TEN OORLOG
Zeventig jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog trekt Arnout Hauben met zijn vrienden Mikhael Cops en Jonas Van Thielen door Europa. In het spoor van de Amerikaanse troepen landen ze op de stranden van NormandiĂŤ, volgen de bevrijdingsroute door Frankrijk, BelgiĂŤ en Luxemburg en eindigen in het Duitse Torgau aan de Elbe, waar de Amerikanen in oog in oog kwamen te staan met het Rode Leger. Het tweede deel van hun tocht begint in het vroegere Stalingrad. Met het Sovjetleger
cover RECTO.indd 1-5
De bevrijding van Europa tijdens WOII doorkruisen ze Rusland, OekraĂŻne, Wit-Rusland en Polen, en ‘bevrijden’ op hun geheel eigen manier Berlijn. Aanvankelijk klinkt het westelijke verhaal nog bekend, maar eens in het oosten ontdekken ze een ‘nieuwe’ geschiedenis. Voor het eerst vertellen de intussen hoogbejaarde getuigen hun herinneringen. Vaak zijn die verrassend en altijd aangrijpend. Ten oorlog laat de kijker ĂŠn de lezer een onbekend, erg persoonlijk portret van Europa zien.
De bevrijding van Europa tijdens WO II
foto Š Koen Broos
Arnout Hauben
( ) is regisseur en reporter. Hij werkte mee aan Man bijt hond, de documentaire serie Meneer Doktoor en maakte de achtdelige reeks Weg naar Compostela. Hij is medeoprichter van productiehuis de chinezen.
TEN OORLOG
Arnout Hauben | Johanna Spaey
TEN OORLOG
De bevrijding
van Europa tijdens WO II Voor het tweede boek van Ten oorlog werkte Arnout Hauben opnieuw samen met schrijfster Johanna Spaey. Zij is de auteur van onder andere de bekroonde en alom bejubelde roman Dood van een soldaat ( ) en van de beeldroman Gewonde stad ( ), die zij samen met kunstenaar Gerolf Van de Perre maakte. Ten oorlog is een tiendelige televisiereeks op ĂŠĂŠn. Arnout Hauben, Jonas Van Thielen en Mikhael Cops volgen in tien afleveringen de route van de bevrijding van Europa tijdens de Tweede Wereldoorlog. Eerst volgen ze de Amerikaanse troepen vanuit Londen en daarna het Rode leger vanuit Volgograd (Stalingrad), met als einddoel Berlijn.
www.manteau.be
2/09/15 18:24
DUITSLAND
DUITSLAND
DUITSLAND
in de oorlogsjaren
Op 2 februari 1945 is het zover: Sovjettroepen zetten voor het eerst voet op Duitse bodem. Op die dag trekt maarschalk Zhukov vanuit Polen samen met zijn soldaten de Oder over. En wat doen ze? Ze houden halt. Berlijn ligt binnen handbereik, het aanvalsplan is klaar en het Sovjetleger overtreft het Duitse leger met manschappen, tanks en artillerie. Toch krijgt Zhukov van Stalin een njet om door te stoten.
zich met hem tegen de Sovjet-Unie te keren. Nog een reden: in Berlijn bevindt zich ook de Duitse atoombomtechnologie. Die wil Stalin zeker in handen krijgen, want op dat vlak staat de Sovjet-Unie achter op de Verenigde Staten. Ze mogen op dit moment dan wel ‘wapenbroeders’ zijn, Stalin weet heel goed dat de Amerikanen hun communistische bondgenoot niet voor eeuwig en altijd goedgezind zullen blijven.
Voor de Sovjet-Unie is de verovering van Berlijn nochtans belangrijk. Stalin heeft met de westerse geallieerden afspraken gemaakt over de politieke invloed die ze in de veroverde gebieden mogen uitoefenen. Voor hem is het daarom essentieel om als eerste Centraal-Duitsland en Berlijn in handen te krijgen. Want ‘Wie Berlijn bezit, bezit Duitsland. En wie de baas is in Duitsland, is de baas in Europa.’ Dat had Karl Marx al uitgedokterd. Stalin wil ook voorkomen dat Hitler, die in Berlijn zit, nog een deal met de westerse geallieerden kan sluiten. Hij is bang dat Hitler hen kan overtuigen om
Waarom stelt Stalin de aanval op Berlijn dan toch twee maanden uit? Hij beweert dat de flanken van het oprukkende leger van Zhukov en Konev nog te kwetsbaar
< Kaiser-Wilhelm-Gedächtniskirche.
