Choroby wewnętrzne i chirurgia bydła by Wydawnictwo Galaktyka

ISBN 978-83-7579-392-5

www.galaktyka.com.pl

Cena (tom I i II): 380 zł (w tym 5% VAT)

Choroby wewnętrzne Tom I i chirurgia bydła

prof. dr hab. Zygmunt Kuleta

Gerrit Dirksen Hans-Dieter Gründer Matthaeus Stöber

Choroby wewnętrzne i chirurgia bydła to wyjątkowe dzieło autorstwa wybitnych specjalistów z zakresu chorób bydła z wydziałów weterynaryjnych uczelni z Niemiec, Austrii, Szwajcarii i Argentyny. Podręcznik prezentuje głęboki merytorycznie opis jednostek chorobowych i ich podział, z uwzględnieniem wpływu czynników środowiskowych, żywieniowych oraz zarządzania stadem na stan zdrowia i produkcyjność krów. Przedstawia także historię lecznictwa bydła. Autorzy w przejrzysty i zrozumiały sposób omówili choroby: układu powłokowego, innych układów, narządów ruchu oraz choroby metaboliczne, nowotworowe i zakaźne. Charakterystyka poszczególnych jednostek chorobowych obejmuje ich definicję, czynnik wywołujący, patogenezę, objawy, rozpoznanie i diagnostykę różnicową, rokowanie, leczenie, zmiany sekcyjne oraz profilaktykę. Uważam, że publikacja ta stanowi cenne źródło wiedzy praktycznej i teoretycznej zarówno dla studentów, jak i dla lekarzy zajmujących się chorobami bydła.

Gerrit Dirksen Hans-Dieter Gründer Matthaeus Stöber

Choroby wewnętrzne i chirurgia bydła Tom I Na podstawie pracy Gustava Rosenbergera Choroby bydła

£ ¤ ¢ ¥ ¢ ¥ ¢ ¦ ¢ ¤

¥ ¤

¥ ¤ £

§ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¨ ¥ ¦ ¤ ¥ © § Druk i oprawa: Zakład Graficzny COLONEL S.A. § § ª

¡ « ¡ « ¬ ® ¡ ¬ ¤ ¡ ¡ ¤ ¤ ¡ ¡ « ¡ ¡ ¡ « ¦

ª ª ¡ ¡ ¬ ¤

Wykaz autorów

Prof. Dr. med. vet. Walter Baumgartner II. Medizinische Klinik für Klauentiere der Veterinärmedizinischen Universität Wien Veterinärplatz 1 1210 Wien Österreich Prof. Dr. med. vet. Ueli Braun Klinik für Wiederkäuer- und Pferdemedizin der Universität Zürich Winterthurerstr. 260 8057 Zürich Schweiz Prof. em. Dr. med. vet. Dr. med. vet. h. c. mult. Gerrit Dirksen II. Medizinische Tierklinik der Ludwig-Maximilians-Universität München Veterinärstr. 13 80539 München Deutschland Prof. Dr. med. vet. Klaus Doll Klinik für Wiederkäuer und Schweine (Innere Medizin und Chirurgie) der Justus-Liebig-Universität Gießen Frankfurter Str. 110 35392 Gießen Deutschland Priv.-Doz. Dr. med. vet. habil. Manfred Fürll Medizinische Tierklinik der Universität Leipzig An den Tierkliniken 11 04103 Leipzig Deutschland Prof. i. R. Dr. med. vet., Dipl.-Phys. Werner Giese Fachgebiet Medizinische Physik der Tierärztlichen Hochschule Hannover Bischofsholer Damm 15 30173 Hannover Deutschland

