Το οθωμανικό υδραγωγείο της Αγίας Μαύρας

Δημήτρης Σπ. Τσερές Το οθωμανικό υδραγωγείο της Αγίας Μαύρας Εικόνες εξωφύλλου και σχέδια: Νίκος Βαγενάς © 2017 Εκδόσεις Fagotto - Νίκος Θερμός ISBN: 978-960-6685-70-5 Fagottobooks Κεντρικό: Βαλτετσίου 15, 10680 Αθήνα τηλ. 210-3645147, fax: 210-3645149 Υποκατάστημα: Ζακύνθου 7, 31100 Λευκάδα τηλ./fax: 26450-21095 info@fagottobooks.gr www.fagottobooks.gr

Δημήτρης Σπ. Τσερές

ΤΟ ΟΘΩΜΑΝΙΚΟ ΥΔΡΑΓΩΓΕΙΟ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΜΑΥΡΑΣ

Αθήνα 2017

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Μικρά προλεγόμενα. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Α. Γενικά. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 B. Από τη Μεγάλη Βρύση στην Κάτω Βρύση. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Γ. Από την Κάτω Βρύση στη Χώρα και στο Κάστρο.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Δ. Τρόπος κατασκευής.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Ε. Περί του χρόνου κατασκευής και της αρχικής μορφής του έργου: η σουλτανική διαταγή της 24.10.1564 προς τους καδήδες της Αγίας Μαύρας και του «eşki varoş».. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 ΣΤ. Η παλαιότερη πλήρης περιγραφή του υδραγωγείου. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 Ζ. Καταστροφές-σεισμοί. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Εικόνες. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 Υπόμνημα στις εικόνες.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Ευρετήριο ονομάτων και τόπων. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

...η καμάρες σου η ’μορφοκαμωμένες ’που τανε ’ς τη Βενετιά κη ολούθε ’ξακουσμένες Στάθης Σπηλιώτης, «Ο σεισμός της Λευκάδος το 1769»

ΜΙΚΡΑ ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ Δεν είναι εύκολο να ξεχωρίσει ένας ερασιτέχνης ιστορικός, όπως εγώ, τι είναι εκείνο που σε κεντρίζει να ασχοληθείς με τα λείψανα ενός μνημείου του παρελθόντος. Ξέρεις μόνο αυτό που είναι αυτονόητο για τη φάρα σου, δηλαδή ότι πίσω από το πρώτο κέντρισμα βρίσκεται η αίσθηση του ιστορικού χρόνου, που τη χαρακτηρίζει – τουλάχιστον στις καλές της ώρες. Ξέρεις επίσης ότι το κέντρισμα γίνεται πιο έντονο, όταν το μνημείο ανήκει στον χώρο της τοπικής ιστορίας, γιατί τότε φορτίζεται από τη βιωματικότητα του οικείου, που σε τελική ανάλυση σημαίνει μια νοσταλγία επιστροφής στη μήτρα του γενέθλιου τόπου, μέσα στην οποία έχει εγγραφεί ως προνομιακός σύνοικος και ο χρόνος της παιδικής σου ελευθερίας. Αυτή η επιστροφή, με διαφορετικά λόγια, δεν είναι παρά η επίπονη προσπάθεια να επανατοποθετήσεις τον εαυτό σου μέσα στην αιωνιότητα του περιβάλλοντος χώρου και να κολυμπήσεις μέσα στο αέναο ποτάμι της μεγάλης διάρκειας, διαστέλλοντας έτσι μέχρις εσχάτων τα ασήμαντα όρια της ατομικής σου ύπαρξης. Βαθιές ψυχικές ανάγκες είναι αυτές – κάπου εδώ η ιστορία ερωτοτροπεί με τη λογοτεχνία και, ειδικότερα, με την ποίηση. Προσγειώνομαι στο συγκεκριμένο: Από παιδί έβλεπα μέσα στη laguna αυτές τις τεράστιες βυθισμένες πέτρες –πότε να τις κρύβει η μπασιά και πότε να αναδύονται με τη ρήχη- με τους γλάρους να κάθονται σε παράταξη, έτοιμοι για εφόρμηση κατά της λείας τους. Ποτέ κανείς δεν μου είπε τι είναι. Έξι χρόνια στο γυμνάσιο ούτε λέξη! Πόσο μάλλον από άλλες πλευρές. Σημεία άμβλυνσης της ιστορικής συλλογικής μνήμης; Σίγουρα! Έπρεπε να περάσουν χρόνια, να εκδοθεί η δίτομη Ιστορία της νήσου Λευκάδος του Πάνου Ροντογιάννη (Α' τόμος 1980) και η μελέτη του «Οι πρωτεύουσες της Λευκάδος» (Επετηρίς Εταιρείας Λευκαδικών Μελετών, τ. Ζ΄, Αθήνα 1988), για να αποκτήσω ορισμένες βασικές πληροφορίες επί του θέματος και να σχηματίσω μια συνεκτική εικόνα. Άρχισα να το «ψάχνω καλύτερα», όπως λέμε, καθώς παράλληλα έπαιρνε συγκεκριμένες κατευθύνσεις το ενδιαφέρον μου για την τοπική ιστορία. Κάθε φορά πλέον που έβλεπα τις βυθισμένες πέτρες όλο και κάποιες σκέψεις φτερούγιζαν στο μυαλό μου – ας τις πούμε

