Όπερα για όλους Ελένη Αθανασίου ISBN: 978-960-6685-79-8 © 2018 Εκδόσεις Fagottobooks - Νίκος Θερμός Επιμέλεια-διόρθωση: Στέλα Ζουμπουλάκη Σκίτσα: Γιώτα Κοκκόση Fagottobooks Κεντρικό: Βαλτετσίου 15, 10680 Αθήνα τηλ. 210-3645147, fax: 210-3645149 Υποκατάστημα: Ζακύνθου 7, 31100 Λευκάδα τηλ./fax: 26450-21095 info@fagottobooks.gr www.fagottobooks.gr
Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α ΠΡΟΛΟΓΟΣ.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 ΜΕΡΟΣ Α΄ | Οι συντελεστές της παράστασης. . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Ι. Ο τραγουδιστής Το θαύμα της φωνής. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Η τεχνική. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Περιορισμοί. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Η ερμηνεία. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Ο επαγγελματισμός. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 II. Ο συγγραφέας. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 III. Οι μουσικοί Ο συνθέτης. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Η ορχήστρα, η χορωδία και ο μαέστρος. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 IV. Η κίνηση. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 V. Η σκηνοθεσία. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 VI. Σκηνικά - κουστούμια.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 VIΙ. Ο φωτισμός.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 ΜΕΡΟΣ Β΄ | Στοιχεία της όπερας.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Ι. Τα είδη των φωνών Γυναικείες και αντρικές φωνές. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 Γυναικείες φωνές. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 Αντρικές φωνές. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 Γενικά.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Το μπέρδεμα των φύλων. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Οι καστράτι.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Κόντρα τενόρος.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 Ρόλοι τραβεστί. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Δέκα μεγάλοι τραγουδιστές. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 ΙΙ. Τα μέρη της όπερας. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 ΙΙΙ. Τα είδη της όπερας. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 ΙV. Τα μεγάλα θέατρα Τα μεγάλα θέατρα. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 Η ξενάγηση. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 Καταστροφές. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 Τα οικονομικά των θεάτρων. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Η συμπεριφορά του κοινού. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 V. Τα μεγάλα φεστιβάλ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 ΜΕΡΟΣ Γ΄ | Ιστορία της όπερας. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 Ι. Το μπαρόκ Η γέννηση της όπερας και το ιταλικό μπαρόκ. . . . . . . . . . . . . . . 75 Το μπαρόκ στη Γαλλία.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 Όπερα σέρια. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 Χέντελ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 ΙΙ. Κλασικισμός Όπερα μπούφα. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Η αναμόρφωση της όπερας. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 Μότσαρτ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 Οπερά κομίκ και Γαλλική Επανάσταση.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 ΙΙΙ. Πρώιμος ρομαντισμός Γαλλία: Γκραντ οπερά και οπερά κομίκ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 Ιταλία: Μπελκάντο. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Γερμανία: Ρομαντική όπερα.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 IV. Όψιμος ρομαντισμός Βέρντι. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 Βάγκνερ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 Γαλλία. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
