Atlas hematologiczny psów i kotów

Atlas hematologiczny psów i kotów

andrzej degórski anna winnicka

© Copyright tekstu i rycin Andrzej Degórski, Anna Winnicka © Copyright by Galaktyka Sp. z o.o., Łódź 2013 Galaktyka Sp. z o.o.

90-562 Łódź, ul. Łąkowa 3/5 tel.: 42 639 50 18, tel./fax 42 639 50 17 e-mail: weterynaria@galaktyka.com.pl www.galaktyka.com.pl Redakcja naukowa: prof. dr hab. Roman Lechowski Redakcja językowa: Marta Sobczak Redakcja techniczna: Marta Sobczak Korekta: Monika Ulatowska Projekt okładki: Garamond Skład: Garamond Druk: Opolgraf S.A. Koordynacja projektu: Marta Sobczak ISBN: 978-83-7579-276-8

Uwaga Medycyna jest gałęzią nauki cechującą się stałym rozwojem wiedzy.

Niniejsze dzieło jest chronione prawem autorskim. Ugruntowane w ten sposób prawa, zwłaszcza prawo wykonywania przekładów, przedruków, wygłaszania wykładów i odczytów, wykorzystywania fotografii i tabel, przesyłania drogą radiową, mikrofilmowania lub powielania innymi sposobami oraz gromadzenia i magazynowania w zakładach przetwarzania danych, są zastrzeżone, z uwzględnieniem także wykorzystywania w postaci streszczenia. Powielanie niniejszego dzieła lub jego części jest, nawet w pojedynczym przypadku, dozwolone jedynie w granicach prawnych postanowień ustawy obejmującej prawo autorskie. Wykroczenia podlegają postanowieniom karnym wynikającym z ustawy o prawie autorskim.

Spis treści wstęp........................................................................................................................... 7 Podziękowanie...................................................................................................... 8 1. Krwinki czerwone – erytrocyty............................................................ 9 erytrocyty i ich postaci rozwojowe...................................................................... 9 Erytroblasty zasadochłonne........................................................................... 9 Erytroblasty wielobarwliwe......................................................................... 13 Erytroblasty kwasochłonne.......................................................................... 17 Retikulocyty................................................................................................. 20 Erytrocyty dojrzałe (normocyty).................................................................. 24 Ułożenie erytrocytów w rozmazie...................................................................... 27 Anizocytoza........................................................................................................ 31 Zmiany w wybarwieniu...................................................................................... 34 Wielobarwliwość (polichromazja)............................................................... 34 Niedobarwliwość (hipochromazja).............................................................. 38 Cienie erytrocytów....................................................................................... 41 Różnokształtność (poikilocytoza)....................................................................... 43 Sferocyty...................................................................................................... 43 Echinocyty................................................................................................... 47 Akantocyty................................................................................................... 50 Krwinki tarczowate (kodocyty)................................................................... 52 Stomatocyty................................................................................................. 55 Fragmentocyty (schistocyty)........................................................................ 58 Keratocyty.................................................................................................... 60 Ekscentrocyty............................................................................................... 65 Owalocyty (eliptocyty)................................................................................ 68 Wtręty................................................................................................................. 70 Ciałka Howella-Jolly’ego............................................................................ 70 Nakrapianie zasadochłonne.......................................................................... 74 Ciałka Heinza............................................................................................... 76 czynniki zakaźne................................................................................................ 79 Babesia canis............................................................................................... 79 Mykoplazmy hemotropowe kotów.............................................................. 81 Mykoplazmy hemotropowe psów................................................................ 83 2. KRWINKI BIAŁE – LEUKOCYTY....................................................................... 85 Granulocyty obojętnochłonne (neutrofile) i ich postaci rozwojowe...................................................................................... 85 Promielocyty obojętnochłonne.................................................................... 85 Mielocyty obojętnochłonne.......................................................................... 88 Metamielocyty obojętnochłonne.................................................................. 90 5

