Πάτρια ίχνη by www.fagottobooks.gr

Νίκος Βαγενάς Πάτρια ίχνη Ψηφίδες από τη Λευκάδα του χθες © 2014 Εκδόσεις Fagotto - Νίκος Θερμός ISBN: 978-960-6685-60-6 Fagottobooks Κεντρικό: Βαλτετσίου 15, 10680 Αθήνα τηλ. 210-3645147, fax: 210-3645149 Υποκατάστημα: Ζακύνθου 7, 31100 Λευκάδα τηλ./fax: 26450-21095 info@fagottobooks.gr www.fagottobooks.gr

Νίκος Βαγενάς

Πάτρια ίχνη ψηφίδες από τη Λευκάδα του χθες

Επιμέλεια - Επιλεγόμενα Δημήτρης Σπ. Τσερές

Αθήνα, 2014

Προαιρετική απολογία Δεν φανταζόμουνα ότι με τη γραφίδα θα ταξίδευα, σαν άλλος τοπικός Γκιούλιβερ, όχι σε άγνωστα μέρη, αλλά στα γνωστά που η μνήμη ήδη έχει αρχίσει άλλες φορές να τα ξεχνάει κι άλλες φορές να τα μπερδεύει. Μια απλή συνάντηση της στιγμής μεταξύ καλών φίλων ήτανε η αιτία της πρώτης μου ηλεκτρονικής παρουσίας με κάποια κείμενα. Τα όσα ακολουθούν στις επόμενες σελίδες προέρχονται από προσωπικά βιώματα, αφηγήσεις παλαιοτέρων καθώς και από τη γνώση που απόκτησα, διαβάζοντας εργασίες, συμπολιτών και μη, οσάκις τα θέματα απαιτούσαν ιστορικές αναφορές. Η σχέση μου με τη Χώρα (δυστυχώς μόνο μ᾽ αυτή) εξακολουθεί αδιατάρακτη, ήδη από την ώρα που άνοιξα τα μάτια μου σ᾽ ένα καντούνι στην κοντράδα τ᾽ς Άγια Παρασκευής, λίγα μέτρα από το μόλο. Μοιραία, λοιπόν, ζυμώθηκα μ᾽ όλα εκείνα που διαμόρφωναν τον, ακατανόητο για πολλούς, τύπο του Λευκαδίτη, αφού σε καθημερινή, σχεδόν, βάση είχα το…προνόμιο να γνωρίζω πρόσωπα και να βιώνω καταστάσεις εκ του σύνεγγυς. Τα θέματα, που πραγματεύομαι, «έρχονται» από το παρελθόν, όχι για να ικανοποιηθεί το βίτσιο της παρελθοντολαγνείας, αλλά επειδή ετούτος ο τόπος μας (που ακόμα ανέχεται να τον πατούμε) έχει πλούσια διαδρομή στα ιστορικά, πολιτισμικά και καλλιτεχνικά πράγματα, σε σχέση με τη σημερινή πενία που, σαν ιοβόλος μέδουσα, έχει κατακλύσει τα τοπικά πολιτιστικά δρώμενα. Ασφαλώς, το primum vivere έχει τον πρώτιστο ρόλο στην καταρρακωμένη εποχή μας, πλην όμως με την ανατομία της κατάστασης αυτής και τις συνέπειες που επιφέρει ασχολούνται άλλοι αξιότεροι εμού μέσα από κάθε λογής μέσον ενημέρωσης. Μη χωρώντας, λοιπόν, μέσα στο κλουβί της σύγχρονης εποχής, έμεινα απέξω, επειδή λόγω ηλικίας δεν αντέχω τους δια-

