Knack mensen geven zichzelf nog liever een stroomstoot dan dat ze zich vervelen all

Onrust onder filosofen: Ignaas Devisch en Johan Braeckman

‘Mensen geven zichzelf nog liever een stroomstoot dan dat ze zich vervelen’ De Gentse ethicus Ignaas Devisch wilde vooral geen negatief boek schrijven.

‘Leef mateloos’ is zijn boodschap. Een gesprek over het verschil tussen onrust en rusteloosheid met Johan Braeckman, een expert in het omgekeerde: onthaasting.

DOOR ERIK RASPOET, FOTO’S JOHAN JACOBS

56 23 MAART 2016

Mediargus

B FILOSOFIE

H

et geweeklaag is niet van de lucht: we hebben het allemaal veel te druk.

Professioneel en privé hollen we onszelf voorbij, met alle gevolgen van dien.

De burn-out ligt op de loer, en intussen wrijven nieuwe middenstanders zich in de handen: mindfullnesstrainers, yoga-instructeurs, life-balancecoaches, de diensteneconomie is er een sector rijker op geworden. Ook Ignaas Devisch (45) heeft het eigentijds druk. Toch vond de Gentse professor medische ethiek tussen veel academische besognes door de tijd om over dit thema een bijzonder lezenswaardig boek te schrijven: Rusteloosheid. Het vertrekt vanuit een paradox: ondanks het constante gejammer over ons hectische bestaan en het bijbehorende verlangen naar al dan niet betaald verlof, blijkt de mens niet in staat tot dolce far niente. Behalve een filosofische en historische verkenning van knagende gevoelens reikt Devisch ook houvast waarmee we onszelf uit het moeras kunnen trekken. De ondertitel Pleidooi voor een mateloos bestaan werd niet willekeurig gekozen.

Zijn collega Johan Braeckman (50), professor wijsgerige antropologie aan de UGent, had eerder al op eigen kracht een uitweg uit de ratrace gevonden. Vorig academiejaar nam hij een sabbatical, een veelbesproken loopbaanonderbreking die niet zonder gevolgen bleef. Hij puurde er een lezingenreeks uit met de titel Lof der luiheid. Maar vooral: hij benutte zijn jaar verlof zonder wedde om de ouderlijke boomkwekerij in Wetteren eigenhandig te herscheppen in een lusthof. Het sluitstuk is een gerestaureerde schuur waar hij lezingen en vernissages organiseert, en waar hij gastheer-sidekick voor dit interview speelt. Braeckman en Devisch kennen elkaar erg goed. Als vrienden en collega’s, maar ook als gangmakers van de vzw De Maakbare Mens, een vrijzinnige club die kritisch nadenkt over de mogelijkheden die wetenschap en technologie bieden om de mens te verbeteren.

Waarom dit boek? En waarom nu?

WW W. K NA C K. B E

Van Aristoteles via Schopenhauer tot Lacan en Sloterdijk, u citeert zowat de hele canon van de westerse wijsbegeerte.

Toch is er één uitschieter: de Franse filosoof Blaise Pascal krijgt zowel het eerste als het ‘Dolce far niente is laatste woord. Waaraan dankt hij georganiseerde de eer?

verveling, de hoeksteen van de boomende vrijetijdsindustrie.’

DEVISCH: Pascal schrijft in zijn Pensées uitvoerig over het spanningsveld tussen ennui en divertissement, verveling en verstrooiing.

In een van zijn bekendste citaten vat hij volgens mij de kern: de mens is niet in staat om rustig in een lege kamer te zitten. Het zijn niet zozeer de omstandigheden die ons aanjagen, aldus Pascal, er zit iets in ons wezen wat ons tot activiteit dwingt. Hij gelooft bijgevolg niet dat we op een punt van totale onthechting kunnen belanden, de mens zal altijd streven en verlangen. Tegelijkertijd is hij lucide genoeg om in te zien dat we daarmee in een constante tweestrijd belanden, verscheurd tussen de drang om te handelen en het gevoel dat we geen tijd hebben om onze plannen te realiseren.

