DM INTERVIEW Orhan Pamuk

De volksschrijver in Nobelprijswinnaar Orhan Pamuk

► Orhan Pamuk aan zijn schrijftafel in Istanbul. ‘Of ik druk voel na die Nobelprijs? Vroeger, toen ze met de gevangenis dreigden, dát was vervelend.’ © AFP

Interview. In zijn huis met uitzicht op de Bosporus spreekt Orhan Pamuk over zijn nieuwe roman, over mensen zonder zo’n uitzicht. ‘Begrip is de hoogste vorm van eer die je kunt betuigen aan wie dan ook.’

O LA F TE MP E LM A N

Zwarte Zwarte Zee Zee

Istanbul Beyoglu Hagia ia Sophia hiia Zee Zee van Marmara

2

boeken.

BosporusB p Bo riivie vier rivier i

ooiere slenterstraatjes dan die van Beyoglu, ten noorden van de Gouden Hoorn in Istanbul, bezit de wereld nauwelijks – ze kronkelen op spectaculaire wijze omhoog, de per etage uitdijende Osmaanse huizen zijn wonderschoon. Mevlut, straatverkoper en heimelijke held uit de nieuwe Orhan Pamuk, Dat vreemde in mijn hoofd, komt tijdens avondlange tochten door dit labyrint in het reine met de rotstreken van het leven – net als flink wat eerdere Pamuk-personages en, ach, net als de auteur zelf.

“Ik werkte vroeger tot diep in de nacht en ging dan altijd wandelen”, zegt Pamuk. “De roedels zwerfhonden die Mevlut op zijn tochten achterna komen, die ken ik van vroeger, en ik was er net zo bang voor als hij.”

De wandelingen van vroeger: toen Beyoglu nog geen uitgaansdistrict was, zwerfhonden nog volop vuilnis aten en Pamuk nog niet wereldberoemd was. Tegenwoordig wordt deze wandelaar niet meer gevolgd door roedels honden, maar door, nu ja, een roedel privébewaking. Op het leven van de eerste Turkse winnaar van de Nobelprijs voor de Literatuur werden waarschijnlijk al flink wat aanslagen beraamd.

Het jaar voor zijn bekroning, in 2006, gaf hij nog acte de présence in de rechtbank wegens een aanklacht op grond van artikel 301: het beledigen van de Turkse staat. Wie de beroemdste vrije

‘Erdogan is totaal niet interessant’ geest is in het Turkije van Recep Tayyip Erdogan, die gaat niet zomaar uit slenteren. De Nobelprijswinnaar serveert dit onderwerp graag snel af. “Ik wil deze situatie niet overdrijven, het gaat best. Als je zoals ik graag overal rondsnuffelt, is die bewaking nog in je voordeel ook. Je wordt meteen overal binnengelaten, ha!”

Op zijn lange wandelingen fotografeert Pamuk sinds jaar en dag alles wat in Istanbul los en vast zit. Die fotografie dient deels zijn literaire werk: wereldwijd weten Pamuks lezers precies hoe de porseleinen zwanen eruitzien die bewoners van armere wijken boven op hun oude televisiekasten hebben staan. Maar denigreer die foto’s niet tot geheugensteuntjes bij het schrijven: “Ik ben van kinds af aan al een maniakale fotograaf”.

Korte broek Cihangir, Beyoglu, Istanbul op een bloedhete zondag. De conciërge van het oude flatgebouw is bezweet, spreekt geen vreemde taal en gebaart naar de intercom: als u denkt dat u hier moet zijn, belt u zelf maar.

De Nobelprijswinnaar ontvangt in korte broek op slippers en morst wat thee op de tafel met uitzicht op de Bosporus. Wat hij wil benadrukken: “Ik ben in dit gesprek niet over de tol van de roem begonnen. Mij heb je niet horen klagen. Ik ben geslaagd in alles wat ik wilde doen. Ik leef hier prachtig tussen twintigduizend boeken, met uitzicht op de Bosporus. En sinds ik die Nobelprijs heb, hoef ik niet meer in de rij te staan voor visa.”

Legio waren de schrijvers die succes een vloek noemden voor hun schrijverschap: de verwachtingen werden torenhoog, de druk werd immens.

