Στοιχεία και περιβάλλοντα της μουσικής

Μάρκος Τσέτσος Στοιχεία και περιβάλλοντα της μουσικής Μια φιλοσοφική εισαγωγή στη μουσικολογία © 2012 Εκδόσεις Fagotto - Νίκος Θερμός ISBN: 978-960-6685-48-4 Fagottobooks Κεντρικό: Βαλτετσίου 15 Εξάρχεια, 10680 Αθήνα τηλ. 210-3645147, fax: 210-3645149 Υποκατάστημα: Ζακύνθου 7, 31100 Λευκάδα τηλ./fax: 26450-21095 info@fagottobooks.gr www.fagottobooks.gr

Μάρκος Τσέτσος

Στοιχεία και περιβάλλοντα της μουσικής Μια φιλοσοφική εισαγωγή στη μουσικολογία

Αθήνα 2012

Στη Μάρθα και τον Θανάση

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Προλογικά

σ. 9

Εισαγωγικά

σ. 11

Ι. Στοιχεία 1. Χρόνος 2. Μορφή 3. Έκφραση 4. Νόημα 5. Ερμηνεία 6. Αξία

σ. 15 σ. 23 σ. 33 σ. 43 σ. 53 σ. 63

ΙΙ. Περιβάλλοντα 7. Κοινωνία 8. Πολιτισμός 9. Ανθρωπότητα

σ. 71 σ. 83 σ. 95

Σ ΤΟΙ Χ Ε ΙΑ ΚΑ Ι Π Ε ΡΙ Β Α Λ ΛΟ Ν ΤΑ Τ Η Σ ΜΟΥΣΙΚΗΣ

Πρ ολογ ικά Στο μικρό αυτό βιβλίο αναπαράγεται, με ελάχιστες διορθώσεις και προσθήκες, το κείμενο των διαλέξεων με τίτλο «Φιλοσοφία της Μουσικής» που δόθηκαν την άνοιξη του 2012 στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών και στο πλαίσιο του Ελεύθερου Εργαστηρίου Μουσικής Παιδείας που διοργανώνει η Μεγάλη Μουσική Βιβλιοθήκη «Λίλιαν Βουδούρη». Το υλικό των διαλέξεων διαρθρώθηκε έτσι, ώστε να καλυφθεί με σύντομο πλην όμως περιεκτικό τρόπο ένα μεγάλο φάσμα ζητημάτων που αφορούν παλαιότερες και νεότερες φιλοσοφικές συζητήσεις περί μουσικής και διατυπώθηκε έτσι, ώστε να είναι όσο γίνεται πιο προσιτό στον «μέσο», πλην όμως στοιχειωδώς ενημερωμένο ακροατή. Προσωπικά πιστεύω πολύ στην εκλαΐκευση της επιστημονικής γνώσης, υπό τον όρο, φυσικά, ότι δεν ζημιώνει την σοβαρότητα του αντικειμένου και δεν αφαιρεί από κρίσιμες διαστάσεις της επιστημονικής συζήτησης. Το βιβλιαράκι αποτελείται από δύο μέρη. Στο πρώτο («Στοιχεία») εξετάζονται κριτικά μια σειρά από ζητήματα που αφορούν τη μουσική αυτή καθ’ εαυτήν: τη σχέση της με τον χρόνο, το πρόβλημα της μουσικής μορφής (μορφολογία) και της μουσικής έκφρασης, τους όρους και τα όρια του νοήματος στη μουσική και τη σχέση μουσικής και γλώσσας, τις προϋποθέσεις της «αληθινής» (Adorno) μουσικής ερμηνείας και, τέλος, το δύσκολο και «ακανθώδες» πρόβλημα της αξίας στη μουσική. Στο δεύτερο μέρος («Περιβάλλοντα») η μουσική εντάσσεται στα συμφραζόμενά της, 9

