TEN OORLOG
Zeventig jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog trekt Arnout Hauben met zijn vrienden Mikhael Cops en Jonas Van Thielen door Europa. In het spoor van de Amerikaanse troepen landen ze op de stranden van NormandiĂŤ, volgen de bevrijdingsroute door Frankrijk, BelgiĂŤ en Luxemburg en eindigen in het Duitse Torgau aan de Elbe, waar de Amerikanen in oog in oog kwamen te staan met het Rode Leger. Het tweede deel van hun tocht begint in het vroegere Stalingrad. Met het Sovjetleger
cover RECTO.indd 1-5
De bevrijding van Europa tijdens WOII doorkruisen ze Rusland, OekraĂŻne, Wit-Rusland en Polen, en ‘bevrijden’ op hun geheel eigen manier Berlijn. Aanvankelijk klinkt het westelijke verhaal nog bekend, maar eens in het oosten ontdekken ze een ‘nieuwe’ geschiedenis. Voor het eerst vertellen de intussen hoogbejaarde getuigen hun herinneringen. Vaak zijn die verrassend en altijd aangrijpend. Ten oorlog laat de kijker ĂŠn de lezer een onbekend, erg persoonlijk portret van Europa zien.
De bevrijding van Europa tijdens WO II
foto Š Koen Broos
Arnout Hauben
( ) is regisseur en reporter. Hij werkte mee aan Man bijt hond, de documentaire serie Meneer Doktoor en maakte de achtdelige reeks Weg naar Compostela. Hij is medeoprichter van productiehuis de chinezen.
TEN OORLOG
Arnout Hauben | Johanna Spaey
TEN OORLOG
De bevrijding
van Europa tijdens WO II Voor het tweede boek van Ten oorlog werkte Arnout Hauben opnieuw samen met schrijfster Johanna Spaey. Zij is de auteur van onder andere de bekroonde en alom bejubelde roman Dood van een soldaat ( ) en van de beeldroman Gewonde stad ( ), die zij samen met kunstenaar Gerolf Van de Perre maakte. Ten oorlog is een tiendelige televisiereeks op ĂŠĂŠn. Arnout Hauben, Jonas Van Thielen en Mikhael Cops volgen in tien afleveringen de route van de bevrijding van Europa tijdens de Tweede Wereldoorlog. Eerst volgen ze de Amerikaanse troepen vanuit Londen en daarna het Rode leger vanuit Volgograd (Stalingrad), met als einddoel Berlijn.
www.manteau.be
2/09/15 18:24
RUSLAND
RUSLAND
RUSLAND
in de oorlogsjaren In de Tweede Wereldoorlog neemt de Sovjet-Unie het tegen een oude vijand op: Duitsland. In de Eerste Wereldoorlog vocht Rusland onder het bewind van de tsaar al tegen Duitsland. Maar wanneer de communisten in 1917 in Rusland de macht grijpen, komt er een einde aan de strijd tussen de twee landen. Duitsland wordt tijdens het Verdrag van Versailles in 1919 veroordeeld tot zware oorlogsbetalingen. Veel Duitse veteranen en conservatieven vinden dat deze vernedering de schuld is van de socialisten, de communisten en de Joden in hun land. Die hebben volgens hen soldaten en arbeiders opgestookt om Duitsland niet langer te verdedigen. Kop van Jut daarbij is natuurlijk Rusland met zijn giftige communistische propaganda. Jozef Stalin (1878-1953) trekt in de Sovjet-Unie (de naam die vanaf 1922 wordt gebruikt voor de verenigde Sovjetrepublieken) vanaf 1924 alle macht naar zich toe. Dat resulteert in de jaren dertig in een bloedige afrekening met zijn echte of vermeende
tegenstanders. Tijdens de ‘grote zuiveringen’ laat hij hen arresteren, deporteren of executeren. Iedereen moet eraan geloven: van hoge ambtenaar en generaal tot doodgewone arbeider. In die periode worden naar schatting honderdduizenden mensen naar de goelags (straf- en werkkampen) gestuurd. Stalin zorgt bovendien voor een economische omwenteling. Alle bedrijven en boerderijen worden gecollectiviseerd en worden eigendom van de staat. De focus wordt van landbouw naar zware industrie verlegd en miljoenen mensen trekken naar de steden om in de industrie te werken.
