Οι βραδιές της ορχήστρας

Hector Berlioz Οι Βραδιές της ορχήστρας (από τη δεύτερη, αναθεωρημένη έκδοση του 1854) Τίτλος πρωτοτύπου: Les Soir�es de l’orchestre Επιλογή - μετάφραση: Μιχάλης Βεκιάρης Ευχαριστούμε τον κ. Αλέξανδρο Χαρκιολάκη για τη βοήθειά του. Εικόνα εξωφύλλου: Hector Berlioz του Anthony Staynes © 2011 Εκδόσεις Fagotto - Νίκος Θερμός ISBN 978-960-6685-36-1 Fagottobooks Κεντρικό: Βαλτετσίου 15, 10680 Αθήνα Τηλ.: 210-3645147, Fax: 210-3645149 Υποκατάστημα: Ζακύνθου 7, 311 00 Λευκάδα Τηλ./Fax: 26450-21095 info@fagottobooks.gr, www.fagottobooks.gr

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Σημείωμα του μεταφραστή.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 Πρόλογος. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Πρόσωπα του διαλόγου. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Πρώτη Βραδιά.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Δεύτερη Βραδιά. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Τέταρτη Βραδιά.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Έβδομη Βραδιά. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Όγδοη Βραδιά.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 Ένατη Βραδιά.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Δωδέκατη Βραδιά.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 Δέκατη έκτη Βραδιά. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 Δέκατη όγδοη Βραδιά. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 Εικοστή δεύτερη Βραδιά. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 Εικοστή τέταρτη Βραδιά.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 Εικοστή πέμπτη Βραδιά.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 Επίλογος.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

Σ Η ΜΕ Ι Ω ΜΑ ΤΟΥ ΜΕΤΑΦ ΡΑΣΤΗ. Δεν είναι ίσως αρκετά γνωστό ότι ο μεγάλος γάλλος συνθέτης του ρομαντισμού Hector Berlioz (1803-1869) διακρινόταν για την εξαιρετική του συγγραφική ικανό­τητα: «Ο Berlioz, εκτός του ότι είναι ένας μεγάλος συν­θέτης, γράφει με φαντασία, έμπνευση και πνεύμα που πολλοί επαγγελματίες συγγραφείς, ανίκανοι να γράψουν την παραμικρή φούγκα, θα μπορούσαν να ζηλέψουν» (Th�ophile Gautier). Ο Berlioz ασχολήθηκε με την κριτική για περισσότερο από σαράντα χρόνια. Ήταν μια επιλογή στην οποία οδη­γήθηκε εν μέρει από ανάγκη, στην προσπάθειά του να έχει ένα σχετικά σταθερό εισόδημα: «Η μοίρα το θέλησε. Γίνομαι κριτικός» (Απομνημονεύματα, Κεφάλαιο 21). Η δραστηριότητα βέβαια αυτή παρουσίαζε μεγάλο ενδιαφέ­ρον γι’ αυτόν, καθώς του έδινε τη δυνατότητα να παρου­σιάζει, πάντα με ευρηματικότητα και οξύτητα, τις από­ψεις του πάνω σε μουσικά ζητήματα της εποχής του. Τα άρθρα που ο Berlioz θεώρησε πιο επιτυχημένα, τα συγκέντρωσε σε συλλογές. Έτσι προέκυψαν Οι Βραδιές της ορχήστρας (Les Soir�es de l’orchestre, 1852), Τα Πα­ράξενα της μουσικής (Les Grotesques de la musique, 1859) και το Μέσα από τραγούδια (`A travers chants, 1862). Εκτός από τα βιβλία με κριτικές, πρέπει να ανα­φέρουμε τα Απομνημονεύματα (M�moires, 1870), γραμ­μένα για να εκδοθούν μετά τον θάνατό του, και την τε­ράστια αλληλογραφία του (πάνω από τρεις χιλιάδες γράμματα), που η έκδοσή της ολοκληρώθηκε πρόσφατα. Ακόμη, τεχνικά βιβλία της μουσικής όπως το περίφημο Μεγάλη Πραγματεία σύγχρονης ενοργάνωσης και ενορ­χήστρωσης (Grand Trait� d’instrumentation et d’or­chestration modernes, 1843), πρώτο ιστορικά έργο για την ορχήστρα από τον πρώτο μεγάλο γνώστη της. Στις Βραδιές της ορχήστρας, τα κείμενα παρουσιάζο­νται με τη μορφή αναγνώσεων ή διηγήσεων των μουσι­κών μιας φανταστικής ορχήστρας όπερας που, προσπα­θώντας να διασκεδάσουν την πλήξη τους από τα, εκτός λίγων εξαιρέσεων, βαρετά έργα που παίζουν, διαβάζουν και φλυαρούν ακατάπαυστα. Η επινόηση αυτή δίνει την ευκαιρία στον συγγραφέα να γράψει μερικούς πνευματώ­δεις, γεμάτους με αστείρευτο κέφι

