TEN OORLOG
Zeventig jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog trekt Arnout Hauben met zijn vrienden Mikhael Cops en Jonas Van Thielen door Europa. In het spoor van de Amerikaanse troepen landen ze op de stranden van NormandiĂŤ, volgen de bevrijdingsroute door Frankrijk, BelgiĂŤ en Luxemburg en eindigen in het Duitse Torgau aan de Elbe, waar de Amerikanen in oog in oog kwamen te staan met het Rode Leger. Het tweede deel van hun tocht begint in het vroegere Stalingrad. Met het Sovjetleger
cover RECTO.indd 1-5
De bevrijding van Europa tijdens WOII doorkruisen ze Rusland, OekraĂŻne, Wit-Rusland en Polen, en ‘bevrijden’ op hun geheel eigen manier Berlijn. Aanvankelijk klinkt het westelijke verhaal nog bekend, maar eens in het oosten ontdekken ze een ‘nieuwe’ geschiedenis. Voor het eerst vertellen de intussen hoogbejaarde getuigen hun herinneringen. Vaak zijn die verrassend en altijd aangrijpend. Ten oorlog laat de kijker ĂŠn de lezer een onbekend, erg persoonlijk portret van Europa zien.
De bevrijding van Europa tijdens WO II
foto Š Koen Broos
Arnout Hauben
( ) is regisseur en reporter. Hij werkte mee aan Man bijt hond, de documentaire serie Meneer Doktoor en maakte de achtdelige reeks Weg naar Compostela. Hij is medeoprichter van productiehuis de chinezen.
TEN OORLOG
Arnout Hauben | Johanna Spaey
TEN OORLOG
De bevrijding
van Europa tijdens WO II Voor het tweede boek van Ten oorlog werkte Arnout Hauben opnieuw samen met schrijfster Johanna Spaey. Zij is de auteur van onder andere de bekroonde en alom bejubelde roman Dood van een soldaat ( ) en van de beeldroman Gewonde stad ( ), die zij samen met kunstenaar Gerolf Van de Perre maakte. Ten oorlog is een tiendelige televisiereeks op ĂŠĂŠn. Arnout Hauben, Jonas Van Thielen en Mikhael Cops volgen in tien afleveringen de route van de bevrijding van Europa tijdens de Tweede Wereldoorlog. Eerst volgen ze de Amerikaanse troepen vanuit Londen en daarna het Rode leger vanuit Volgograd (Stalingrad), met als einddoel Berlijn.
www.manteau.be
2/09/15 18:24
OEKRAINE
OEKRAINE
OEKRAINE
in de oorlogsjaren Oekraïne betekent ‘Grensland’ en dat mag je letterlijk nemen. Dit grote land grenst niet alleen aan Rusland, WitRusland, Polen en Hongarije, maar ook aan Slowakije, Roemenië, Moldavië én de Zwarte Zee. Omdat het land zo’n centrale positie inneemt tussen Oosten Midden-Europa, is het altijd heel aantrekkelijk geweest voor inhalige buren. Zo is het oosten van Oekraïne in de negentiende eeuw onderdeel van het grote Rusland, terwijl de westelijke regio’s tot het Habsburgse rijk behoren. Dat verklaart misschien waarom de mentaliteit tussen Oost- en WestOekraïne tot vandaag nog altijd heel verschillend is. Die verdeeldheid blijft tot ver in de twintigste eeuw duren: na de revolutie in Rusland wordt in 1922 het oostelijke deel van Oekraïne definitief ingelijfd door de Sovjet-Unie. Het westelijke deel van Oekraïne verklaart zichzelf op 18 oktober 1918 onafhankelijk, maar valt in 1919 in Poolse handen. Dat blijft zo tot in 1939. Met het Molotov-Ribbentroppact van 23 augustus 1939 verdelen de Sovjet-Unie en Duitsland Polen onder elkaar. Zo wordt
276
Oekraïne
< Kiev.
nu ook West-Oekraïne, dat onderdeel is van Polen, ingelijfd door de SovjetUnie. Oekraïne is trouwens om nog een andere reden aantrekkelijk voor zijn buren. Al lang voor de Tweede Wereldoorlog kent iedereen Oekraïne als het land van de blonde tarwevelden. De grond is er zo vruchtbaar dat Oekraïne de ‘graanschuur van Europa’ wordt genoemd. Met dat graan kunnen heel wat monden worden gevoed, ook in de buurlanden. Stalin weet dan ook maar al te goed waarom Oekraïne voor de Sovjet-Unie belangrijk is.