Sovjetsoldaten tussen de ruïnes van Stalingrad, 1942. Rusland in de oorlogsjaren 231
RUSLAND
in de oorlogsjaren In de Tweede Wereldoorlog neemt de Sovjet-Unie het tegen een oude vijand op: Duitsland. In de Eerste Wereldoorlog vocht Rusland onder het bewind van de tsaar al tegen Duitsland. Maar wanneer de communisten in 1917 in Rusland de macht grijpen, komt er een einde aan de strijd tussen de twee landen. Duitsland wordt tijdens het Verdrag van Versailles in 1919 veroordeeld tot zware oorlogsbetalingen. Veel Duitse veteranen en conservatieven vinden dat deze vernedering de schuld is van de socialisten, de communisten en de Joden in hun land. Die hebben volgens hen soldaten en arbeiders opgestookt om Duitsland niet langer te verdedigen. Kop van Jut daarbij is natuurlijk Rusland met zijn giftige communistische propaganda. Jozef Stalin (1878-1953) trekt in de Sovjet-Unie (de naam die vanaf 1922 wordt gebruikt voor de verenigde Sovjetrepublieken) vanaf 1924 alle macht naar zich toe. Dat resulteert in de jaren dertig in een bloedige afrekening met zijn echte of vermeende
tegenstanders. Tijdens de ‘grote zuiveringen’ laat hij hen arresteren, deporteren of executeren. Iedereen moet eraan geloven: van hoge ambtenaar en generaal tot doodgewone arbeider. In die periode worden naar schatting honderdduizenden mensen naar de goelags (straf- en werkkampen) gestuurd. Stalin zorgt bovendien voor een economische omwenteling. Alle bedrijven en boerderijen worden gecollectiviseerd en worden eigendom van de staat. De focus wordt van landbouw naar zware industrie verlegd en miljoenen mensen trekken naar de steden om in de industrie te werken.
Sovjetsoldaten tussen de ruïnes van Stalingrad, 1942. Rusland in de oorlogsjaren 231
Wanneer Hitler in 1933 aan de macht komt, gaat er bij Stalin een luide alarmbel af. Hij weet dat Hitler droomt van meer Lebensraum voor zijn volk en dat vormt een rechtstreekse bedreiging voor de landen die ten oosten van Duitsland liggen. Bovendien is de Slavische bevolking in de ogen van de nazi’s inferieur. Ze zijn alleen maar goed om voor Duitsland te werken, anders moeten ze worden uitgeroeid. Voor nazi-Duitsland is het duidelijk: Joods, communistisch of Slavisch... Dat kunnen alleen maar Untermenschen zijn. Daarom is het ook zo verrassend dat Duitsland en de Sovjet-Unie net voor het begin van de Tweede Wereldoorlog een monsterverbond aangaan! In het Molotov-Ribbentroppact van 23 augustus 1939 verdelen Hitler en Stalin Polen en de Baltische staten onder elkaar. Ze beloven ook dat ze elkaar niet zullen aanvallen. Op 1 september 1939 valt Hitler Polen binnen. Zestien dagen later volgt Stalin. Hoe moet je dit pact nu verklaren? Vanuit ideologisch standpunt is het toch wel erg vreemd dat extreemrechts met extreemlinks in zee gaat. Al zijn er overeenkomsten. Beide regimes onderdrukken elke vorm van kritiek. Hitler en Stalin worden vereerd als onfeilbare leiders en alle twee zijn ze sterk ideologisch gericht: Hitler voert propaganda met zijn rassenideologie en met het recht op meer Lebensraum voor zijn übermenschen, Stalin preekt de harde socialistische revolutie en wil alle invloeden van
232
Rusland
het kapitalisme uitroeien. Op strategisch vlak doen beide landen wel hun voordeel met dit pact. Duitsland krijgt met Polen al wat meer Lebensraum en Stalin krijgt een grotere bufferzone in het westen. Maar Hitler zou Hitler niet zijn als hij geen andere bedoelingen had. Nadat hij in 1940 tijdens de blitzkrieg het westen van Europa heeft overrompeld, begint hij zijn troepen naar het oosten te verplaatsen. Stalins generaals slaan alarm, maar die wimpelt hij af. De Sovjet-Unie kan niks gebeuren. Op 22 juni 1941 valt Duitsland met zijn bondgenoten de Sovjet-Unie over land en vanuit de lucht aan. Stalin is verrast. Een niet-aanvalspact betekent toch niet aanvallen? Meer dan 3 miljoen Duitse soldaten nemen het tijdens Operatie Barbarossa tegen zijn Rode Leger op. En dat heeft moeite om stand te houden. Nog even en Hitler drinkt champagne in Moskou!