Prof. em. Dr. med. vet. Hans-Dieter Gründer Klinik für Wiederkäuer und Schweine (Innere Medizin und Chirurgie) der Justus-Liebig-Universität Gießen Frankfurter Str. 110 35392 Gießen Deutschland apl. Prof. Dr. med. vet. habil. Ludwig Haas Institut für Virologie der Tierärztlichen Hochschule Hannover Bünteweg 17 30559 Hannover Deutschland Prof. i. R. Dr. med. vet. Winfried Hofmann Klinik für Klauentiere der Freien Universität Berlin Königsweg 65 14163 Berlin Deutschland Prof. Dr. med. vet. Wolfgang Klee II. Medizinische Tierklinik der Ludwig-Maximilians-Universität München Veterinärstr. 13 80539 München Deutschland Prof. Dr. med. vet. Roberto Köstlin Chirurgische Tierklinik der Ludwig-Maximilians-Universität München Veterinärstr. 13 80539 München Deutschland Dr. med. vet. Harald Kümper Klinik für Wiederkäuer und Schweine (Innere Medizin und Chirurgie) der Justus-Liebig-Universität Gießen Frankfurter Str. 110 35392 Gießen Deutschland

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

Dr. med. vet. Christian Laiblin Klinik für Klauentiere der Freien Universität Berlin Königsweg 65 14163 Berlin Deutschland

Prof. Dr. med. vet. Henner Scholz Klinik für Rinderkrankheiten der Tierärztlichen Hochschule Hannover Bischofsholer Damm 15 30173 Hannover Deutschland

Prof. Dr. med. vet. Johannes Martig Klinik für Nutztiere und Pferde der Universität Bern Bremgartenstr. 109a 3012 Bern Schweiz

Prof. Dr. med. vet. Christian Stanek Klinik für Orthopädie bei Huf- und Klauentieren der Veterinärmedizinischen Universität Wien Veterinärplatz 1 1210 Wien Österreich

Prof. Dr. med. vet. Volker Moennig Institut für Virologie der Tierärztlichen Hochschule Hannover Bünteweg 17 30559 Hannover Deutschland

Prof. Dr. med. vet. Rudolf Staufenbiel Klinik für Klauentiere der Freien Universität Berlin Königsweg 65 14163 Berlin Deutschland

Dr. med. vet. Christoph Mülling Institut für Veterinär-Anatomie der Freien Universität Berlin Koserstr. 20 14195 Berlin Deutschland

Prof. Dr. med. vet., FVH, MS Dipl.-ECVS Adrian Steiner Wiederkäuerklinik Departement für klinische Veterinärmedizin Bremgartenstr. 109a 3012 Bern Schweiz

Prof. i. R. Dr. med. vet. Joachim Pohlenz Institut für Pathologie der Tierärztlichen Hochschule Hannover Bünteweg 17 30559 Hannover Deutschland Dr. med. vet. Günter Rademacher II. Medizinische Tierklinik der Ludwig-Maximilians-Universität München Veterinärstr. 13 80539 München Deutschland Prof. med. vet. J. Enrique Renner Clínica general de grandes animales de la Universidad Nacional de La Plata Calle 60 y 118 1900 La Plata Argentinien

Prof. i. R. Dr. med. vet. Dr. med. vet. h. c. Dr. h. c. Matthaeus Stöber Klinik für Rinderkrankheiten der Tierärztlichen Hochschule Hannover Bischofsholer Damm 15 30173 Hannover Deutschland Prof. Dr. med. vet. Dr. med. vet. h. c. Otto Christian Straub Bundesanstalt für Viruskrankheiten der Tiere Paul Ehrlich-Str. 28 72076 Tübingen Deutschland Prof. i. R. Dr. med. vet. Dr. med. vet. h. c. Gerhard Trautwein Institut für Pathologie der Tierärztlichen Hochschule Hannover Bünteweg 17 30559 Hannover Deutschland

Spis tre ci Przedmowa do wydania czwartego ................................................................................................ V Z przedmowy do wydania pi¹tego ................................................................................................ VI Przedmowa do wydania polskiego ............................................................................................... VII Wykaz autorów .............................................................................................................................. IX Wykaz tabel ............................................................................................................................. XXXV Wykaz rycin ze róde³ obcych ...................................................................................................... XL Wykaz skrótów, jednostek miar i symboli u¿ytych w ksi¹¿ce ................................................. XLV 1

Wprowadzenie .................................................................................................................1