De Oekraïense bevolking groet het Rode Leger bij de bevrijding in 1943.
Oekraïne in de oorlogsjaren 277
OEKRAINE
in de oorlogsjaren Oekraïne betekent ‘Grensland’ en dat mag je letterlijk nemen. Dit grote land grenst niet alleen aan Rusland, WitRusland, Polen en Hongarije, maar ook aan Slowakije, Roemenië, Moldavië én de Zwarte Zee. Omdat het land zo’n centrale positie inneemt tussen Oosten Midden-Europa, is het altijd heel aantrekkelijk geweest voor inhalige buren. Zo is het oosten van Oekraïne in de negentiende eeuw onderdeel van het grote Rusland, terwijl de westelijke regio’s tot het Habsburgse rijk behoren. Dat verklaart misschien waarom de mentaliteit tussen Oost- en WestOekraïne tot vandaag nog altijd heel verschillend is. Die verdeeldheid blijft tot ver in de twintigste eeuw duren: na de revolutie in Rusland wordt in 1922 het oostelijke deel van Oekraïne definitief ingelijfd door de Sovjet-Unie. Het westelijke deel van Oekraïne verklaart zichzelf op 18 oktober 1918 onafhankelijk, maar valt in 1919 in Poolse handen. Dat blijft zo tot in 1939. Met het Molotov-Ribbentroppact van 23 augustus 1939 verdelen de Sovjet-Unie en Duitsland Polen onder elkaar. Zo wordt
276
Oekraïne
< Kiev.
nu ook West-Oekraïne, dat onderdeel is van Polen, ingelijfd door de SovjetUnie. Oekraïne is trouwens om nog een andere reden aantrekkelijk voor zijn buren. Al lang voor de Tweede Wereldoorlog kent iedereen Oekraïne als het land van de blonde tarwevelden. De grond is er zo vruchtbaar dat Oekraïne de ‘graanschuur van Europa’ wordt genoemd. Met dat graan kunnen heel wat monden worden gevoed, ook in de buurlanden. Stalin weet dan ook maar al te goed waarom Oekraïne voor de Sovjet-Unie belangrijk is.
De Oekraïense bevolking groet het Rode Leger bij de bevrijding in 1943.
Oekraïne in de oorlogsjaren 277
Oekraïne. In het begin van de bezetting wordt daar gretig met de Duitsers gecollaboreerd. Maar al snel blijkt dat Duitsland net als de Sovjet-Unie vooral in het Oekraïense graan is geïnteresseerd. Bovendien is dit grote vruchtbare land ideaal om als Lebensraum voor Duitse kolonisten te dienen.
noemen de Oekraïners de Holodomor of ‘Moord door honger’. Naar schatting komen daarbij 2,5 tot 7,5 miljoen burgers om het leven.
Heinrich Himmler bedenkt een heel kolonisatieplan voor Oekraïne. De eerste kolonie, Hegewald (Hegen is Duits voor verzorgen of koesteren), komt in de buurt van Zjitomir in WestOekraïne. Het doel is om in twee decennia met 45 000 etnische Duitsers dit hele gebied te bevolken. De lokale bevolking moet verhuizen. Maar Himmlers plan loopt niet volledig naar wens. Door logistieke problemen raken de eerste voedselpakketten niet tot bij de kolonisten. Bovendien eist de oorlog zoveel mankracht op dat veel kolonisten naar het front worden gestuurd. De mensen die nog overblijven, slaan uiteindelijk op de vlucht wanneer het Rode Leger eraan komt.
Wanneer Hitler op 22 juni 1941 het startsein voor Operatie Barbarossa geeft en de Sovjet-Unie aanvalt, laat hij zijn oog als eerste op Oekraïne vallen. Ook hij heeft het graan ‘broodnodig’ om zijn volk te voeden. De Duitse troepen worden in het begin door heel wat Oekraïners met open armen ontvangen. Ze koesteren immers de hoop dat ze er na Stalins harde beleid op vooruit zullen gaan en dat Duitsland hun roep naar onafhankelijkheid zal respecteren. Die hoop leeft vooral in het westen van
De grootste slachtoffers van de Duitse bezetting zijn de Joden. Wat naïef denken ze in het begin nog dat een ‘cultuurvolk’ als de Duitsers hen geen kwaad zal berokkenen. Maar al snel wordt duidelijk wat de Duitse plannen met de Joodse bevolking zijn. Zo worden op 29 en 30 september 1941 meer dan 30 000 Joodse inwoners van Kiev naar Babi Jar, een ravijn aan de rand van de stad, gebracht. De Duitsers werken daarbij samen met Oekraïense collaborateurs en hebben slechts
De Holodomor. Stervende mensen op straat, 1933.