Sovjettanks in de buurt van Berlijn, 18 april 1945.
Duitsland in de oorlogsjaren 413
DUITSLAND
in de oorlogsjaren
Op 2 februari 1945 is het zover: Sovjettroepen zetten voor het eerst voet op Duitse bodem. Op die dag trekt maarschalk Zhukov vanuit Polen samen met zijn soldaten de Oder over. En wat doen ze? Ze houden halt. Berlijn ligt binnen handbereik, het aanvalsplan is klaar en het Sovjetleger overtreft het Duitse leger met manschappen, tanks en artillerie. Toch krijgt Zhukov van Stalin een njet om door te stoten.
zich met hem tegen de Sovjet-Unie te keren. Nog een reden: in Berlijn bevindt zich ook de Duitse atoombomtechnologie. Die wil Stalin zeker in handen krijgen, want op dat vlak staat de Sovjet-Unie achter op de Verenigde Staten. Ze mogen op dit moment dan wel ‘wapenbroeders’ zijn, Stalin weet heel goed dat de Amerikanen hun communistische bondgenoot niet voor eeuwig en altijd goedgezind zullen blijven.
Voor de Sovjet-Unie is de verovering van Berlijn nochtans belangrijk. Stalin heeft met de westerse geallieerden afspraken gemaakt over de politieke invloed die ze in de veroverde gebieden mogen uitoefenen. Voor hem is het daarom essentieel om als eerste Centraal-Duitsland en Berlijn in handen te krijgen. Want ‘Wie Berlijn bezit, bezit Duitsland. En wie de baas is in Duitsland, is de baas in Europa.’ Dat had Karl Marx al uitgedokterd. Stalin wil ook voorkomen dat Hitler, die in Berlijn zit, nog een deal met de westerse geallieerden kan sluiten. Hij is bang dat Hitler hen kan overtuigen om
Waarom stelt Stalin de aanval op Berlijn dan toch twee maanden uit? Hij beweert dat de flanken van het oprukkende leger van Zhukov en Konev nog te kwetsbaar
< Kaiser-Wilhelm-Gedächtniskirche.
Sovjettanks in de buurt van Berlijn, 18 april 1945.
Duitsland in de oorlogsjaren 413
Artillerie klaar voor de aanval bij Seelow.
zijn. Ze moeten wachten op de rest van het Sovjetleger, zodat ze beter beschermd zijn en met een breder front naar Berlijn kunnen oprukken. Boven dien kan de logistieke ondersteuning het hoge tempo niet volgen, waardoor de Sovjettroepen in Duitsland zonder voorraad en munitie dreigen te vallen. De echte reden? De Amerikaanse opperbevelhebber Eisenhower heeft al laten blijken dat Berlijn voor hem geen belangrijk doel meer is. Eisenhower wil met zo weinig mogelijk Amerikaanse verliezen de oorlog tegen Duitsland winnen en zich daarna concentreren op de strijd tegen Japan. Stalin buigt daarom zijn troepen eerst af naar het zuiden om het strategisch interessante Oostenrijk te veroveren. Pas op 16 april 1945 geeft Stalin het signaal om vanuit Reitwein, dat op 90 kilometer van Berlijn ligt, naar de Duitse hoofdstad op te rukken. De strijd begint rond de heuvels van Seelow. De Duitse tegenstand is veel groter dan verwacht. Pas na vier dagen
zware strijd kunnen Zhukovs troepen doorstoten naar Berlijn. Terwijl Berlijn overdag door de Amerikaanse luchtmacht en ’s nachts door de Britse vliegtuigen bijna voortdurend wordt gebombardeerd, breekt in de straten van de stad een korte maar uiterst brutale stadsoorlog uit. Duitse troepen (geharde Waffen-SS’ers, leden van de nationale volksmilitie Volks sturm en jonge soldaten van de Hitlerjugend) nemen het op tegen een overmacht aan Sovjetsoldaten. Intussen zoeken meer dan 2 miljoen inwoners in de overbevolkte schuilkelders wanhopig een plaatsje. Daar zitten ze in de stank