Ο Ι Β ΡΑ Δ Ι Ε Σ Τ Η Σ Ο Ρ Χ Η ΣΤ ΡΑ Σ .

5

διαλόγους και προσφέρει στην ενότητα και στη ροή του βιβλίου. Στις, συχνά αλλόκοτες, ιστορίες που ακούγονται, το πραγματικό μπλέκεται με το φανταστικό, ενώ ο Berlioz μπορεί να μιλάει άλλοτε ως συγγραφέας, άλλοτε ως Corsino (πρώτο βιολί και συνθέ­της, φωνή του πάθους) ή ως κάποιος ήρωας των αφηγή­σεών του (όπως ο αφοσιωμένος μέχρι θανάτου στη μου­σική Αδόλφος της 12ης βραδιάς ή ο Xilef της ουτοπικής μουσικής πόλης Ευφωνίας στην 25η). Οι Βραδιές της ορχήστρας επικρίνουν ανελέητα τα μου­σικά ήθη του ου 19 αιώνα, ιδιαίτερα την εμπορευματο­ποίηση της όπερας και τον εκφυλισμό της αισθητικής του κοινού. Όλα τα μέσα, από τη λεπτή ειρωνεία ως τον ά­γριο σαρκασμό, χρησιμοποιούνται γι’ αυτόν τον σκοπό. Ακόμη και το μακάβριο στοιχείο μπορεί να συμπεριλη­φθεί σ’ αυτά (όπως στην 4η Βραδιά, με τον άμοιρο που πληρώνει μετά θάνατον την ασέβειά του προς τα μουσικά αριστουργήματα). Αλλού πάλι, όταν ο Berlioz μιλάει για συνθέτες που λατρεύει, όπως ο Gluck ή ο Weber ή για την αξία της μουσικής, αγνός ενθουσιασμός τον κυριεύει. Η εκφραστική του άνεση, το ασυμβίβαστο, ανατρεπτικό πνεύμα του και το παθιασμένο, χαρακτηριστικό του ρο­μαντικού καλλιτέχνη ύφος του, κάνουν τα κείμενά του απολαυστικά. Εκτός από απολαυστικά, όμως, είναι πολύ συχνά και επίκαιρα: εύκολα θα αναγνωρίσει κανείς σ’ αυτά καταστάσεις ανάλογες με αυτές που χαρακτηρίζουν, συνήθως ακόμη πιο έντονα, και τη σημερινή μουσική πραγματικότητα (όπως για παράδειγμα η ελαφρότητα των κάθε είδους «αστεριών» της μουσικής, οι συμβάσεις των μουσικών διαγωνισμών ή η μαζική παραγωγή και κατανάλωση μου­σικής). Η επιλογή των αποσπασμάτων έγινε με κριτήριο κυ­ρίως τον πλούτο και την πρωτοτυπία τους, την ανάδειξη της μουσικής πραγματικότητας της εποχής και της προσωπικότητας του συγγραφέα καθώς και τη διαχρονική αξία των ιδεών που πε­ριέχουν. Στο σύνολό τους περιλαμβάνονται ο Πρόλογος και τέσσερις Βραδιές (η 4η, η 12η και οι πολύ σύντομες 22η και 24η). Ο αριθμός των σημειώσεων περιορίστηκε στις πιο απαραίτητες. Ελπίζω ο αναγνώστης να χαρεί το διάβασμα αυτών των κειμένων όσο εγώ τη μετάφρασή τους. Ρόδος, Νοέμβριος 2011

6

HECTOR BERLIOZ

«Στους καλούς μου φίλους τους καλλιτέχνες της ορχήστρας της Χ*** πόλης πολιτισμένης»

Ο Ι Β ΡΑ Δ Ι Ε Σ Τ Η Σ Ο Ρ Χ Η ΣΤ ΡΑ Σ .