Wie dacht dat het leuk was de Nobelprijs te winnen, weet niets van de kwellingen die bijvoorbeeld John Steinbeck doorstond.

Pamuk verging dat anders. “De druk waaraan ik vroeger blootstond, toen autoriteiten met de gevangenis dreigden, dié was pas vervelend! Met hoge lezersaantallen valt prima te leven. Mijn eerste roman verkocht een paar duizend exemplaren.

Daarna denk je: een paar duizend mensen gaan me afrekenen op de zin die ik nu neerpen.

Tegenwoordig kan ik denken: een paar miljoen mensen gaan dit lezen. Er is geen verschil, je sluit jezelf op en gaat schrijven.”

Dickens-achtig Desalniettemin, een feit van de geschiedenis: weinig Nobelprijswinnaars schreven hun beste werk ná hun bekroning. “Een cliché”, zegt Pamuk. “De meeste winnaars waren bejaard. Ik was pas 54 toen ik hem kreeg, ik zat midden in een boek en was al bezig met het volgende. Mijn hoofd barst van alle boeken die ik nog wil schrijven. Op dit

moment krijgen in mijn hoofd elf romans vorm.”

Ik vertel Pamuk dat ik door geen van zijn boeken zo werd geraakt als door dat nieuwe, Dat vreemde in mijn hoofd, zijn eerste familieroman, al heeft Het huis van de stilte uit 1983 daar ook contouren van. Is dat een grimmig boek in een vaak grimmig oeuvre, in Dat vreemde in mijn hoofd treffen we Pamuk optimistischer, milder en hilarischer dan ooit. Van déze familie nemen we maar met moeite afscheid na een halve eeuw lief en leed met haar te hebben gedeeld.

Dat was helemaal de bedoeling, zegt de auteur.

“Ik wilde mijn lezers laten houden van mensen die moeite hebben het hoofd boven water te houden. Ik streefde bewust naar een ouderwetse, moralistische Dickens-achtige roman, maar dan zonder melodrama. In veel van mijn andere werk zit woede op mensen van mijn eigen klasse.

Tussen mij en deze familie zit geen woede.”

Deze familie bestaat uit, nu ja, eenvoudige mensen. De held uit dit boek, Mevlut, zeult met een juk om zijn nek door Istanbul om yoghurt en boza (een warm tarwedrankje, red.) te slijten, en beproeft zijn geluk ook nog als kelner, rijst-met-kikkererwtenverkoper, kassier, parkeerwacht, elektriciteitsmetercontroleur en zo nog wat rotbaantjes.

Nooit eerder verwijderde Pamuk, het bourgeoiskind uit het hart van Istanbul, zich zo ver

ZO KENNEN WE PAMUK: DE VINGER OP DE ZERE PLEK, ZO CONFRONTEREND DAT TROTSE TURKSE MANNEN BOOS WORDEN

van zijn eigen milieu. Ka uit Sneeuw, Kemal uit Het museum van de onschuld, Metin uit Het huis van de stilte: allemaal bourgeoiszoontjes. Mevlut deelt met deze Pamuk-personages ‘dat vreemde in het hoofd’ (‘Wat ik ook doe, ik voel me moederziel alleen in deze wereld.’). Echter: híj draagt een juk als hij ’s avonds door de straten slentert.

Geduldige en bescheiden Mevlut: hij is Pamuks eerste hoofdpersoon die blijmoedig door het leven gaat, de eerste ook die, mag je aannemen, op Recep Tayyip Erdogan stemt. Werden er verkiezingen uitgeschreven onder de personages uit Dat vreemde in mijn hoofd, dan won Erdogan met 90 procent, ja toch?

Oeps! Het ‘E-woord’ is eerder gevallen dan de bedoeling was. Daar wil Pamuk nu nog helemaal niet over praten, het boek gaat nu juist over hoe ‘de grote geschiedenis’ ingrijpt in de levens van doodgewone mensen. Als er twéé dingen zijn waar buitenstaanders inzake Turkije te veel aandacht voor hebben, dan wel voor de persoon van Erdogan en de islam. Laten we in plaats daarvan eens naar buiten kijken, naar Aziatisch Istanbul dat opdoemt aan de andere kant van de Bosporus. “Zie je die achterste wolkenkrabbers?

