Β΄ έκδοση αναθεωρημένη
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ο Δαίρπφελδ στη Λευκάδα. Ανάμεσα στους λαϊκούς επιγόνους του βασιλιά Οδυσσέα
04 Ο Γ. Δαίρπφελδ Wilhelm Dörpfeld 1853-1940
Όταν ο Γουλιέλμος Δαίρπφελδ θα φθάσει στη Λευκάδα με το βηματισμό του νέου αιώνα (1900), θα έχει θητεύσει στο «αρχαιολογικό σχολείο» της Ολυμπίας, δίπλα στον καθηγητή Άντλερ και το μεγάλο αρχαιολόγο και ιστορικό Ερνέστο Κούρτιους, οι οποίοι διευθύνουν τότε (1877) τις γερμανικές ανασκαφές στην Ολυμπία. Μερικά χρόνια αργότερα (1881) θα έχει την τύχη να μοιραστεί με τον Ερρίκο Σλήμαν, εκεί, στην πρώτη συνάντησή τους στην Ολυμπία, το μεγάλο αφηγηματικό παραμύθι του Ομήρου, που θα το αναδείξουν με την επίμονη, όπως σε αστυνομικό θρίλερ, αναζήτηση των ηρώων του, σε αληθινή ιστορία. Τα πορίσματα εκείνων των ερευνών στην Τροία θα τα εκθέσει στα έργα του Τροία και Τροία και Ίλιον (1894 και 1904, αντίστοιχα), ενώ, επιστρέφοντας στην Ελλάδα, θα ασχοληθεί με την πολύκροτη έρευνά του για τους εξελικτικούς αναβαθμούς όλων των μορφών του αρχαίου θεάτρου, την οποία και θα εκδώσει υπό τον τίτλο Το αρχαίο ελληνικό θέατρο. Όμως ο ομηρικός κόσμος είναι ό,τι περισσότερο ταξιδεύει την ευφάνταστη σκέψη του, καθώς ο μυκηναϊκός πολιτισμός αναδύεται από τη σιωπή του στις Μυκήνες και στην Τίρυνθα, δικαιώνοντας την πίστη του Σλήμαν και τη δική του στην ιστορικότητα των ομηρικών επών. Τότε θα ψάξει για τον πολύπλαγκτο βασιλιά της Οδύσσειας, τον πορθητή της Τροίας, έχοντας άσφαλτο οδηγό τη γεωγραφία και την τοπογραφία του Ομήρου. Η Ιθάκη του πρώτου ταξιδιού του (1898), τόσο ως γεωγραφική θέση όσο και ως τοπογραφία, δεν ανταποκρίνονται στα ομηρικά σημάδια. Τη Λευκάδα, δύο χρόνια αργότερα, θα την αναγνωρίσει ως πρωτεύουσα του οδυσσειακού βασιλείου, με «ταξιδιωτικό οδηγό» την ομηρική Οδύσσεια. Και έκτοτε, έως το γέρμα και τον επίλογο της ζωής και της επιστημονικής του δράσης, η Λευκάδα θα προσδώσει στη θεωρία του περί ομηρικής Ιθάκης το υλικό και τη συνεκτικότητα των στοιχείων για να διαβάσει ιστορικά το νόημα του ομηρικού μύθου. Διττή θα είναι στο εξής η σχέση του με το νησί: ο τόπος και τα σημάδια του –τόσο τα ορατά όσο και εκείνα που θα φέρει σε φως η επίμονη αρχαιολογική του αναζήτηση– θα συνιστούν την επαφή του με τη διαχρονία της ιστορίας του. Οι ζωντανοί λαϊκοί άνθρωποι1 που θα υποδεχτούν στο ήσυχο, υπήνεμο λιμανάκι του Νυδριού και του Βλυχού το σεβάσμιο σοφό και θα διασταυρώσουν όλοι μαζί2 περίεργοι συμπατριώτες, τη λαϊκή και τη λόγια σοφία τους φκιάχνοντας το μύθο του βασιλιά σε μεθομηρική ιστορία, αυτή θα είναι η δεύτερη –και πιο γνήσια– σχέση του Γουλιέλμου Δαίρπφελδ με το παρόν του φιλόξενου τόπου. Απλοί άνθρωποι, εργάτες της γης, γι’ αυτό και αληθινοί στην περιέργεια και τη σοφία τους, θα
VORWORT
PREFACE
Dörpfeld auf Lefkada. Unter den einfachen Nachkommen von König Odysseus
Wilhelm Dörpfeld in Lefkada. Amid the simple people of today, descendants of the days of King Odysseus
Als Wilhelm Dörpfeld zu Beginn des neuen Jahrhunderts (1900) auf Lefkada eintraf, hatte er die “αrchäologische Schule“ in Olympia neben Prof. Adler und dem großen Archäologen und Historiker Ernst Curtius, die damals (1877) die deutschen Ausgrabungen in Olympia leiteten, absolviert. Einige Jahre später (1881) hatte er dann das Glück, mit Heinrich Schliemann, dort bei ihrer ersten Begegnung in Olympia, das große mythische Epos Homers zu teilen, das sie mit beharrlicher Suche nach seinen Helden, einem Kriminalroman gleich, zu einer wahren Geschichte hervorheben werden. Die Resultate jener Forschungen wird er in seinen Werken “Troja“ und “Troja und Ilion“ (jeweils 1894 und 1904) wiedergeben, während er sich nach seiner Rückkehr nach Griechenland, mit seiner Aufsehen erregenden Forschung über die Entwicklungsphasen des antiken Theatres, die er in seiner Schrift “Das griechische Theatre“ veröffentlicht, beschäftigt.