en de duisternis op elkaar gepakt. Er is amper water en in sommige kelders zitten de mensen zo dicht op elkaar dat er zelfs geen ruimte is om hun behoeften te doen. De paniek die er heerst is enorm. Op de radio van de BBC horen ze dat de toestand in Duitsland er voor hen steeds hopelozer uitziet. Intussen komt hen ook het bericht ter ore dat Hitler op 30 april zelfmoord heeft gepleegd. Bijna niemand gelooft dan nog in een goede afloop voor Duitsland. Op 2 mei 1945 is de Slag om Berlijn voorbij, de stad ligt in puin en de Sovjetvlag wappert op de Reichstag. In die laatste dagen van de oorlog komen 125 000 burgers om, 80 000 Sovjetsoldaten sneuvelen of raken vermist en aan Duitse zijde sneuvelen er bij de Slag om Berlijn een kleine 100 000 soldaten. Bovendien slaan zo’n 8,5 miljoen burgers in Duitsland op de vlucht voor de oprukkende Sovjettroepen. Dat zorgt De kerk van Reitwein.
414
Duitsland
Artillerie klaar voor de aanval bij Seelow.
zijn. Ze moeten wachten op de rest van het Sovjetleger, zodat ze beter beschermd zijn en met een breder front naar Berlijn kunnen oprukken. Boven dien kan de logistieke ondersteuning het hoge tempo niet volgen, waardoor de Sovjettroepen in Duitsland zonder voorraad en munitie dreigen te vallen. De echte reden? De Amerikaanse opperbevelhebber Eisenhower heeft al laten blijken dat Berlijn voor hem geen belangrijk doel meer is. Eisenhower wil met zo weinig mogelijk Amerikaanse verliezen de oorlog tegen Duitsland winnen en zich daarna concentreren op de strijd tegen Japan. Stalin buigt daarom zijn troepen eerst af naar het zuiden om het strategisch interessante Oostenrijk te veroveren. Pas op 16 april 1945 geeft Stalin het signaal om vanuit Reitwein, dat op 90 kilometer van Berlijn ligt, naar de Duitse hoofdstad op te rukken. De strijd begint rond de heuvels van Seelow. De Duitse tegenstand is veel groter dan verwacht. Pas na vier dagen
zware strijd kunnen Zhukovs troepen doorstoten naar Berlijn. Terwijl Berlijn overdag door de Amerikaanse luchtmacht en ’s nachts door de Britse vliegtuigen bijna voortdurend wordt gebombardeerd, breekt in de straten van de stad een korte maar uiterst brutale stadsoorlog uit. Duitse troepen (geharde Waffen-SS’ers, leden van de nationale volksmilitie Volks sturm en jonge soldaten van de Hitlerjugend) nemen het op tegen een overmacht aan Sovjetsoldaten. Intussen zoeken meer dan 2 miljoen inwoners in de overbevolkte schuilkelders wanhopig een plaatsje. Daar zitten ze in de stank en de duisternis op elkaar gepakt. Er is amper water en in sommige kelders zitten de mensen zo dicht op elkaar dat er zelfs geen ruimte is om hun behoeften te doen. De paniek die er heerst is enorm. Op de radio van de BBC horen ze dat de toestand in Duitsland er voor hen steeds hopelozer uitziet. Intussen komt hen ook het bericht ter ore dat Hitler op 30 april zelfmoord heeft gepleegd. Bijna niemand gelooft dan nog in een goede afloop voor Duitsland. Op 2 mei 1945 is de Slag om Berlijn voorbij, de stad ligt in puin en de Sovjetvlag wappert op de Reichstag. In die laatste dagen van de oorlog komen 125 000 burgers om, 80 000 Sovjetsoldaten sneuvelen of raken vermist en aan Duitse zijde sneuvelen er bij de Slag om Berlijn een kleine 100 000 soldaten. Bovendien slaan zo’n 8,5 miljoen burgers in Duitsland op de vlucht voor de oprukkende Sovjettroepen. Dat zorgt De kerk van Reitwein.