Μ Α ΡΚΟΣ Τ Σ Ε Τ ΣΟΣ

που διαρθρώνονται σε τρεις σημαίνοντες αναβαθμούς: την κοινωνία (κοινωνιολογία της μουσικής), τον πολιτισμό (πολιτισμική σπουδή και ανθρωπολογία της μουσικής) και την ανθρωπότητα (φιλοσοφική ανθρωπολογία της μουσικής). Η πραγμάτευση όλων των παραπάνω θεμάτων έχει κριτικό χαρακτήρα, με την έννοια ότι γίνεται προσπάθεια η σκέψη να κινηθεί όσο γίνεται πιο ευέλικτα μεταξύ της «Σκύλλας» του δογματισμού και της «Χάρυβδης» του σχετικισμού. Οφείλω βεβαίως να ενημερώσω τον αναγνώστη ότι η ανά χείρας εισαγωγή σε καίρια ζητήματα της μουσικολογίας, μολονότι συμπυκνωμένη, παραμένει εξαιρετικά σύντομη και ενδεχομένως αφήνει απέξω μια σειρά από προβλήματα και προσεγγίσεις που ορισμένοι θα θεωρούσαν εξόχως σημαντικά. Θα ήμουν επομένως ευτυχής αν η σύντομη αυτή εισαγωγή έδινε απλώς ένα καλό έναυσμα στους ενδιαφερόμενους αναγνώστες να συνεχίσουν τη μελέτη τους σε ευρύτερο και πιο εξειδικευμένο επίπεδο. Για τον σκοπό αυτό στο τέλος κάθε κεφαλαίου δίνονται βιβλιογραφικές καταστάσεις αποτελούμενες από βιβλία και άρθρα στα οποία ο Έλληνας αναγνώστης μπορεί να έχει εύκολη πρόσβαση τόσο στις βιβλιοθήκες του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών και του Τμήματος Μουσικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών, όσο και μέσα από ιστότοπους ψηφιοποιημένων περιοδικών όπως το JSTOR. Θερμές ευχαριστίες οφείλω στον εκδοτικό οίκο Fagotto για την υλοποίηση της έκδοσης, αλλά και συγχαρητήρια για την ποιοτική του προσέγγιση στο ζήτημα της ελληνόγλωσσης μουσικής βιβλιογραφίας.

Μάρκος Τσέτσος Κα λοκαίρι 2012

10

Σ ΤΟΙ Χ Ε ΙΑ ΚΑ Ι Π Ε ΡΙ Β Α Λ ΛΟ Ν ΤΑ Τ Η Σ ΜΟΥΣΙΚΗΣ

Εισαγωγικά Η μουσική τράβηξε την προσοχή των φιλοσόφων από την αρχαιότητα. Οι Πυθαγόρειοι αναγνώρισαν στη μουσική το ιδανικό πρότυπο για την κατανόηση των μυστικών του σύμπαντος, ο Πλάτωνας αναρωτήθηκε για την ηθική επίδραση της μουσικής και ο Αριστοτέλης για το ρόλο της στην πολιτική παιδεία του ανθρώπου. Η καταλυτική συμβολή της μουσικής σε κάθε είδους κοινωνική δραστηριότητα, θρησκευτική, πολιτική, αισθητική, δεν άφησε ασυγκίνητους τους φιλόσοφους της ύστερης αρχαιότητας και του Μεσαίωνα, οι περισσότεροι από τους οποίους κινήθηκαν στις βασικές γραμμές της αρχαιοελληνικής σκέψης. Η πραγματική επανάσταση στη φιλοσοφική προσέγγιση της μουσικής έμελε, ωστόσο, να έρθει στους νεότερους χρόνους: από τον Καρτέσιο (Descartes) και μετά, δεν υπάρχει σημαντικός φιλόσοφος που να μην έκανε με τον ένα ή τον άλλο τρόπο τη μουσική αντικείμενο της σκέψης του. Ο Rousseau, για παράδειγμα, βλέπει στη μουσική την αυθεντική μορφή επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων και το θεμέλιο της γλώσσας. για τον διαφωτιστή Kant η μουσική μπορεί μεν να είναι «περισσότερο απόλαυση παρά καλλιέργεια», η επίδρασή της όμως στο ανθρώπινο θυμικό είναι ασύγκριτα αμεσότερη και βαθύτερη σε σχέση με κάθε άλλη τέχνη. ο Hegel τοποθετεί τη μουσική στο υψηλότερο βάθρο της ιεραρχίας των τεχνών, ένα μόλις σκαλοπάτι κάτω από την ποίηση, ενώ για τον Schopenhauer και τον Nietzsche η μουσική είναι μακράν η σημαντικότερη από όλες τις τέχνες, αποκάλυψη των αληθινών περιεχομένων της ανθρώπινης 11

