Η Λευκάδα αύριο by www.fagottobooks.gr

Νίκος Σπ. Κονδυλάτος Η Λευκάδα αύριο - Από την τουριστική μονοτροπία στη διαλεκτική της βιωσιμότητας Σκίτσα: Νόνικα Οικονομοπούλου © 2017 Εκδόσεις Fagottobooks - Νίκος Θερμός ISBN: 978-960-6685-71-2 Fagottobooks Κεντρικό: Βαλτετσίου 15, 10680 Αθήνα τηλ. 210 3645147, fax: 210 3645149 Υποκατάστημα: Ζακύνθου 7, 31100 Λευκάδα τηλ./fax: 26450 21095 info@fagottobooks.gr www.fagottobooks.gr

Ν Ι Κ Ο Σ

Σ Π .

Κ Ο Ν Δ Υ Λ Α Τ Ο Σ

Η Λευκάδα αύριο Από την τουριστική μονοτροπία στη διαλεκτική της βιωσιμότητας

.. ό,τι εστάθη εφήμερο, σα σύγνεφο αναλιώνει… Αγγ. Σικελιανός

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Εισαγωγή. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α

Ζητήματα πολιτισμού (από άλλη οπτική γωνία).. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β

Παρεμβάσεις σε έναν ανεκπλήρωτο διάλογο (Άρθρα/ομιλίες/επιστολές/ συνεντεύξεις) Οικιστική Ανάπτυξη και Φυσικό Περιβάλλον στη Λευκάδα του 21ου αιώνα.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 Συμβολή στο Διάλογο για τη Λευκάδα. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Η Λευκάδα στον αυτόματο πιλότο.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 Για τον «Φηγός» και τον Αλέξανδρο.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 Λευκάδα και ανάπτυξη. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 Ακραίο φυλάκιο Αλεξάνδρου.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Μία βραδιά με τον «Φηγός» - Συζητάμε για τον άλλο τρόπο.. . . . . . . . . . . . . . . . . 74 Το αρχαίο θέατρο και η σύγχρονη πραγματικότητα στη Λευκάδα.. . . . . . . . . 77 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ

Σύλλογος φίλων Αλεξάνδρου «Φηγός» - Ο μοναχικός δρόμος μιας αυτόνομης συλλογικότητας που πρότεινε ένα διαφορετικό τρόπο Αλέξανδρος και «Φηγός».. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Α΄ Συνάντηση Ιουλίου στον Αλέξανδρο.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 Β΄ Συνάντηση Ιουλίου στον Αλέξανδρο.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 Γ΄ Συνάντηση Ιουλίου στον Αλέξανδρο.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Δ΄ Συνάντηση Ιουλίου στον Αλέξανδρο.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 Ε΄ Συνάντηση Ιουλίου στον Αλέξανδρο. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 Στ΄ Συνάντηση Ιουλίου στον Αλέξανδρο.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ

Προτάσεις για έναν σχεδιασμό με όρους βιωσιμότητας Λίγα λόγια σαν εισαγωγή.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 Λευκάδα «πράσινο» νησί. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 Για ένα σχέδιο χωρο-ταξίας στη Λευκάδα. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 Λευκάδα. Μία πόλη που εκπέμπει ποιότητα και πολιτισμό. . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 Μία πρόταση ανάπτυξης για την ορεινή Λευκάδα.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 Για ένα πρόγραμμα επικοινωνίας και συμμετοχής με άξονα τη βιωσιμότητα.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168 Παράρτημα. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 Επίλογος. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 Ευχαριστίες.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193 Βιβλιογραφία.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195

Αφιερώνεται σε όλους εκείνους που αγαπούν τη Λευκάδα και έχουν συναίσθηση της ευθύνης απέναντι στις επόμενες γενιές που θα ζήσουν σ’ αυτήν