Granulocyty obojętnochłonne pałeczkowate (pałeczki).............................. 93 Granulocyty obojętnochłonne segmentowane (segmenty).......................... 97 Zmiany toksyczne...................................................................................... 101 granulocyty kwasochłonne (eozynofile).......................................................... 103 granulocyty zasadochłonne (bazofile).............................................................. 108 limfocyty.......................................................................................................... 113 monocyty.......................................................................................................... 119 3. PŁYTKI KRWI (TROMBOCYTY)...................................................................... 124 4. JAK WYKONYWAĆ, BARWIĆ I OGLĄDAĆ ROZMAZY KRWI................... 129 5. normy i tabele.............................................................................................. 135 słowniczek.......................................................................................................... 137 bibliografia....................................................................................................... 143

Erytroblasty kwasochłonne W szeregu czerwonokrwinkowym jest to etap pośredni pomiędzy erytroblastem wielobarwliwym a retikulocytem, w który przekształca się po odrzuceniu jądra.

Wielkość komórki: średnica 7–10 µm.

Kształt komórki: okrągły lub nieco owalny.

Jądro: okrągłe i pyknotyczne; chromatyna silnie zagęszczona i bardzo ciemna.

Cytoplazma: niebieskawo-różowa do różowo-pomarańczowej z pasmami przejaśnień.

Stosunek powierzchni jądro/cytoplazma: ok. 1 : 1,5.

Występowanie: w szpiku. We krwi – prawidłowo brak. Mogą towarzyszyć nasilonej wielobarwliwości w niedokrwistościach regeneratywnych; pojawiają się także we krwi po podaniu erytropoetyny, po złamaniach kości, urazach lub usunięciu śledziony oraz po jej krótkotrwałym skurczu (silne pobudzenie emocjonalne, znaczny wysiłek). Bez wielobarwliwości – jako wczesny objaw w niedokrwistości przedregeneratywnej po znacznej utracie krwi lub hemolizie, w zatruciu ołowiem (z nakrapianiem zasadochłonnym i niedobarwliwością), chorobach rozrostowych szpiku, martwicy szpiku, w erytropoezie pozaszpikowej, posocznicy, w przerzutach nowotworowych do szpiku oraz u kotów w przebiegu zakażenia FeLV. Barwienie: MGG. Powiększenie: 1000×.

Rycina 13. Erytroblast kwasochłonny (strzałka) we krwi obwodowej kota. Anizocytoza.

1 – płytka krwi, 2 – rozpadające się erytrocyty (artefakty), 3 – keratocyt

17

Retikulocyty Są to bezjądrzaste, ale jeszcze nie w pełni dojrzałe, krwinki czerwone z niezakończoną syntezą hemoglobiny. W szeregu czerwonokrwinkowym jest to etap pośredni pomiędzy erytroblastem kwasochłonnym a dojrzałym erytrocytem.

W praktyce laboratoryjnej termin „retikulocyt” zwykle wiąże się z wyglądem niedojrzałych bezjądrzastych erytrocytów wcześniej przyżyciowo zabarwionych błękitem brylantowo-krezylowym lub nowym błękitem metylenowym (barwienie wykonywane w celu dokładnego oznaczenia liczby retikulocytów we krwi). Te same krwinki widoczne w rozmazach krwi rutynowo barwionych metodą MGG zwyczajowo są nazywane polichromatofilami (zob. Zmiany w wybarwieniu oraz hasło wielobarwliwość w Słowniczku).

Wielkość komórki: większe od dojrzałych erytrocytów, średnica: u psa 7–10 µm, u kota 6–9 µm.

Jądro: brak.

Cytoplazma: szaroniebieska, skupiska rybosomów z RNA w postaci ziarnisto-nitkowatych agregatów (u psów wszystkie, u kotów – retikulocyty agregatowe) lub pojedynczych punktów (retikulocyty punktowe u kotów) zabarwionych intensywnie na ciemnoniebiesko lub nawet na granatowo.

Występowanie: szpik, krew (prawidłowo – u psa: 0–1%, u kota 0–0,6% retikulocytów agregatowych), wzrost liczby przy niedokrwistościach regeneratywnych.