Die waren er nog niet toen ik met het schrijven van dit boek begon.”

Drie heldinnen Het vreemde in mijn hoofd is behalve een familieroman vooral ook een ‘urbaniseringsroman’. In de kleine halve eeuw dat het boek speelt, dijt Istanbul dramatisch uit over alle heuvels, het inwonertal gaat van drie naar vijftien miljoen. De mensen uit het boek hebben géén mooi uitzicht over de Bosporus, die wonen op minstens tien kilometer van de plek waar we ons nu bevinden, en ze kwamen van nog veel verder, uit een dorp in de Anatolische binnenlanden – een afkomst die ze delen met 90 procent van de bewoners van de bouwsels die we zien zo ver het oog reikt.

Vrijwel al die mensen ging het de afgelopen vijftien jaar bijna spectaculair beter, die vallen Erdogan dus niet zomaar af. “Kijk naar India”, zegt Pamuk, “daar zie je hetzelfde: explosieve groei en een democratisch gekozen regering die de democratie uitholt. Dé vraag voor de toekomst is: zullen al die mensen die de armoede ontstijgen alléén nog stemmen op economische groei?”

In Dat vreemde in mijn hoofd beschrijft Pamuk deze mensen “met het mededogen dat ze verdienen”. Is dat ook mededogen met het electoraat van Erdogan? Laten we die mensen niet degraderen tot Erdogan-stemmers: “Als het boek een eerbetoon is, dan aan al die mensen die Istanbul veranderden. Begrip is de hoogste vorm van eer die je kunt betuigen aan wie dan ook.” woensdag 25/05/2016 3

Dit boek zit boordevol personages die overal in Istanbul rondlopen, en die de lezer ieder in hun eigen vocabulaire uitleg verschaffen over hun leven. In de eindeloze buitenwijken heersen de soortgenoten van Hadj Hamid Vural, religieus en ambitieus bouwondernemer, de ‘keizer’ van de Duttepe-heuvel. (‘Ik dacht: ik zet op Duttepe wel zo’n kolossale moskee neer dat als je vanaf de residentie van de gouverneur (…) deze kant op kijkt, je kunt zien dat er op Duttepe nu mensen wonen!’)

‘Ik wilde mijn lezers laten houden van mensen die moeite hebben het hoofd boven water te houden. Een Dickens-achtige roman, daar streefde ik naar, maar dan zonder melodrama’

Zweet en raki Wie ’s avonds een minder chic etablissement binnenloopt, waar het ruikt naar zweet en raki, ziet Melahat, die al vroeg verlopen zangeres van Dat Pamuk in 2006 die Nobelprijs had gekreTurkse folklorepop (‘Ik zou een roman kunnen vulgen, dat was achteraf gezien wel zo handig. Zo’n len met alle mannen die ik ken, en ik zou meteen verberoemd iemand leg je niet meer het zwijgen op. oordeeld worden wegens belediging van de Turkse Ondertussen valt in Turkije wel de ene na de identiteit.’). andere minder beroemde stem stil.

Op markten in de buitenwijken wemelt het van Dat Erdogan zich zo snel als autoritair leider de lotgenotes van Vediha, de schoonzus van zou ontpoppen, dat had hij toch ook niet verMevlut, op 16-jarige leeftijd uitgehuwelijkt aan wacht? “Laten we het niet over de persoonlijkMevluts driftige neef Korkut. Diens moeder prijst heid van Erdogan hebben. Hij is oninteressant.

Korkut aan op dezelfde wijze als de moeder van Als we deze Erdogan niet hadden gehad, dan was Erdogan dat zou doen: ‘Het is een harde jongen, dat er een andere geweest. Het oude seculiere estakan ik rustig zeggen, erg trots ook.’ blishment grossierde in mannen met dezelfde Vediha is een mater familias in een patriarchale wereld, zij is degene die de familie bij elkaar houdt, stijl en mentaliteit.

