TEN OORLOG
Zeventig jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog trekt Arnout Hauben met zijn vrienden Mikhael Cops en Jonas Van Thielen door Europa. In het spoor van de Amerikaanse troepen landen ze op de stranden van NormandiĂŤ, volgen de bevrijdingsroute door Frankrijk, BelgiĂŤ en Luxemburg en eindigen in het Duitse Torgau aan de Elbe, waar de Amerikanen in oog in oog kwamen te staan met het Rode Leger. Het tweede deel van hun tocht begint in het vroegere Stalingrad. Met het Sovjetleger
cover RECTO.indd 1-5
De bevrijding van Europa tijdens WOII doorkruisen ze Rusland, OekraĂŻne, Wit-Rusland en Polen, en ‘bevrijden’ op hun geheel eigen manier Berlijn. Aanvankelijk klinkt het westelijke verhaal nog bekend, maar eens in het oosten ontdekken ze een ‘nieuwe’ geschiedenis. Voor het eerst vertellen de intussen hoogbejaarde getuigen hun herinneringen. Vaak zijn die verrassend en altijd aangrijpend. Ten oorlog laat de kijker ĂŠn de lezer een onbekend, erg persoonlijk portret van Europa zien.
De bevrijding van Europa tijdens WO II
foto Š Koen Broos
Arnout Hauben
( ) is regisseur en reporter. Hij werkte mee aan Man bijt hond, de documentaire serie Meneer Doktoor en maakte de achtdelige reeks Weg naar Compostela. Hij is medeoprichter van productiehuis de chinezen.
TEN OORLOG
Arnout Hauben | Johanna Spaey
TEN OORLOG
De bevrijding
van Europa tijdens WO II Voor het tweede boek van Ten oorlog werkte Arnout Hauben opnieuw samen met schrijfster Johanna Spaey. Zij is de auteur van onder andere de bekroonde en alom bejubelde roman Dood van een soldaat ( ) en van de beeldroman Gewonde stad ( ), die zij samen met kunstenaar Gerolf Van de Perre maakte. Ten oorlog is een tiendelige televisiereeks op ĂŠĂŠn. Arnout Hauben, Jonas Van Thielen en Mikhael Cops volgen in tien afleveringen de route van de bevrijding van Europa tijdens de Tweede Wereldoorlog. Eerst volgen ze de Amerikaanse troepen vanuit Londen en daarna het Rode leger vanuit Volgograd (Stalingrad), met als einddoel Berlijn.
www.manteau.be
2/09/15 18:24
POLEN
POLEN
polen
in de oorlogsjaren Zoals de meeste landen in Oost-Europa kent Polen voor de Tweede Wereld oorlog woelige tijden. Het is lang een zelfstandig koninkrijk en maakt later deel uit van het Pools-Litouwse gemenebest. Aan het einde van de achttiende eeuw wordt het land bijna helemaal van de kaart geveegd en verdeeld tussen het Habsburgse rijk, Pruisen en Rusland. De Polen verzetten zich tegen deze opdeling van hun land en ze komen regelmatig in opstand, maar dat haalt niet veel uit. Pas na de Eerste Wereldoorlog en de Pools-Russische oorlog (1919-1921) komt er opnieuw een zelfstandig Polen. De Curzonlinie legt de nieuwe grens tussen Polen en de Sovjet-Unie vast en die komt ongeveer overeen met de huidige oostgrens van Polen. Lang duurt die onafhankelijkheid niet. Op 24 augustus 1939 ondertekenen de Sovjet-Unie en Duitsland het MolotovRibbentroppact. Ze beloven elkaar niet aan te vallen en verdelen het grondgebied van Polen onder elkaar. Op 1 september 1939 valt Duitsland Polen
< De drakentanden van de Ostwall.