Veel mensen koesteren vooral het verlangen naar rust en zalig nietsdoen…

DEVISCH: Ach ja, het ideaal van het dolce far niente. Dat is georganiseerde verveling, de hoeksteen van onze boomende vrijetijdsindustrie. Daarover heeft Pascal het niet, bij hem gaat het om existentiële verveling. We kunnen niet stoppen met verlangen door ons af te sluiten van prikkels en sociale contacten, want dan wordt ons leven perspectiefloos en zinloos. Wat Pascal bedoelt is dit: we streven ernaar zalig niets te doen, maar zodra we alle obstakels naar dat doel hebben opgeruimd, zoeken we nieuwe obstakels want anders zitten we ons toch

▲

Het thema is niet bijster origineel, de lifestylepagina’s van kranten en tijdschriften staan vol columns en bijdragen over de jachtigheid van het leven. Helaas blinken die bijdragen vooral uit door oppervlakkigheid. Om de zoveel tijd wordt er een nieuw modebegrip gelanceerd. Nu is het eens FOMO, the Fear Of Missing Out, dan heet het weer GSA, wat staat voor Gnawing Sense of Anxiety. Allemaal leuk gevonden, maar het blijft steken op het niveau van symptomen en de toon is meestal moraliserend. ‘Het is de schuld van de digitalisering,’ is zo’n cliché, ‘smartphones en sociale media maken ons ziek.’

Nee, als filosoof wilde ik naar de kern van het probleem, vertrekkend vanuit de juiste vragen. Wordt het leven écht steeds hectischer? Of is het probleem niet veeleer dat we voortdurend klagen over de jachtigheid maar ondertussen wel dapper voorthollen? En hoe nieuw is het probleem eigenlijk? Ik verwijs onder meer naar William Erb, een Duitse neuroloog en tijdgeIGNAAS DEVISCH:

noot van Sigmund Freud die zich grote zorgen maakte over de versnelling van de maatschappij op het eind van de negentiende eeuw. Volgens Erb ging de menselijke geest kapot aan overprikkeling. Vooral de opkomst van telefonie en telegrafie beschouwde hij als nefast, en ook de schilderkunst en de muziek waren naar zijn smaak veel te druk en schreeuwerig.

De parallel ligt voor de hand: vervang in Erbs discours telegrafie en telefonie door smartphone en iPad, en je krijgt een heel hedendaags vertoog.

BRAECKMAN: Ik was aangenaam verrast, Ignaas. Jij bent altijd wel met een boek bezig, maar ik wist niet dat je je in dit onderwerp had vastgebeten. Waarvoor mijn dank, ik zal niet nalaten het grondig te plunderen voor mijn eigen lezing over luiheid. (lacht) Het is natuurlijk geen toeval, want dit thema hangt in de lucht. Er verschijnen niet alleen columns in weekendbladen, de voorbije jaren werden er ook heel wat filosofische en wetenschappelijke boeken aan gewijd. Ik heb het zelf ondervonden toen ik mijn jaartje verlof zonder wedde aankondigde. Op zich iets banaals, maar blijkbaar had ik een gevoelige snaar geraakt want ik kwam in een mediastorm terecht. Ironisch was het wel. Schrijf een boek, en je mag al blij zijn als je een kolom in de krant krijgt. Maar als je aankondigt dat je een poosje de riem aflegt, krijg je meteen een volledige pagina. Die vaststelling heeft me ertoe aangezet om me in het thema van het hectische leven te verdiepen. Een boek is er nog niet van gekomen, maar mijn lezingenreeks krijgt veel respons.

2 3 M A A RT 2 0 1 6 57

Mediargus

B FILOSOFIE

▲

maar te vervelen. De Amerikaanse hoogleraar psychologie Timothy Wilson heeft een interessant experiment opgezet dat Pascals stelling bevestigt. Proefpersonen werd gevraagd een kwartiertje alleen in een lege kamer te gaan zitten. De enige mogelijke handeling was: zichzelf een stroomstoot toedienen met een apparaat waarvan ze het pijnlijke effect voor het betreden van de kamer hadden uitgetest. Voor velen bleek een paar minuten niksen een onmogelijke opgave, ze gaven zichzelf een stroomstoot. Liever pijn ervaren dan helemaal geen prikkels.

U voert Bruegels Boerenbruiloft op als illustratie van een verloren idylle, onbespoten volksvermaak in een stressvrije boerengemeenschap waar het leven rustig kabbelt. Waar en wanneer is dat ideaal teloorgegaan?