“Als het over de loop van de geschiedenis gaat, degene ook die haar klachten daarover in goed vertrouwen deelt met de lezer: ‘Is het juist dat ik in deze ben ik adept van Marx of Weber. Grote ontwikkelingen moet je niet aan persoonlijkheden toefamilie ondanks al mijn pogingen om de ruzies te schrijven. Erdogan is oppermachtig noch onksussen, de fouten toe te dekken, de scheuren te dichwetsbaar, bij de laatste verkiezingen kreeg hij ten, altijd weer als enige de schuld krijg van alles wat maar 40 procent. Minstens de helft van zijn sucmisgaat?’ ces is gebaseerd op de zwakte van de oppositie.

Vediha heeft twee zussen, Rayiha en Samiha.

Zijn tegenstanders staan verder van elkaar af dan Die drie zussen zijn de grote heldinnen uit Dat van hem. vreemde in mijn hoofd. “Het is mijn eerste openlijk “In de beginjaren vertoonde Erdogans bewind feministische roman”, zegt Pamuk. “Die zussen zitliberale elementen, die zijn verdwenen. Maar kijk ten ogenschijnlijk onder de plak, maar ze vechten je niet naar de laatste zeven jaar, terug op hun eigen manier, ze delen maar naar de laatste zeven decenlief en leed met elkaar, ze helpen nia, dan zie je helaas continuïteit. In elkaar door die huwelijken heen en ze de decennia dat het seculiere worden steeds sterker. Die zussen zijn establishment en het leger de heel geliefde personages. Dat merk ik dienst uitmaakten, was er heel overal. Ik heb onlangs optredens veel wat kranten niet moch► 1952 gedaan in de provincie. Heb ik het ten schrijven. geboren over de zussen, dan beginnen “Nu zijn er andere dingen in Istanbul vrouwen met hoofddoeken in de zaal die ze niet meer mogen schrij► 1982 spontaan te klappen.” ven. De inhoud van de taboes was Ontpopt Pamuk, de bourgeoiszoon romandebuut vroeger anders, taboes waren het uit Beyoglu die in het buitenland meer Meneer Cevdet en evengoed. Toen ik werd aangeklaagd lezers had dan thuis, zich in zijn rijpe zijn zonen (in 2005, voor het ter sprake brengen jaren als Turkse volksschrijver? “Ho ► 1983 van de Armeense genocide, red.) was ho, ik ben al twintig jaar in eigen land Het huis van Erdogan nog helemaal niet machtig. een bestsellerauteur. Dat dit boek zo de stilte Wat we zien is een andersoortige populair is, heeft meer te maken met ► 1990 Het zwarte verstrengeling van repressieve elede traditionele vorm dan met de sociboek menten die er al waren, en waarvan ale klasse waarin het zich afspeelt. De ► 1998 Ik heet ik hoopte, en nog steeds hoop, dat ze bestverkochte Turkse boeken gaan Karmozijn onder Europese invloed aan kracht altijd over de hogere klassen.” ► 2002 Sneeuw zullen inboeten.” ► 2006 Nobelprijs De Nederlandse turkoloog ErikNu even die heikele kwestie. In de voor de Literatuur Jan Zürcher betoogt dat het in de jaren dat Pamuk zijn meest optimisti► 2009 huidige omstandigheden beter is sche en meest volkse roman schreef, Het museum helemaal te stoppen met de toetretussen 2008 en 2014, ging het met het van de onschuld dingsonderhandelingen met land van de auteur gestaag bergaf► 2016 Dat vreemde Turkije. waarts. Toen hij aan het boek begon, in mijn hoofd “Ik respecteer Zürcher, hij schreef dachten – of hoopten – velen dat de ► Orhan Pamuk ontwikkeling van een democratie en een van de beste boeken over het heeft een dochter een rechtsstaat in Turkije onomkeermoderne Turkije. Maar hij is een uit zijn huwelijk met baar was. Toen hij het boek voltooide, Nederlander, weet je. Ik ben een Aylin Türegün wist iedereen wel beter.

Turk, ik zal zoiets niet zeggen, want

ik wil dat die onderhandelingen doorgaan, ook al zijn die op dit moment niet realistisch. Turkije heeft zich altijd onder invloed van Europa hervormd. Ik ben bezorgd dat Turkije dit perspectief verliest. Ik ben ook bezorgd over Europa.

“Als de Turkse regering ergens voor te prijzen valt, dan voor de manier waarop ze vluchtelingen heeft opgevangen. Toen Turkije al twee miljoen vluchtelingen had opgenomen, bogen Engelse en Franse kranten zich over de vraag of ze 2.000 of 2.500 vluchtelingen moesten opnemen.