Μ Α ΡΚΟΣ Τ Σ Ε Τ ΣΟΣ

ύπαρξης και του κόσμου. Στον 20ο αιώνα η μουσική έγινε προνομιακό αντικείμενο έρευνας όλων σχεδόν των τάσεων της φιλοσοφίας, από τη φαινομενολογία και την αναλυτική παράδοση μέχρι τη μαρξιστική κριτική θεωρία, τον φιλοσοφικό μεταμοντερνισμό και την αποδόμηση. Εδώ εντούτοις δεν θα ασχοληθούμε με τη φιλοσοφία της μουσικής από ιστορική σκοπιά. Δεν θα δούμε δηλαδή τι είπε ο ένας ή ο άλλος φιλόσοφος για τη μουσική. Θα προσπαθήσουμε να εξετάσουμε όσο γίνεται πιο σύντομα και απλά μια σειρά από θεμελιώδη ερωτήματα για τη μουσική, στα οποία μόνον η φιλοσοφία μπορεί να δώσει απαντήσεις, με άλλα λόγια μια σειρά από φιλοσοφικά ερωτήματα για τη μουσική. Τι είναι όμως ένα φιλοσοφικό ερώτημα; Ένα φιλοσοφικό ερώτημα δεν ζητά να μάθει ούτε τι είδους αντικείμενο είναι κάτι, ούτε πώς, ούτε από ποιον είναι φτιαγμένο. Η απάντηση «μια καρέκλα» στο ερώτημα «τι είναι αυτό;» είναι μια μη φιλοσοφική απάντηση σε ένα μη φιλοσοφικό ερώτημα. Αν όμως στο ερώτημα «τι είναι αυτό» δοθεί η απάντηση «ένα αντικείμενο» και αμέσως ακολουθήσει το ερώτημα «τι είναι ένα αντικείμενο;», τότε το τελευταίο ερώτημα είναι αμέσως ένα φιλοσοφικό ερώτημα. Τα φιλοσοφικά ερωτήματα, με άλλα λόγια, αφορούν γενικές έννοιες με τις οποίες κατανοούμε την πραγματικότητα όπως: αντικείμενο, υποκείμενο, χρόνος, χώρος, ύλη, φύση, ύπαρξη, νόημα, γνώση, αξία, επικοινωνία, κοινωνία, άνθρωπος κ.ο.κ. Έτσι και στη μουσική, ερωτήματα του τύπου «πως λέγεται το κομμάτι που ακούω;», «ποιος είναι ο συνθέτης του;», «πότε έζησε και τι έκανε αυτός ο συνθέτης;», «τι γνωρίζουμε για την εποχή του;», «ποιο είναι το είδος, το ύφος ή η μορφή του κομματιού;» κ.ο.κ., δεν είναι ερωτήματα φιλοσοφικά, αλλά εμπειρικά, θεωρητικά, ιστορικά. Αντιθέτως, φιλοσοφικά είναι ερωτήματα του τύπου «σε τι διαφέρει η μουσική από τις άλλες τέχνες;», «ποια είναι η σχέση μορφής και περιεχομένου σε αυτήν;», «πώς εξηγείται η επίδραση της μουσικής στο συναίσθημα;», «πώς έχει νόημα χωρίς να είναι γλώσσα;», «ποια είναι η θέση της στην κοινωνία και τον πολιτισμό;» και τελικά «τι είναι μουσική;».

