De stoel? Expressie | Bruikbaarheid | Tektoniek
W.F.C.J.Habets 7XX07 Handtekenen Panamarenko 7X651 Vormstudie Tektoniek Tutor: ir. R.P.G. Brodruck Master course Architecture, Building and Planning Eindhoven University of Technology
“Eerst doen, dan denken”
7 Introductie 8 Strategie 10 Expressie - gebruik Stoehl #01
18 Expressie - tektoniek Stoehl #01 23 Expressie - tektoniek Stoehl #02 26 Reflectie 30 Literatuurlijst
De stoel? | 5
14 Expressie - gebruik Stoehl #02
1.
Introductie
“Een stoel/object die in eerste instantie niet uitziet als een alledaagse stoel, maar wel degelijk de aspecten van een stoel bezit en gebruikt kan worden als een stoel.”
1.
Zigzag stoel Rietveld
De stoel? | 7
Na het ontwaken vanuit een lange nachtrust vertonen de spieren weer een activiteit om te bewegen, echter zal de vermoeidheid al snel optreden als men de hele dag blijft bewegen. Hierdoor is de neiging tot het zitten erg aantrekkelijk en wordt deze activiteit onbewust het merendeel van de dag uitgeoefend. Ook dit verslag wordt waarschijnlijk in een zittende houding gelezen. De stoel is in de loop der jaren een belangrijk object in onze maatschappij geworden. In die jaren zijn er verscheidende ontwerpen van stoelen op de markt ontstaan. Ook de bekendere architecten van de 20ste eeuw - Mies van der Rohe, Le Corbusier, Aalto, Wright - hebben bijgedragen aan de uitbreiding van de diversiteit van de stoel. Door onder andere deze stoelen en de Zigzag stoel van Rietveld raakte ik geïnteresseerd in het object “de stoel”. Vooral de expressie in relatie tot zijn maakbaarheid bij de Zigzag stoel is erg interessant. De in eerste instantie fragiele verbindingen tussen de verschillende vlakken ogen niet constructief haalbaar. Toch wist Rietveld een zeer minimalistische houtverbinding te maken waarbij de stoel bruikbaar wordt. Dit verschijnsel intrigeerde me en heeft gezorgd voor het volgende onderzoek:
8 | De stoel?
Strategie Om duidelijk te krijgen hoe een stoel gebruikt en gemaakt wordt, zal aan de hand van twee manieren van expressie relaties met betrekking tot de stoel worden besproken. Ten eerste wordt er gekeken naar de expressie in relatie tot het gebruik. Wat zijn de kenmerkende elementen van een stoel die het gebruik duidelijk visualiseren of juist kunnen worden gemaskeerd om een ambiguïteit aan te gaan. Daarnaast wordt de expressie in relatie tot de maakbaarheid besproken aan de hand van verschillende aspecten. De massiviteit, huid, constructie, schaal en detail zijn terugkomende kenmerken in de analyses van de stoelen, maar hebben ook een raakvlak met de architectuur. Dit verklaart waarschijnlijk ook de belangstelling van architecten voor stoelen.
2.
Om deze twee thema’s te onderzoeken op het object de stoel zijn er eerst enkele kleine objecten gemaakt om eerst te experimenteren en dan te analyseren. Door eerst materialen uit te testen en dan pas na te denken verbreed de mogelijkheden tot het creëren van een stoel. Na deze sessie van schaalmodellen zijn er uiteindelijk twee stoelen op werkelijke grote gecreëerd. Deze twee stoelen worden in het volgende gedeelte geanalyseerd en getoetst aan de onderzoeksvraag. 2.
Schaalmodellen van stoelen
3.
Staande halfhoutverbinding
4. Halfhoutverbinding 5.
Open pen- en gat verbinding
6.
PVC materiaal experiment
7.
Computer ergonomische stoel
8.
Constructie - huid zitvlak
9.
Minimale rugleuning toont stoel
10.
Stoel opgebouwd uit latten
3.
7.
4.
5.
9.
6.
10.
De stoel? | 9
8.
11 | De stoel?
