Kwestie van Konijnen: is Zwarte Piet wel zwart van het roet?

huh?

VOOR DOLLY

kwestie van konijnen verrassende verklaringen voor alledaagse gebruiken Laure Messiaen, Emmie Segers en Liesbet Depauw

huh?

VOOR DOLLY

kwestie van konijnen verrassende verklaringen voor alledaagse gebruiken Laure Messiaen, Emmie Segers en Liesbet Depauw

waa rom

waa rom

22

23

W3

W6

IS ZWARTE PIET WEL ZWART VAN HET ROET?

Op 6 december deelt Sinterklaas pakjes uit aan alle brave kinderen. De 1700 jaar oude man hoeft dat niet alleen te doen: sinds de tweede helft van de negentiende eeuw krijgt hij hulp van Zwarte Piet. Maar waarom is Zwarte Piet eigenlijk zwart? Daar zijn meerdere theorieën voor, helaas niet allemaal eenduidig. Ten eerste is er iets met de kleur zwart. Sinds de middeleeuwen associëren we de kleur met het negatieve, het slechte in een maatschappij.

De bijbeltegenstelling tussen licht en duisternis werd letterlijk gemaakt.

Voortaan ging het om wit en zwart.

Voor middeleeuwers was bovendien de duivel een bekommernis. Het idee van het vagevuur en de hel was toen alom tegenwoordig. Met Satan die de boel bestiert. Vele heiligen werden in die periode afgebeeld met een duivel aan hun voeten, als symbool voor het kwaad dat om de hoek loert. Er circuleerden heel wat andere benamingen voor de duivel, zoals Zwarte en Zwarte Pieter (schwarze Peter), Ruprecht, Pieterman en variaties op Beëlzebub zoals Bugaboo en Bullebak. Overal in Europa werd Sinterklaas afgebeeld met een angstaanjagende demon.

In Oostenrijk was dat bijvoorbeeld Krampus, in Duitsland Ruprecht… Die figuren hadden zwartgemaakte gezichten en droegen duivelsmaskers. Afrikanen waren het zeker niet.

22

23

W3

W6

IS ZWARTE PIET WEL ZWART VAN HET ROET?

Op 6 december deelt Sinterklaas pakjes uit aan alle brave kinderen. De 1700 jaar oude man hoeft dat niet alleen te doen: sinds de tweede helft van de negentiende eeuw krijgt hij hulp van Zwarte Piet. Maar waarom is Zwarte Piet eigenlijk zwart? Daar zijn meerdere theorieën voor, helaas niet allemaal eenduidig. Ten eerste is er iets met de kleur zwart. Sinds de middeleeuwen associëren we de kleur met het negatieve, het slechte in een maatschappij.

De bijbeltegenstelling tussen licht en duisternis werd letterlijk gemaakt.

Voortaan ging het om wit en zwart.

Voor middeleeuwers was bovendien de duivel een bekommernis. Het idee van het vagevuur en de hel was toen alom tegenwoordig. Met Satan die de boel bestiert. Vele heiligen werden in die periode afgebeeld met een duivel aan hun voeten, als symbool voor het kwaad dat om de hoek loert. Er circuleerden heel wat andere benamingen voor de duivel, zoals Zwarte en Zwarte Pieter (schwarze Peter), Ruprecht, Pieterman en variaties op Beëlzebub zoals Bugaboo en Bullebak. Overal in Europa werd Sinterklaas afgebeeld met een angstaanjagende demon.

In Oostenrijk was dat bijvoorbeeld Krampus, in Duitsland Ruprecht… Die figuren hadden zwartgemaakte gezichten en droegen duivelsmaskers. Afrikanen waren het zeker niet.

24

25

Er zijn ook middeleeuwse feesten gekend waarbij kinderen zich verkleedden als de heilige Nikolaas, omringd door zwarte duiveltjes. Op 6 december kozen de kinderen van de kloosterscholen één leerling uit die zich verkleedde in de heilige bisschop. Die mocht drie dagen lang de plak zwaaien op school, maar ook ver daarbuiten. De andere kinderen maakten hun gezichten zwart om duivels uit te beelden. Het hele gevolg liep in stoet door het dorp en klopte op vensters en deuren om geld en eten te schooien. Het gebruik verspreidde zich ook naar andere scholen. Voor het volk waren dergelijke strooptochten niet altijd even prettig: vaak ging het er wild en gewelddadig aan toe.

Het is nog wachten tot de negentiende eeuw voor Zwarte Piet op het toneel verschijnt. De burgerij heeft het tegen dan wel gehad met de enge strooptochten van de jeugd. Zij geven de voorkeur aan de meer huiselijke vieringen van Sinterklaas, die er toen ook al waren. Mensen deelden pakjes uit en aten lekkernijen. Via allerlei

publicaties stimuleerden ze de interpretatie van Sinterklaas als kindervriend, althans voor brave kinderzielen. Toonaangevend was het boekje Sinterklaas en zijn Knecht (1850) van de Nederlandse onderwijzer Jan Schenkman. Dit boekje werd wijd verspreid in Nederlandstalig gebied en bevatte prachtige kleurplaten van Sinterklaas en zijn naamloze zwarte knecht. Het boek verscheen in een periode waarin landen het normaal vonden om zogenaamd onderontwikkelde volkeren te kolonialiseren. Sinds de achttiende eeuw waren zwarte pages een soort van statussymbool geworden onder rijken en de knecht van Schenkman heeft daar op zijn minst veel van weg. Het is goed mogelijk dat Schenkman een van de vele schilderijen heeft gezien waarop zo’n zwarte page staat afgebeeld.