In Oekraïne zijn ze niet onverdeeld gelukkig met het Sovjetbewind. Daar hebben de Holodomor en het terreurbewind onder Stalin in de jaren dertig alles mee te maken. Nog voor de Tweede Wereldoorlog wordt Oekraïne in 1932-1933 getroffen door een enorme hongersnood. Onder Stalin komen alle Oekraïense landbouwbedrijven onder staatsbewind en ze worden verplicht om bijna al hun graan af te staan. Boeren die graan achterhouden, moeten meteen naar de strafkampen. Omdat het graan wordt opgeëist, blijft er veel te weinig over voor de Oekraïense bevolking. Ramp boven ramp: de oogst van 1932 mislukt. De hongersnood die daardoor uitbreekt,
278
Oekraïne
Kiev in puin, 1941.
36 uur nodig om 33 771 Joden om het leven te brengen. Maar ook daarna komt er geen einde aan de Duitse moordlust. De daaropvolgende maanden wordt ook de rest van de Joodse bevolking van Kiev uitgeroeid. In Babi Jar worden bovendien zigeuners en krijgsgevangen Sovjetsoldaten om het leven gebracht. Als het Rode Leger in november 1943 naar Kiev doorstoot, proberen de Duitsers nog snel de sporen van hun gruweldaden in Babi Jar uit te wissen. Krijgsgevangenen krijgen de opdracht om de lijken opnieuw op te graven en te verbranden. Er komen zelfs speciale tangen aan te pas om mensen die in elkaars armen zijn gestorven uit elkaar te halen. Maar de Duitsers slagen er niet in om hun sporen helemaal uit te wissen. Bovendien hebben ze op papier exact genoteerd hoeveel Joden ze in september 1941 in Babi Jar hebben vermoord. En dan zijn er de zeldzame overlevenden die kunnen getuigen van de slachtpartij. In totaal worden in de Tweede Wereldoorlog meer dan anderhalf miljoen Oekraïense Joden om het leven gebracht.
Oekraïne in de oorlogsjaren 279
Oekraïne. In het begin van de bezetting wordt daar gretig met de Duitsers gecollaboreerd. Maar al snel blijkt dat Duitsland net als de Sovjet-Unie vooral in het Oekraïense graan is geïnteresseerd. Bovendien is dit grote vruchtbare land ideaal om als Lebensraum voor Duitse kolonisten te dienen.
noemen de Oekraïners de Holodomor of ‘Moord door honger’. Naar schatting komen daarbij 2,5 tot 7,5 miljoen burgers om het leven.
Heinrich Himmler bedenkt een heel kolonisatieplan voor Oekraïne. De eerste kolonie, Hegewald (Hegen is Duits voor verzorgen of koesteren), komt in de buurt van Zjitomir in WestOekraïne. Het doel is om in twee decennia met 45 000 etnische Duitsers dit hele gebied te bevolken. De lokale bevolking moet verhuizen. Maar Himmlers plan loopt niet volledig naar wens. Door logistieke problemen raken de eerste voedselpakketten niet tot bij de kolonisten. Bovendien eist de oorlog zoveel mankracht op dat veel kolonisten naar het front worden gestuurd. De mensen die nog overblijven, slaan uiteindelijk op de vlucht wanneer het Rode Leger eraan komt.
Wanneer Hitler op 22 juni 1941 het startsein voor Operatie Barbarossa geeft en de Sovjet-Unie aanvalt, laat hij zijn oog als eerste op Oekraïne vallen. Ook hij heeft het graan ‘broodnodig’ om zijn volk te voeden. De Duitse troepen worden in het begin door heel wat Oekraïners met open armen ontvangen. Ze koesteren immers de hoop dat ze er na Stalins harde beleid op vooruit zullen gaan en dat Duitsland hun roep naar onafhankelijkheid zal respecteren. Die hoop leeft vooral in het westen van
De grootste slachtoffers van de Duitse bezetting zijn de Joden. Wat naïef denken ze in het begin nog dat een ‘cultuurvolk’ als de Duitsers hen geen kwaad zal berokkenen. Maar al snel wordt duidelijk wat de Duitse plannen met de Joodse bevolking zijn. Zo worden op 29 en 30 september 1941 meer dan 30 000 Joodse inwoners van Kiev naar Babi Jar, een ravijn aan de rand van de stad, gebracht. De Duitsers werken daarbij samen met Oekraïense collaborateurs en hebben slechts
De Holodomor. Stervende mensen op straat, 1933.