9

Το οθωμανικό υδρα γ ω γ ε ί ο τ η ς Α γ ί α ς Μ α ύ ρ α ς

έπεα πτερόεντα: «Πώς να το αναδείξουμε;», «Πώς να περάσει στη διδασκαλία της τοπικής ιστορίας»; «Θα ήταν άραγε μπορετό να κατασκευαστεί ένας σύγχρονος δρόμος περιπάτου κατά προσομοίωση του αρχικού έργου;». Και πάντα παρούσα η ερεθιστική σκέψη ότι μπροστά μας έχουμε τα απομεινάρια όχι απλώς ενός μεγάλου έργου, που μας ταξιδεύει βαθιά πίσω στον χρόνο, αλλά τα απομεινάρια του πιο παλιού, μετά το Κάστρο, εγχώριου έργου που μας έχει αφήσει τόσο απτά, τόσο εκτεταμένα και τόσο εκτεθειμένα στην κοινή θέα ίχνη. Ήμουν σχεδόν έτοιμος για το επόμενο βήμα, όταν εκδόθηκε η μελέτη του Σπύρου Ασδραχά «Το οθωμανικό υδραγωγείο της Αγίας Μαύρας» (Πατριδογραφήματα 2003). Η μελέτη αυτή μού παραμέρισε οριστικά και τα τελευταία ίχνη σκεπτικισμού και αναβλητικότητας. Ήμουνα πια βέβαιος και αποφασισμένος ότι έπρεπε να περάσω στη φάση της λυτρωτικής διαδικασίας, κατά την οποία βγάζεις στο φως της δημοσιότητας το φορτίο, που κουβαλάς μέσα σου - αλλιώς δεν πρόκειται να «ελευθερωθείς» από την πίεσή του. Αυτό στην πράξη σήμαινε ότι έπρεπε να κάμω κάτι, για να γίνει γνωστό το υδραγωγείο σε ένα ευρύτερο κοινό, ανεξαρτήτως του αν το κοινό θα έκανε ή όχι χρήση αυτής της δυνατότητας που θα του έδινα. Η δική μου δουλειά (συνειδητά αποφεύγω να χρησιμοποιήσω τη βαριά αλλά, λόγω πολυχρησίας, αναποτελεσματική πλέον λέξη «χρέος») αυτή ήταν. Άλλες προτεραιότητες όμως καθυστέρησαν την έναρξη του εγχειρήματός μου κατά μία δεκαετία περίπου. Σε πρώτη φάση αποφάσισα να γράψω μια κατατοπιστική εκλαϊκευμένη μελέτη, στην οποία θα συγκέντρωνα και θα ταξινομούσα, κατά «δασκαλίστικο» τρόπο θα έλεγα, όλες τις γνωστές σε μένα μαρτυρίες, ώστε να προκύψει ένα κείμενο, που δεν θα ήταν δύσκολο στην πρόσληψή του από ένα πλατύτερο κοινό, πέραν των ειδικών. Στη συνέχεια όμως οι φιλοδοξίες μου ψήλωσαν: αν ήθελα να πάμε ένα βήμα παραπέρα στο γνωστικό πεδίο, πέραν της συγκέντρωσης και εκμετάλλευσης των γνωστών γραπτών μαρτυριών, χρειαζόταν και μια αυτοψία. Έτσι προέκυψε η αυτοψία, την οποία κάναμε τον Μάρτη του 2013 με τον Νίκο Βαγενά και στην οποία αναφέρομαι αναλυτικά σε πολλά σημεία της εργασίας μου. Όλα αυτά κατέληξαν στη μελέτη μου «Το οθωμανικό υδραγωγείο της Αγίας Μαύρας», που δημοσιεύτηκε πρώτα στον ιστότοπο «ΛΕΥΚΑΔΙΤΙΚΑ ΝΕΑ» (ηλεκτρονική διεύθυνση:www.lefkada.at) σε δύο συνέχειες, την 28.03.2013 η πρώτη και την 30.03.2013 η δεύτερη και ύστερα στον ιστότοπο «ΑΡΩΜΑ ΛΕΥΚΑΔΑΣ» (ηλεκτρονική διεύθυνση:www.aromalefkadas.gr) πάλι σε δύο