γωνισμούς, τους συναγωνισμούς και κυρίως τους διαγκωνισμούς με έπαθλο την κοινωνική καταξίωση. Ίσως να φταίνε κάποιοι περίεργοι τύποι που τους είχα κάποτε (εξωσχολικούς) δασκάλους, οι οποίοι μου χάραξαν και μένα, με το δικό τους αζιμούθιο, μια παρόμοια πορεία ζωής. Οφείλω βέβαια να πω ότι η μέχρι τώρα προσπάθειά μου (το βιβλίο που κρατάτε δηλαδή) δεν θα είχε φθάσει στο τελικό στάδιο, εάν δεν υπήρχε το ενδιαφέρον, ο ενθουσιασμός και η αγάπη για τον τόπο μας, τόσο από την ακούραστη συνεργάτιδα κ. Βιολέττα Σάντα, όσο και από τον ρέκτη και αεικίνητο φιλόλογο, καθηγητή κ. Δημήτρη Τσερέ που όντως καταπονήθηκαν προκειμένου να δαμάσουν τα απείθαρχα γραφτά μου. Ειδικότερα, η κ. Βιολέττα Σάντα επιφορτίστηκε, στην πρώτη φάση της ηλεκτρονικής παρουσίασης, τη δακτυλογράφηση (βλέπετε έχω μείνει ακόμα στην εποχή της γραφομηχανής) των κειμένων, εμπλουτισμένων με τις απαραίτητες φωτογραφίες, ενώ ο αγαπητός φίλος κ. Δημήτρης Τσερές την ανασύνθεση και αναδιατύπωση των εν λόγω κειμένων, σύμφωνα με τους κανόνες της κοινής νεοελληνικής, και την εμφάνιση του βιβλίου γενικά. Τέλος, ευχαριστίες απευθύνω στην κ. Ιωάννα Φέτση, γιατρό μικροβιολόγο, ζωγράφο και σκιτσογράφο (που εκφράζει δημιουργικά την κλίση της με μοναδικό της όργανο το ποντίκι του υπολογιστή) καθώς και θεατρική συγγραφέα, τα ωραία σκίτσα της οποίας εικονογράφησαν τα «Ευτράπελα που δεν γράφτηκαν ποτέ», και προς τις Διευθύνσεις της Δημόσιας Βιβλιοθήκης, των ΓΑΚ-Αρχείων Νομού Λευκάδας και της Χαραμογλείου Βιβλιοθήκης για την πολύτιμη βοήθεια που μου προσέφεραν στην αναζήτηση του ιστορικού υλικού, καθώς και τους εν ζωή λιγοστούς συμπολίτες μου για τη δική τους βοήθεια σε γνώσεις ή πληροφορίες που έρχονται από τον δρόμο της παράδοσης. Αν κάποιον αθέλητά μου ξέχασα, ας δείξει επιείκεια στην ελλιπή μνήμη μου. Καλοκαίρι 2014 Νίκος Βαγενάς

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

Α. ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΛΙΜΝΟΘΑΛΑΣΣΑΣ

1. 2. 3. 4.

Από το Κάστρο Από το Κάστρο Περιπλάνησις εις Περιπλάνησις εις

ίσαμε το μόλο (Μέρος ίσαμε το μόλο (Μέρος το γνωστό-άγνωστον το γνωστό-άγνωστον

Α΄) Β΄) (Μέρος Α΄) (Μέρος Β΄)

σ. σ. σ. σ.

11 15 22 32

Β. ΣΗΜΑΤΑ ΧΩΡΟΥ

5. Ο εξωτερικός λιμήν της πόλεως (Μέρος Α΄) 6. Ο εξωτερικός λιμήν της πόλεως (Μέρος Β΄) 7. Οι μόλοι της Χώρας (Μέρος Α΄) 8. Οι μόλοι της Χώρας (Μέρος Β΄) 9. Οι μόλοι της Χώρας (Μέρος Γ΄) 10. Τα ᾽κονοστάσα των δρόμων 11. Τα… χιλιόμετρα 12. Ο δρόμος της Κουζούντελης 13. Η Μεγάλη Βρύση 14. Οι βρύσες 15. Ο Δημοτικός Ανθών 16. Η Πλατεία Δικαστηρίων 17. Το Δημοτικό Σχολείο στο Μαρκά (Μέρος Α΄) 18. Το Δημοτικό Σχολείο στο Μαρκά (Μέρος Β΄)

σ. 43 σ. 51 σ. 63 σ. 73 σ. 81 σ. 86 σ. 92 σ. 94 σ. 97 σ. 102 σ. 107 σ. 115 σ. 118 σ. 126

Γ. ΑΠΟ ΤΟ ΧΩΡΟ ΤΩΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΩΝ

19. 20. 21. 22. 23. 24. 25.