Beschamend toch?

Paniek “In augustus vorig jaar maakte Angela Merkel een ruimhartig gebaar. Het is ontluisterend om te zien hoe ze daar nu door kiezers voor wordt afgestraft. Het is ontluisterend om die paniek te zien onder Europese politici: tolerantie jegens vluchtelingen kost ze stemmen. Turkije gebruikt die paniek om Europa een poot uit te draaien.

“Waarom was die deal ook nodig? Als Europa die vluchtelingen wil tegenhouden, dan kan het Griekenland toch helpen de Europese buitengrenzen te bewaken? Turkije wordt betaald voor vuil werk, omdat Griekenland zijn huiswerk niet doet. Het gaat in tegen alles waar Europa voor stond. Het is slecht voor Europa en slecht voor Turkije. En goed voor de adepten van repressie.”

Een van de motto’s die Pamuk Dat vreemde in mijn hoofd meegeeft, komt van de in 1978 vermoorde Turkse columnist Celâl Salik: ‘De diepe kloof tussen de persoonlijke en de officiële opvattingen van onze burgers is een bewijs voor de macht van de staat’.

De klanten die de o zo vriendelijke straatventer Mevlut uithoren over zijn politieke opvattingen,

Orhan Pamuk

4

boeken.

► Een boza-verkoper in Istanbul. Het hele boek lang vragen alle klanten aan zo’n verkoper: ‘Er zit toch geen alcohol in, hè?’ © NYT

Ongewenst bericht uit Istanbul die nooit vertelt wat hij echt denkt. Wat Vediha tegen haar zussen over haar huwelijk vertelt, dat wijkt fundamenteel af van het discours waarmee ze haar driftkikker van een echtgenoot pacificeert. Die kloof tussen het officiële en het heimelijke, die herkennen we nota bene ook in Mevluts koopwaar. Boza, dat is een gegist goedje uit het Osmaanse Rijk, alcohol die werd uitgevonden voor mensen die geen alcohol mochten drinken.

Een boek lang zeult Mevlut ermee door de straten van Istanbul. Een boek lang vragen alle klanten: ‘Er zit toch geen alcohol in, hè?’ Mevlut stelt ze altijd gerust: ‘In boza zit geen alcohol.’ Hij weet beter, en al die klanten weten ook beter.

Zo kennen we Pamuk: de vinger op de zere plek, geheimen ontsluierend, zo confronterend dat trotse Turkse mannen boos worden – nog nooit maakte hij het hen zo moeilijk een boek van hem weg te leggen.

Ik vertel Pamuk dat ik tien jaar terug in het heetgebakerde Trabzon in het noordoosten van Turkije een jongen tegenkwam die mij een groot geheim toevertrouwde: “Ik heb iets gedaan wat mensen uit Trabzon nooit doen. Ik heb een boek van Orhan Pamuk gelezen.”

De Nobelprijswinnaar kan daar om schateren.

Zijn nieuwe boek loopt goed in Trabzon.

Orhan Pamuk, Dat vreemde in mijn hoofd, De Bezige Bij, 640 p., 29,90 euro.

Vertaling: Margreet Dorleijn en Hanneke van der Heijden

Roman. Orhan Pamuk noemde Yusuf Atilgan zijn grote held.

Zopas verscheen De lanterfanter, Atilgans debuutroman uit 1959 en inmiddels een onvervalste Turkse klassieker.

MA RN IX VER PL A NCK E

lllll Yusuf Atilgan, De lanterfanter, Jürgen Maas, 275 p., 19,95 euro.

Vertaald door Hanneke van der Heijden.

Zonder Yusuf Atilgan geen Orhan Pamuk, zouden we een beetje gechargeerd kunnen zeggen. Of dat is toch wat Pamuk zelf beweert. “Als beginnend schrijver keek ik enorm naar Atilgan op omdat hij erin slaagde aansluiting te vinden bij de westerse literatuur zonder zijn Turkse identiteit te verliezen,” aldus de Nobelprijswinnaar.