Οι Σλάβοι.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 V. Ανάμεσα σε δύο εποχές Βερισμός. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Συμβολισμός.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 VI. 20ός αιώνας έως σήμερα Ατονικότητα και υπολείμματα του 19ου αιώνα. . . . . . . . . . . . 114 Νεοκλασικισμός.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 Κουρτ Βάιλ και Αμερική. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 Σλάβοι του 20ού αιώνα. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 Μπρίτεν, Μπάρμπερ, Μενόττι, Πουλένκ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 Οι τελευταίοι εκπρόσωποι της αβάν γκαρντ. . . . . . . . . . . . . . . 121 Σήμερα. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 VII. Οπερέτα.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 VIII. Ελλάδα. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 ΜΕΡΟΣ Δ΄ | Η εμπειρία της παράστασης. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 Ι. Πρακτικές Οδηγίες Μέσα γνωριμίας με την όπερα.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 Το εμπόδιο της γλώσσας. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 Η κριτική.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 Κανόνες ένδυσης.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 ΙΙ. Όπερα για παιδιά.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 ΙΙΙ. Προτάσεις (dvd/cd).. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 Βιβλιογραφία.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
Όπερα για όλους
ΠΡOΛΟΓΟΣ
Ίσως το βιβλίο αυτό να έπρεπε να το γράψει ένας μουσικολόγος και όχι μια λυρική τραγουδίστρια. Άλλωστε, αντίστοιχα βιβλία εγκυκλοπαιδικών γνώσεων, γραμμένα σε ένα πιο επιστημονικό ύφος υπάρχουν ήδη στην αγγλόφωνη και γερμανική γραμματεία. Τόσα πολλά μάλιστα που δεν προξενούν εντύπωση στον αναγνώστη της αντίστοιχης αγοράς. Ένα εγχειρίδιο όπερας σε απλή γλώσσα δεν βρίσκεται ωστόσο εύκολα. Πόσο μάλλον στην Ελλάδα, όπου διαπίστωσα την παντελή έλλειψη μιας τέτοιας πρωτοβουλίας. Έτσι, γεννήθηκε μέσα μου η ιδέα να γράψω στα ελληνικά –και σε όσο πιο προσιτό ύφος γίνεται– ό,τι θεωρώ πως είναι χρήσιμο να γνωρίζει κανείς για την όπερα. Η βαθύτερη επιθυμία μου σχετικά με αυτό το βιβλίο, και ο μεγαλύτερός μου στόχος, είναι να καταφέρει να φτάσει με απλό τρόπο στον αναγνώστη. Πόσο ωραίο είναι να αφήνεσαι στην ομορφιά της μουσικής και του θεάτρου, στο είδος που ενώνει τις δύο τέχνες, αυτό που αποκαλούμε μουσικό θέατρο, όπως αλλιώς λέγεται η όπερα! Αυτό όμως προϋποθέτει να είσαι απαλλαγμένος από το άγχος ότι κάτι δεν καταλαβαίνεις. Να γνωρίζεις κάποιους βασικούς όρους. Να έχεις μια ιδέα για την ιστορία της
9
10
Ελένη Αθανασίου
μουσικής. Για να ξεδιπλωθεί λοιπόν η ψυχαγωγική πλευρά της μουσικοθεατρικής εμπειρίας, χρειάζονται ορισμένες διευκρινίσεις. Όχι πολλές, αλλά βασικές. Και αυτός είναι ο στόχος του ανά χείρας βιβλίου. Όσον αφορά το τρομακτικό ερώτημα, πώς θα ενσωματώσουμε την κοινωνική διάσταση του λυρικού θεάτρου στην ελληνική πραγματικότητα, μπορείτε να ξεπεράσετε άμεσα τους ενδοιασμούς σας. Η όπερα, είδος που καλλιεργούσαν κάποτε ως επί το πλείστον οι ανώτερες κοινωνικές τάξεις της κεντρικής Ευρώπης, η ελίτ δηλαδή της κοινωνίας, είναι σήμερα άλλο ένα πολιτισμικό φρούτο προς διεθνή κατανάλωση, ένα προϊόν που πουλιέται στην παγκόσμια αγορά όπως όλα τα άλλα. Πλήρως απενοχοποιημένη από μια συγκεκριμένη κοινωνική συμπεριφορά, είναι κάτι που μπορούμε να δοκιμάσουμε όλοι, ανεξαρτήτως κοινωνικής τάξης και εθνικής προέλευσης. Έτσι, το στοίχημα είναι να κάνουμε απλώς μια δοκιμή. Με μόνο οδηγό τη φαντασία μας, όπως αυτή αλληλεπιδρά με τις φωνές, τη μουσική, την υπόθεση, τα κουστούμια. Με εμπιστοσύνη στο προσωπικό μας γούστο, όπως αυτό ξεχωρίζει ως μοναδική αλήθεια ανάμεσα στις γνώμες των άλλων. Με μόνο κίνδυνο να παρασυρθούμε ανεπιστρεπτί στον κόσμο του λυρικού θεάτρου, όταν στην ιδανική του μορφή φυλακίσει τις αισθήσεις και την ψυχή μας σε μια γλυκιά, όμορφη σκλαβιά.