Οι παγωτατζήδες Ο Ζακχαίος Δουλειές του ποδαριού και υπαίθριοι καταστηματάρχες Το καροτσίνι Οι χαμάλες Το κάρο Οι φούρνοι

σ. σ. σ. σ. σ. σ. σ.

133 137 139 146 151 153 156

Δ. ΤΗΣ ΨΥΧΑΓΩΓΙΑΣ

26. 27. 28. 29.

Οι κι...ματογράφοι Αγιομαυρίτικα μπάνια Καρναβαλικά (Μέρος Α΄) Καρναβαλικά (Μέρος Β΄)

σ. σ. σ. σ.

169 178 185 190

Ε. ΕΥΤΡΑΠΕΛΑ ΠΟΥ ΔΕΝ ΓΡΑΦΤΗΚΑΝ ΠΟΤΕ

30. 31. 32. 33. 34. 35.

Μικρή εισαγωγή σ. 199 Το τριομφίδι σ. 202 Ιστορία της Ισπανίας - Στο κρατητήριο - Το κολατσιό σ. 204 Το δίπλωμα οδήγησης - Το κοπάδι - Ο εισπράκτορας του ΤΕΒΕ σ. 208 Το στοίχημα σ. 213 Η εκδίκηση σ. 216

ΣΤ. ΛΕΥΚΑΔΙΩΝ Ο ΥΠΕΡΒΑΛΛΩΝ

36. Λευκαδίων ο υπερβάλλων (Μέρος Α΄) 37. Λευκαδίων ο υπερβάλλων (Μέρος Β΄) 38. Ανακοίνωση από το Υπερπέραν

σ. 221 σ. 226 σ. 231

Ζ. ΤΩΝ ΕΘΙΜΩΝ

39. Το ψωμί του κουτσού 40. Το χάσκα 41. ...Και του χρόνου! Έθιμα της Πρωτοχρονιάς

σ. 239 σ. 241 σ. 243

Η. ΠΕΝΙΑΣ ΤΕΧΝΑΙ

42. Το καρμπούρο 43. Το πριονίδι

σ. 253 σ. 256

ΕΠΙΛΕΓΟΜΕΝΑ

Του Δημήτρη Σπ. Τσερέ

σ. 261

Της θάλασσας και της λιμνοθάλασσας

Από το Κάστρο ίσαμε το μόλο Μέρος Α΄ Κάποια από τούτα που ακολουθούν υπάρχουν ως επίσημα ή ιστορικά στοιχεία, άλλα καθιερώθηκαν (άγνωστο πώς) από τους μπουρανέλλους και άλλα (άγνωστο πάλι πώς) μεταπήδησαν σε πλησιόχωρες τοποθεσίες. Τα μεν επίσημα ή ιστορικά στοιχεία θα τα συναντούν οι ιστορικοί του μέλλοντος μέσα από τις αρχειακές πηγές τα δε ανεπίσημα είναι μοιραίο να χαθούν στη χοάνη του χρόνου, αφού δεν αναφέρονται πουθενά, παρεκτός σε τυχόντα ελάχιστα χρονογραφήματα και κείμενα τοπικού λαογραφικού ενδιαφέροντος. Το είδος της ηλεκτρονικής σελίδας, που πρόθυμα ανέλαβε να φιλοξενήσει θέματα, που άπτονται της ιστορίας ή των πάσης φύσεως δρώμενων του παρελθόντος του τόπου μας, δεν ενδείκνυται για πλατυασμούς. Τα όσα ακολουθούν περιορίζονται σε μια όσο το δυνατόν συνοπτική περιγραφή.

Εικόνα 1. To Φρούριο, η λιμνοθάλασσα, η πόλη της Αγίας Μαύρας, η πεδιάδα της Αμαξικής, οι αλυκές και ο δίαυλος κατά τα τέλη του 18ου αι. (Antonio Paravia, S. Maura ed Amaxichi, Μουσείο Κορρέρ Βενετία. Δημοσιεύτηκε στο: Δίαυλος-Διώρυξ Λευκάδας 1688-1987, ΓΑΚ-Αρχεία Νομού Λευκάδας, Λευκάδα 2008, σ. 11).

