Figura A. 3: Niveli i papunësisë 2012, perqindja e forces se punes (mosha 15-64) ALB

Perqindja e forces puntore (mosha 15-64) 50 45

BiH

KOS

MKD

MZI

SRB

20 15

2012

2011

2010

2009

2008

2007

2006

2005

BE15

Shënime: Shqipëria deri në 2010; Bosnja dhe Hercegovina deri në 2011. Vlerësimet paraprake të vitit 2012 për Bosnjën dhe Hercegovinën tregojnë që niveli i papunësisë në radhët e popullatës aktive mbi 15 vjeç ishte 28 për qind, e ngritur nga 27.6 për qind të regjistruar në vitin 2011. Vlerësimet e viteve 2010 dhe 2011 për Kosovën nuk janë të disponueshme. Burimi: Zyrat kombëtare të statistikave dhe Eurostat.

Figura A. 4: Niveli Tremujor i Papunësisë së Rinisë

KOS

MKD

SRB

2012

BiH

MZI

2011

2010

BE15

2009

SRB

2008

MZI

2007

MKD

2006

BiH

KOS

Perqindja e forces se punes (mosha 15-24) 80 75 70 65 60 55 50 45 40 35 30 2005

2012, perqindja e forces puntore (mosha 15-24)

Shënim: Vlerësimet e viteve 2010 dhe 2011 për Kosovën nuk janë të disponueshme. Burimi: Zyrat kombëtare të statistikave dhe Eurostat.

Figura A. 5: Balanca Fiskale Perqindje e PBB

2012, perqindje e PBB

7.5

ALB

5.0

BiH

ALB

MKD

MZI

KOS

SRB

ALB

MZI

SRB

MKD

BiH

KOS

2.5

KOS MKD

0.0

MZI

-2.5

SRB

-5.0 2014f

2013f

2012

2011

2010

2009

-1

2008

-2

2007

-3

2006

-4

2005

-5

2004

-6

2003

-7

2002

-7.5

EJL6

Burimi: Baza e të dhënave Banka Botërore ECA.

Figura A. 6: Borxhi Publik 2012, perqindje e PBB

Perqindje e PBB

Burimi: Perspektiva Ekonomike Botërore dhe Ministria e Financave e Kosovës

2015f

2014f

2013f

2012

2011

2010

2009

2008

2007

2006

10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

2005

2004

EJL6 BE11 BE15

2003

100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

ALB BiH KOS MKD MZI SRB

Figura A. 7: Eksportet si një Përqindje e PBB Kursi real efektiv i kembimit (2005 = 100)

2012, perqindje e PBB

135

ALB

130

BiH

125

KOS

120

MKD

115

MZI

110

SRB

105

SRB

MKD

BiH

100 2012

2011

2010

2009

2008

2007

2006

2005

EJL6

Burimi: Statistikat Financiare Ndërkombëtare dhe zyrat kombëtare të statistikës

Figura A. 8: Rritja Reale e Eksporteve 2012, perqind

Eksportet reale (2006 = 100) KOS

ALB

MZI

SRB

BiH

MKD

BiH

ALB

SRB

MZI

KOS

2012

2011

2010

10 15 20 25

2009

2008

2007

-25 -20 -15 -10 -5

2006

SRB

2005

MZI

2004

MKD

2003

KOS

2002

BiH

2001

ALB

2000

250 225 200 175 150 125 100 75 50 25 0

Burimi: Perspektiva Ekonomike Botërore

Figura A. 9: Bilanci i Llogarisë Korente Perqindje e PBB

2012, perqindje e PBB

2012

2011

2010

-5

2009

-10

2008

-15

2007

-20

2006

-25

Burimi: Baza e të dhënave Banka Botërore ECA.

2005

SRB

2004

MZI

2003

MKD

2002

KOS

2001

BiH

2000

0 -5 -10 -15 -20 -25 -30 -35 -40 -45 -50 -55

ALB

Figura A. 10: Kreditë e Këqija 2012, perqindje e kredise totale

Perqindje e kredise totale 25

ALB

BIH

ALB

MZI

SRB

BIH

MKD

KOS

ALB

BiH

MKD

SRB

KOS

MZI

KOS

MKD

MZI

2012

2011

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2000

2001

SRB

Burimi: Treguesit e Zhvillimit Botëror dhe zyrat kombëtare të statistikës

Figura A. 11: Statistikat Bazë të Sektorit Financiar M2, perqindje e PBB

2012

2011

2010

2009

2008

2007

2006

KOS

2005

ALB

2004

MKD

2003

SRB

90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 2002

BiH

2001

MZI

2011

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

2000

Kredia e brendshme per sektorin privat, perqindje e PBB

Burimi: Treguesit e Zhvillimit Botëror dhe baza e të dhënave Banka Botërore ECA.

Figura A. 12: Lehtësia e të Bërit Biznes

50 55 60 65 70 75 80 85 90 95100

Bosnia and Herzegovina

Burimi: Të Bërit Biznes

2012

BE11

2011

BE15

Albania

2010

EJL6

Kosovo

2009

Serbia

2008

Montenegro

2007

Kosovo Macedonia, FYR

Macedonia, FYR

2006

Bosnia and Herzegovina

Afersia me kufirin (praktika me e mire = 100) 100 95 90 85 80 75 70 65 60 55 50 2005

2012, afersia me kufirin (praktika me e mire = 100) Albania

South East Europe Regular Economic Report

South East Europe

Regular Economic Report June 18, 2013

No. 4 June 18, 2013

No.

From Double-Dip to Fragile Recover

Bosnia And Herzegovina

www.worldbank.org/eca/seerer

5DMRQL L (YURSsV GKH L $]LVs 4HQGRUH 1MsVLD SsU 5HGXNWLPLQ H 9DUIsULVs GKH 0HQD[KLPLQ (NRQRPLN

World Bank_SEERER_0607.indd 4-1

Europe and Central Asia Poverty Reduction and Economic Management

5DSRUWL PXQG Ws JMHQGHW RQOLQH

Montenegro

Alban

The World Bank Europe and Central Asia Region