We noteren een meningsverschil over de rol van secularisering…

BRAECKMAN: (lacht) Nuanceverschillen horen erbij als je meer dan één filosoof samenbrengt. Ik situeer de maatschappelijke kentering trouwens veel vroeger dan Ignaas, meer bepaald een dikke 10.000 jaar geleden toen we van jager-verzamelaars veranderden in sedentaire landbouwers en veetelers. Het belang daarvan valt niet te overschatten, de neolithische revolutie heeft de mensheid veel dieper getekend dan de industriële revolutie. Evolutionair is 10.000 jaar heel recent, als soort heeft de mens 90 procent van haar tijd op aarde als jager-verzamelaar doorgebracht. Dat is in dit verband heel relevant, want de jager-verzamelaar was puur vanuit zijn overlevingsinstinct alert en onrustig. Die erfenis zit nog altijd in onze genen.

▲

DEVISCH: Ik betwijfel of dat ideaal ooit heeft bestaan. Tijdens mijn bronnenonderzoek ontdekte ik dat de mens altijd al heeft Dan zou je net verwachten dat we perfect opgewassen zijn geklaagd over drukte en tijdsgebrek, ook lang voor Bruegel, tegen het jachtige leven met zijn smartphones en deadlines. die in de zestiende eeuw leefde. Een prachtig voorbeeld is Waarom dan dat geklaag?

Marco Datini, een Toscaanse koopman BRAECKMAN: Omdat de context comuit de veertiende eeuw die een schat pleet anders is. Toch zie je dat mensen aan brieven en kronieken heeft nagenog altijd graag de natuur intrekken, laten. Datini bekreunt zich de hele tijd ironisch genoeg om tot rust te komen. dat hij veel te hard werkt en te gulzig Nochtans is er weinig rust te vinden, leeft. Hij snakt naar rust en soberheid, in de natuur moet je net op je qui-vive maar komt er niet aan toe omdat hij zijn. En toch ervaren we ze als heilzaam, altijd meer verlangt. Ik wil geen omdat het aansluit bij wie we deep down miezerig pannetje om sardientjes te echt zijn. bakken, schrijft hij, ik wil de grote U maakt een scherp onderscheid tuskookpot. Toch is er een evolutie sen onrust en rusteloosheid. Legt u dat merkbaar. Hectiek was oorspronkelijk eens uit. een luxeprobleem van de elite, DEVISCH: Het debat gaat bijna altijd waartoe Datini behoorde. Vanaf de over onrust, een negatief gevoel dat ons ‘Niet meer geloven in het vroege moderniteit, zeg maar de overwordt opgedrongen door maatschappelijke gang van de middeleeuwen naar de omstandigheden waar we zelf geen greep hiernamaals heeft ons tijdsbesef renaissance, krijgen meer en meer op hebben. Denk aan de scheve balans veranderd. Er valt geen tijd te mensen ermee te maken. De maattussen werk en privé, de schuldgevoelens verliezen: er komt geen tweede schappij versnelt, een proces dat paralomdat we geen tijd vinden voor vrienden, kans, het moet nú gebeuren.’ lel loopt met technologische en de vele verhalen over burn-outs. Omdat economische ontwikkelingen. Maar ik dat debat veel te eenzijdig vond, heb (Ignaas Devisch) ook de secularisering heeft een doorik tegenover de onrust een positief begrip slaggevende rol gespeeld. geplaatst: de rusteloosheid. Je zou het kunnen vertalen als passie, de innerlijke Hoezo? drive die je nodig hebt om iets te bereiken.

DEVISCH: Niet meer geloven in het hiernamaals heeft ons tijdsbesef fundamenteel veranderd. Er Het is rusteloosheid die mensen tot grootse prestaties drijft, valt geen tijd te verliezen want er komt geen tweede kans, het zonder die kracht waren Elon Musk, Bill Gates of Vincent moet nú gebeuren. De Duitse cultuurhistorica Marianne Grone- Kompany nooit geworden wie ze zijn. Wat ik me ook afvroeg: meyer heeft daar een interessant boek over geschreven, Het waarom moeten we krampachtig naar evenwicht streven in ons leven als laatste aangelegenheid. Een goed leven is voor de leven? Een beetje mateloosheid kan geen kwaad, vandaar ook seculiere mens een gemaximaliseerd leven, schrijft Gronemeyer. de titel van mijn boek. Het schrijfproces was trouwens niet beDat draagt natuurlijk bij tot de interne onrust die bij velen vorderlijk voor mijn persoonlijke life balance. Het was zwaar en knaagt. We willen het onderste uit de kan halen, maar vinden bij momenten knap lastig, boven op al mijn academisch werk.