Της θάλασσας και τ η ς λ ι μ ν ο θ ά λ α σ σ α ς

Στο χώρο του σημερινού ερειπωμένου εργοστασίου ΤΑΟΛ και στο αγρόκτημα του πάλαι ποτέ Θεοδώρου Αλέξανδρου Καλκάνη με το χαρακτηριστικό «κεραμιδί» κτήριο-έπαυλη, υπήρχε το Ξώμπουργκο, δηλαδή ο δυτικός συνοικισμός της τειχισμένης πόλης Αγιομαύρα, που αποκαλούνταν και Χώρα. Διατηρήθηκε μέχρι τη βενετσιάνικη άλωση του 1684 και στη συνέχεια μεταφέρθηκε στη σημερινή πόλη, η οποία και διατήρησε την ονομασία Χώρα, ακόμα κι αν επισήμως αποκαλούνταν Αμαξική1 και ιταλιστί Amaxichi. Από τα πρώτα χρόνια της Βενετοκρατίας, η καμπυλοειδής αμμουδιά του σημερινού ΤΑΟΛ αποκαλούνταν Sette (από το: Molo di sette), δηλαδή εφτά, αφού ενωμένη με την αμμουδιά των Μύλων στην Τσούντα της Γύρας σχηματίζει τον αριθμό εφτά. Στο χώρο, όπου άλλοτε υπήρχε η μπαράκα της Δημήτρως (δίπλα στο τουριστικό περίπτερο του Κάστρου), υπήρχε ένα χαμηλό οχύρωμα αποτελούμενο από αιχμηρή πασσαλοφραγή και συμπιεσμένο αμμόχωμα. Στην εποχή του αποκαλούταν opera di sette, δηλαδή αμυντικό έργο του «εφτά», αν και οχυρωτικά ανήκε στον τύπο του Rivellino. Στο χώρο, όπου βρισκόταν η περαταριά, δηλαδή το παλιό αλυσοκίνητο πορθμείο, ίσαμε το φάρο του Κάστρου, υπήρχε ομοίως ένα τείχινο οχυρό, το οποίο κατεδαφίστηκε αμέσως μετά το 1905. Το αγγλικό λιμάνι διαμορφώθηκε μπροστά από το σημερινό φάρο του Κάστρου μέχρι την προαναφερόμενη μπαράκα της Δημήτρως και από κει προς τα βόρεια μ᾽ έναν λιμενοβραχίονα μήκους 80 περίπου μέτρων. Στην αρχή του έργου κατασκευάστηκε πέτρινος κυλινδρικός φάρος, ο οποίος κατέρρευσε ύστερα από σφοδρή θαλασσοταραχή κατά 1891. Κάτω από το βόρειο τείχος του κάστρου και κατόπιν επιχώσεων, διαμορφώθηκε ένα πλάτωμα με προκυμαία μήκους 50 μέτρων, επί του οποίου ανεγέρθησαν οι αποθήκες του λιμανιού. Το συνολικό αυτό έργο αποκλήθηκε Αγγλικό λιμάνι κι αργότερα εξωτερικός λιμήν ή λιμήν της πόλεως. Κατά μήκος του Ψαμμαθώνα, δηλαδή, της αμμώδους παράκτιας έκτασης της Γύρας, οι Βενετσιάνοι είχαν κατασκευάσει προωθημένες αμυντικές γραμμές που αποτελούνταν κυρίως από πασσαλοκορμούς με συμπιεσμένο χώμα. Περί τα 300 μέτρα από το Κάστρο υπήρχε το πρώτο χαμηλό πυροβολείο και ακολουθούσαν ορύγματα τουφεκιοστοιχιών. Μεταξύ του πυροβολείου 1. Προφανώς πρόκειται για παραφθορά της ονομασίας Μεσογή αφού συναντάται στα Βενετσιάνικα (W.M. CORONELLI, Description geographique et historique della Moree…Παρίσι 1686) ως Μεσακί και ως Μασική).