binnen. Op 17 september volgt de Sovjet-Unie. Al van in het begin van de bezetting treden de Duitsers ongemeen hard op tegen de Poolse bevolking. Ze willen in eerste instantie de Poolse identiteit vernietigen en ze vermoorden politici, intellectuelen en kunstenaars die het land zijn eigen stem en karakter geven. Maar niet alleen de Poolse elite wordt geviseerd, er worden ook heel wat gewone burgers gedeporteerd, naar werkkampen gestuurd of willekeurig geëxecuteerd. Eenmaal weg worden hun huizen en dorpen ingenomen door Duitse kolonisten. Voor Duitsland is dit uitgestrekte land dan ook ideaal om meer Lebensraum voor zijn eigen arische bevolking te creëren. Niet alleen de Duitsers gaan meedogenloos om met de Poolse bevolking. Tijdens de bezetting deporteert ook de Sovjet-Unie heel wat burgers naar het oosten. En dan is er nog het bloedbad van Katyn. In 1940 worden in Katyn in de Sovjet-Unie ongeveer 22 000 Poolse officieren en intellectuelen vermoord. Zij waren krijgsgevangen genomen na
Polen in de oorlogsjaren 363
polen
in de oorlogsjaren Zoals de meeste landen in Oost-Europa kent Polen voor de Tweede Wereld oorlog woelige tijden. Het is lang een zelfstandig koninkrijk en maakt later deel uit van het Pools-Litouwse gemenebest. Aan het einde van de achttiende eeuw wordt het land bijna helemaal van de kaart geveegd en verdeeld tussen het Habsburgse rijk, Pruisen en Rusland. De Polen verzetten zich tegen deze opdeling van hun land en ze komen regelmatig in opstand, maar dat haalt niet veel uit. Pas na de Eerste Wereldoorlog en de Pools-Russische oorlog (1919-1921) komt er opnieuw een zelfstandig Polen. De Curzonlinie legt de nieuwe grens tussen Polen en de Sovjet-Unie vast en die komt ongeveer overeen met de huidige oostgrens van Polen. Lang duurt die onafhankelijkheid niet. Op 24 augustus 1939 ondertekenen de Sovjet-Unie en Duitsland het MolotovRibbentroppact. Ze beloven elkaar niet aan te vallen en verdelen het grondgebied van Polen onder elkaar. Op 1 september 1939 valt Duitsland Polen
< De drakentanden van de Ostwall.
binnen. Op 17 september volgt de Sovjet-Unie. Al van in het begin van de bezetting treden de Duitsers ongemeen hard op tegen de Poolse bevolking. Ze willen in eerste instantie de Poolse identiteit vernietigen en ze vermoorden politici, intellectuelen en kunstenaars die het land zijn eigen stem en karakter geven. Maar niet alleen de Poolse elite wordt geviseerd, er worden ook heel wat gewone burgers gedeporteerd, naar werkkampen gestuurd of willekeurig geëxecuteerd. Eenmaal weg worden hun huizen en dorpen ingenomen door Duitse kolonisten. Voor Duitsland is dit uitgestrekte land dan ook ideaal om meer Lebensraum voor zijn eigen arische bevolking te creëren. Niet alleen de Duitsers gaan meedogenloos om met de Poolse bevolking. Tijdens de bezetting deporteert ook de Sovjet-Unie heel wat burgers naar het oosten. En dan is er nog het bloedbad van Katyn. In 1940 worden in Katyn in de Sovjet-Unie ongeveer 22 000 Poolse officieren en intellectuelen vermoord. Zij waren krijgsgevangen genomen na
Polen in de oorlogsjaren 363
Duitse soldaten in het puin van Warschau.
Sovjetsoldaten in Polen.
de Sovjetinval in Polen. Stalin volgt min of meer dezelfde redenering als Hitler. Hij hoopt dat hij de Poolse weerstand tegen zijn communisme kan breken door de intellectuele en ook de militaire bovenlaag te vermoorden.
van het Poolse leger is na de Duitse inval samen met de Poolse regering gevlucht en in Groot-Brittannië beland. Die Poolse soldaten vormen een belangrijk onderdeel van de westelijke geallieerde troepen en nemen deel aan het offensief tegen Duitsland vanaf de stranden van Normandië. Ook de Sovjet-Unie begint een Pools leger te vormen met Poolse burgers en militairen die na de Sovjetbezetting in 1939 naar de Sovjet-Unie werden gedeporteerd. 70 000 Polen vechten vanaf dan aan de zijde van de Sovjettroepen tegen Duitsland.