10

Μικρά προλεγόμενα

συνέχειες, την 29.05.2014 η πρώτη και την 16.06.2014 η δεύτερη. Επί του προκειμένου θα επισημάνω δύο πράγματα: την παντελή έλλειψη σχολίων, θετικών, αρνητικών ή συμπληρωματικών, στον προορισμένο για τον σκοπό αυτό χώρο των προαναφερθέντων ιστότοπων (δείγμα, κατ’ εμέ, αμηχανίας γνωστικού τύπου) και την μεγάλη έως έντονη απορία, με την οποία με ρωτούσαν ορισμένοι, που είχαν μισοδιαβάσει τα κείμενά μου και, κυρίως, είχαν κοιτάξει τις φωτογραφίες, «τι είναι αυτό το πράμα;». Παράλληλα όμως ετοίμαζα και μια μείζονα, «επιστημονικότερη» και πιο φιλόδοξη εκδοχή της μελέτης μου, που υπέθετα ότι θα την δημοσίευα σε έναν μελλοντικό τόμο, όπου θα συγκέντρωνα τα μελετήματά μου για την τοπική ιστορία. Τότε ήρθε η παρέμβαση του πάντα πρόθυμου Νίκου Θερμού, που μου ζήτησε να δημοσιεύσει το «Οθωμανικό υδραγωγείο» μόνο του. Από τη στιγμή που είπα το ναι, άρχισα να ψάχνω με μεγαλύτερη ένταση αποσκοπώντας όχι απλώς να υπερβώ το στάδιο της συγκέντρωσης και ταξινόμησης των ήδη γνωστών γραπτών μαρτυριών αλλά να επιθέσω, έστω και ψιχία νέας γνώσης, στα ήδη υπάρχοντα και να επιβεβαιώσω ή να τροποποιήσω στοιχεία και απόψεις, που είχαν παρουσιαστεί για το συγκεκριμένο θέμα. Είχα μια καλή βάση: τις προαναφερθείσες επί τόπου μετρήσεις τον Μάρτιο του 2013 και τις σχεδιαστικές αποτυπώσεις του Νίκου Βαγενά. Από ένα σημείο και πέρα η έρευνα και τα διαρκή ερωτήματα με ώθησαν έξω από τα οικεία πεδία ενός ιστορικού και των δικών μου επιστημονικών γνώσεων, δηλαδή στην κατανόηση προβλημάτων, όπως η αντιμετώπιση των δυσκολιών της ροής του νερού από τη Μεγάλη Βρύση στο Κάστρο και το, συναφές με αυτή, ζήτημα του «υδροζυγίου», στα οποία προσπάθησα να δώσω απαντήσεις. Έχω συνείδηση των ορίων της εργασίας μου και της ανάγκης να συμπληρωθεί και να τροποποιηθεί από τα στοιχεία, που θα δώσει μια συνδυασμένη έρευνα αρχαιολόγων και τεχνικών, κυρίως σε ζητήματα «τεχνικής» φύσης, στα οποία, όπως προανέφερα, επιχείρησα μεν να δώσω απαντήσεις αλλά έφτασα ή και ξεπέρασα το όριο, που μου επέτρεπαν οι ελλιπείς και διάσπαρτες επιστημονικές γνώσεις μου. Πιστεύω όμως ότι ο επόμενος μελετητής θα ξεκινήσει πλέον από μια αφετηρία καλύτερη από τη δική μου. Ευχαριστώ πρώτα όλους αυτούς, που έγραψαν πριν από μένα και μου «έστρωσαν τον δρόμο», κυρίως τον Ροντογιάννη και τον Ασδραχά, από τα προαναφερθέντα γραπτά των οποίων ξεκίνησα την εργασία αυτή κωδικοποιώντας όλες τις