When Wilhelm Dörpfeld arrived in Lefkada at the turn of the new century (1900), he had already acquired experience of archaeological work at Olympia’s ‘school of archaeology’, next to Professor Adler and the eminent archaeologist and historian Ernst Curtius, directors of the German excavations at Olympia at that date (1877) A few years later (1881), he had the good fortune to meet Heinrich Schliemann, in Olympia the first time, and later together they embarked on a thorough scrutiny of Homer’s great epic – in the manner almost of a police investigation – whose historical veracity they went on to prove by their persistent follow-up of the clues in regard to the heroes of the stories. Dörpfeld published the conclusions of his research in Troy in his works Troy and Troy and Ilion (in 1894 and 1904 respectively), and when he came back to Greece pursued his studies – and published a thereon entitled The Ancient Greek Theatre – on his seminal research of the stages in the evolution of all forms of ancient dramaturgy.
Die homerische Welt ist jedoch die, die vornehmlich durch seinen phantasievollen Geist reist, während die mykenische Kultur sich aus ihrem Schweigen in Mykene und Tiryns erhebt, und damit Schliemanns und seiner Überzeugung in ihrer historischen Dimension Recht gibt. Und da wird er nach dem vielgereisten König der Odyssee, dem Eroberer von Troja suchen, mit der Geographie und Topographie Homers als unfehlbaren Führer. Das Ithaka seiner ersten Reise (1898) – sein geographischer Standort und seine Topographie– entsprechen nicht den homerischen Hinweisen. Zwei Jahre später wird er Lefkada als Hauptstadt des Königreichs von Odysseus erkennen, die homerische “Odyssee“ als “Reiseführer“. Und ab diesem Zeitpunkt, bis zur Neige und zum Epilog seines Lebens und seines wissenschaftlichen Wirkens, wird Lefkada seiner Theorie über das homerische Ithaka das Material und den Zusammenhang der Merkmale liefern, um die Bedeutung des homerischen Mythos historisch zu lesen.
His prevailing preoccupation however remained the world of Homer, which fired his fertile and imaginative thought processes, particularly as the vestiges of the Mycenaean civilization were emerging from the silence of oblivion at Mycenae and Tiryns, confirming his and Schliemann’s faith in the historical dimension of Homer’s epic. This was when Dörpfeld set out on his quest in pursuit of the hero king, the much-travelled protagonist of the Odyssey and wily besieger of Troy, with, as his unerring guide, Homer’s descriptions of the geography and locations of those times. However, on Dörpfeld’s first expedition to Ithaca in 1898, the island’s geographic situation and topography did not satisfactorily correspond to the Homeric data.