Ζητήματα πολιτισμού

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

το βιβλίο αυτό υπάρχουν κείμενα που γράφτηκαν κατά την περίοδο 20072016. Άλλα απ’ αυτά δημοσιεύθηκαν στον τύπο της Λευκάδας, έντυπο και ηλεκτρονικό, άλλα αποτελούν αντικείμενο διαλέξεων που έγιναν στη Λευκάδα και άλλα αναφέρονται μεν στη Λευκάδα αλλά δημοσιεύονται τώρα για πρώτη φορά. Η συγκέντρωση των κειμένων αυτών σε ένα βιβλίο παρά τις διαφορετικές περιόδους που γράφτηκαν, πριν και κατά τη διάρκεια της κρίσης, συνιστά ένα ενιαίο εννοιολογικά αφήγημα, καθώς η αναφορά όλων σχεδόν των κειμένων γίνεται σε σχέση με τον τρόπο ανάπτυξης της Λευκάδας τα τελευταία 40 χρόνια και ιδιαίτερα -λόγω ειδικότητας- με τα προβλήματα του χώρου, είτε αυτός είναι ο χώρος της πόλης, δημόσιος ή ιδιωτικός, είτε ο χώρος της υπαίθρου ή των οικισμών. Εξάλλου, όπως φαίνεται, η κρίση δεν επηρέασε σχεδόν καθόλου τις κατεστημένες νοοτροπίες και συμπεριφορές της ελληνικής κοινωνίας απέναντι στα ζητήματα αυτά, και ένας λόγος- ίσως ο βαθύτερος- είναι ότι τα ζητήματα αυτά είναι πρωτίστως ζητήματα παιδείας και πολιτισμού. Το γεγονός πως τα κείμενα αυτά γράφτηκαν από κάποιον που δεν έζησε στη Λευκάδα παρά μόνον τα τελευταία χρόνια, χωρίς εντούτοις να έπαψε ποτέ να έχει επαφή με τον τόπο καθώς υπήρξε μόνιμος επισκέπτης του όλα τα καλοκαίρια από την παιδική ηλικία και εφεξής, προσδίδει νομίζω μία προστιθέμενη αξία στη βαρύτητα των παρατηρήσεων σχετικά με την εξέλιξη του τόπου και της κοινωνίας του, καθώς η εξ αποστάσεως παρατήρηση επιτρέ-

Η Λευκάδα αύριο

πει μια πιο καθαρή ματιά συγκριτικά με κάποιον που ζει εδώ και βιώνει από κοντά τα τεκταινόμενα. Κάθε κεφάλαιο του βιβλίου αποτελεί αυτόνομη ενότητα όπως και το κάθε κείμενο, γεγονός που διευκολύνει τον αναγνώστη να τα διαβάσει με τη σειρά που επιθυμεί. Η κοινότητα των θεμάτων δικαιολογεί μερικές επικαλύψεις ή επαναλήψεις φράσεων, προτάσεων ή επιχειρημάτων. Το βιβλίο, πλην της εισαγωγής και του επιλόγου, περιέχει τέσσερα κεφάλαια: Στο κεφάλαιο Α παρατίθενται σκέψεις μου γύρω από γενικότερα ζητήματα πολιτισμού, που αφορούν στην ελληνική κοινωνία άρα και στη Λευκάδα, ιδωμένα από διαφορετική οπτική γωνία. Καθώς πιστεύω πως το πρόβλημα της Ελλάδας είναι κυρίως πρόβλημα Πολιτισμού, συντιθέμενο από όλες τις πράξεις και όλες τις πρωτοβουλίες που αναπτύσσονται σε όλα τα πεδία των δραστηριοτήτων της ελληνικής κοινωνίας, άρα και του χώρου, στο θέμα αυτό δίνεται ιδιαίτερη βαρύτητα στις σελίδες αυτού του βιβλίου. Στο κεφάλαιο Β περιλαμβάνονται επιλεγμένα άρθρα, ομιλίες, επιστολές με τα οποία θέλησα να παρέμβω σε έναν διάλογο που θα μπορούσε να αναπτυχθεί, ο οποίος όμως κατά το μάλλον ή ήττον, όπως θα διαπιστώσει και ο αναγνώστης, παρέμεινε ανεκπλήρωτος. Στα κείμενα αυτά επιχείρησα κάποιες μικρές παρεμβάσεις ή διορθώσεις οι οποίες όμως δεν αλλοιώνουν επ’ ουδενί λόγω το περιεχόμενο και την ουσία των αρχικών κειμένων. Στο κεφάλαιο Γ παραθέτω την εμπειρία μου από την ενεργό και ουσιαστική συμμετοχή μου στη δραστηριότητα του Συλλόγου φίλων Αλεξάνδρου «Φηγός», μιας αυτόνομης συλλογικότητας που επέλεξε έναν μοναχικό δρόμο και επιχείρησε να προτείνει έναν διαφορετικό τρόπο για την ανάπτυξη και τη Λευκάδα. Στο κεφάλαιο Δ, τέλος, υπάρχουν κάποιες προτάσεις μου, ως κατακλείδα των εμπειριών και της γνώσης που απεκόμισα τα τελευταία χρόνια της παραμονής μου στη Λευκάδα, με τις οποίες επιχειρώ να καταδείξω πως η άλλη λογική για τα πράγματα, μπορεί να είναι και υλοποιήσιμη και περισσότερο προσοδοφόρα, απ’ όποια πλευρά και αν δει κανείς το θέμα, οικονομική ή ποιοτήτων ζωής. Βιωσιμότητα και οικονομική πρόοδος δεν είναι έννοιες ασύμβατες· αντίθετα μπορεί να είναι έννοιες ακόμα και «ευθέως ανάλογες».