Expressie - gebruik
“Stoehl #01”
In eerste instantie lijkt dit object op een stapel houtplanken die in willekeur op elkaar is gestapeld, echter bij nader onderzoek vertoont dit object de vorm van een stoel. Er is onder andere een zitvlak gevormd door twee witte spaanplaten. Deze zijn op een zekere hoogte geplaatst om een comfortabele zithouding aan te nemen voor de benen. De uitkragende spaanplaten zijn optimaal gepositioneerd om de benen niet te hinderen bij het zitten. Vanuit het zitvlak wordt een rugleuning stapelend van planken opgebouwd net zoals de rest van de stoel. De compositie van de rugleuning in combinatie met de rest van de planken van de stoel, die aangeduid kunnen worden als de poten, veroorzaken één mogelijkheid tot het zitten op de stoel. Zonder de rugleuning wordt dit object niet tot de categorie stoelen toe gerekend, maar valt het onder de krukken. Daardoor is de rugleuning een noodzakelijk element voor de expressie van een stoel. Tevens is de rugleuning geen recht vlak maar is het gekromd om de rug en de billen de ruimte te bieden om te zitten (zie afbeelding 13). Daarnaast is de hoogte van de rugleuning optimaal om dit element ook te gebruiken als een armleuning (zie afbeelding 12). Door het toegepaste materiaal heeft de stoel geen hoge uitnodigingsgraad. Spaanplaat heeft de eigenschap dat het aan de randen van de platen erg splintert na bewerking, dus is het niet geschikt voor geen enkele kledingsoort om op te zitten. Tevens is het materiaal erg solide en vormt het zich niet aan de positie van de gebruiker. Het materiaal is gekozen vanwege het feit dat de stoel gecreëerd
werd uit restmateriaal van andere studenten. Ondanks het materiaal, ondervindt de gebruiker de ervaring dat de stoel comfortabeler is dan verwacht. Door onder andere de vorm van de rugleuning, zakt de gebruiker al snel door in een liggende positie, die als prettig wordt ervaren. Als de “ligpositie” wordt aangenomen moet men op letten met eventuele verplaatsing. Dit komt doordat de stoel vier wielen heeft, waardoor het mogelijk is om de stoel in de ruimte te verplaatsen. Zonder de wielen is de zware stoel onmogelijk verplaatsbaar. Dit komt doordat de stoel is opgebouwd uit gestapelde massieve spaanplaten die de stoel een zwaargewicht maken. Bij de eerste toenadering tot de stoel zal men niet direct het object zien als een comfortabele stoel. Dit heeft niet alleen te maken met de vorm, maar tevens met de associatie van het materiaal spaanplaat. Na de eerste ervaring met de stoel zal men verrast zijn over het comfort dat het materiaal kan verwezenlijken. Bij deze stoel is het onderzoek niet alleen op de expressie toegepast, maar ook op de beleving van het zitten.
11.
Gestapelde spaanplaten suggereren de vorm van een stoel
12.
13.
14.
12.
De hoogte van de rugleuning is uitermate geschikt als armleuning
13.
De rugleuning biedt de mogelijkheid tot een geschikte positie van de
rug en billen
14.
De gestapelde compositie van de spaanplaten komt terug in het zitvlak
en vormt uiteindelijk de rugleuning
11 | De stoel?
Expressie - gebruik
“Stoehl #02”
De expressie van “Stoehl #02” geeft de indruk dat er meerdere mensen op deze stoel kunnen plaats nemen. Dit komt door het kruis dat een vlakverdeling boven het zitvlak veroorzaakt, waardoor de mogelijkheid bestaat om op meerdere punten van de stoel te kunnen zitten. Dit verschijnsel creëert een ambiguïteit van het begrip stoel, volgens het woordenboek Van Dale is een stoel: “een zitmeubel voor één persoon, van verschillende vorm”. Dus vanuit het gebruik kan men stellen dat “Stoehl #02” niet volledig voldoet aan het begrip stoel, echter zijn andere aspecten van de stoel aanwezig. Er is een zitvlak op een gebruikelijke standaardhoogte en de minimalistische boven en onder kruisen zijn de poten en de rugleuning. Deze onderdelen voldoen aan de expressie van een stoel. Het object bezit aspecten van de stoel, maar het gebruik doet een ambiguïteit oproepen. Het principe van de vlakverdeling van het zitvlak door de rugleuning geeft de impressie van meerder mogelijke posities, echter de daadwerkelijke zitmogelijkheid voor meerdere personen op deze stoel wordt lastig. Het is wel degelijk mogelijk om op de verschillende vlakken te zitten die steeds een andere beleving geeft (zie afbeeldingen). Bij deze belevingen komen enkele aspecten zoals instabiliteit naar voren die de zithouding doet beïnvloeden. Dit is duidelijk te zien bij de houding die het model aanneemt op afbeelding 17, waarbij ze haar zwaartepunt zoveel mogelijk naar achter legt. Ook wanneer de andere vlakken
15.
Een raamwerk met een gesloten vlak vormt de stoel
gebruikt worden ontstaat steeds een andere zithouding om ervoor te zorgen dat men stabiel kan zitten. Door de mogelijkheid tot het zitten op de vier verschillende vlakken ontstaat een uitdaging om de juiste zithouding te vinden. Hierbij wordt de gebruiker aan het denken gezet wat het alledaagse zitten inhoud.