Barwienie: przyżyciowe, przed wykonaniem rozmazu, za pomocą błękitu brylantowo-krezylowego.

Powiększenie: 1000×.

Rycina 18. Retikulocyt (strzałka) w rozmazie krwi obwodowej psa zabarwionej przyżyciowo błękitem brylantowo-krezylowym 20

Rycina 19. Retikulocyty (strzałki) w rozmazie krwi psa po przyżyciowym zabarwieniu błękitem brylantowo-krezylowym. Anizo- i poikilocytoza

Rycina 20. Pięć retikulocytów (strzałki) w rozmazie krwi psa zabarwionej błękitem brylantowo-krezylowym. Widoczna anizo- i poikilocytoza

21

ZMIANY W WYBARWIENIU Wielobarwliwość (polichromazja) Retikulocyty w rutynowo barwionych rozmazach krwi zwane są polichromatofilami ze względu na odmienny od dojrzałych erytrocytów, bardziej zasadochłonny sposób ich barwienia się na kolor niebieskawo-pomarańczowy. Tak barwią się w rozmazie wszystkie retikulocyty psów, natomiast u kotów jedynie retikulocyty agregatowe.

Wielkość komórki: zwykle są one makrocytami; średnica u psa 7–10 µm, u kota 6–9 µm.

Kształt komórki: mniej lub bardziej dwuwklęsły dysk, a przy pośpiesznej i nasilonej erytropoezie towarzyszącej znacznej utracie krwi lub hemolizie mogą przyjmować kształt krwinek tarczowatych lub stomatocytów.

Występowanie: u psa prawidłowo 0–1% wszystkich krwinek czerwonych, u kota 0–0,6% (zob. tab. 1). Liczba polichromatofili we krwi istotnie zwiększa się w niedokrwistościach regeneratywnych.

Barwienie: MGG. Powiększenie: 1000×.

Rycina 40. Polichromatofile (strzałki) we krwi obwodowej psa z niedokrwistością.

1 – płytka krwi, 2 – krwinki tarczowate

34

Rycina 41. Różnokształtne polichromatofile (strzałki) we krwi obwodowej psa ze znaczną niedokrwistością.

1 – echinocyty

Rycina 42. Liczne polichromatofile (strzałki) we krwi psa z niedokrwistością regeneratywną. Także znaczna anizo- i poikilocytoza.

1 – płytki krwi, 2 – echinocyty, 3 – akantocyty, 4 – krwinki tarczowate, 5 – makrocyt

35

Akantocyty Poikilocyty z kilkoma (od 2 do 10) wydłużonymi palczastymi wypustkami błony komórkowej o nieregularnym kształcie i różnej długości. W erytrocycie zwykle brak środkowego przejaśnienia.

Występowanie: akantocytoza jest nieswoistym objawem w zaburzeniach gospodarki lipidowej (choroby wątroby, w tym zespolenie wrotno-główne, choroby nerek) oraz z fragmentocytami i keratocytami w mikroangiopatiach związanych z rozsianym krzepnięciem wewnątrznaczyniowym, naczyniakomięsakami krwionośnymi wątroby, śledziony i serca u psów oraz śledziony u kotów.

Barwienie: MGG. Powiększenie: 1000×.

Rycina 66. Akantocyty (strzałki) we krwi psa z niedokrwistością regeneratywną. Widoczna anizo- i poikilocytoza oraz poli- i hipochromazja.

1 – polichromatofile, 2 – keratocyt, 3 – rozpadający się erytrocyt, 4 – stomatocyt, 5 – echinocyty

50

Rycina 67. Liczne akantocyty (kilka z nich zaznaczono strzałkami) we krwi obwodowej psa z naczyniakomięsakiem krwionośnym śledziony. Anizocytoza, znaczna poikilocytoza, silna wielobarwliwość i niedobarwliwość.

1 – płytka krwi, 2 – polichromatofile, 3 – stomatocyt

Rycina 68. Akantocyty (strzałki) we krwi kota.