In Oekraïne zijn ze niet onverdeeld gelukkig met het Sovjetbewind. Daar hebben de Holodomor en het terreurbewind onder Stalin in de jaren dertig alles mee te maken. Nog voor de Tweede Wereldoorlog wordt Oekraïne in 1932-1933 getroffen door een enorme hongersnood. Onder Stalin komen alle Oekraïense landbouwbedrijven onder staatsbewind en ze worden verplicht om bijna al hun graan af te staan. Boeren die graan achterhouden, moeten meteen naar de strafkampen. Omdat het graan wordt opgeëist, blijft er veel te weinig over voor de Oekraïense bevolking. Ramp boven ramp: de oogst van 1932 mislukt. De hongersnood die daardoor uitbreekt,
278
Oekraïne
Kiev in puin, 1941.
36 uur nodig om 33 771 Joden om het leven te brengen. Maar ook daarna komt er geen einde aan de Duitse moordlust. De daaropvolgende maanden wordt ook de rest van de Joodse bevolking van Kiev uitgeroeid. In Babi Jar worden bovendien zigeuners en krijgsgevangen Sovjetsoldaten om het leven gebracht. Als het Rode Leger in november 1943 naar Kiev doorstoot, proberen de Duitsers nog snel de sporen van hun gruweldaden in Babi Jar uit te wissen. Krijgsgevangenen krijgen de opdracht om de lijken opnieuw op te graven en te verbranden. Er komen zelfs speciale tangen aan te pas om mensen die in elkaars armen zijn gestorven uit elkaar te halen. Maar de Duitsers slagen er niet in om hun sporen helemaal uit te wissen. Bovendien hebben ze op papier exact genoteerd hoeveel Joden ze in september 1941 in Babi Jar hebben vermoord. En dan zijn er de zeldzame overlevenden die kunnen getuigen van de slachtpartij. In totaal worden in de Tweede Wereldoorlog meer dan anderhalf miljoen Oekraïense Joden om het leven gebracht.
Oekraïne in de oorlogsjaren 279
De bunker van Heinrich Himmler in de buurt van Zjitomir.
De bunker van Heinrich Himmler in de buurt van Zjitomir.
Een dode man en voorbijgangers, Oekraïne.
Intussen worden niet-Joodse Oekraïners massaal opgepakt en als dwangarbeiders naar Duitse fabrieken gestuurd. Dat zorgt voor veel onrust. En ook al vertrekken ze niet vrijwillig, als de dwangarbeiders na de oorlog naar hun land terugkeren, staat Stalin al klaar om hen te straffen als landverraders en deserteurs. In Oekraïne zijn tijdens de oorlog verschillende partizanengroepen actief. De pro-Sovjetpartizanen opereren vooral in het noordoosten en richten hun pijlen op de Oekraïners die met de Duitsers collaboreren. In het westen zitten partizanen die eerst pro-Duits waren, maar zich na de Duitse invasie
282
Oekraïne
< Monument bij Babi Jar, Kiev.
in hun land teleurgesteld tegen de bezetter keren. Ze hebben maar één doel: een onafhankelijk Oekraïne. Om dat doel te bereiken, plegen ze heel wat verzetsdaden, zoals het opblazen van spoorwegen. Maar ze gaan zich ook te buiten aan etnische zuiveringen. Zo vermoorden Oekraïense partizanen naar schatting 60 000 tot 100 000 Polen, onder wie heel wat vrouwen en kinderen. Het dodencijfer ligt aan het einde van de oorlog in Oekraïne ongemeen hoog. Vanaf 1941 komen tussen 7 en 10 miljoen Oekraïners om het leven. Dat is maar liefst 25 procent van de toenmalige bevolking. Een verbijsterend hoog
Oekraïne in de oorlogsjaren 283
Een dode man en voorbijgangers, Oekraïne.