De haat tegen de Duitse én tegen de Sovjetbezetter zit al snel heel diep bij de Polen. En dan verandert de toestand opnieuw in hun land. Want Hitler valt de Sovjet-Unie onverwachts aan tijdens Operatie Barbarossa op 22 juni 1941 en maakt daarmee een einde aan het Molotov-Ribbentroppact. Het deel van Polen dat door de Sovjet-Unie werd bezet, komt nu ook in Duitse handen. Omdat de Sovjet-Unie en Duitsland nu vijanden zijn, sluit de Sovjet-Unie zich aan bij de geallieerden, waartoe ook de gevluchte Poolse regering en een deel van het Poolse leger horen. Die blijven de Sovjet-Unie met argusogen bekijken, maar ze werken noodgedwongen met hen samen. Het Poolse leger neemt het op twee fronten tegen Duitsland op. Een deel
364
Polen
Joden in het getto van Warschau.
Majdanek, Belzec, Sobibor, Chelmno, Auschwitz-Birkenau en Treblinka vinden miljoenen Joden de dood. Niet onbelangrijk: ook onder de Poolse, streng katholieke bevolking is het antisemitisme wijdverspreid. Zo zouden omwonenden van Treblinka een handeltje hebben gedreven met de bewakers van het kamp. Ze proberen waardevolle bezittingen van de Joodse gevangenen in handen te krijgen in ruil voor eten en zelfs voor seks. Naar verluidt komen de Polen, nadat Heinrich Himmler Treblinka heeft laten ontmantelen, nog massaal naar Joods goud graven dat in de grond zou zitten.
In Polen woont ook de grootste Joodse gemeenschap van Europa. In 1939 zijn dat maar liefst 3,3 miljoen mensen. Slechts 300 000 overleven de oorlog. Eerst worden ze in getto’s opgesloten, maar vanaf 1942 komt de Duitse uitroeiingsmachine pas goed op gang. Omdat massa-executies te veel tijd en te veel kogels in beslag nemen, beginnen de Duitsers daarom vooral op Poolse bodem vernietigingskampen met gas kamers te bouwen. In de kampen van
Voor de Duitsers is Polen niet alleen interessant als extra Lebensraum. SS-baas Heinrich Himmler wil met zijn
Lebensbornplan zo snel en zo veel mogelijk nieuwe ariërs op de wereld zetten. Hij zet zijn SS-soldaten daarom niet alleen aan om zich zo flink mogelijk voort te planten, maar geeft ook bevel om in Polen en Oekraïne kinderen te stelen die voldoen aan de arische raskenmerken. Op die manier zouden maar liefst 200 000 kinderen zijn gestolen. Ze hebben op het eerste gezicht allemaal dezelfde kenmerken: blond haar en blauwe ogen. Na hun ontvoering worden ze aan strenge selectieproeven onderworpen. Schedels en oren worden opgemeten. Als de kinderen slagen, komen ze in Lebensborntehuizen terecht waar ze verder worden ‘gegermaniseerd’. Daarna worden ze meestal geadopteerd door Duitse gezinnen. De kinderen die niet in de selectieproeven slagen, wor-
Polen in de oorlogsjaren 365
Duitse soldaten in het puin van Warschau.
Sovjetsoldaten in Polen.
de Sovjetinval in Polen. Stalin volgt min of meer dezelfde redenering als Hitler. Hij hoopt dat hij de Poolse weerstand tegen zijn communisme kan breken door de intellectuele en ook de militaire bovenlaag te vermoorden.
van het Poolse leger is na de Duitse inval samen met de Poolse regering gevlucht en in Groot-Brittannië beland. Die Poolse soldaten vormen een belangrijk onderdeel van de westelijke geallieerde troepen en nemen deel aan het offensief tegen Duitsland vanaf de stranden van Normandië. Ook de Sovjet-Unie begint een Pools leger te vormen met Poolse burgers en militairen die na de Sovjetbezetting in 1939 naar de Sovjet-Unie werden gedeporteerd. 70 000 Polen vechten vanaf dan aan de zijde van de Sovjettroepen tegen Duitsland.