Από το Κάστρο ίσαμε το μόλο

και του αγροκτήματος Θόδωρου Καλκάνη υπήρχε, στις παρυφές της λιμνοθάλασσας και του δρόμου της Γύρας, ένας ανεμόμυλος, ο οποίος κατεδαφίστηκε, κατά πάσα πιθανότητα, από τους Γάλλους του Ναπολέοντα, όταν αναπροσάρμοσαν τις αμυντικές γραμμές που προαναφέραμε.Το ισχυρότερο πυροβολείο στην περιοχή της Γύρας ήταν εκείνο που βρισκόταν κοντά στο σημερινό εποχικό κατάστημα, το οποίο για τους παλιούς Λευκαδίτες ήταν γνωστό ως το καφενείο του Γιωργάτσου. Το αμυντικό έργο ήταν σχεδιασμένο σε κερατοειδή μορφή, φέροντας τάφρο μέσω της οποίας επικοινωνούσαν τα νερά της λιμνοθάλασσας με εκείνα του Ιονίου. Η τοποθεσία εξαιτίας εκείνου του έργου, αποκαλούνταν Μπαταρία2. Εικόνα 2. Το κάστρο της Αγίας Μαύρας, το οθωμανικό υδραγωγείο και στο βάθος η πόλη (δημοσιεύτηκε στο τεύχος της 8ης Ιανουαρίου 1870 του αγγλικού περιοδικού The Illustrated London News με τίτλο: View of Santa Maura destroyed by an earthquake - Jan. 8, 1870» (= Θέα της Αγίας Μαύρας, που καταστράφηκε από σεισμό-Ιαν. 8, 1870).

Το ακρωτήρι της Γύρας αποκαλούταν και Τσούντα και μεταξύ αυτού και του καφενείου υπήρχε επί βραχώδους βάσεως η θέση ενός αγνώστου μικρού οικήματος, στο μέγεθος περιπτέρου. Έργο πιθανότατα των Ιταλών κατά την ιταλική κατοχή του νησιού. Πίσω από την Τσούντα και στο όριο αμμουδιάς και θαμνώδους εκτάσεως, υπάρχει η τοιχόκτιστη βάση του πρώτου τηλεγράφου, του οποίου τα σύρματα έφθαναν στην πόλη μέσα από τη λιμνοθάλασσα του ιβαριού. Αργότερα η θέση του τηλεγράφου μεταφέρθηκε στον Άϊ- Γιάννη. Γειτονικά με τον τηλέγραφο σε πολύ μεταγενέστερα χρόνια υπήρχε το σύγχρονο εδαφιαίο έργο του «σαλίγκαρου», όπου υποβάλλονταν στη σχετική άσκηση αυτοί που επιθυμούσαν να αποκτήσουν δίπλωμα οδήγησης. Παρά το γεγονός ότι η θέση εγκαταλείφθηκε γύρω στις αρχές της δεκαετίας του ΄80, εν τούτοις για τους παλαιότερους διατηρεί ακόμα την ονομασία φέρνοντας συνάμα και το χαμόγελο στα χείλη τους καθώς συνειρμικά έρχεται 2. Από το ιταλικό batteria = κανονιοστοιχία.

Της θάλασσας και τ η ς λ ι μ ν ο θ ά λ α σ σ α ς

στο νου τους η εικόνα των πρώτων οδηγών-εκπαιδευτών, όπως ο Μάκης ο Άλογος, ο Βαλβίδας κ.α. Στην περιοχή των ανεμόμυλων και στη θέση, όπου η τοποθεσία αρχίζει να πλαταίνει για τη δημιουργία του κάμπου Άγιας Μαρίνας – Άϊ-Γιάννη, υπήρχε μια ακόμη κανονιοστοιχία των Γάλλων για την παρεμπόδιση του εχθρού προς τη δακτυλιοειδή ζώνη της Γύρας. Άγνωστη παραμένει η αιτία για την οποία η ακτογραμμή του ιβαριού κατά μήκος των ανεμόμυλων ονομάστηκε από τους ψαράδες Κατάκολο. Στο πλάι του δρόμου της Γύρας και σ᾽ επαφή με τη λιμνοθάλασσα, κοντά στην παράκαμψη προς Άϊ-Γιάννη και Άγια Μαρίνα, υπήρχε ανεμόμυλος γνωστός ως Μύλος του Στόγια. Ο σημερινός μύλος «καφέ Ορλώφ», είναι θεμελιωμένος επάνω στον παλιό ομώνυμο Μύλο του Ορλώφ, τον οποίο είχαν σχεδόν κατεδαφίσει οι Ιταλοί, μετατρέποντάς τον σε κυκλικό πυροβολείο, ενισχυμένο με ισχυρή τσιμεντόπλακα. Εικόνα 3. Η Αμαξική και το οθωμανικό υδραγωγείο Dr Christian Muller, New voyages and travels: consisting of originals, translations and abridgement (Editor: SR Phillips -1822)