Ζητήματα πολιτισμού

Όταν κάνουμε κατοικήσιμες τις ερήμους εξαφανίζονται οι οάσεις.1 Στ α ν ι σ λ ά β Γέ ρ ζ ι Λ ε τ ς

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τον Απρίλιο του 2007 ο Δήμος Λευκάδας οργάνωσε μία ημερίδα με θέμα «Πολιτισμικά πρότυπα του 21ου αιώνα. Οικιστική Ανάπτυξη και Φυσικό Περιβάλλον. Από τις Πόλεις στην Περιφέρεια.», ύστερα από συνεννόηση και με τη συνεργασία του Εργαστηρίου Αστικού Τοπίου, του οποίου ηγείτο ο γλύπτης Θόδωρος και στο οποίο είχα την τιμή και την ευτυχία να είμαι ένα από τα μέλη. Εισηγητές στην ημερίδα ήταν ο γλύπτης Θόδωρος, ο αρχιτέκτονας Ανδρέας Λαμπρόπουλος και ο γράφων. Στο δελτίο τύπου του Εργαστηρίου, μεταξύ των άλλων, αναφερόταν: Η διαχείριση του χώρου και η διαμόρφωση του αστικού περιβάλλοντος με κατασκευές χαρακτηρίζουν τον πολιτισμό κάθε εποχής και σε κάθε γεωγραφική περιοχή της Γης, τον Πολιτισμό ως πλαίσιο πρώτα επιβίωσης, μετά συμβίωσης και τέλος ποιοτικής διαβίωσης, όπου αναπτύσσονται και εξελίσσονται οι ανθρώπινες δραστηριότητες. Ωστόσο από το σύνολο των διαδικασιών που διαμορφώνουν το δομημένο περιβάλλον, αποδίδουμε συνήθως πολιτισμικές αξίες σχεδόν μόνο στην Αρχιτεκτονική καθώς οι αρχιτεκτονικές δημιουργίες θεωρούνται έργα συναφή με τις τέχνες, ως έρευνες και δράσεις για την υλοποίηση μορφών και νοημάτων στο χώρο. Έτσι διακρίνουμε τα μνημεία και την παραδοσιακή αρχιτεκτονική για 1 Στάνισλαβ Γέρζι Λετς, Επιλογή από τις Αχτένιστες Σκέψεις (Αθήνα: Εκδόσεις Στιγμή, 2004), σ.42.