16.
17.
16.
Door de vlakverdeling ontstaat
de mogelijkheid tot het plaatsen van
andere voorwerpen, zoals koffie
17.
Het evenwicht houden typeert de stoel
en doet beseffen hoe men zit
18.
19.
18.
Kleinere zitvlakken doet andere zithoudingen ontdekken
19.
Het kleinste zitvlak heeft een specifieke zithouding
11 | De stoel?
Expressie - TektonieK “Stoehl #01” De gestapelde spaanplaten vertonen een neiging tot de expressie van een stoel. Wanneer men het object van een afstand benadert zal er niet direct gedacht worden aan een stoel, maar eerder aan een stapel afvalhout. Dit gevoel wordt versterkt wanneer men het object van de achterkant benaderd, want dan is het zitvlak niet waar te nemen. Bij een zekere afstand zal men ontdekken dat er een mogelijkheid bestaat tot zitten op de spaanplaten. De afmeting van de spaanplaten zijn allemaal gelijk. Enkel de dikte en de kleur zijn verschillend. Het “willekeurig” stapelen van de planken veroorzaakt een abstractie van een stoel met onder andere een verhoogd zitvlak en een rugleuning. Tevens zorgt het chaotische karakter voor een versterking van de willekeur, echter is de abstractie van de stoel nog steeds leesbaar. De gelaagdheid en het uitkragen van de planken wekt de suggestie op dat het object niet uit één massief geheel bestaat. Ook de gelijke afmetingen en perfecte afwerking van de planken is onmogelijk om uit één massief object te verkrijgen. Daarentegen speelt een andere eigenschap van massiviteit mee, namelijk gewicht. Door de geslotenheid van de huid en mede door het toepassen van zwenkwielen doet het vermoeden dat dit een zwaargewicht is. De huid van de stoel is vanuit diverse perspectieven verschillend en sluit aan bij het chaotische karakter. Dit wordt veroorzaakt door de textuur van de spaanplaat die van de zijkant een veel grovere structuur heeft. Terwijl de bovenen onderkant van de planken glad zijn. Het chaotische karakter wordt tevens
20.
Gelaagdheid en willekeur veroorzaakt een chaotische stoel
veroorzaakt door de planken die niet op elkaar aansluiten, maar een leegte laten. Deze leegte doorbreekt het gesloten karakter en suggereert nog meer de willekeur van los gestapelde planken. Dit idee wordt versterkt door de niet visueel zichtbare verbindingen van de planken. Op afbeelding 23 is duidelijk te zien dat de planken onderling bevestigt zijn met schroeven. De bovenste planken van het zitvlak en de rugleuning zijn bevestigd met houtlijm. De opgestapelde spaanplaten op een bodemplaat met zwenkwielen vormt langzaam bij het stapelen van planken een abstracte vorm van de stoel.
21.
22.
21.
De spaanplaten hebben dezelfde
afmetingen, echter variabaal in dikte,
kleur en textuur
22.
De rugleuning is nog niet in
verhouding met de rest van de stoel
23.
23.
De spaanplaten zijn onderling bevestigd door middel van schroeven
24.
De willekeur in plaatsen van de spaanplaten veroorzaakt een chaotisch beeld
25.
Door de juiste verhouding ontstaat een duidelijke rugleuning
24.
25.
26.
Expressie - TektonieK “Stoehl #02” De constructie is opgebouwd uit vuurhouten latten die zorgen voor de lichtheid en openheid van de stoel. Tevens toont het enkel de essentiële onderdelen die nodig zijn voor het vormen van de stoel waardoor de constructie en de huid één zijn. Ook de houtverbindingen hebben een belangrijke rol binnen het waarnemen van één geheel. Het vormt doorlopende lijnen die de expressie van poten, rugleuning en zitvlak vertolkt. Enkel bij het maken van de stoel bestond het ontwerp uit losse elementen die uiteindelijk een sterk geheel vormen en niet meer los van elkaar kunnen worden gedacht. Door zijn minimale voorkomen en schaal onafhankelijkheid zou dit object meerdere varianten kunnen hebben en op het eerste gezicht niet geassocieerd hoeven te worden met een stoel.