12

Σ ΤΟΙ Χ Ε ΙΑ ΚΑ Ι Π Ε ΡΙ Β Α Λ ΛΟ Ν ΤΑ Τ Η Σ ΜΟΥΣΙΚΗΣ

Επιλεγμένη βιβλιογραφία (χρονολογικά) K. Bücher, Arbeit und Rhythmus, Leipzig 21899. J. Combarieu, La musique, ses lois, son évolution, Paris 1907. Η. Siebeck, Grundfragen zur Psychologie und Ästhetik der Tonkunst, Tübingen 1909. C. Stumpf, Die Anfänge der Musik, Leipzig 1911. Κ. Οικονόμου, «Αισθητική της μουσικής, τεύχος Α΄», Τα μουσικά χρονικά, 1936. S. K. Langer, Philosophy in a New Key: A Study in the Symbolism of Reason, Rite, and Art, Harvard University Press, 1942. W. D. Anderson, Ethos and Education in Greek Music: The Evidence of Poetry and Philosophy, Harvard University Press, 1966. F. Busoni, Entwurf einer neuen Ästhetik der Tonkunst, Insel, 1974. Ο. ΨυχοπαίδηΦράγκου, Η αισθητική ερμηνεία του μουσικού έργου, Πύλη, 1979. Ι. Στραβίνσκι, Μουσική ποιητική, μτφρ. Μ. Γρηγορίου, Νεφέλη, 1980. H. M. Schueller, Music and Aesthetics in the Eighteenth and Early-Nineteenth Centuries, Cambridge University Press, 1981. E. Lippman (επιμ.), Musical Aesthetics: A Historical Reader (3 τόμοι), Pendragon Press, 1984-1990. Ε. Μουτσόπουλος, Η αισθητική του Brahms: φαινομενολογική εισαγωγή στη φιλοσοφία της μουσικής, Καρδαμίτσας, 1986-1989.

R. Katz, C. Dahlhaus (επιμ.), Contemplating Music: Source Readings in the Aesthetics of Music (4 τόμοι), Pendragon Press, 1987-1993. D. E. Tanay, Music in the Age of Ockham: The Interrelations between Music, Mathematics and Philosophy in the 14th Century, διατριβή, Berkeley 1989. H. Chadwick, Boethius: The Consolations of Music, Logic, Theology and Philosophy, Oxford University Press, 1990. F. Hand, Aesthetics of Musical Art or The Beautiful in Music, Reprint Services Corporation [1990-1996]. J. Levinson, Music, Art, and Metaphysics: Essays in Philosophical Aesthetics, Cornell University Press, 1990. E. Bloch, Essays on the Philosophy of Music, Cambridge University Press, 1991. L. Ferrara, Philosophy and the Analysis of Music: Bridges to Musical Sound, Form, and Reference, Greenwood Press, 1991.

E. Fubini, History of Music Aesthetics, Macmillan, 1991. P. Kivy, The Fine Art of Repetition: Essays in the Philosophy of Music, Cambridge University Press, 1993. E. Lippman, A History of Western Musical Aesthetics, University of Nebraska Press, 1994. Th. W. Adorno κ.ά., German Essays on Music, Continuum International Publishing, 1994. M. Paddison, Adorno’s Aesthetics of Music, Cambridge University Press, 1995. R. Scruton, The Aesthetics of Music, Clarendon Press, 1997.

L. Goehr, The Quest for Voice: On Music, Politics, and the Limits of Philosophy, University of California Press, 1998. E. Lippman, The Philosophy and Aesthetics of Music, University of Nebraska Press, 1999. E. Lippman, Η ηθική αντίληψη της μουσικής στην αρχαία Ελλάδα, Ανοιχτή Πόλη, 1999. Κ. Ντάλχαους, Η αισθητική της μουσικής, μτφρ. Α. Οικονόμου, Στάχυ, 2000. R. A. Sharpe, Music and Humanism: An Essay in the Aesthetics of Music, Oxford University Press, 2000.

P. Kivy, Introduction to a Philosophy of Music, Clarendon Press, 2002. Έγελος [Hegel], Η αισθητική της μουσικής, μτφρ. Μ. Τσέτσος, Εστία, 2002. E. Hanslick, Για το ωραίο στη μουσική, μτφρ. Μ. Τσέτσος, Εξάντας, 2003. St. Davies, Themes in the Philosophy of Music, Oxford University Press, 2003. Κ. Φλώρος, Ο άνθρωπος, ο έρωτας και η μουσική, μτφρ. Γ. Δ. Αγραφιώτης, Νεφέλη, 2003. Μ. Τσέτσος, Βούληση και ήχος. Η μεταφυσική της μουσικής στη φιλοσοφία του Σοπενχάουερ, Εστία, 2004. Α. Σοπενχάουερ, Τα κείμενα για τη μουσική, παράρτημα στο Μ. Τσέ13