Op het einde van de negentiende eeuw, maar vooral aan het begin twintigste eeuw werd het de gewoonte om Sinterklaas en zijn zwarte helper in levenden lijve uit te beelden.

Toen al circuleerde het verhaal dat Zwarte Piet zwart was door het roet van de schoorsteen. Op oude foto’s is te zien hoe mensen creatief met dat verhaal omsprongen.

Ze hadden effectief zwarte roetvegen in het gezicht, verkleedden zich als Arabier of een enkeling zelfs als Mexicaan. Maar in de kinderliteratuur werd voornamelijk een stereotiepe domme zwarte met een achttiende-eeuws pagekostuum neergezet. Naarmate de eeuw vorderde, ‘professionaliseerde’ Zwarte Piet - vermoedelijk onder Nederlandse invloed. Sinds de jaren 1980 werd hij steeds ‘mooier’ zwart, de lippen werden zorgvuldiger rood geschminkt en de pruiken werden standaard gekroesd. Ongewild evolueerde de figuur van Zwarte Piet naar een manier om zwarten af te beelden die in andere landen als onaanvaardbaar wordt beschouwd. Sinds de jaren 1960 voerden zwarte gemeenschappen een harde strijd tegen de zogenaamde blackface-traditie. In het licht van de huidige controverse besliste een aantal belangrijke spelers hun Piet voortaan aan te passen. Zo hopen ze het verhaal van Zwarte Piet beter bij zijn uiterlijk te doen passen.

24

25

Er zijn ook middeleeuwse feesten gekend waarbij kinderen zich verkleedden als de heilige Nikolaas, omringd door zwarte duiveltjes. Op 6 december kozen de kinderen van de kloosterscholen één leerling uit die zich verkleedde in de heilige bisschop. Die mocht drie dagen lang de plak zwaaien op school, maar ook ver daarbuiten. De andere kinderen maakten hun gezichten zwart om duivels uit te beelden. Het hele gevolg liep in stoet door het dorp en klopte op vensters en deuren om geld en eten te schooien. Het gebruik verspreidde zich ook naar andere scholen. Voor het volk waren dergelijke strooptochten niet altijd even prettig: vaak ging het er wild en gewelddadig aan toe.

Het is nog wachten tot de negentiende eeuw voor Zwarte Piet op het toneel verschijnt. De burgerij heeft het tegen dan wel gehad met de enge strooptochten van de jeugd. Zij geven de voorkeur aan de meer huiselijke vieringen van Sinterklaas, die er toen ook al waren. Mensen deelden pakjes uit en aten lekkernijen. Via allerlei

publicaties stimuleerden ze de interpretatie van Sinterklaas als kindervriend, althans voor brave kinderzielen. Toonaangevend was het boekje Sinterklaas en zijn Knecht (1850) van de Nederlandse onderwijzer Jan Schenkman. Dit boekje werd wijd verspreid in Nederlandstalig gebied en bevatte prachtige kleurplaten van Sinterklaas en zijn naamloze zwarte knecht. Het boek verscheen in een periode waarin landen het normaal vonden om zogenaamd onderontwikkelde volkeren te kolonialiseren. Sinds de achttiende eeuw waren zwarte pages een soort van statussymbool geworden onder rijken en de knecht van Schenkman heeft daar op zijn minst veel van weg. Het is goed mogelijk dat Schenkman een van de vele schilderijen heeft gezien waarop zo’n zwarte page staat afgebeeld.

Op het einde van de negentiende eeuw, maar vooral aan het begin twintigste eeuw werd het de gewoonte om Sinterklaas en zijn zwarte helper in levenden lijve uit te beelden.

Toen al circuleerde het verhaal dat Zwarte Piet zwart was door het roet van de schoorsteen. Op oude foto’s is te zien hoe mensen creatief met dat verhaal omsprongen.

Ze hadden effectief zwarte roetvegen in het gezicht, verkleedden zich als Arabier of een enkeling zelfs als Mexicaan. Maar in de kinderliteratuur werd voornamelijk een stereotiepe domme zwarte met een achttiende-eeuws pagekostuum neergezet. Naarmate de eeuw vorderde, ‘professionaliseerde’ Zwarte Piet - vermoedelijk onder Nederlandse invloed. Sinds de jaren 1980 werd hij steeds ‘mooier’ zwart, de lippen werden zorgvuldiger rood geschminkt en de pruiken werden standaard gekroesd. Ongewild evolueerde de figuur van Zwarte Piet naar een manier om zwarten af te beelden die in andere landen als onaanvaardbaar wordt beschouwd. Sinds de jaren 1960 voerden zwarte gemeenschappen een harde strijd tegen de zogenaamde blackface-traditie. In het licht van de huidige controverse besliste een aantal belangrijke spelers hun Piet voortaan aan te passen. Zo hopen ze het verhaal van Zwarte Piet beter bij zijn uiterlijk te doen passen.