9

Π ΡΟΛΟ ΓΟΣ . Υπάρχει στα βόρεια της Ευρώ­πης ένα λυρικό θέατρο όπου οι μου­σικοί, πολλοί από τους οποίους είναι άνθρωποι πνευματώδεις, έχουν τη συνήθεια να επιδίδονται στην ανάγνωση ή ακόμη και σε συ­ζητήσεις λίγο-πολύ φιλολογικές και μουσικές κατά τη διάρκεια της ε­κτέλεσης όλων των ασήμαντων έρ­γων όπερας. Σα να λέμε ότι διαβά­ζουν και κουβεντιάζουν πολύ. Σε όλα τα αναλόγια, δίπλα στις πάρτες, βρίσκεται κατά συνέπεια κάποιο βιβλίο. Έτσι που ο μουσικός που φαίνεται ο περισσότερο απορ­ροφημένος στην προσεκτική παρατήρηση του μέρους του, ο πιο απασχολημένος στο μέτρημα των παύσεών του και στην παρακολούθηση με το μάτι της ατάκας του, έχει πολύ συχνά βυθιστεί ολοκληρωτικά στις υπέροχες σκη­ νές του Balzac, στους γοητευτικούς ηθογραφικούς πίνα­κες του Dickens, ακόμη και στη μελέτη κάποιας επιστή­μης. Ξέρω έναν που, στη διάρκεια των δεκαπέντε πρώ­των παραστάσεων μιας περίφημης όπερας, διάβασε, ξα­ναδιάβασε, μελέτησε σε βάθος και κατάλαβε τους τρεις τόμους του Κόσμου του Humboldt· έναν άλλο που, κατά τη διάρκεια της μακράς επιτυχίας ενός ανόητου έργου εντελώς άγνωστου σήμερα, κατόρθωσε να μάθει αγγλικά και έναν άλλο ακόμη που, προικισμένος με μια εξαιρε­τική μνήμη, διηγήθηκε στους γείτονές του πάνω από δέκα τόμους με παραμύθια, νουβέλες, ανέκδοτα και αθυ­ροστομίες. Ένα μόνο από τα μέλη αυτής της ορχήστρας δεν επι­τρέπει στον εαυτό του καμιά διασκέδαση. Αφοσιωμένος στη δουλειά του, δραστήριος, ακούραστος, με τα μάτια καρφωμένα στις νότες, το χέρι πάντα σε κίνηση, θα το θεωρούσε ατιμωτικό αν παρέλειπε ένα όγδοο ή προκαλού­σε επίπληξη για την ποιότητα του ήχου του. Στο τέλος κάθε πράξης, κατακόκκινος, ιδρωμένος, εξου­θενωμένος, μόλις που αναπνέει· κι όμως δεν τολμά να εκμεταλλευτεί τις στιγμές που του αφήνει η διακοπή των μουσικών εχθρο-