Sovjetsoldaten en tanks omsingelen Stalingrad.
Dat is echter zonder maarschalk Georgi Konstantinovitsj Zhukov (18961974) gerekend. Hij ontpopt zich in de volgende oorlogsjaren als een ware Sovjetheld en slaagt er samen met andere generaals in om het zwakke Rode Leger om te vormen tot een geduchte vechtmachine. Streng, vastberaden, brutaal en uitermate tactisch: Zhukov wordt de gewiekste tegenstander van Hitlers beste generaals. Zo maakt hij na een paar maanden al een einde aan de snelle opmars van het Duitse leger in 1941. Dat slaagt er niet in om Leningrad met zijn marinebasis in Kronstadt in te nemen. En de Slag om Moskou (2 oktober 1941–7 januari 1942) loopt voor de Duitsers ook af met een sisser. Daarna richt Zhukov zijn pijlen op Stalingrad (nu Volgograd), dat in het najaar van 1942 wel in Duitse handen is gevallen. Deze stad is in de oorlog strategisch, economisch en ideologisch van onschatbare waarde voor
Maarschalk Zhukov (1896-1974).
de Sovjet-Unie. De stad draagt niet alleen de naam van de Sovjetleider, ze ligt ook aan de Volga en van hieruit worden de legers met olie bevoorraad. Het uiteindelijke dodenaantal aan het oostfront is verbijsterend. Er sneuvelen in totaal 4 miljoen Duitse soldaten van wie 70 procent de dood vindt in het oosten. Maar de prijs die het Rode Leger betaalt, ligt nog hoger. Officieel zijn 8,9 miljoen soldaten omgekomen, maar waarschijnlijker gaat het om 14,7 miljoen. En daar zijn de burgers nog niet bij gerekend. Ondanks de enorme dodentol heeft de oorlog Stalin heel wat opgeleverd. Hij kan vanaf 1945 zijn macht over heel Midden- en Oost-Europa uitbreiden of bevestigen. Het duurt tot 1989 voor de Sovjet-Unie uit elkaar begint te vallen en de doodsstrijd van het communisme in Europa wordt ingeluid.