De stoel? | 22
De stoel bestaat uit twee raamwerken loodrecht op elkaar geplaatst met daarin één vlak op een zekere hoogte gepositioneerd (zie afbeelding 26). De hoogte van het vlak is kenmerkend voor het waarnemen van een stoel en suggereert het zitvlak van de stoel. De twee raamwerken van vuurhoutenlatten zijn asymmetrisch gepositioneerd, zodat er vier denkbeeldige ongelijke vlakken ontstaan op het zitvlak. De halfhoutverbindingen die bij de raamwerken en het vlak zijn toegepast zorgen voor een begrenst volume. Tevens zijn er geen verschillen gemaakt in hiërarchie en het object heeft dus geen definieerbare voor- of achterkant. Hierbij zou men kunnen impliceren dat er meerdere afzonderlijke zitvlakken zijn, zoals eerder is besproken bij de expressie in relatie tot gebruik van deze stoel. De openheid van de raamwerken die de poten en rugleuning vormen zijn identiek hetzelfde uitgevoerd en vormen de constructie van het geheel.
27.
26.
Exploded view van de stoel onderdelen
27.
Het raamwerk van het zitvlak met de
halfhoutverbindingen zichtbaar
aanwezig
28.
29.
28.
Het raamwerk van het zitvlak vormt
een geheel met de poten/rugleuning
29.
De houten plaat vormt het zitvlak
30.
Het zitvlak is doormiddel van houtlijm
bevestigd op het raamwerk
31.
De halfhoutverbindingen zijn door
middel van schroeven en
houtlijm verbonden
30.
31.
22 | De stoel?
Reflectie Het verslag start met het motto: “eerst doen, dan denken”, dit heeft een belangrijke rol gespeeld tijdens het maken van de stoelen. Dit resulteerde in verschillende vormen met verscheidende materialen die een bepaalde expressie vertonen. Het “doen” zorgt tijdens het maken van de voorwerpen voor nieuwe ideeën, echter was het vaak lastig om het “denken” volledig na het “doen” plaats te laten vinden. Bij de verschillende schaalmodellen was het makkelijker om iets te doen met de materialen en te creëren zonder na te denken. Het resultaat werd geanalyseerd aan de hand van verschillende aspecten en het denken komt dan meer naar voren. Het creëren van de uiteindelijke stoelen verliep in een wisselwerking van denken en doen. Bij “Stoehl #01” was het makkelijker om het denken achterwegen te laten, dit kwam voornamelijk door de manier hoe de stoel is opgebouwd. De spaanplaten werden ter plekken in willekeur neergelegd, echter bij de rugleuning werd gekeken na de verhouding rugleuning ten opzichte van de hele stoel. Terwijl bij “Stoehl #02” meer het denken aanwezig is geweest; dit is voornamelijk zichtbaar in de houtverbindingen. Ook het idee van de vier zitmogelijkheden is eerder ontstaan dan tijdens het doen. Op een zonnige namiddag keek ik vanuit mijn kamer naar buiten en zag enkele mensen lopen over het voetpad. Deze personen bewogen allen in verschillende richtingen en doorkruiste één punt. Dit bracht mij op het idee om een stoel te maken die benaderbaar is vanuit verschillende richtingen. Dit idee had ik
in mijn achterhoofd tijdens het maken van de stoel, maar toch is er tijdens het maken het een en ander nog aan gewijzigd. Het was vaak de manier van maken die vooraf niet bedacht werd, maar afhankelijk was van de situatie die zich op dat moment voordeed; de aanwezigheid van restmateriaal heeft een leidende rol gespeeld in beide stoelen. Om de kosten zoveel mogelijk te reduceren zijn beiden stoelen gemaakt met restmateriaal van andere studenten. Terugkomend op de onderzoeksvraag en de vergelijking met de stoelen kan er geconcludeerd worden dat volgens verschillende aspecten naar de stoelen kan worden gekeken en er bestaat geen eenduidig “ja_ of nee_” antwoord. Voor beiden stoelen zou de eerste indruk niet meteen leiden tot het object “stoel”, maar andere suggesties oproepen. De grens van wanneer een stoel nog als object stoel kan worden gezien, is door middel van deze stoelen geprobeerd te vinden. Echter zouden er nog enkele stoelen moeten worden gemaakt om de grens enigszins te benaderen. “Stoehl #02” benaderde volgens mij deze grens het beste. Deze stoel biedt potentie om deze grens verder te ontdekken en zou zeker in de toekomst de moeite waard zijn om nog enkele objecten volgens dit principe te maken.
33 | De stoel?
Literatuurlijst Boeken Cranz, G. (1998). The chair rethinking culture, body, and design. London: Norton. Opsvik, P. (2008). Rethinking sitting. Oslo: Gaidaros Forlag. Drijver, P., Niemeijer, J. (2001). Rietveld meubels om zelf te maken. Bussum: Thoth. Foto’s 1. TU Delft, 2 - 35. Wouter Habets