10

HECTOR BERLIOZ

πραξιών για να πάει να πιει ένα ποτήρι μπίρα στο γειτονικό καφέ. Ο φόβος μη χάσει, καθυστε­ρώντας, τα πρώτα μέτρα της επόμενης πράξης, αρκεί για να τον καθηλώσει στη θέση του. Συγκινημένος από τον ζήλο του, ο διευθυντής του θεάτρου στο οποίο ανήκει του έστειλε μια μέρα έξι μπουκάλια κρασί ως εμψύχωση. Ο καλλιτέχνης, που έχει συναίσθηση της αξίας του, κάθε άλλο παρά δέχτηκε με ευγνωμοσύνη αυτό το δώρο, αλλά το επέστρεψε στον διευθυντή με αυτά τα λόγια: «Δεν έχω ανάγκη εμψύχωσης!» Μαντεύει κανείς ότι μιλώ για τον εκτελεστή της γκρανκάσας. Οι συνάδελφοί του, αντίθετα, δεν διακόπτουν τις αναγνώσεις, διηγήσεις, συζητήσεις και φλυαρίες τους, παρά για χάρη των μεγάλων αριστουργημάτων ή όταν, στις συνηθισμένες όπερες, ο συνθέτης τούς έχει εμπιστευ­τεί ένα κύριο και εξέχον μέρος· περίπτωση κατά την οποία η εκούσια αφηρημάδα τους θα διακρινόταν πολύ εύκολα και θα τους εξέθετε. Ακόμη και τότε όμως, καθώς η ορχήστρα δεν εκτίθεται ποτέ ολόκληρη, το απο­τέλεσμα είναι ότι αν η συζήτηση και οι φιλολογικές με­λέτες ατονούν στη μια πλευρά, αναζωπυρώνονται στην άλλη, και οι δεινοί ομιλητές της αριστερής πλευράς ξαναπαίρνουν τον λόγο όταν αυτοί της δεξιάς ξαναπιά­νουν το όργανό τους. Το γεγονός ότι επισκέπτομαι τακτικά ως ερασιτέχνης αυτή τη λέσχη μουσικών, κατά τη διαμονή μου κάθε χρόνο στην πόλη που βρίσκεται, μου επέτρεψε να ακού­σω την αφήγηση ενός αρκετά μεγάλου αριθμού ανεκδό­ των και μικρών ιστοριών· ανταπέδωσα μάλιστα αρκετές φορές, το ομολογώ, την ευγένεια των αφηγητών, διηγού­μενος ή διαβάζοντας κάτι με τη σειρά μου. Όμως, ο μου­σικός ορχήστρας αναμασά από τη φύση του τα ίδια και, όταν έχει προκαλέσει το ενδιαφέρον ή έχει κάνει το α­κρο­ατήριό του να γελάσει μια φορά με ένα ευφυολόγημα ή κάποια ιστοριούλα, έστω κι αν είναι 25 Δεκεμβρίου, μπορεί κανείς να είναι σίγουρος ότι, για να επιδιώξει μια νέα επιτυχία με τον ίδιο τρόπο, δεν θα περιμένει το τέλος του χρόνου. Έτσι που, ακούγοντας συνεχώς αυτά τα ωραία πράγματα, έφτασαν να με κατατρύχουν όσο σχε­δόν και οι άνοστες παρτιτούρες στις οποίες χρησιμεύουν ως συνοδεία· και παίρνω την απόφαση να τα γράψω, να τα δημοσιεύσω μάλιστα, διανθισμένα με τους επεισοδιακούς διαλόγους των ακροατών και

Ο Ι Β ΡΑ Δ Ι Ε Σ Τ Η Σ Ο Ρ Χ Η ΣΤ ΡΑ Σ .

11

των αφηγητών, για να δώσω ένα αντίτυπο στον καθένα απ’ αυτούς και να μην ξαναμιλήσουν πια γι’ αυτά. Εννοείται ότι ο εκτελεστής της γκρανκάσας είναι ο μόνος που δεν θα πάρει καθόλου μέρος στη βιβλιογρα­φική μου απλοχεριά. Ένας άνθρωπος τόσο εργατικός και τόσο δυνατός περιφρονεί τις ασκήσεις πνεύματος.

12

HECTOR BERLIOZ

Ο Ι Β ΡΑ Δ Ι Ε Σ Τ Η Σ Ο Ρ Χ Η ΣΤ ΡΑ Σ .

13

Π ΡΟΣΩ Π Α ΤΟΥ Δ Ι Α ΛΟ ΓΟΥ. Ο ΜΑΕΣΤΡΟΣ CORSINO, πρώτο βιολί, συνθέτης SIEDLER, κορυφαίος των δεύτερων βιολιών DIMSKI, πρώτο κοντραμπάσο TURUTH, δεύτερο φλάουτο KLEINER μεγάλος, τυμπανίστας KLEINER μικρός, πρώτο βιολοντσέλο DERVINCK, πρώτο όμποε WINTER, δεύτερο φαγκότο BACON, βιόλα (δεν είναι απόγονος του εφευρέτη της πυρίτιδας1) MORAN, πρώτο κόρνο SCHMIDT, τρίτο κόρνο ΕΝΑΣ ΚΥΡΙΟΣ, τακτικός στα θεωρεία της σκηνής Ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ

1

Δεν διακρίνεται για την ευφυΐα του. Ο άγγλος Roger Bacon περιέγραψε πρώτος στη Δύση το 1220 την παρασκευή της πυρίτιδας.