1.1 1.2 1.2.1 1.2.2 1.2.3 1.2.3.1 1.2.4 1.2.5 1.2.6

1.2.8 1.3 1.4

Rozwój i znaczenie bujatrii ...............................................................................................1 Podzia³ chorób byd³a wed³ug ich lokalizacji i przyczyn ...................................................6 Wrodzone i nabyte zaburzenia rozwojowe ........................................................................8 Schorzenia o niespecyficznej etiologii ............................................................................10 Choroby zaka ne ............................................................................................................. 11 Prawid³owa i patologiczna odpowied immunologiczna ................................................13 Choroby paso¿ytnicze .....................................................................................................17 B³êdy ¿ywieniowe, zaburzenia przemiany materii, choroby niedoborowe i zatrucia......17 Choroby powodowane wysok¹ produkcyjno ci¹, warunkami utrzymania i rodowiska oraz zaburzeniami w zachowaniu ...............................................................19 Choroby o pod³o¿u wieloczynnikowym, problemy w skali stada i nowo pojawiaj¹ce siê choroby byd³a ............................................................................20 Choroby nowotworowe ...................................................................................................21 Sezonowo æ wystêpowania chorób byd³a .......................................................................22 Wystêpowanie chorób byd³a uwarunkowane produkcyjno ci¹ .......................................23

Choroby okrywy w³osowej, skóry, tkanki podskórnej i rogów .................................25

2.1 2.1.1 2.1.1.1 2.1.1.2 2.1.1.3 2.1.2 2.1.2.1 2.1.2.2 2.1.2.3 2.1.2.4 2.1.2.5 2.1.3 2.1.3.1 2.1.4

Choroby okrywy w³osowej .............................................................................................25 Zaburzenia rozwojowe okrywy w³osowej na tle dziedzicznym i innym .........................25 Wrodzone sk¹pe ow³osienie ............................................................................................25 Dziedziczne nadmierne ow³osienie .................................................................................27 Wrodzona kêdzierzawo æ w³osów...................................................................................27 Zmiany okrywy w³osowej na tle nieswoistym ................................................................28 Pourazowa utrata barwnika w³osów ................................................................................28 Nabyta, niedostateczna pigmentacja okrywy w³osowej ..................................................28 Nabyte wypadanie w³osów .............................................................................................28 Zabrudzenie .....................................................................................................................29 Przemoczenie ..................................................................................................................30 Choroby okrywy w³osowej na tle zaka nym ..................................................................30 Trychofitoza ....................................................................................................................30 Choroby okrywy w³osowej na tle paso¿ytniczym ...........................................................34

1.2.7

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

2.1.4.1 2.1.4.2 2.1.5 2.1.5.1 2.1.5.2 2.2 2.2.1 2.2.1.1 2.2.1.2 2.2.1.3 2.2.1.4 2.2.1.5 2.2.1.6 2.2.1.7 2.2.2 2.2.2.1 2.2.2.2 2.2.2.3 2.2.2.4 2.2.2.5 2.2.2.6 2.2.2.7 2.2.2.8 2.2.3 2.2.3.1 2.2.3.2 2.2.3.3. 2.2.3.4 2.2.3.5 2.2.3.6 2.2.3.7 2.2.4 2.2.4.1 2.2.4.2 2.2.4.3 2.2.4.4 2.2.4.5 2.2.4.6 2.2.5 2.2.5.1 2.2.5.2 2.2.5.3 2.2.5.4 2.2.5.5 2.2.6 2.2.6.1 2.2.6.2 2.2.6.3 2.2.6.4