Toch heb ik er ongelooflijk veel plezier aan beleefd, ik ben trots geen tijd om alle plannen te realiseren. op het resultaat en pieker nu al over een volgende boek. Zulke BRAECKMAN: Dat zie ik toch anders. De Toscaanse koopman Datini was ongetwijfeld een diepgelovig man die niet aan het gevoelens ervaar ik nooit als ik vier vergaderingen per dag hiernamaals twijfelde, en toch ging ook hij gebukt onder moet bijwonen. Hard werken wordt pas een probleem wanneer tijdstress. Volgens Max Weber was religie juist een motor van je het niet als zinvol ervaart. rusteloosheid. Zijn theorie is overbekend: de protestantse Zinvol werk als sleutel tot een gelukkig en bevredigend leven? moraal heeft de weg geplaveid voor het kapitalisme. Hard Dat klinkt haalbaar voor een academicus, maar wat moet een werken zonder te genieten van de resultaten, want die worden kasseilegger of rekkenvuller ermee? onmiddellijk geherinvesteerd om nog harder te werken en BRAECKMAN: Ik heb tijdens mijn verlof zonder wedde dagen nog meer te oogsten. aan een stuk kasseien gelegd. Een harde stiel, maar ik heb er

58 23 MAART 2016

Mediargus

B FILOSOFIE

▲

veel voldoening uit geput. Nog altijd, trouwens, het doet me nog alle dagen plezier als ik zie hoe mooi ze in patroon liggen, zonder verzakkingen.

DEVISCH: Een zichtbaar resultaat doet wonderen. Mijn grootvader heeft zich letterlijk kapotgewerkt als vloerlegger in Brugge.

Toch had hij nergens spijt van. Als we samen door de stad reden, wees hij trots de huizen aan waar hij had gewerkt. Daartegenover staat Charlie Chaplin in Modern Times, de arbeider die tot een radertje in een machine wordt gereduceerd, een toonbeeld van vervreemding. Natuurlijk hebben academici makkelijk praten, maar het gaat niet om diploma’s. Er zijn genoeg hoogopgeleide werknemers die acht uur per dag achter een computer zitten te balen. Ik wilde er geen familiekroniek van maken, maar het voorbeeld lag voor de hand: mijn grootmoeder die als boerin tien kinderen heeft grootgebracht.

Drie keer per dag eten voor twaalf man op tafel, de was en de plas en daarbovenop de beesten en de boerderij. Naar hedendaagse normen was haar dagtaak onmenselijk zwaar. Toch heeft ze nooit geklaagd, en ik durf te wedden dat ze meer voldoening uit haar werk puurde dan heel wat kantoorbedienden.

Veelgehoord aan toog en borreltafel: het is de door consumptie gedreven vrijemarkteconomie die ons op stang jaagt, met burnouts en depressies tot gevolg. Klopt?

DEVISCH: Ik was zeer onder de indruk van 24/7, een veelbesproken boek waarin de Amerikaanse essayist John Crary een samenleving beschrijft waar economische diensten permanent beschikbaar zijn. Crary waarschuwt onder meer voor het risico van slapeloosheid. Mensen staan in het holst van de nacht op om hun e-mails te checken, bang als ze zijn dat ze worden uitgerangeerd als ze tot de ochtend wachten. Kijk, ik wil geen clichés verkopen over het liberalisme of de vrije markt, maar er spelen zeker economische factoren mee die de mens en de samenleving in de richting van voortdurende versnelling duwen. We leven in een systeem waarin concurrenten elkaar de loef proberen af te steken met scherpere prijzen en nog snellere leveringstijden.