De haat tegen de Duitse én tegen de Sovjetbezetter zit al snel heel diep bij de Polen. En dan verandert de toestand opnieuw in hun land. Want Hitler valt de Sovjet-Unie onverwachts aan tijdens Operatie Barbarossa op 22 juni 1941 en maakt daarmee een einde aan het Molotov-Ribbentroppact. Het deel van Polen dat door de Sovjet-Unie werd bezet, komt nu ook in Duitse handen. Omdat de Sovjet-Unie en Duitsland nu vijanden zijn, sluit de Sovjet-Unie zich aan bij de geallieerden, waartoe ook de gevluchte Poolse regering en een deel van het Poolse leger horen. Die blijven de Sovjet-Unie met argusogen bekijken, maar ze werken noodgedwongen met hen samen. Het Poolse leger neemt het op twee fronten tegen Duitsland op. Een deel
364
Polen
Joden in het getto van Warschau.
Majdanek, Belzec, Sobibor, Chelmno, Auschwitz-Birkenau en Treblinka vinden miljoenen Joden de dood. Niet onbelangrijk: ook onder de Poolse, streng katholieke bevolking is het antisemitisme wijdverspreid. Zo zouden omwonenden van Treblinka een handeltje hebben gedreven met de bewakers van het kamp. Ze proberen waardevolle bezittingen van de Joodse gevangenen in handen te krijgen in ruil voor eten en zelfs voor seks. Naar verluidt komen de Polen, nadat Heinrich Himmler Treblinka heeft laten ontmantelen, nog massaal naar Joods goud graven dat in de grond zou zitten.
In Polen woont ook de grootste Joodse gemeenschap van Europa. In 1939 zijn dat maar liefst 3,3 miljoen mensen. Slechts 300 000 overleven de oorlog. Eerst worden ze in getto’s opgesloten, maar vanaf 1942 komt de Duitse uitroeiingsmachine pas goed op gang. Omdat massa-executies te veel tijd en te veel kogels in beslag nemen, beginnen de Duitsers daarom vooral op Poolse bodem vernietigingskampen met gas kamers te bouwen. In de kampen van
Voor de Duitsers is Polen niet alleen interessant als extra Lebensraum. SS-baas Heinrich Himmler wil met zijn
Lebensbornplan zo snel en zo veel mogelijk nieuwe ariërs op de wereld zetten. Hij zet zijn SS-soldaten daarom niet alleen aan om zich zo flink mogelijk voort te planten, maar geeft ook bevel om in Polen en Oekraïne kinderen te stelen die voldoen aan de arische raskenmerken. Op die manier zouden maar liefst 200 000 kinderen zijn gestolen. Ze hebben op het eerste gezicht allemaal dezelfde kenmerken: blond haar en blauwe ogen. Na hun ontvoering worden ze aan strenge selectieproeven onderworpen. Schedels en oren worden opgemeten. Als de kinderen slagen, komen ze in Lebensborntehuizen terecht waar ze verder worden ‘gegermaniseerd’. Daarna worden ze meestal geadopteerd door Duitse gezinnen. De kinderen die niet in de selectieproeven slagen, wor-
Polen in de oorlogsjaren 365
Trein waarmee Joden vervoerd werden, Lodz.