Atilgan, die maar drie romans en een handvol korte verhalen schreef, was nochtans geen onomstreden figuur. Toen hij in 1959 debuteerde met De lanterfanter, waren de kritieken gemengd. Collega Orhan Kemal zei bijvoorbeeld dat Atilgan duidelijk kon schrijven, maar “dat boek”, voegde hij eraan toe, “waar gaat dat eigenlijk over? Welke boodschap brengt het?”

De lanterfanter is het verhaal van C., een 28-jarige rentenier die door de moderne wijken van Istanbul flaneert, naar de film gaat, met bevriende kunstenaars praat en af en toe in een vechtpartij belandt. Zijn leven heeft geen zin en vertoont een schrijnend gebrek aan authenticiteit.

Wanneer hij een jongen een appel ziet eten fleurt hij even op, maar na een paar seconden is dat gevoel alweer verdwenen. C. zoekt verlossing van zijn algemene moedeloosheid, of misschien wel van zichzelf. En steeds vaker vindt hij die in de alcohol.

‘Een verhaal zonder vrouw is als een bord eten zonder zout’, merkt de verteller van De lanterfanter op, en daar wringt inderdaad het schoentje.

Ook die alcohol is slechts een surrogaat voor datgene waar het C. werkelijk aan ontbreekt: de ware liefde. En hij doet nochtans zijn best. Om de haverklap wordt hij verliefd, op Güler bijvoorbeeld, die aan de academie studeert. Toppen van emotionaliteit scheert hij met haar, tot beiden merken dat ze elkaar steeds minder uit liefde en steeds meer uit angst begonnen te omhelzen, alsof ze bang waren iets te zullen verliezen.

En dit scenario herhaalt zich met Ayse, een jonge schilderes. In het begin van de roman breekt hij met haar omdat hij volstrekt ten onrechte overspel vermoedt. Een half jaar later komen ze elkaar weer tegen in een klein plaatsje aan de zee van Marmara, waar ze toevallig allebei op vakantie zijn en de passie laait weer op. Om een paar maanden later

uit te doven in verveling.

Ook hier volgt een onmerkbare breuk: geen ruzie of tranen. Wanneer C. Ayses kamer binnengaat om een einde te maken aan hun relatie, vindt hij een brief op de tafel. Ayse was het beu om te wachten op zijn komst en is vertrokken.

Enter Freud Wanneer Pamuk zegt dat Atilgan aansluit bij de westerse traditie, heeft hij het ongetwijfeld over de stijl en de structuur van De lanterfanter. Een alwetende verteller brengt het verhaal, maar wordt af en toe onderbroken door de cursieve gedachten van C. Güler schrijft brieven en Ayse houdt een dagboek bij, waar die verteller sporadisch ook nog eens commentaar op levert.

Het zinloze leven van een 28-jarige rentenier, daar kon men in het Turkije van 1959 helemaal niks mee Meer nog dan die vormelijke link met de westerse literatuur is er de psychologische. Wanneer Ayse het over C.’s wispelturige aard heeft, merkt ze op dat die voortvloeit uit al dat gelanterfant. Wat ze echter niet inziet, is dat dit gelanterfant een psychische oorzaak heeft. En hier doet Freud zijn intrede. In C.’s kindertijd is er heel wat fout gelopen en zijn onmogelijkheid om zich aan een vrouw of de wereld te hechten vloeit daaruit voort.

Deze roman had net zo goed in Parijs, Berlijn of Dublin geschreven kunnen zijn, denk je dan, of zoals Atilgan schrijft: ‘Een slager in Londen en een slager in Istanbul bekijken de wereld met dezelfde ogen’.

En zo zijn we bij de reden gekomen waarom De lanterfanter eind jaren 1959 slechts gemengde kritieken kreeg. Atilgans gebruik van de psychologie en zijn nihilistische kijk op het bestaan werden in het Turkije van die tijd slechts matig gewaardeerd. Het land keek optimistisch naar de toekomst. Industrialisering en landbouwmechanisering zouden welvaart brengen, en geen ennui of drankzucht. In een maatschappij die de literatuur beschouwde als een middel tot volksopvoeding, bracht Atilgans roman over het existentiële geworstel met de zinloosheid van het bestaan een boodschap die men liever niet wilde horen. woensdag 25/05/2016 5