Ik heb een verrassende ontdekking gedaan in de financiële wereld: beleggingskantoren proberen zich fysiek zo dicht mogelijk bij de beurs te vestigen. Dat is op het eerste gezicht merkwaardig, want de hele beurshandel verloopt digitaal. Maar blijkbaar maakt de lengte van de glasvezelkabel een verschil, een fractie van een seconde kan genoeg zijn om een beursorder Omdat ze niet beter wist en rondom voor de neus van de concurrentie weg zich alleen lotgenoten zag? te kapen. Dat is een extreem voorbeeld, DEVISCH: Dat ook, ze was een diepmaar onze hele economie is op die leest gelovige katholieke vrouw die zich in geschoeid. Als een producent een haar lot schikte. Maar misschien nog jeansbroek in 50 minuten maakt, zal de belangrijker: grootmoeder kende geen concurrent zijn arbeiders onder druk hobby’s, ze voelde na haar werk zetten om het in 45 minuten te doen. geen behoefte om te sporten, dansles te Consumenten doen daaraan mee, want volgen of allerlei vormingscursussen bij ze zoeken de winkels op waar goedkope te wonen. Daar zit een enorm contrast ‘Wie zich een jaar terugtrekt om spullen liggen waarvan ze wéten dat ze met de huidige generatie. Sloterdijk stinken. spreekt van de nv IK, de mens die constant te lezen, pleegt tegenwoordig werkt aan zijn persoonlijkheid. Job, BRAECKMAN: Over die consumenten academischecarrièrezelfmoord.’ relatie, kinderen, hobby’s, vriendenkring, valt wel meer te vertellen. Thorstein (Johan Braeckman) alle aspecten van het leven staan in het Veblen heeft met zijn conspicuous teken van de zelfontplooiing. consumption de nagel op de kop geslagen. Mensen consumeren niet om reële U loopt niet hoog op met de vrijetijdsbehoeften te bevredigen, maar om status industrie. Waarom? te verwerven. Ze kopen een extra grote auto, niet omdat ze veel DEVISCH: We zien vrijetijdsbeleving als de ultieme compensatie voor de onrust die ons drukke werk ons berokkent. Een kinderen hebben, maar omdat hun buurman een grote kar voor citytrip tussendoor, een wellnessweekend. Even de batterijen zijn deur heeft staan. Keeping up with the Joneses, in de sociale opladen, om er dan op het werk weer des te harder tegenaan psychologie staat dat bekend als een krachtige drijfveer. In de te gaan. Daarmee slaan we de plank compleet mis. Om te begin- werkelijkheid probeert men niet alleen gelijke tred te houden, nen zal zo’n citytrip niet beletten dat je maandag met slepende het liefst van al wil men buurman Janssens overtreffen. benen naar kantoor trekt als daar een weinig zinvolle dagtaak De consumptiemaatschappij blaakt anders wel van gezondheid. op je wacht. Maar mijn grootste bezwaar is dat onze vrijetijds- Koopzondagen zijn razend populair, overal neemt de druk toe beleving aan dezelfde logica onderhevig is als ons professionele om winkels en supermarkten later en vaker open te houden. leven. Ook buiten de arbeidsuren moet het allemaal meer en Een goede zaak? beter zijn. Niet één keer maar drie keer per jaar met vakantie.

DEVISCH: Ik juich dat niet toe, net zomin als ik de explosieve Nodigen we vrienden uit, dan neemt de nv IK geen genoegen groei van onlineshoppen toejuich. Je plaatst om drie ’s nachts met een simpele maaltijd. Nee, er moet een culinaire prestatie een bestelling en om zeven uur ’s ochtends wordt ze aan de worden geleverd. deur geleverd. Instantbevrediging, jazeker, maar ik zie echt niet in waarom we dat vooruitgang zouden noemen.

BRAECKMAN: Ik vind het ironisch. Luiheid geldt in onze maatschappij als een doodzonde, in de literatuur slaat de luilak De arbeiders in onlinedistributiecentra noemen dat een bespottelijk of zelfs verachtelijk figuur. Maar twee keer vooruitgang. Verschillende politici ijveren trouwens voor het per jaar geven we ons allemaal over aan georganiseerde luiheid, versoepelen van de Belgische arbeidsmarkt, omdat onze bij voorkeur met een cocktail aan de rand van het zwembad. onlineshoppingdrift anders door buitenlandse aanbieders wordt bevredigd…

In mijn lezing wijs ik altijd op dat contrast.