Seine Beziehung zur Insel wird in Folge von doppelter Bedeutung sein: der Ort und seine Zeichen - die sichtbaren und all jene, die seine beharrliche archäologische Suche zum Vorschein bringen – werden der Berührungspunkt mit der Diachronie seiner Geschichte sein. Die damals auf der Insel lebenden Menschen1, die am ruhigen windgeschützten kleinen Hafen von Nydri und Vlycho den respektablen Weisen willkommen heißen, werden alle zusammen2 neugierig die Volks- und Gelehrtenweisheit verbinden und den Mythos des Königs zu einer metahomerischen Geschichte machen und dies wird die zweite und wahrhaftigere Beziehung Wilhelm Dörpfelds mit der Gegenwart des gastfreundlichen Ortes sein. Einfache Menschen, Arbeiter der Erde – und deswegen auch ehrlich in ihrer Neugier und Weisheit – werden
But two years later he recognized in Lefkada the capital of Odysseus’ kingdom, ever basing his reliance on Homer’s Odyssey, and thereafter, into old age and the rest of his living days and scholarly pursuits, he sought and found in Lefkada the confirmation and verification of his theory that here was Homer’s Ithaca, containing the material and the continuity necessary to enable the Homeric myth to be read as history. From then on his relationship with the island was twofold: on the one hand, the place and its landmarks – both those in visible evidence and those brought to light by his persistent archaeological search – these were the means for tracing its history back through the ages. Secondly, the ordinary people then living in the island, who received with reverence the esteemed savant in their midst, in the peaceful harbour, sheltered from the wind, of Nydri and Vlycho and who were to combine their lore – in their curiosity these inhabitants sharing their knowledge with the scholar in his wisdom, to conjure up the myth of the king into a post-Homeric history – constituting the other axis, and possibly the
τον ακολουθούν αδιάλειπτα στις περιπλανήσεις της σκέψης και της σκαπάνης του, θα του υποδεικνύουν τοποθεσίες και τοπωνύμια, θα σκάβουν τη γη για το παρελθόν τους με περισσότερο ενθουσιασμό απ’ ό,τι για το παρόν τους της επιβίωσης. Αρχιεργάτης ο Σπύρος Γαζής, και «οικονόμος» του σπιτιού η καλή Σταμάτα. Το σπίτι είναι ένα απλό λυόμενο, δώρο του Κάιζερ, με τέσσερα υπνοδωμάτια, σαλόνι και ένα μικρότερο καθιστικό, με θέα την ακύμαντη θάλασσα και τη Μαδουρή. Και όταν πέφτει η νύχτα στις ισκιερές ράχες του Νυδριού και του Βλυχού, οι παλιές ξεφτισμένες καρέκλες του λαϊκού καφενείου θα συγκεντρώνουν στοχαστικά την παρέα και θα ξεδιαλύνουν τους γρίφους που έφερε η αρχαιολογική συγκομιδή της μέρας. Αυτές τις σεβαστικές μνήμες διασώζουν σήμερα οι αδελφοί Στεριώτη στο Νυδρί: ο Δημήτριος (γενν. 1927), ο Κώστας (γενν. 1928), ο Τέλης (γενν. 1932). Γιατί ο άλλος, ο Τηλέμαχος, βαφτισιμιός του Γερμανού σοφού –δείγμα κι αυτό της μέθεξής του στο λαϊκό πολιτισμό και στην παράδοση της κοινωνικότητάς του– φιλόλογος ξεχωριστός και μυημένος από μικρό παιδί στο παραμύθι του νονού του, θα φύγει πολύ νωρίς (1930-1990). Από τον πατέρα τους, τον Νίκο Στεριώτη, κρατάει αυτός ο σεβασμός και ό,τι παραδίνεται ως η φιλιωμένη με το παρελθόν ανάμνηση του παρόντος. Πιτσιρικάς ακόμα, ο Νίκος Στεριώτης (1896-1977) θα περιεργάζεται τα εργαλεία και την τέχνη του σοφού που διάλεξε τον τόπο τους για να ασκήσει τη φαντασία και τη σοφία του, θα συγκεντρώνει τα λόγια του και θα τα μετατρέψει αργότερα σε ανεκτίμητη προφορική κληρονομιά στα παιδιά του. Κι αυτά, σε χειρονομία περιήγησης στα μονοπάτια της ζωής και της θεωρίας του. Το 1930 κι ενώ ο Γουλιέλμος Δαίρπφελδ είναι ένας δικός τους, αξιοσέβαστος άνθρωπος, ο Νίκος Στεριώτης θα αποκτήσει το τρίτο του παιδί, αυτό που θα βαφτίσει με συγκίνηση ο Δαίρπφελδ, ανασταίνοντας στο πρόσωπό του το μακρινό γιο του αναζητούμενου βασιλιά. Ολόκληρη παράδοση δεσμών με όλους τους τρόπους που το ελληνικό ήθος εδραίωνε ανεπίληπτα μέσα στους αιώνες και τη συνδέει με τα ονόματα των ομηρικών του ηρώων: ο πρώτος του βαφτιστικός, πάλι Τηλέμαχος (Γαζής) στην Παλαιοκατούνα, γιος του αρχιεργάτη του Σπύρου Γαζή· και ένας ακόμα, Λαέρτης αυτός (Βερύκιος) και η μικρή κοινότητα των λαϊκών ανθρώπων, σε πόζα ακάματη αγωνιστών του μόχθου της σκαπάνης, το ίδιο και της σκέψης, παραδόθηκαν σε φωτογραφικά ασπρόμαυρα στιγμιότυπα, μάρτυρες της υπέροχης σύζευξης του λόγιου και του λαϊκού τους λόγου, της πράξης της αξεχώριστης ανθρωπιάς τους.