Trein waarmee Joden vervoerd werden, Lodz.
den omgebracht. Van de 200 000 gesto len kinderen keren er na de oorlog zo’n 20 000 tot 25 000 terug naar hun ouders. De rest van deze kinderen blijft achter in Duitsland, omdat hun ouders dood of vermist zijn, omdat ze een vervalste geboorteakte hebben of van hun adoptieouders nooit te horen hebben gekregen dat ze ontvoerd zijn. In Polen is tijdens de oorlog het verzet enorm actief. De grootste verzetsgroep, het Poolse Thuisleger (Armia Krajowa), krijgt richtlijnen van de Poolse regering die in Londen in ballingschap is. Het telt in 1944 maar liefst 400 000 leden en aan het einde van de oorlog nemen ze in verschillende steden openlijk de wapens op tegen de Duitse bezetter. In Warschau proberen de verzetslieden van het Poolse Thuisleger alsnog in hun eentje de Duitsers te verslaan. Ze hopen dat ze daardoor na de oorlog opnieuw een onafhankelijk land krijgen en dat ze de inmenging van de SovjetUnie in hun land kunnen beperken. Maar de opstand van Warschau mislukt en wordt neergeslagen door het Duitse leger. Het Rode Leger, dat voor Warschau halt heeft gehouden, snelt de opstandelingen niet te hulp. Ze weten heel goed dat de Polen en zeker het Poolse verzet niet zitten te wachten op te veel Sovjetmacht. Dus hoe minder verzetsleden er overblijven, hoe gemakkelijker de Sovjet-Unie het na de oorlog in Polen zal krijgen.
land toch zijn eigen koers te blijven varen. Zowel de katholieke kerk als de vakbond Solidarnosc verzet zich tegen de almacht van het communistische regime. Vakbondsleider Lech Walesa wordt in 1990 na de ineenstorting van het communisme in Oost- en MiddenEuropa zelfs president. Polen wordt daarna lid van de NAVO en de Europese Unie. De huidige voorzitter van de Europese Raad (de ‘Europese president’) is een Pool: Donald Tusk.
Na de oorlog komt Polen onder de communistische invloedssfeer van de Sovjet-Unie terecht, al probeert het Wachters bij de eeuwige vlam in Warschau.
368
Polen
den omgebracht. Van de 200 000 gesto len kinderen keren er na de oorlog zo’n 20 000 tot 25 000 terug naar hun ouders. De rest van deze kinderen blijft achter in Duitsland, omdat hun ouders dood of vermist zijn, omdat ze een vervalste geboorteakte hebben of van hun adoptieouders nooit te horen hebben gekregen dat ze ontvoerd zijn. In Polen is tijdens de oorlog het verzet enorm actief. De grootste verzetsgroep, het Poolse Thuisleger (Armia Krajowa), krijgt richtlijnen van de Poolse regering die in Londen in ballingschap is. Het telt in 1944 maar liefst 400 000 leden en aan het einde van de oorlog nemen ze in verschillende steden openlijk de wapens op tegen de Duitse bezetter. In Warschau proberen de verzetslieden van het Poolse Thuisleger alsnog in hun eentje de Duitsers te verslaan. Ze hopen dat ze daardoor na de oorlog opnieuw een onafhankelijk land krijgen en dat ze de inmenging van de SovjetUnie in hun land kunnen beperken. Maar de opstand van Warschau mislukt en wordt neergeslagen door het Duitse leger. Het Rode Leger, dat voor Warschau halt heeft gehouden, snelt de opstandelingen niet te hulp. Ze weten heel goed dat de Polen en zeker het Poolse verzet niet zitten te wachten op te veel Sovjetmacht. Dus hoe minder verzetsleden er overblijven, hoe gemakkelijker de Sovjet-Unie het na de oorlog in Polen zal krijgen.
land toch zijn eigen koers te blijven varen. Zowel de katholieke kerk als de vakbond Solidarnosc verzet zich tegen de almacht van het communistische regime. Vakbondsleider Lech Walesa wordt in 1990 na de ineenstorting van het communisme in Oost- en MiddenEuropa zelfs president. Polen wordt daarna lid van de NAVO en de Europese Unie. De huidige voorzitter van de Europese Raad (de ‘Europese president’) is een Pool: Donald Tusk.
Na de oorlog komt Polen onder de communistische invloedssfeer van de Sovjet-Unie terecht, al probeert het Wachters bij de eeuwige vlam in Warschau.
368
Polen