XII

Wszo³owica .....................................................................................................................34 Wszawica ........................................................................................................................35 Choroby okrywy w³osowej na tle ¿ywieniowym, niedoborowym i toksycznym ............36 Wy³ysienie spowodowane t³uszczem wielorybim ...........................................................36 Zatrucie talem ..................................................................................................................37 Choroby skóry .................................................................................................................37 Wady rozwojowe skóry na tle dziedzicznym i innym .....................................................37 Albinizm ..........................................................................................................................37 Postêpuj¹ca utrata pigmentu skóry ..................................................................................38 Rybia ³uska ......................................................................................................................38 Dziedziczny zespó³ z³ego wch³aniania cynku .................................................................39 Niedostateczne wytwarzanie nab³onków u noworodków (epitheliogenesis imperfecta neonatorum) ..................................................................................................40 Pêcherzowa liza nab³onka (epidermolysis bullosa) .........................................................41 Dziedziczna dysplazja kolagenu (dermatosparaxis) .......................................................42 Choroby skóry na tle nieswoistym ..................................................................................44 Nabyte zaburzenia rogowacenia skóry ............................................................................44 Zaburzenia w wytwarzaniu potu .....................................................................................45 Zaburzenia czynno ci gruczo³ów ³ojowych ....................................................................45 Zapalenie mieszków w³osowych i gruczo³ów ³ojowych .................................................46 Zapalenie skóry ...............................................................................................................47 Obumarcie skóry .............................................................................................................52 Rany skóry/leczenie ran ..................................................................................................53 Blizny skóry ....................................................................................................................53 Choroby zaka ne skóry ...................................................................................................53 Ospa krów .......................................................................................................................54 Ospa rzekoma krów .........................................................................................................55 Herpeswirusowe zapalenie strzyków byd³a .....................................................................56 Brodawczakowato æ/w³ókniakobrodawczakowato æ ......................................................58 Guzowate, gru liczopodobne zapalenie skóry strzyków i moszny .................................62 Dermatofiloza ..................................................................................................................64 Choroba guzowata skóry .................................................................................................66 Choroby paso¿ytnicze skóry ...........................................................................................67 Inwazja much ..................................................................................................................68 wierzb ............................................................................................................................69 Nu¿yca ............................................................................................................................73 Inwazja kleszczy .............................................................................................................75 Stefanofilarioza ...............................................................................................................78 Besnoitioza ......................................................................................................................80 Choroby skóry na tle ¿ywieniowym i niedoborowym oraz zatrucia ...............................82 Gruda ...............................................................................................................................82 Wyprysk polekowy .........................................................................................................83 Choroba potowa ..............................................................................................................84 Nabyty niedobór cynku ...................................................................................................85 Zatrucie kadmem .............................................................................................................86 Choroby skóry na tle warunków utrzymania i rodowiska .............................................87 Odle¿yny .........................................................................................................................87 Wyprysk na skórze wymienia i ud ..................................................................................87 Oparzenia skóry kwasami lub zasadami ..........................................................................88 Odmro¿enia .....................................................................................................................88

Spis tre ci

2.2.6.5 2.2.7 2.2.7.1 2.2.7.2 2.2.7.3 2.2.8 2.2.9 2.3 2.3.1 2.3.2 2.3.2.1 2.3.2.2 2.3.2.3 2.3.2.4 2.3.3 2.3.3.1 2.3.3.2 2.3.3.3 2.3.3.4 2.3.3.5 2.3.4 2.3.4.1 2.3.4.2 2.3.4.3 2.3.4.4 2.3.5 2.3.5.1 2.3.6 2.3.7 2.4 2.4.1 2.4.2 2.4.2.1 2.4.2.2 2.4.2.3 2.4.2.4 2.4.3 2.4.4 2.4.4.1 2.4.4.2 2.4.5 2.4.5.1 2.4.5.2