06 Ο Γ. Δαίρπφελδ, αριστερά, και ο φύλακας Ν. Στεριώτης Wilhelm Dörpfeld und Wächter N. Steriotis Wilhelm Dörpfeld and the guardian N. Steriotis
Mein Freund Nikos... My friend Nikos...
Τον ένιωσαν δικό τους άνθρωπο κι αυτός συμμερίστηκε την αγωνία και τη φτώχεια τους. Γράφει σε άπταιστα «λαϊκά» ελληνικά στον Νυδριώτη κουμπάρο του Νίκο Στεριώτη, σε επιστολή που του απευθύνει στις 10 Μαΐου του 19393: «…Επειδή η αδελφή σου Σταυρούλα έχει πολλά έξοδα ένεκα της ασθενείας του παιδιού της, σου στέλνω χίλιας δραχμάς διά επιταγής της Εθνικής Τραπέζης και σε παρακαλώ να παραδώσης το ποσόν εις την αδελφήν σου από το μέρος μας. Ελπίζομεν να γίνει καλά ο Μπάμπης…» Και υπογράφει: Ο κουμπάρος σου, William Dörpfeld.
ihm unerlässlich folgen auf den Reisen seiner Gedanken und seiner Hacke, sie werden ihm Orte und Ortsnamen zeigen, die Erde für ihre Vergangenheit aufhacken und mehr Enthusiasmus als für ihr tägliches Überleben an den Tag legen. Sein Vorarbeiter Spyros Gazis und die gute Stamata, die “Wirtschafterin des Hauses“: eines einfachen Fertighauses, Geschenk des Kaisers mit 4 Schlafzimmern, einem Salon und einem kleinen Wohnzimmer mit Blick auf das ruhige Meer und Madouri. Und wenn sich dann die Nacht auf die schattigen Abhänge von Nydri und Vlycho legt, versammeln die ausgefransten Stühle des Kafenion umsichtig die Gesellschaft, um die Rätsel, die die archäologische Ernte des Tages gebracht hat, zu lösen. Diese ehrwürdigen Erinnerungen haben die Brüder Steriotis in Nydri bis heute bewahrt: Dimitrios (1927), Kostas (1928), Telis (1932). Denn der andere, Telemachos, Taufkind des deutschen Weisen – auch ein Zeichen seiner Teilnahme an der Volkskultur und der Tradition seiner Sozialisation – herausragender Philologe und von klein auf eingeweiht in den Mythos seines Paten, verlässt die Welt sehr früh (1930-1990). Von ihrem Vater, Nikos Steriotis, haben sie jenen Respekt und das, was weitergegeben wird als die mit der Vergangenheit versöhnende Erinnerung. Schon als kleiner Junge wird Nikos Steriotis (1896-1977) die Werkzeuge und die Kunst des Gelehrten beobachten, der ihren Ort gewählt hatte, um seine Phantasie und Weisheit auszuüben, seine Worte aufnehmen und sie später als unschätzbares mündliches Erbe an seine Kinder weitergeben. Und diese wiederum als Geste der Reise auf den Wegen seines Lebens und seiner Theorie. 1930, als Wilhelm Dörpfeld einer der Ihren geworden ist, bekommt Nikos Steriotis, ein ehrenwerter Mensch, sein drittes Kind, jenes, dessen Taufpate Dörpfeld mit tiefer Anteilnahme wird und in dessen Person er den fernen Sohn des gesuchten Königs auferstehen lässt. Die ganze Tradition der Bande mit allen Formen, die das griechische Ethos innerhalb der Jahrhunderte tadellos absicherte und mit den Namen der homerischen Helden verband: sein erstes Taufkind wieder Telemachos – Gazis – in Palaiokatouna, Sohn des Vorarbeiters Spyros Gazis und ein weiterer, diesmal Laertis – Verykios – und die kleine Volksgemeinschaft ließen sich in unermüdlicher Pose der Streiter der Mühseligkeit der Hacke genauso wie des Denkens auf schwarzweißen Momentaufnahmen fotografieren, Zeugen dieser hervorragenden Zusammenfügung des gelehrten und einfachen Wortes, der Praxis ihrer untrennbaren Menschlichkeit. Sie empfanden ihn als einen der Ihren und dieser teilte ihre Mühsalen und ihre Armut. Er schreibt in perfektem Volksgriechisch an Nikos Steriotis von Nydri in einem Brief, den er am 10.Mai 19393 an ihn richtet: “…Da deine Schwester Stavroula viele Ausgaben hat angesichts der Krankheit ihres Kindes, schicke ich dir 1000 Drachmen mit einem Scheck der Nationalbank und ich bitte dich, den Betrag von uns an deine Schwester weiterzuleiten. Wir hoffen, dass Babis gesund wird…“ Und er unterschreibt: Dein Taufzeuge Wilhelm Dörpfeld.