1 – płytki krwi, 2 – erytrocyt z ciałkiem Heinza

51

WTRĘTY Ciałka Howella-Jolly’ego Małe (1–2 µm), ciemnofioletowe, pojedyncze – rzadziej podwójne, kuliste, wyraźnie odgraniczone pozostałości po jądrze erytroblastu, widoczne w cytoplaz­ mie polichromatofili lub dojrzałych erytrocytów.

Występowanie: u kotów mogą występować fizjologicznie w pojedynczych erytrocytach w rozmazie. Obecność we krwi psów i zwiększona liczba we krwi kotów często towarzyszy znacznie nasilonej i przyśpieszonej erytropoezie przy niedokrwistościach regeneratywnych. Zwiększona liczba erytrocytów z ciałkami Howella-Jolly’ego może pojawić się we krwi również po podaniu erytropoetyny, w czasie leczenia glikokortykosteroidami, w erytropoezie pozaszpikowej, w chorobach śledziony lub po jej usunięciu.

Barwienie: MGG. Powiększenie: 1000×.

Rycina 96. Ciałka Howella-Jolly’ego w erytrocytach (strzałki) psa.

1 – płytki krwi, 2 – krwinki tarczowate, 3 – obecność ciałka wtrętowego w erytrocycie imituje leżąca pod nim płytka krwi

70

Rycina 97. Ciałka Howella-Jolly’ego w erytrocytach (strzałki) psa z przewlekłą niedokrwistością pokrwotoczną. Anizocytoza, poikilocytoza i znaczne powiększenie przejaśnienia środkowego świadczące o niedobarwliwości krwinek czerwonych. Widoczna bardzo duża liczba płytek krwi (wielopłytkowość) sugeruje niedobór żelaza

Rycina 98. Ciałka Howella-Jolly’ego w polichromatofilach (strzałki) u psa z niedokrwistością regeneratywną. Wielobarwliwość, anizocytoza i poikilocytoza.

1 – polichromatofile, 2 – echinocyty

71

Rycina 187. Agregacja aktywowanych in vitro i zdegranulowanych (tzw. ubogoziarnistych) płytek krwi u kota (strzałki). Zjawisko konieczne do odnotowania w wyniku badania krwi, ponieważ fałszywie zaniża liczbę płytek wyliczoną przez analizator hematologiczny.

1 – granulocyt obojętnochłonny

Rycina 188. Agregacja płytek z wytrąceniem włóknika widoczna w początkowej części rozmazu krwi kota (strzałka). Zjawisko wynikające z pobrania zbyt dużej objętości próbki krwi lub jej niedokładnego wymieszania z antykoagulantem, co stanowi wskazanie do ponownego prawidłowego pobrania krwi. Nieprawidłowe ułożenie erytrocytów wymaga wykluczenia obecności przeciwciał aglutynujących.

1 – granulocyt obojętnochłonny

4 JAK WYKONYWAĆ, BARWIĆ I OGLĄDAĆ ROZMAZY KRWI Do przygotowania rozmazu krwi należy użyć fabrycznie nowych, odtłuszczonych szkiełek podstawowych. Zawsze trzeba je trzymać za krawędzie boczne.

Szkiełko, którym wykonuje się rozmaz, powinno mieć gładkie krawędzie (najlepsze są szkiełka szlifowane). Osoby bez doświadczenia powinny stosować szkiełka o nieco przyciętych lub zaokrąglonych rogach (ryc. 189), ponieważ ułatwiają one wykonanie rozmazu o prawidłowej szerokości.

Wykonanie rozmazu. Z każdej próbki krwi należy przygotować co najmniej dwa rozmazy nadające się do barwienia.