Intussen worden niet-Joodse Oekraïners massaal opgepakt en als dwangarbeiders naar Duitse fabrieken gestuurd. Dat zorgt voor veel onrust. En ook al vertrekken ze niet vrijwillig, als de dwangarbeiders na de oorlog naar hun land terugkeren, staat Stalin al klaar om hen te straffen als landverraders en deserteurs. In Oekraïne zijn tijdens de oorlog verschillende partizanengroepen actief. De pro-Sovjetpartizanen opereren vooral in het noordoosten en richten hun pijlen op de Oekraïners die met de Duitsers collaboreren. In het westen zitten partizanen die eerst pro-Duits waren, maar zich na de Duitse invasie
282
Oekraïne
< Monument bij Babi Jar, Kiev.
in hun land teleurgesteld tegen de bezetter keren. Ze hebben maar één doel: een onafhankelijk Oekraïne. Om dat doel te bereiken, plegen ze heel wat verzetsdaden, zoals het opblazen van spoorwegen. Maar ze gaan zich ook te buiten aan etnische zuiveringen. Zo vermoorden Oekraïense partizanen naar schatting 60 000 tot 100 000 Polen, onder wie heel wat vrouwen en kinderen. Het dodencijfer ligt aan het einde van de oorlog in Oekraïne ongemeen hoog. Vanaf 1941 komen tussen 7 en 10 miljoen Oekraïners om het leven. Dat is maar liefst 25 procent van de toenmalige bevolking. Een verbijsterend hoog
Oekraïne in de oorlogsjaren 283
cijfer. De Amerikaanse oorlogsjournalist Edgar Snow kwam dan ook tot deze onthutsende conclusie: ‘Het zijn de geallieerden die de oorlog wonnen, maar Oekraïne betaalde de rekening.’ Vandaag, zeventig jaar na de Tweede Wereldoorlog, woedt er in Oekraïne een nieuwe strijd. Daarin spelen de oude nationalistische verzuchtingen nog altijd een rol, ook al werd het land nadat de Sovjet-Unie uit elkaar viel een onafhankelijke republiek in 1991. Na de Euromaidanprotesten eind 2013 op het Plein van de Onafhankelijkheid in Kiev werd de Russisch gezinde president Janoekovitsj in februari 2014 afgezet. Hij verzette zich vooral tegen een hechtere associatie met de Europese Unie. Na hem werd een prowesterse overgangsregering aangesteld die echter niet door Rusland werd erkend. Omdat Rusland bang was dat de Russisch sprekende bevolking in Oekraïne zou worden onderdrukt,
284
Oekraïne
annexeerde het de Krim. Na een referendum op 17 maart 2014 werd de Krim opgenomen in de Russische Federatie. Vervolgens gingen pro-Russische separatisten in het oosten van Oekraïne in het offensief en riepen ze de Onafhankelijke Volksrepublieken Donetsk en Loehansk uit. Dat leidde tot een zwaar militair conflict tussen de separatisten en regeringstroepen. Ondanks een wankel staakt-het-vuren begin 2015 én economische sancties lijkt de strijd tussen het Oekraïense leger en de pro-Russische separatisten bij het schrijven van dit boek nog niet beslecht.
cijfer. De Amerikaanse oorlogsjournalist Edgar Snow kwam dan ook tot deze onthutsende conclusie: ‘Het zijn de geallieerden die de oorlog wonnen, maar Oekraïne betaalde de rekening.’ Vandaag, zeventig jaar na de Tweede Wereldoorlog, woedt er in Oekraïne een nieuwe strijd. Daarin spelen de oude nationalistische verzuchtingen nog altijd een rol, ook al werd het land nadat de Sovjet-Unie uit elkaar viel een onafhankelijke republiek in 1991. Na de Euromaidanprotesten eind 2013 op het Plein van de Onafhankelijkheid in Kiev werd de Russisch gezinde president Janoekovitsj in februari 2014 afgezet. Hij verzette zich vooral tegen een hechtere associatie met de Europese Unie. Na hem werd een prowesterse overgangsregering aangesteld die echter niet door Rusland werd erkend. Omdat Rusland bang was dat de Russisch sprekende bevolking in Oekraïne zou worden onderdrukt,
284
Oekraïne
annexeerde het de Krim. Na een referendum op 17 maart 2014 werd de Krim opgenomen in de Russische Federatie. Vervolgens gingen pro-Russische separatisten in het oosten van Oekraïne in het offensief en riepen ze de Onafhankelijke Volksrepublieken Donetsk en Loehansk uit. Dat leidde tot een zwaar militair conflict tussen de separatisten en regeringstroepen. Ondanks een wankel staakt-het-vuren begin 2015 én economische sancties lijkt de strijd tussen het Oekraïense leger en de pro-Russische separatisten bij het schrijven van dit boek nog niet beslecht.
Oekra誰ne, de graanschuur van Europa.
Oekra誰ne, de graanschuur van Europa.