more authentic, of Dörpfeld’s relation to the present times of the hospitable land. Simple people,(1) labourers of the soil, and therefore more genuine in their interest, followed him tirelessly (2) in every wandering footstep, of his train of thought and of his archaeologist’s tools, indicating locations to him and place names, digging away at the earth, seeking their past with more gusto than when cultivating it for their subsistence. Foreman of the excavations was Spyros Gazis, and his sweet Stamata was Dörpfeld’s housekeeper, of a plain prefabricated home, a gift from the Kaiser, with four bedrooms, a sitting-room and smaller study, with a view over the unruffled sea and Madouri. And as night falls over the shady slopes of Nydri and Vlycho, the rickety old chairs of the local coffee-shop would hold the company of men meditating on and unravelling the riddles of the day’s archaeological harvest. To this day, these reverential memories are preserved by the Steriotis brothers in Nydri: Dimitrios (born 1927), Costas (1928) and Telis (1932). Their other brother, Telemachos, born in 1930 – the German scholar’s godchild – a distinguished teacher of literature who from an early age had been initiated in the saga of his godfather, died at the age of sixty. It is from their father Nikos Seriotis that the sons hold this respect for all that has been handed down, reconciling the memory of the past with the present day. Nikos Steriotis, then but a child (1896-1977), had shown a keen interest in the tools and the work of this sage who had chosen their land to exercise his imagination and knowledge, and had conserved Dörpfeld’s sayings, which he later put together in an inestimable oral heritage to pass on to his children. The gesture was a voyage along the paths of Dörpfeld’s life and theory. Telemachos was Nikos Steriotis’ third child, born when Wilhelm Dörpfeld had been accepted as one of theirs, regarded with great esteem and who was moved when he stood godfather, giving him the name, as if in resurrection, of the son of long ago of the king whose traces they sought. It is in the tradition whereby in every way Greeks have maintained their bonds through the passage of the ages with the Homeric heroes by naming their children after them. Dörpfeld’s first godchild had also been named Telemachos, the son of Spyros Gazis, foreman at Paleokatouna, and yet another godchild was Laertes – this the son of Verykios. All this small community of working men, in poses showing the tireless labourer of spade-work but no less of the thinker, has been recorded in black and white photographs, testimony to the superb conjunction of the scholar with their grass-roots folklore. These local inhabitants took Dörpfeld into their hearts and he in turn deeply felt for their tribulations and poverty, writing on 10 May 1939 (3) to Nikos Steriotis, the father of his godchild in Nydri, in fluent Greek as it is spoken: “…as your sister Stavroula has a lot of expenses because of her child’s illness, I send you a cheque for a thousand drachma on the National Bank, and ask you to give this sum to your sister on our behalf. We hope that Babis will get well soon…”, signing “Your ‘koumparos’ (relative in religion) William Dörpfeld.”
20-21 Λευκάδα. Κεντρική πλατεία Lefkas. Plateia der Stadt Lefkas Lefkada. Τhe central square D-DAI-ATH-Lefkas 150 1891