Όπερα για όλους
ΜΕΡΟΣ A’
Οι συντελεστές της παράστασης
11
Όπερα για όλους
Για ν’ ανέβει μια μουσική παράσταση χρειάζεται η σύμπραξη πολλών και διαφορετικών συντελεστών. Στη συνέχεια παραθέτουμε ορισμένα από τα πιο σημαντικά και συναρπαστικά επαγγέλματα που συναπαρτίζουν το μουσικό θέαμα.
Ι. Ο τραγουδιστής Το θαύμα της φωνής Για να καταλάβουμε καλύτερα τον τραγουδιστή, πρέπει να δούμε πώς παράγεται η φωνή. Ανατομικά η παραγωγή της φωνής ξεκινά από τον λάρυγγα, όπου βρίσκονται οι φωνητικές χορδές. Οι φωνητικές χορδές είναι δύο και είναι παράλληλες η μία στην άλλη, σχηματίζοντας έτσι μια σχισμή. Όταν θέλουμε να μιλήσουμε, μικρή ποσότητα αέρα έρχεται από τους πνεύμονες μέσω της τραχείας (του αγωγού αέρα προς και από τους πνεύμονες) και δημιουργεί μια αντανακλαστική δόνηση στις χορδές. Για να το καταλάβουμε καλύτερα μπορούμε να πούμε πως σαν σχήμα αυτό θυμίζει συρόμενη πόρτα που τα φύλλα της πλησιάζουν το ένα το άλλο και τρέμουν. Στη συνέχεια, αυτή η ταλάντωση αμβλύνεται στα λεγόμενα αντηχεία, δηλαδή τη μετωπική, τη ρινική (στη μύτη) και τη στοματική κοιλότητα, καθώς και στην τραχεία. Μόνο περνώντας μέσα απ’ αυτούς τους χώρους η συχνότητα της δόνησης γίνεται τελικά αισθητή ως
13
Μαρία Κάλλας (1923-1977)
ΜΕΡΟΣ Β΄
Στοιχεία της όπερας
Όπερα για όλους
Ι. Τα είδη των φωνών Γυναικείες και αντρικές φωνές Τα είδη των φωνών χωρίζονται σε τρεις γυναικείες και τρεις ανδρικές. Στη συνέχεια, ανάλογα με το ύψος τους και τον τύπο τους, διαμορφώνονται ακόμη περισσότερες κατηγορίες, που προέρχονται από την πράξη της μακράς θεατρικής παράδοσης. Τους περίπλοκους ιταλικούς ή γερμανικούς όρους δεν χρειάζεται να τους θυμόμαστε. Όμως, οι έξι γενικές κατηγορίες φωνών, για τις οποίες υπάρχουν και ελληνικές ονομασίες, μπορούν να μας φανούν πολύ χρήσιμες. Οι κατηγορίες αυτές είναι οι εξής: σοπράνο, μέτζο σοπράνο, άλτο, τενόρος, βαρύτονος και μπάσος. Στη συνέχεια θα δούμε αναλυτικότερα ορισμένα βασικά πράγματα για καθεμία κατηγορία ξεχωριστά.
Γυναικείες φωνές Σοπράνο (Υψίφωνος) Αναμφισβήτητα η πιο αγαπημένη φωνή του κοινού και των συνθετών από την απαρχή της όπερας έως τον 21ο αιώνα είναι η ψηλότερη γυναικεία φωνή, δηλαδή η σοπράνο. Συνήθως υποδύεται την αφελή ενζενί, τη δαιμόνια υπηρέτρια ή τη βαγκνερική πρωταγωνίστρια. Υποκατηγορίες της σοπράνο (από την ψηλότερη ώς τη βαθύτερη) και ενδεικτικοί ρόλοι για καθεμία από αυτές είναι οι παρακάτω: Σουμπρέτα: Σουζάνα (Οι γάμοι του Φίγκαρο του Β. Α. Μότσαρτ) Λυρική κολορατούρα: Ολυμπία (Τα παραμύθια του Χόφμαν του Ζ. Όφενμπαχ)
37