Μ Α ΡΚΟΣ Τ Σ Ε Τ ΣΟΣ

τσος 2004. G. Marcel, Music and Philosophy, Marquette University Press, 2005. Π. Καϊμάκης, Φιλοσοφία και μουσική. Η μουσική στους Πυθαγορείους, τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη και τον Πλωτίνο, Μεταίχμιο, 2005. Λ. Γκέρ, Το φανταστικό μουσείο των μουσικών έργων. Ένα δοκίμιο για τη φιλοσοφία της μουσικής, μτφρ. Κ. Κορομπίλη, Εκκρεμές, 2005. N. Γκούντμαν [Goodman], Γλώσσες της τέχνης, μτφρ. Π. Βλαγκόπουλος, Εκκρεμές, 2005. E. Lippman, A Humanistic Philosophy of Music, Pendragon Press, 2006. M. Spitzer, Music as Philosophy: Adorno and Beethoven’s Late Style, Indiana University Press, 2006. B. Bujić, Music in European Thought (1851-1912), Cambridge University Press, 2008. B. C. Hulse, N. Nesbitt (επιμ.), Sounding the Virtual: Gilles Deleuze and the Theory and Philosophy of Music, Ashgate, 2010. St. L. Sorgner (επιμ.), Music in German Philosophy: An Introduction, The University of Chicago Press, 2010. Τ. Β. Αντόρνο, Η φιλοσοφία της Νέας Μουσικής, μτφρ. Τ. Σιετή, Ο. Ψυχοπαίδη-Φράγκου, Νήσος, 2012. Μ. Τσέτσος, Η μουσική στη νεότερη φιλοσοφία. Από τον Καντ στον Αντόρνο, Αλεξάνδρεια (εκδ.), 2012.

14

Σ ΤΟΙ Χ Ε ΙΑ ΚΑ Ι Π Ε ΡΙ Β Α Λ ΛΟ Ν ΤΑ Τ Η Σ ΜΟΥΣΙΚΗΣ

I . Στ ο ι χ ε ί α

1 Χρόνος Αν κάποιος μας ζητούσε να διαφοροποιήσουμε τη μουσική από τις άλλες τέχνες, ένα από τα πρώτα πράγματα που θα ερχόταν στο νου μας θα ήταν ότι η μουσική είναι τέχνη του χρόνου, σε αντίθεση με την αρχιτεκτονική, τη ζωγραφική ή τη γλυπτική που είναι τέχνες του χώρου. Τέχνη του χρόνου δεν είναι όμως μόνο η μουσική. Η ποίηση, το θέατρο, ο κινηματογράφος είναι κι αυτές τέχνες του χρόνου. Ένα ποίημα, ένα θεατρικό έργο, μία κινηματογραφική ταινία, όπως ένα μουσικό έργο, ξεκινούν κάποια συγκεκριμένη χρονική στιγμή, αναπτύσσονται για ορισμένη χρονική διάρκεια και παύουν κάποια άλλη χρονική στιγμή. Το ερώτημα που πρέπει να τεθεί, επομένως, είναι με ποιο διαφορετικό από τις άλλες τέχνες τρόπο η μουσική είναι τέχνη του χρόνου και όχι αν είναι τέχνη του χρόνου. Πριν όμως προσπαθήσουμε να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα, πρέπει να ξεκαθαρίσουμε δυο πράγματα. Καταρχάς, όταν λέμε ότι η μουσική είναι τέχνη του χρόνου εννοούμε κάτι παραπάνω από το ότι κάθε εκτέλεση μουσικής πραγματοποιείται σε ορισμένο και για ορισμένο χρόνο. Ο χρόνος, με την τυπική αυτή έννοια, αφορά ούτως ή άλλως κάθε είδους αντικείμενο: ακόμα και ένα ηλιακό σύστημα γεννιέται και πεθαίνει, η διάβρωση μεταβάλλει με το χρόνο το σχήμα ενός βουνού. Χρόνος χρειάζεται για την κίνηση υλικών πραγμάτων και για τη μεταβολή της κατάστασής τους. Ένας πίνακας δημιουργείται μια ορισμένη στιγμή του χρόνου και μπορεί να καταστραφεί, να πάψει να υπάρχει μιαν άλλη. Όταν λέμε, λοιπόν, ότι η μουσική είναι τέχνη του χρόνου, εννοούμε ότι δεν μπορεί να υπάρξει παρά μόνο μέσα στο χρόνο, ο 15