11

Το οθωμανικό υδρα γ ω γ ε ί ο τ η ς Α γ ί α ς Μ α ύ ρ α ς

σχετικές πληροφορίες που περιέχουν. Πάνω στα δικά τους γραπτά πατώντας με σιγουριά προχώρησα στις δικές μου συμπληρώσεις ή τροποποιήσεις βάσει των στοιχείων και συμπερασμάτων, που αποκόμισα από τα δικά μου διαβάσματα (που άπτονταν συνήθως δύσκολων στην κατανόηση τεχνικών ζητημάτων, παντελώς ανερεύνητων), από την επανεκτίμηση των ήδη αναφερομένων στα ανωτέρω δημοσιεύματα και, κυρίως, από την επιτόπια αυτοψία τον Μάρτιο του 2013. Τον Νίκο Βαγενά, με τον οποίο κάναμε μαζί την αυτοψία και ο οποίος σχεδίασε, ύστερα από προσεκτική παρατήρηση και μελέτη των παλιότερων πηγών και των μετρήσεων της αυτοψίας, τα πολύ κατατοπιστικά σχέδια, τα οποία συνοδεύουν την παρούσα μελέτη και με βοήθησε στην ερμηνεία ορισμένων τεχνικών ζητημάτων, που προκύπτουν από την παρατήρηση αυτή και την οποία η δική μου κατάρτιση δεν μπορούσε να συλλάβει. Τη Χριστίνα Παπακώστα, για την υπόδειξη σημαντικών βιβλιογραφικών υποδείξεων και την επικουρία της στη μετάφραση ξενόγλωσσων κειμένων – όλα αυτά τα εξηγώ αναλυτικά στα οικεία σημεία της εργασίας μου. Τη Βιολέττα Σάντα, που φιλοξένησε τις δύο ηλεκτρονικές «εκδόσεις» της μελέτης μου. Τον εκδότη Νίκο Θερμό, που με τη στωϊκότητα και την επαγγελματική του σύνεση αντιμετώπισε όσες δυσκολίες ανέκυψαν και οδήγησε το εγχείρημα σε ευτυχές αποτέλεσμα. Ευχαριστώ επίσης και τον εργαζόμενο στα ιχθυοτροφεία Θωμά Μαρινάκη, που πρόθυμα μας πλοήγησε τον Μάρτιο του 2013 με το μονόξυλό του μέσα στη λιμνοθάλασσα όπου του ζητήσαμε. Και τελευταίο, αλλά όχι έσχατο, τον Τριαντάφυλλο Σκλαβενίτη, τον αδιαλείπτως φίλο και συνοδοιπόρο παλαίπαλαι, για τόσους λόγους που δεν μπορώ ούτε να τους χωρέσω σε μια ευχαριστήρια παράγραφο ούτε να τους διατυπώσω εύκολα χωρίς να τον αδικήσω. Κλείνω με τη δημόσια κατάθεση μιας πρότασης που από παλιά τριγυρίζει στο μυαλό μου, απευθυνόμενη και στους πολίτες και σε όσους διαχειρίζονται και θα διαχειριστούν στο μέλλον τα κοινά της πόλης. Τη διατυπώνω εντελώς διαγραμματικά: Η κατασκευή μέσα στην laguna ενός δρόμου περιπάτου για πεζούς (αυτονοήτως, αποκλείονται τα αυτοκίνητα) κατά προσομοίωση του οθωμανικού υδραγωγείου. Κατασκευή (υλικά και διαστάσεις) όσο το δυνατόν ηπιότερη και συμβατή με τον περιβάλλοντα χώρο. Η στέγαση, τα πλαϊνά προστατευτικά και η «διακόσμηση» είναι σημαντικά θέματα αλλά δεν είναι δυνατόν να εξειδικευτούν στον μικρό αυτό πρόλογο. Επίσης, δεν είμαι εγώ ο αρμόδιος ούτε εδώ είναι ο κατάλληλος χώρος για να μιλήσουμε για τα προβλήματα που παρεμβάλλονται μεταξύ της πρότασης και της υλοποίησής της. Προβλήματα οικονομικά, περιβαλλοντικά

12

Μικρά προλεγόμενα

και γραφειοκρατικά με την ευρύτερη έννοια - προβλήματα υπαρκτά μεν αλλά και βολικό άλλοθι, το οποίο επιλέγουν ως αποτελεσματική γραμμή άμυνας οι αιώνιες μεμψιμοιρίες, που στην πραγματικότητα συγκαλύπτουν την άγνοια και την αμηχανία εκείνων που τις διατυπώνουν και συμπυκνώνονται στο πασίγνωστο «αυτά δεν γίνονται». Αλλά δεν μπορώ να μην επισημάνω πόσο ειρωνικά θα ηχούσε κάτι τέτοιο σε μια χώρα, στην οποία όλα γίνονται και όλα επιτρέπονται - ιδίως εκείνα που απαγορεύονται! Λευκάδα, Οκτώβριος 2016