Rycina 189. Brzeg szlifowanego szkiełka do wykonywania rozmazów z przyciętymi rogami, ułatwiającego wykonywanie rozmazów o prawidłowej szerokości

129

Tabela 2. Ocena nasilenia niedokrwistości u psów i kotów na podstawie hematokrytu HEMATOKRYT [l/l] NASILENIE NIEDOKRWISTOŚCI PSY*

KOTY

Łagodna

0,30–0,36

0,20–0,25

Umiarkowana

0,20–0,29

0,15–0,19

Ciężka

0,13–0,19

0,10–0,14

Bardzo ciężka

poniżej 0,13

poniżej 0,10

* Z wyjątkiem chartów angielskich (greyhound), u których prawidłowo hematokryt mieści się w granicach 0,55–0,65 l/l, oraz chartów perskich (saluki), rosyjskich (borzoj) i whippetów, u których prawidłowy hematokryt mieści się w zakresie 0,48–0,58 l/l.

Uwaga! Jeżeli hematokryt jest mniejszy niż 0,30 l/l u psów i 0,20 l/l u kotów, zawsze należy oznaczyć liczbę retikulocytów w celu poznania przyczyny niedokrwistości.

Tabela 3. Definicje zaburzeń ilościowych w układzie białokrwinkowym ZABURZENIE

PSY [109/l]

KOTY [109/l]

Leukocytoza

a

ponad 17

ponad 19,5

Leukopenia

poniżej 6b

poniżej 5,5

Neutrofilia

ponad 12

ponad 13

Neutropenia

poniżej 3

poniżej 2,5

Klinicznie istotnec przesunięcie w lewo

pałeczki (+ młodsze) ponad 1

pałeczki (+ młodsze) ponad 0,9

Regeneratywne przesunięcie w lewo

jw. + leukocytoza

jw. + leukocytoza

Degeneratywne przesunięcie w lewo

pałeczki (+ młodsze) > 1 + LKBd w normie lub leukopenia

pałeczki (+ młodsze) > 0,9 + LKBd w normie lub leukopenia

Przesunięcie w prawo

ponad 5 neutrofili/100 LKB z hipersegmentacją jądra (> 5 płatów) + leukocytoza

ponad 5 neutrofili/100 LKB z hipersegmentacją jądra (> 5 płatów) + leukocytoza

Limfocytoza

ponad 5

ponad 7

Limfopenia

poniżej 1

poniżej 1,5

Monocytoza

ponad 2

ponad 1

Eozynofilia

ponad 1,5

ponad 1,5

Eozynopenia

poniżej 0,1

–

Bazofilia

ponad 0,2

ponad 0,2

U chartów angielskich ponad 7 × 10 /l.

U chartów angielskich poniżej 3 × 109/l. Świadczące o ostrym stanie zapalnym lub o zaostrzeniu zapalenia przewlekłego. d LKB – liczba krwinek białych. a

b c

9

SŁOWNICZEK aglutynacja – zlepianie erytrocytów przez przeciwciała (głównie klasy IgM) skierowane przeciwko antygenom własnym erytrocytów, znajdującym się na ich powierzchni lub we wnętrzu.

Może być widoczna gołym okiem w próbce (bardzo rzadko) lub tylko pod mikroskopem. Jest to jeden z objawów patognomonicznych niedokrwistości hemolitycznej tła immunologicznego. agranulocyty – grupa leukocytów, do której zalicza się limfocyty i monocyty. akantocyt – erytrocyt o nieprawidłowym kształcie z kilkoma (2–10) wydłużonymi palczastymi wypustkami błony komórkowej o różnym kształcie i różnej długości. Akantocytoza jest nieswoistym objawem chorób prowadzących do zaburzeń gospodarki lipidowej.

anemia – zob. niedokrwistość. anizocytoza – jednoczesna obecność we krwi erytrocytów o różnej wielkości – obok normocy-

tów występują mikrocyty i/lub makrocyty. Termin stosowany także w odniesieniu do płytek krwi.

babeszjoza – choroba psów wywołana inwazją przenoszonego przez kleszcze pierwotniaka Babesia canis pasożytującego w erytrocytach, który może doprowadzić do ciężkiej niedokrwistości hemolitycznej tła immunologicznego.

bazofil – granulocyt zasadochłonny. bazofilia – zwiększenie liczby granulocytów zasadochłonnych we krwi krążącej, jest to niestały objaw przy uogólnionych reakcjach nadwrażliwości (rozpoznawanie – zob. tab. 3).

białaczka (leukemia) – nowotworowy rozplem komórek pochodzenia szpikowego, które zwykle uwalniane są do krwi.