Oparzenia ........................................................................................................................89 Reakcje uczuleniowe skóry .............................................................................................91 Nadostra pokrzywka ........................................................................................................91 Przewlek³y, wysiêkowy wyprysk poszczepienny ............................................................94 Reakcje nadwra¿liwo ci na wiat³o .................................................................................96 Uszkodzenie skóry przez promieniowanie ......................................................................98 Choroby nowotworowe skóry .........................................................................................98 Choroby tkanki podskórnej ...........................................................................................102 Wady wrodzone tkanki podskórnej na tle dziedzicznym i innym .................................102 Nieswoiste choroby tkanki podskórnej .........................................................................103 Obrzêk tkanki podskórnej .............................................................................................103 Odma podskórna ...........................................................................................................104 Krwiak podskórny .........................................................................................................106 Stwardnienie skóry i tkanki podskórnej ........................................................................106 Choroby zaka ne skóry .................................................................................................106 Ropowica tkanki podskórnej .........................................................................................106 £agodne ropowice gazowe ............................................................................................108 Z³o liwe ropowice gazowe ............................................................................................109 Ropieñ podskórny .........................................................................................................109 Guziczkowe zapalenie skóry (dermatitis nodosa) ......................................................... 110 Choroby paso¿ytnicze skóry ......................................................................................... 111 Gzawica ......................................................................................................................... 111 Parafilarioza .................................................................................................................. 116 Onchocerkoza ................................................................................................................ 116 Muszyca (myjoza, myiasis) ran ..................................................................................... 116 Choroby tkanki podskórnej powsta³e na tle zaburzeñ przemiany materii i niedoborów pokarmowych .......................................................................................... 117 Obrzêk luzakowaty powsta³y wskutek niedoboru jodu ............................................... 117 Uszkodzenia tkanki podskórnej na tle warunków utrzymania i rodowiska .................121 Nowotwory tkanki podskórnej ......................................................................................121 Choroby rogów .............................................................................................................122 Wady rogów na tle dziedzicznym i innym ....................................................................122 Nieswoiste choroby rogów ............................................................................................124 Nabyte zniekszta³cenia rogów .......................................................................................124 Fa³szywy róg .............................................................................................................125 Utrata pochewki rogowej ..............................................................................................125 Z³amanie wyrostka rogowego .......................................................................................127 Choroby zaka ne i zatrucia oddzia³uj¹ce na rogi ..........................................................128 Nowotwory na obszarze rogów .....................................................................................128 Rak wyrostka rogowego ................................................................................................128 Kostniakomiêsak wyrostka rogowego ...........................................................................129 Metody skrócenia lub odjêcia rogów ............................................................................130 Skrócenie rogów ............................................................................................................130 Odjêcie rogów ...............................................................................................................130

Choroby uk³adu limfatycznego i ledziony ................................................................141

3.1 3.1.1

Choroby wêz³ów i naczyñ ch³onnych ...........................................................................141 Dziedziczne i spowodowane innymi czynnikami zaburzenia rozwojowe uk³adu limfatycznego ....................................................................................................141

XIII

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

3.1.1.1 3.1.2 3.1.2.1 3.1.3 3.1.3.1 3.1.3.2 3.1.3.3 3.1.3.4 3.1.3.5 3.1.3.6 3.1.3.7 3.1.3.8 3.1.4 3.1.5 3.1.5.1

3.2 3.2.1 3.2.1.1 3.2.1.2 3.2.1.3 3.2.2 3.2.2.1 3.2.2.2 3.2.3 3.2.4

Wrodzony niedorozwój uk³adu limfatycznego ..............................................................141 Niespecyficzne zapalenia wêz³ów i naczyñ ch³onnych .................................................142 Ascites chylosus .............................................................................................................143 Choroby uk³adu limfatycznego o pod³o¿u zaka nym ...................................................144 Enzootyczna bia³aczka limfatyczna byd³a doros³ego ....................................................144 Zaka¿enia wirusem nabytego braku odporno ci byd³a ..................................................151 Zapalenie naczyñ i wêz³ów ch³onnych w przebiegu aktynobacylozy ...........................151 Promieniczopodobne zapalenia wêz³ów i naczyñ ch³onnych ........................................154 Rzekomogru licze zapalenie naczyñ i wêz³ów ch³onnych ............................................155 Rodokokoza wêz³ów ch³onnych ....................................................................................155 Grzybicze zapalenie naczyñ i wêz³ów ch³onnych .........................................................156 Zaka¿enia wêz³ów ch³onnych glonami .........................................................................156 Inwazje paso¿ytnicze wêz³ów ch³onnych ......................................................................156 Choroby uk³adu limfatycznego spowodowane zatruciami ............................................156 Immunosupresja spowodowana zatruciem polichlorowanymi i polibromowanymi bifenylami .....................................................................................156 Immunosupresja wywo³ana mikotoksynami .................................................................157 Choroby nowotworowe uk³adu limfatycznego..............................................................158 Sporadycznie wystêpuj¹ce formy bia³aczki limfatycznej ..............................................158 Zmiany w uk³adzie limfatycznym w przypadku pierwotnej choroby nowotworowej dotycz¹cej innych narz¹dów ................................................................163 Choroby ledziony ........................................................................................................163 Niespecyficzne choroby ledziony ................................................................................163 Anomalie w po³o¿eniu ledziony ..................................................................................163 Zranienia ledziony .......................................................................................................163 Ropne zapalenie ledziony ............................................................................................163 Zaka ne choroby ledziony ...........................................................................................165 W¹glik ...........................................................................................................................165 Bia³aczka ledziony .......................................................................................................169 Zmiany w ledzionie w przebiegu inwazji paso¿ytniczych ...........................................169 Choroby nowotworowe ledziony .................................................................................169