414
Duitsland
voor complete chaos in het land. Heel wat mensen verliezen hun dierbaren uit het oog of komen tijdens de vlucht om door ziekte of bombardementen. In hoofdstuk 5 vertelden we al hoe wantrouwig de Amerikaanse soldaten in het begin met de Duitse burgers
Sovjets met mortier bij de aanval op Seelow.
416
Duitsland
omgaan. Dit wantrouwen is vooral ingegeven door hun angst. Ze zien in iedere Duitser, of dat nu een kind of een oude vrouw is, iemand die op elk moment bereid is om de wapens tegen de Amerikaanse bezetter op te nemen. Na verloop van tijd stellen ze hun beeld van de Duitse bevolking bij. Bij de Sovjetsoldaten speelt er iets anders. Zij zijn niet zozeer bang voor de Duitsers, maar worden gedreven door een enorme haat.
wen bevallen van een kind. Die ‘Russenjongen’ dragen de rest van hun leven de smet van hun geboorte mee. Het zijn echter niet alleen Sovjetsoldaten die verkrachten, ook Franse en Amerikaanse soldaten maken zich schuldig, maar in veel mindere mate. Verkrachtingen zijn van elke oorlog en van alle tijden, maar de Sovjet propaganda heeft zeker een rol gespeeld in het feit dat dit in Duitsland zo massaal gebeurt. De Sovjets worden aangespoord om wraak te nemen, te plunderen en te moorden. De Duitse vrouwen zijn hun rechtmatige buit. Niemand wordt daarbij ontzien, jong en oud moeten eraan geloven. De angst voor verkrachtingen is zo groot, dat veel vrouwen zelfmoord plegen nog voor de Sovjetsoldaten eraan komen. 10 000 vrouwen beroven zich dan weer van het leven na de verkrachtingen. Behalve door de propaganda, de barbaarse oorlogsjaren en de sloten alcohol worden de Sovjetsoldaten vooral door hun wraak gedreven: zij hebben (in tegenstelling tot de Amerikaanse
Een van de grootste pijnpunten tijdens de laatste maanden van de oorlog zijn dan ook de massale verkrachtingen en plunderingen door het Rode Leger wanneer ze eenmaal in Duitsland (en daarvoor ook al in Duitstalige gebieden en in Polen) zijn. Die duren nog tot begin 1947, maar juiste cijfers en gegevens zijn moeilijk te achterhalen. De Nederlandse historica Anna Pruis gaat ervan uit dat tussen 1944 en 1946 zo’n 2 miljoen Duitse vrouwen door Sovjetsoldaten zijn verkracht. 600 000 vrouwen laten na verkrachtingen hun zwangerschap (illegaal) onderbreken en zo’n 300 000 vrou-
soldaten) aan den lijve meegemaakt hoe wreed en grotesk de wandaden van het Duitse leger in hun land waren, waar het massaal dorpen platbrandde, mensen vermoordde, vrouwen verkrachtte... Wanneer de Sovjetsoldaten na de Slag om Stalingrad de rest van Rusland, Oekraïne en Wit-Rusland bevrijden, ontdekken ze dan ook stad na stad hoe groot de gruwel is die de Duitsers daar hebben aangericht. Geen enkel excuus is goed voor (massa)verkrachtingen, maar de Sovjetsoldaten vinden daarin een argument om massaal wraak te nemen op de Duitse vrouwen. Op 8 mei 1945 is de oorlog in Europa eindelijk voorbij. Wat de Tweede Wereldoorlog op politiek, sociaal en economisch vlak de wereld uiteindelijk heeft opgeleverd, is voer voor een ander boek. Maar als je optelt hoeveel mensen in dit grootste conflict van de twintigste eeuw zijn omgekomen, dan is de verbijstering groot. Alleen al in Europa vallen in zes jaar oorlog 40 miljoen doden. Een torenhoge prijs.