Η Λευκάδα αύριο

παράδειγμα, ως στοιχεία πολιτισμικής κληρονομιάς τα οποία αξίζει να τα διατηρούμε και να τα προστατεύουμε. Στο σύγχρονο κόσμο ο κατακερματισμός της έννοιας του Πολιτισμού διαπιστώνεται και στην διαχείριση του φυσικού και αστικού περιβάλλοντος, καθώς η βελτίωση του χώρου των πόλεων και η προστασία των ευαίσθητων φυσικών τοπίων θεωρούνται ζητήματα τεχνολογίας ή και πολιτικής, αλλά όχι πολιτισμικού προβληματισμού. Αντίστροφα, από τη μεριά τους αρχιτέκτονες και καλλιτέχνες διστάζουν να προσεγγίζουν τα περιβαλλοντικά θέματα με δημιουργική διάθεση. Έτσι ενώ η πόλη αποτελεί ρίζα του πολιτισμού, παραδόξως η αντιμετώπιση των προβλημάτων του αστικού χώρου δεν θεωρείται στην ουσία της πολιτιστική δράση. Η απαξίωση των αστικών τοπίων, όπως και η-ανάλογη-καταστροφική συμπεριφορά μας απέναντι στο φυσικό περιβάλλον, είναι από τα κρισιμότερα ζητήματα της εποχής μας, χαρακτηρίζοντας τον κατακερματισμένο καταναλωτικό πολιτισμό μας. Με βάση αυτές τις επισημάνσεις, καλούμαστε να προβληματιστούμε και να συζητήσουμε για την οικιστική διαμόρφωση των πόλεων και των οικισμών μας, συνδέοντας την περιβαλλοντική ποιότητα-φυσικού και κτισμένου χώρου-με την γενικότερη οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη. Παραθέτω το απόσπασμα αυτό για δύο λόγους· πρώτον, γιατί εδώ περιγράφεται συμπυκνωμένα μεν καθαρά δε η φιλοσοφία που διατρέχει και τα κείμενα αυτού του βιβλίου, καθώς και η οπτική γωνία υπό την οποία ανιχνεύονται τα θέματα που μας αφορούν. Ο δεύτερος λόγος είναι γιατί η πρωτοβουλία μου για την διεξαγωγή αυτής της ημερίδας, συνιστά και την απαρχή μιας προσπάθειας να ξεκινήσει ένας διάλογος για τα μεγάλα ζητήματα που αφορούν το παρόν αλλά κυρίως το μέλλον της Λευκάδας. Εξάλλου και το παρόν πόνημα, στο οποίο συνοψίζονται πολλές από τις παρεμβάσεις μου στον «δημόσιο διάλογο», από τότε μέχρι σήμερα, πάνω στα πολύ σοβαρά αυτά ζητήματα, σε αυτόν ακριβώς τον στόχο αποσκοπεί· σε έναν δημόσιο διάλογο πραγματικό, βαθύ και ουσιαστικό, και όχι μέσα σε εισαγωγικά. Έναν διάλογο που μπορεί να οδηγήσει στη χάραξη μιας άλλης πορείας που θα σέβεται, θα προστατεύει και θα αναδεικνύει τον πολιτισμό, τις παραδόσεις, το περιβάλλον, την ομορφιά αλλά και τη διαφορετικότητα αυτού του τόπου. Γιατί ας είμαστε ειλικρινείς: τέτοιος διάλογος στη Λευκάδα δεν υπάρχει.

Εισαγωγή

Ούτε τώρα, ούτε τα προηγούμενα χρόνια, προ της κρίσης. Και αυτό τουλάχιστον εμένα μου προξενεί κατάπληξη και απορία! Κατάπληξη, γιατί φαίνεται σαν η τοπική κοινωνία να θεωρεί πως όλα πάνε καλά και είναι εφησυχασμένη. Απορία, γιατί όλοι αναγνωρίζουν πως η Λευκάδα έχει πλούσια πνευματική παράδοση με αξιόλογους ανθρώπους που έχουν διακριθεί στα γράμματα, τις τέχνες, τον πολιτισμό. Η Λευκάδα παραδομένη στην τουριστική μονοτροπία που την έχει κυριεύσει, μοιάζει υπνωτισμένη καθώς απολαμβάνει τα εφήμερα οφέλη και δείχνει να μην ανησυχεί για το μέλλον του τόπου και τις τύχες των επόμενων γενιών που θα ζήσουν εδώ, δηλαδή των παιδιών μας. Ακολουθώντας τον τρόπο της επίπλαστης ευημερίας και του καταναλωτικού ευδαιμονισμού που επέλεξε η Ελλάδα της μεταπολίτευσης (τώρα πληρώνει το τίμημα), με τη συνεπικουρία της φθοροποιού και αλλοτριωτικής επέλασης του μαζικού τουρισμού στον οποίο αφέθηκε να υποταγεί χωρίς ουσιαστικές αντιστάσεις, σήμερα βρίσκεται σε ένα σημείο καμπής. Τα ρήγματα και οι πληγές που έχει υποστεί ο τόπος τόσο στο σώμα όσο και την ψυχή του είναι πολλά και επώδυνα. Ή θα θελήσουμε να δούμε κατάματα το πρόβλημα και να μπούμε σε μία διαλεκτική βιωσιμότητας ώστε να εξασφαλίσουμε μία αξιοβίωτη ανάπτυξη για τον τόπο και ποιότητες ζωής για τα παιδιά μας και τις επόμενες γενιές ή κάποια στιγμή ξυπνώντας από τον λήθαργο θα σιγοψιθυρίζουμε τα λόγια με τα οποία ο Φράνσις Σκοτ Φιτζέραλντ τελειώνει τον «Υπέροχο Γκάτσμπυ»2: «Κι έτσι συνεχίζουμε, βαρκούλες που παλεύουνε κόντρα στο κύμα, που αδιάκοπα μας φέρνει πίσω στο χτες».

Αϊ Γιάννης Αντζούσης 2 Έκδοση Δ.Ο.Λ. - Το Βήμα, 2013