Choroby narz¹dów uk³adu kr¹¿enia i krwi ..............................................................171

4.1 4.1.1 4.1.1.1 4.1.1.2 4.1.1.3 4.1.1.4 4.1.1.5 4.1.1.6 4.1.1.7 4.1.2 4.1.2.1 4.1.2.2 4.1.2.3 4.1.2.4 4.1.3 4.1.3.1

Choroby serca i worka osierdziowego ..........................................................................171 Wrodzone i powodowane innymi czynnikami zaburzenia rozwojowe serca ................171 Wrodzone przemieszczenie serca ..................................................................................171 Przetrwa³y otwór owalny ..............................................................................................172 Ubytek przegrody miêdzykomorowej ...........................................................................172 Tetralogia Fallota ...........................................................................................................173 Zespó³ Eisenmengera ....................................................................................................173 Fibroelastoza wsierdzia .................................................................................................173 Dziedziczna kardiomiopatia rozstrzeniowa ...................................................................173 Choroby serca powodowane czynnikami nieswoistymi ................................................176 Urazowe i powodowane innymi przyczynami zapalenie worka osierdziowego ...........176 Os³abienie serca.............................................................................................................179 Zaburzenia rytmu serca .................................................................................................183 Zapalenie wsierdzia i defekty zastawek serca ...............................................................185 Choroby serca powodowane czynnikami zaka nymi ....................................................188 Puchlina osierdzia .........................................................................................................188

3.1.5.2 3.1.6 3.1.6.1 3.1.6.2

XIV

Spis tre ci

4.1.4 4.1.5 4.1.5.1 4.1.5.2 4.1.5.3 4.1.5.4 4.1.6 4.1.6.1 4.1.7 4.2 4.2.1 4.2.1.1 4.2.1.2 4.2.1.3 4.2.2 4.2.2.1 4.2.2.2 4.2.2.3 4.2.2.4 4.2.2.5 4.2.2.6 4.2.2.7 4.2.3 4.2.3.1 4.2.3.2 4.2.3.3 4.2.4 4.2.4.1 4.2.5 4.2.5.1 4.2.6 4.2.6.1 4.3 4.3.1 4.3.1.1 4.3.1.2 4.3.1.3 4.3.1.4 4.3.1.5 4.3.1.6 4.3.1.7 4.3.1.8 4.3.2 4.3.2.1 4.3.2.2 4.3.2.3 4.3.2.4