13

Το Κάστρο της Αγίας Μαύρας το 1570 (Νίκος Βαγενάς, Το Κάστρο της Αγίας Μαύρας 1300-1977, Δημόσια Βιβλιοθήκη Λευκάδας, Αθήνα 2001, πίνακας 74)

Από τη μεγάλη βρύση στην κάτω βρύση

Α. ΓΕΝΙΚΑ Όταν διέρχεται κάποιος τον δρόμο, που οδηγεί από τον «Πόντε» (τη μικρή τσιμεντένια καμπυλωτή γέφυρα στην αρχή ακριβώς της βόρειας πλευράς της πλατείας του λιμένα) στο Κάστρο, τις μέρες που η στάθμη των νερών είναι χαμηλή, βλέπει στ’ αριστερά του, μέσα στη λιμνοθάλασσα, μια σειρά βυθισμένων ερειπίων, που ξεκινάει από το ύψος περίπου του Πόντε και σε ευθεία γραμμή καταλήγει εκατόν πενήντα περίπου μέτρα βορειότερα της σύγχρονης κινητής γέφυρας (ή: αριστερά της για εκείνον που βγαίνει από το νησί της Λευκάδας), εκεί που βρίσκεται η αγροικία της οικογένειας Καλκάνη, το λεγόμενο ως και σήμερα «σπίτι του Καλκάνη». Οι βυθισμένες αυτές πέτρες, προσφιλές αναπαυτήριο αλλά και ορμητήριο των γλάρων, είναι τα υπολείμματα του οθωμανικού υδραγωγείου της Αγίας Μαύρας. Στις εικόνες 1, 2, 3 απεικονίζεται η σημερινή κατάσταση. Στις εικόνες 4, 5, 6, 7, 13, 21, 21α, 21β αποτυπώνεται η μορφή του υδραγωγείου σε παλιά σχέδια και χαρακτικά. Το οθωμανικό υδραγωγείο της Λευκάδας, όπως αναλυτικά θα εξηγήσουμε στη συνέχεια, κατασκευάστηκε1 τον 16ο αιώνα και μετέφερε το νερό από τη «Μεγάλη Βρύση» στην πόλη της Αγίας Μαύρας, η οποία βρισκόταν μέσα στο Κάστρο μέχρι το 1684, οπότε οι νέοι κυρίαρχοι της Λευκάδας, οι Βενετοί, τη μετέφεραν στη θέση που βρίσκεται σήμερα. Ακριβέστερα, το νερό έφθανε πρώτα στο δυτικό της πόλισμα, στο «μπόργο» της Αγίας Μαύρας, τη λεγόμενη Χώρα2, που 1 Οι πληροφορίες σχετικά με την κατασκευή, τον χρόνο κατασκευής και την αρχική μορφή του έργου περιέχονται στα εξής δύο δημοσιεύματα: α) Πάνος Γ. Ροντογιάννης, Ιστορία της Νήσου Λευκάδος, τ. Α', Αθήνα, 22005, σ. 465-471 (Εδώ ο Ροντογιάννης έχει συγκεντρώσει τις επί του θέματος πληροφορίες, που περιλαμβάνονται σε δύο παλιότερα δημοσιεύματά του: «Το υδραγωγείο της Αγίας Μαύρας», εφημ. Λευκαδίτικες Σελίδες, Ε', 48-50, Ιούλιος 1965 και Ε', 51-52, Αύγουστος-Σεπτέμβριος 1965 και «Οι πρωτεύουσες της Λευκάδος», Επετηρίς Εταιρείας Λευκαδικών Μελετών, τ. Ζ΄, Αθήνα 1988, σ.

149-150 και 177-182) και β) Σπύρος Ασδραχάς, «Το υδραγωγείο της Αγίας Μαύρας», Πατριδογραφήματα, Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, Αθήνα 2003, σ. 301-312 και 415-418 (Αναπλασμένη μορφή της πρώτης δημοσίευσης, εφημ. Λευκαδίτικες Σελίδες, Β',16, Σεπτέμβριος 1962).

2 Να υπενθυμίσουμε εδώ ότι την εποχή εκείνη η Λευκάδα διέθετε τέσσερις συνοικισμούς-κώμες: Την κυρίως πόλη, που βρισκόταν μέσα στο Κάστρο, το δυτικό προάστιό της, δηλαδή τη «Χώρα», βόρεια 15