60 23 MAART 2016

Mediargus

DEVISCH: Dat vind ik geen goed argument. Ja, er kan een industrie ontstaan met honderden orderpickers die minderwaardig en ongezond werk verrichten dat hun bioritme overhoophaalt. Dan kun je net zo goed voor meer McDonald’s-baantjes pleiten.

De moderne mens multitaskt zich een slag in de rondte. Is dat wel gezond?

DEVISCH: Echt multitasken bestaat niet. Mannen of vrouwen, we zijn er niet toe in staat. Ik zie het vaak genoeg in de aula.

Vier vijfde van de studenten zit naar zijn tablet of smartphone te kijken. Het is onmogelijk dat ze intussen ook geconcentreerd naar een spreker luisteren. In feite gaat het om fragmentatie, en dat is een veel groter probleem dan de versnelling van de samenleving. We hebben het idee dat we vijftig dingen tegelijk moeten doen. Koken, het huiswerk van de kinderen overzien, de nota voor het werk klaarstomen, en dan nog naar de training van de sportclub. Op het eind van de dag zitten we met het onbevredigende gevoel dat we niets goed hebben gedaan.

Ook vanuit de academische wereld stijgen geregeld jammerklachten op over de hectiek van het professionele bestaan.

Onderzoekers zouden bezwijken onder publicatiedruk. Wat is ervan aan?

DEVISCH: Ook de academische wereld is in de greep van een inflatoire logica. Hoe meer A1-artikels je publiceert, hoe beter voor je carrière. Jonge onderzoekers laten zich daardoor op-

jagen. Dat is des te treuriger omdat heel veel van die artikels door niemand worden gelezen. Ik heb daar, hand op het hart, nooit aan meegedaan. Ik schrijf alleen over thema’s die me echt boeien, ook al gaat het ten koste van een benoeming. Uiteraard zijn publicaties in Engelstalige vakbladen en internationale congressen belangrijk. Maar ik vind het als filosoof minstens even waardevol om met een groot publiek in debat te gaan, bijvoorbeeld door een Nederlandstalig boek te schrijven.

BRAECKMAN: Ik zit helemaal op dezelfde golflengte. Ignaas en ik behoren nog tot de generatie academici die de grote omslag heeft meegemaakt. Toen ik doctoreerde, heb ik mij in de Hoge Venen teruggetrokken. Lezen, wandelen, schrijven, ik denk er met plezier aan terug. Ik zou het ook mijn assistenten willen aanraden: trek je een jaar terug en lees een stuk of twintig standaardwerken. Heilzaam voor hun intellectuele ontwikkeling, maar toch hou ik die raad voor mezelf. Wie zich een jaar terugtrekt om te lezen, pleegt tegenwoordig academischecarrièrezelfmoord. Ik word daar niet vrolijk van. De universiteit is geen plek meer voor breed geschoolde intellectuelen, zelfs in de menswetenschappen zetten vakidioten de toon. Wie zijn trouwens de intellectuelen die vandaag het maatschappelijke debat kleuren? Mensen zoals Rutger Bregman, David Van Reybrouck, Tinneke Beekman, intellectuelen die de universiteit hebben verlaten om als onafhankelijk journalist of publicist de debatten aan te zwengelen. Dat zegt genoeg.

4 avondsessies. Keuze uit Antwerpen, Brussel of Gent of 4 interactieve, live webinars NIEUWE IDEEËN. NIEUWE INSPIRATIE. NIEUWE DENKPATRONEN.

“STRATEG GIE IN WOE ELIGE TIJDEN N” Professor Carine Peeters

Met de steun van:

“MAA AK EEN SU UCCES VAN UW ELE EVATOR R PITCH H.”

Professor Veroniek Collewaert

“IS S MA ARK KET TING G DO OOD D?” Professor Koen Tackx

WWW.VLERICK.COM/FEED-NL

WW W. K NA C K. B E

“IS HET NIIEU UWE WER RKEN ECH HT ZO O NIE EUW? ?”

Professor Dirk Buyens

2 3 M A A RT 2 0 16 6 1

Mediargus