Choroby paso¿ytnicze dotykaj¹ce serce ........................................................................189 Choroby serca powodowane czynnikami ¿ywieniowymi, niedoborami i zatruciami ...............................................................................................190 Uszkodzenie serca przez jony wapnia ...........................................................................190 Zatrucie jonoforami .......................................................................................................190 Zatrucie produktami pochodz¹cymi z nasion bawe³ny .................................................193 Zatrucie powodowane przez uk³ucia meszek (Simuliotoxicosis) ...................................194 Choroby serca powodowane czynnikami rodowiska i utrzymania ..............................196 Choroba wysoko ciowa.................................................................................................196 Nowotwory serca i worka osierdziowego .....................................................................198 Choroby naczyñ krwiono nych .....................................................................................198 Wrodzone i powodowane innymi czynnikami zaburzenia rozwojowe naczyñ krwiono nych ....................................................................................................198 Przetrwa³y przewód têtniczy Botalla .............................................................................199 Przetrwa³y przewód ¿ylny .............................................................................................199 Sk³onno æ do tworzenia têtniaków naczyñ krezki .........................................................200 Choroby naczyñ powodowane czynnikami nieswoistymi .............................................200 Niewydolno æ kr¹¿enia wstrz¹s/zapa æ ......................................................................200 Krwotok ........................................................................................................................203 Wylew krwawy .............................................................................................................205 Zatkanie têtnic ...............................................................................................................207 Rozszerzenie wiat³a ¿y³ ...............................................................................................209 Zapalenie du¿ych ¿y³ .....................................................................................................210 Zapalenie i zakrzepica ¿y³y g³ównej tylnej ...................................................................213 Choroby naczyñ krwiono nych powodowane czynnikami zaka nymi .........................216 Posocznica krwotoczna .................................................................................................216 Epizootyczna krwotoczna choroba zwierzyny p³owej ..................................................217 Choroba Jembrana .........................................................................................................217 Parazytozy naczyñ krwiono nych .................................................................................218 Schistosomatoza ............................................................................................................218 Choroby naczyñ powodowane czynnikami ¿ywieniowymi, niedoborami i zatruciami ...............................................................................................219 Hiperwitaminoza D ....................................................................................................... 220 Nowotwory naczyñ krwiono nych ................................................................................221 Naczyniaki i ródb³oniakonaczyniaki ............................................................................222 Choroby krwi ................................................................................................................ 222 Wrodzone i powodowane innymi czynnikami zaburzenia rozwojowe krwi .................222 Dziedziczna policytemia byd³a .....................................................................................222 Erytropoetyczna porfiria byd³a ......................................................................................223 Erytropoetyczna protoporfiria byd³a .............................................................................223 Wrodzone deformacje erytrocytów byd³a .....................................................................224 Zespó³ Chédiaka-Higashiego u byd³a ............................................................................225 Obni¿ona zdolno æ adhezji leukocytów u byd³a ...........................................................225 Wrodzony defekt agregacji trombocytów .....................................................................227 Wrodzony niedobór XI czynnika krzepniêcia ...............................................................227 Choroby krwi powodowane czynnikami nieswoistymi .................................................227 Niedokrwisto æ/przetaczanie krwi .................................................................................227 Nabyta (wtórna) policytemia .........................................................................................232 Zmniejszenie lub zwiêkszenie liczby bia³ych krwinek .................................................233 Hipo-, hiper-, dys- i paraproteinemie ............................................................................235

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

4.3.3 4.3.3.1 4.3.3.2 4.3.3.3 4.3.3.4 4.3.3.5 4.3.3.6 4.3.4 4.3.4.1 4.3.4.2 4.3.4.3 4.3.5

4.3.6.1 4.3.6.2 4.3.6.3 4.3.7 4.3.7.1 4.3.7.2 4.4 4.4.1 4.4.2 4.4.3 4.4.4 4.4.4.1 4.4.4.2 4.4.4.3

Choroby krwi powodowane czynnikami zaka nymi .....................................................237 Wiremia, bakteriemia, posocznica i toksemia ...............................................................237 Hemoglobinuria bakteryjna ...........................................................................................238 Anaplazmoza .................................................................................................................240 Eperytrozoonoza byd³a ..................................................................................................242 Gor¹czka odkleszczowa lub pastwiskowa .....................................................................243 Gor¹czka wybroczynowa byd³a ....................................................................................244 Choroby krwi powodowane przez paso¿yty .................................................................245 Babeszjoza ....................................................................................................................245 Teilerioza .......................................................................................................................248 Trypanosomatoza ..........................................................................................................249 Choroby krwi powodowane czynnikami ¿ywieniowymi, niedoborami i zatruciami ...............................................................................................251 Niedobór ¿elaza .............................................................................................................251 Niedobór kobaltu ...........................................................................................................256 Zatrucie azotanami/azotynami .......................................................................................261 Zatrucie zwi¹zkami chloru ............................................................................................266 Niedokrwisto æ po³ogowa lub niedokrwisto æ li ci buraczanych ..........................267 Niedokrwisto æ powodowana spo¿yciem kapusty ........................................................270 Niedokrwisto æ powodowana spo¿yciem cebuli ...........................................................271 Niedokrwisto æ powodowana spo¿yciem szczyru ........................................................272 Przewlek³e zatrucie miedzi¹ ..........................................................................................273 Skaza krwotoczna ..........................................................................................................276 Zaburzenia gospodarki wodnej, równowagi kwasowo-zasadowej i elektrolitowej (leczenie wlewami) ..............................................................................283 Zaburzenia gospodarki wodnej .....................................................................................283 Zaburzenia równowagi kwasowo-zasadowej ................................................................290 Zaburzenia gospodarki elektrolitowej ...........................................................................295 Reakcje alergiczne ze strony naczyñ krwiono nych i krwi ...........................................296 Periarteriitis nodosa......................................................................................................296 ¯ó³taczka izoimmunohemolityczna nowo narodzonych ciel¹t ......................................297 Choroby szpiku kostnego ..............................................................................................298 Zaburzenia erytropoezy .................................................................................................298 Zaburzenia mielopoezy .................................................................................................299 Zaburzenia trombocytopoezy ........................................................................................299 Choroby nowotworowe szpiku kostnego ......................................................................299 Bia³aczka monocytarna .................................................................................................300 Plazmocytoma ...............................................................................................................300 Siatkowica z komórek tucznych ....................................................................................300