Κατά μήκος του σημερινού τμήματος του δρόμου προς τη Γύρα, στην περιοχή Βαρδάνια, μέσα στη λιμνοθάλασσα και κοντά στην ακτή, υπήρχαν κάμποσα νησάκια δημιουργημένα από ποταμίσιο χαλίκι, που απόθετε ο χείμαρρος Βάρδας3, και τα οποία φιλοξενούσαν σμήνη αργυροπελεκάνων, που ήταν γνωστοί και ως Τούμπανοι. Κοντά στη θέση του σημερινού Β΄ Γυμνασίου υπήρχε ένας ακόμη ανεμό3. Οι εκβολές του Βάρδα βρισκόταν τότε στο σημείο αυτό.

Από το Κάστρο ίσαμε το μόλο

μυλος γνωστός ως «ο μύλος του Χόρτη», που ήταν ο κατ᾽ εξοχήν χώρος απόθεσης των δημοτικών σκουπιδιών. Αυτό το γεγονός αποτέλεσε την αιτία της δημιουργίας μουραπά (παγιωμένη φράση, η οποία συνήθως είχε δηκτική σημασία για οτιδήποτε εμφάνιζε εικόνα ακαταστασίας κι ακόμα την ομαδική ευθυμία, το γνωστό φαρομανητό, μέσα από την οποία προέκυπτε κομφούζιο. Λ.χ. «άλλο να σ΄ λέω κι άλλο να βλέπ᾽ς. Μύλος τ᾽ Χόρτ!»). Στη θέση περίπου του σημερινού νεοπαγούς κτηρίου, που στεγάζει το Πνευματικό Κέντρο του Δήμου, παλιότερα υπήρχε χώρος προσάραξης του μονόξυλου, το οποίο χρησιμοποιούσαν οι οικογένειες των Φετσαίων που διέμεναν στη Γύρα. Η πορεία του προς την πόλη γινόταν μέσα από τα αβαθή της λιμνοθάλασσας με τη βοήθεια φουρκάτας. Κάπου εκεί κοντά, ανάμεσα στο κτήριο του Πνευματικού Κέντρου και του Β΄ Γυμνασίου, κατά τα τέλη του 19ου αιώνα υπήρχε το Δημοτικό Σφαγείο, ενώ προ του 1820-30 ο χώρος εκεί αποτελούσε τμήμα της λιμνοθάλασσας που εκτεινόταν ίσαμε το σημερινό κτήριο του ΟΤΕ, δημιουργώντας ένα βαθύ κόλπο. Τα δύο άκρα του στομίου του κόλπου αυτού αντιστοιχούσαν το ένα στην περιοχή του ναού του Αγίου Αντωνίου, που σήμερα σώζονται μόνο ερείπιά του, και το άλλο στα σημερινά Κιμωλιατέϊκα περίπου. Βορειοδυτικά αυτής της μετέπειτα επιχωματωμένης έκτασης ανεγέρθηκαν, στα μισά της δεκαετίας του 1930, οι Δικαστικές φυλακές, ακριβώς εκεί όπου σήμερα υπάρχουν τα κτήρια των Δικαστηρίων. Γειτονικά με τα Δημοτικά σφαγεία, υπήρχε μια επιχωματωμένη επιφάνεια κατάφυτη από βούρλα και αρμυρίκια, την οποία για ευνόητους λόγους είχαν αποκαλέσει ως Χέστης, όπως ονόμαζαν και μια άλλη παρόμοια τοποθεσία στις Πέντε Καμάρες. (Τετάρτη, 24.10.2012)

Μέρος Β΄ Η σημερινή παραλιακή οδός Άγγελου Σικελιανού, η πλατεία της προκυμαίας καθώς και η ανατολική παραλιακή πλατεία, δεν υπήρχαν επί Βενετοκρατίας. Η πόλη, η Χώρα, σταματούσε λίγα μέτρα πιο κάτω από την πέτρινη βρύση