Rusland in de oorlogsjaren 233
Wanneer Hitler in 1933 aan de macht komt, gaat er bij Stalin een luide alarmbel af. Hij weet dat Hitler droomt van meer Lebensraum voor zijn volk en dat vormt een rechtstreekse bedreiging voor de landen die ten oosten van Duitsland liggen. Bovendien is de Slavische bevolking in de ogen van de nazi’s inferieur. Ze zijn alleen maar goed om voor Duitsland te werken, anders moeten ze worden uitgeroeid. Voor nazi-Duitsland is het duidelijk: Joods, communistisch of Slavisch... Dat kunnen alleen maar Untermenschen zijn. Daarom is het ook zo verrassend dat Duitsland en de Sovjet-Unie net voor het begin van de Tweede Wereldoorlog een monsterverbond aangaan! In het Molotov-Ribbentroppact van 23 augustus 1939 verdelen Hitler en Stalin Polen en de Baltische staten onder elkaar. Ze beloven ook dat ze elkaar niet zullen aanvallen. Op 1 september 1939 valt Hitler Polen binnen. Zestien dagen later volgt Stalin. Hoe moet je dit pact nu verklaren? Vanuit ideologisch standpunt is het toch wel erg vreemd dat extreemrechts met extreemlinks in zee gaat. Al zijn er overeenkomsten. Beide regimes onderdrukken elke vorm van kritiek. Hitler en Stalin worden vereerd als onfeilbare leiders en alle twee zijn ze sterk ideologisch gericht: Hitler voert propaganda met zijn rassenideologie en met het recht op meer Lebensraum voor zijn übermenschen, Stalin preekt de harde socialistische revolutie en wil alle invloeden van
232
Rusland
het kapitalisme uitroeien. Op strategisch vlak doen beide landen wel hun voordeel met dit pact. Duitsland krijgt met Polen al wat meer Lebensraum en Stalin krijgt een grotere bufferzone in het westen. Maar Hitler zou Hitler niet zijn als hij geen andere bedoelingen had. Nadat hij in 1940 tijdens de blitzkrieg het westen van Europa heeft overrompeld, begint hij zijn troepen naar het oosten te verplaatsen. Stalins generaals slaan alarm, maar die wimpelt hij af. De Sovjet-Unie kan niks gebeuren. Op 22 juni 1941 valt Duitsland met zijn bondgenoten de Sovjet-Unie over land en vanuit de lucht aan. Stalin is verrast. Een niet-aanvalspact betekent toch niet aanvallen? Meer dan 3 miljoen Duitse soldaten nemen het tijdens Operatie Barbarossa tegen zijn Rode Leger op. En dat heeft moeite om stand te houden. Nog even en Hitler drinkt champagne in Moskou!
Sovjetsoldaten en tanks omsingelen Stalingrad.
Dat is echter zonder maarschalk Georgi Konstantinovitsj Zhukov (18961974) gerekend. Hij ontpopt zich in de volgende oorlogsjaren als een ware Sovjetheld en slaagt er samen met andere generaals in om het zwakke Rode Leger om te vormen tot een geduchte vechtmachine. Streng, vastberaden, brutaal en uitermate tactisch: Zhukov wordt de gewiekste tegenstander van Hitlers beste generaals. Zo maakt hij na een paar maanden al een einde aan de snelle opmars van het Duitse leger in 1941. Dat slaagt er niet in om Leningrad met zijn marinebasis in Kronstadt in te nemen. En de Slag om Moskou (2 oktober 1941–7 januari 1942) loopt voor de Duitsers ook af met een sisser. Daarna richt Zhukov zijn pijlen op Stalingrad (nu Volgograd), dat in het najaar van 1942 wel in Duitse handen is gevallen. Deze stad is in de oorlog strategisch, economisch en ideologisch van onschatbare waarde voor
Maarschalk Zhukov (1896-1974).
de Sovjet-Unie. De stad draagt niet alleen de naam van de Sovjetleider, ze ligt ook aan de Volga en van hieruit worden de legers met olie bevoorraad. Het uiteindelijke dodenaantal aan het oostfront is verbijsterend. Er sneuvelen in totaal 4 miljoen Duitse soldaten van wie 70 procent de dood vindt in het oosten. Maar de prijs die het Rode Leger betaalt, ligt nog hoger. Officieel zijn 8,9 miljoen soldaten omgekomen, maar waarschijnlijker gaat het om 14,7 miljoen. En daar zijn de burgers nog niet bij gerekend. Ondanks de enorme dodentol heeft de oorlog Stalin heel wat opgeleverd. Hij kan vanaf 1945 zijn macht over heel Midden- en Oost-Europa uitbreiden of bevestigen. Het duurt tot 1989 voor de Sovjet-Unie uit elkaar begint te vallen en de doodsstrijd van het communisme in Europa wordt ingeluid.
Rusland in de oorlogsjaren 233