-cytoza – w wyrazach złożonych z nazwą krwinki przyrostek oznaczający zwiększenie liczby tego rodzaju krwinek we krwi obwodowej.

ciałko Barra – (ciałko X, „pałeczka dobosza”) w granulocytach pałeczkowatych samic pojedyn-

cze, rzadziej podwójne, skupisko chromatyny płciowej w postaci wyodrębnionego niewielkiego płata jądra o kulistym kształcie.

ciałko Döhle’go – ciemnoniebieskie skupisko zagregowanych pozostałości rybosomalnego RNA w cytoplazmie granulocytów obojętnochłonnych, jedna ze zmian toksycznych w neutrofilach.

ciałko Heinza – grudka zdenaturowanej i wytrąconej hemoglobiny uwypuklająca błonę komór-

kową erytrocytu. Ciałka Heinza u kotów są większe i wyraźniejsze. Efekt działania na globinę związków o właściwościach silnie utleniających.

ciałko Howella-Jolly’ego – mała (1–2 µm), kulista, pojedyncza (rzadziej podwójna), wyraźnie odgraniczona, barwiąca się silnie zasadowo pozostałość po jądrze erytroblastu widoczna w cytoplazmie polichromatofili lub dojrzałych erytrocytów. Erytrocyty z ciałkami Howella-Jolly’ego w zwiększonej liczbie mogą pojawiać się w czasie nasilonej bądź zaburzonej erytropoezy. cienie erytrocytów (ang. ghost cells) – erytrocyty pozbawione hemoglobiny, pojawiające się we krwi obwodowej przy nasilonej hemolizie zewnątrznaczyniowej.

echinocyt – erytrocyt o nieprawidłowym kształcie z licznymi, krótkimi wypustkami błony ko-

mórkowej o regularnym kształcie i długości, które nadają obrysowi komórki wygląd koła zębatego. Najczęściej spotykane są jako artefakty zwane krenocytami. W stanach patologicznych echinocyty mogą być nieswoistym objawem poważnych zaburzeń metabolicznych.

ekscentrocyt – erytrocyt o nieprawidłowym kształcie z niesymetrycznie ułożoną hemoglobiną na skutek uszkodzenia błony komórkowej przez substancję silnie utleniającą. eliptocyt – zob. owalocyt.

137

Atlas hematologiczny psów i kotów autorstwa dr. Andrzeja Degórskiego i prof. dr hab. Anny Winnickiej jest pierwszą tego rodzaju, zwartą pozycją w polskiej literaturze poświęconej diagnostyce hematologicznej. Szczególną wartość tego opracowania stanowią imponująca ikonografia oraz bardzo dokładne, wręcz dydaktyczne, opisy prezentowanych rycin. Książka jest swego rodzaju podręcznikiem dla wszystkich praktykujących lekarzy weterynarii, którzy zajmują się psami i kotami, a także nieocenioną pomocą dla studentów medycyny weterynaryjnej. Powinna również znaleźć się w biblioteczce wszystkich osób zawodowo zajmujących się weterynaryjną diagnostyką laboratoryjną. prof. dr hab. Roman Lechowski

W tej książce znajdziesz: • prezentację prawidłowych oraz najczęściej spotykanych patologicznych postaci krwinek czerwonych, krwinek białych i płytek krwi, • opis najtrudniejszej części badania hematologicznego, która wiąże się z przygotowaniem, barwieniem i oglądaniem rozmazu krwi oraz interpretacją uzyskanych wyników, • zakresy wartości referencyjnych oraz tabele pozwalające na zdefiniowanie poszczególnych zaburzeń w układzie czerwono- i białokrwinkowym, • praktyczny słowniczek, w którym uwzględniono podstawowe pojęcia stosowane w hematologii weterynaryjnej. isbn: 978-83-7579-276-8

w w w. g a l a k t y k a . c o m