Duitsland in de oorlogsjaren 417
voor complete chaos in het land. Heel wat mensen verliezen hun dierbaren uit het oog of komen tijdens de vlucht om door ziekte of bombardementen. In hoofdstuk 5 vertelden we al hoe wantrouwig de Amerikaanse soldaten in het begin met de Duitse burgers
Sovjets met mortier bij de aanval op Seelow.
416
Duitsland
omgaan. Dit wantrouwen is vooral ingegeven door hun angst. Ze zien in iedere Duitser, of dat nu een kind of een oude vrouw is, iemand die op elk moment bereid is om de wapens tegen de Amerikaanse bezetter op te nemen. Na verloop van tijd stellen ze hun beeld van de Duitse bevolking bij. Bij de Sovjetsoldaten speelt er iets anders. Zij zijn niet zozeer bang voor de Duitsers, maar worden gedreven door een enorme haat.
wen bevallen van een kind. Die ‘Russenjongen’ dragen de rest van hun leven de smet van hun geboorte mee. Het zijn echter niet alleen Sovjetsoldaten die verkrachten, ook Franse en Amerikaanse soldaten maken zich schuldig, maar in veel mindere mate. Verkrachtingen zijn van elke oorlog en van alle tijden, maar de Sovjet propaganda heeft zeker een rol gespeeld in het feit dat dit in Duitsland zo massaal gebeurt. De Sovjets worden aangespoord om wraak te nemen, te plunderen en te moorden. De Duitse vrouwen zijn hun rechtmatige buit. Niemand wordt daarbij ontzien, jong en oud moeten eraan geloven. De angst voor verkrachtingen is zo groot, dat veel vrouwen zelfmoord plegen nog voor de Sovjetsoldaten eraan komen. 10 000 vrouwen beroven zich dan weer van het leven na de verkrachtingen. Behalve door de propaganda, de barbaarse oorlogsjaren en de sloten alcohol worden de Sovjetsoldaten vooral door hun wraak gedreven: zij hebben (in tegenstelling tot de Amerikaanse
Een van de grootste pijnpunten tijdens de laatste maanden van de oorlog zijn dan ook de massale verkrachtingen en plunderingen door het Rode Leger wanneer ze eenmaal in Duitsland (en daarvoor ook al in Duitstalige gebieden en in Polen) zijn. Die duren nog tot begin 1947, maar juiste cijfers en gegevens zijn moeilijk te achterhalen. De Nederlandse historica Anna Pruis gaat ervan uit dat tussen 1944 en 1946 zo’n 2 miljoen Duitse vrouwen door Sovjetsoldaten zijn verkracht. 600 000 vrouwen laten na verkrachtingen hun zwangerschap (illegaal) onderbreken en zo’n 300 000 vrou-
soldaten) aan den lijve meegemaakt hoe wreed en grotesk de wandaden van het Duitse leger in hun land waren, waar het massaal dorpen platbrandde, mensen vermoordde, vrouwen verkrachtte... Wanneer de Sovjetsoldaten na de Slag om Stalingrad de rest van Rusland, Oekraïne en Wit-Rusland bevrijden, ontdekken ze dan ook stad na stad hoe groot de gruwel is die de Duitsers daar hebben aangericht. Geen enkel excuus is goed voor (massa)verkrachtingen, maar de Sovjetsoldaten vinden daarin een argument om massaal wraak te nemen op de Duitse vrouwen. Op 8 mei 1945 is de oorlog in Europa eindelijk voorbij. Wat de Tweede Wereldoorlog op politiek, sociaal en economisch vlak de wereld uiteindelijk heeft opgeleverd, is voer voor een ander boek. Maar als je optelt hoeveel mensen in dit grootste conflict van de twintigste eeuw zijn omgekomen, dan is de verbijstering groot. Alleen al in Europa vallen in zes jaar oorlog 40 miljoen doden. Een torenhoge prijs.
Duitsland in de oorlogsjaren 417