Choroby uk³adu oddechowego, przepony i ciany klatki piersiowej ......................303

5.1 5.1.1 5.1.2 5.1.2.1 5.1.2.2 5.1.2.3 5.1.2.4 5.1.2.5

Choroby luzawicy, nosa i zatok przynosowych ...........................................................303 Dziedziczne lub uwarunkowane innymi przyczynami deformacje okolicy nosa ..........303 Niespecyficzne choroby nosa i zatok nosowych ...........................................................304 Zranienia luzawicy/rozerwanie nozdrzy ......................................................................304 Krwawienie z nosa/epistaxis, rhinorrhagie ...................................................................305 Zapalenie b³ony luzowej nosa......................................................................................307 Zapalenie zatoki czo³owej .............................................................................................308 Zapalenie zatoki szczêkowej ......................................................................................... 311

4.3.5.1 4.3.5.2 4.3.5.3 4.3.5.4 4.3.5.5 4.3.5.6 4.3.5.7 4.3.5.8 4.3.5.9 4.3.5.10 4.3.6

XVI

Spis tre ci

5.1.3 5.1.3.1 5.1.3.2 5.1.3.3 5.1.4 5.1.5 5.1.5.1 5.1.6 5.1.6.1 5.1.7 5.1.7.1 5.2 5.2.1 5.2.2 5.2.2.1 5.2.2.2 5.2.2.3 5.2.2.4 5.2.2.5 5.2.2.6 5.2.3 5.2.3.1 5.2.4 5.3 5.3.1 5.3.1.1 5.3.2 5.3.2.1 5.3.2.2 5.3.2.3 5.3.2.4 5.3.2.5 5.3.2.6 5.3.2.7 5.3.2.8 5.3.2.9 5.3.2.10 5.3.3 5.3.3.1 5.3.3.2 5.3.3.3 5.3.3.4 5.3.3.5 5.3.3.6 5.3.3.7 5.3.3.8 5.3.3.9 5.3.3.10 5.3.3.11

Choroby zaka ne okolicy nosa ...................................................................................... 311 Zaka ne zapalenie nosa i tchawicy/otrêt byd³a ............................................................. 311 Brodawczyca, aktynobacyloza i gru lica b³ony luzowej nosa .....................................318 Ziarniniaki grzybicze nosa ............................................................................................318 Choroby nosa o pod³o¿u paso¿ytniczym .......................................................................319 Choroby nosa spowodowane b³êdami ¿ywieniowymi i zatruciami ...............................319 Katar jodowy .............................................................................................................319 Reakcje nadwra¿liwo ci rozwijaj¹ce siê w okolicy nosa ..............................................319 Ziarniniaki nosa o pod³o¿u alergicznym........................................................................319 Choroby nowotworowe okolicy nosa ............................................................................320 Rak ko ci sitowej ..........................................................................................................320 Choroby krtani i tchawicy .............................................................................................322 Dziedziczne i spowodowane innymi czynnikami deformacje tchawicy .......................322 Nieswoiste i zaka ne choroby krtani i tchawicy ...........................................................322 Cia³a obce w krtani i tchawicy ......................................................................................322 Jednostronne pora¿enie krtani .......................................................................................322 Nie¿ytowe zapalenie krtani i tchawicy ..........................................................................323 Dyfteroidalno-martwicowe zapalenie krtani .................................................................324 Aktynobacyloza, gru lica i brodawczyca krtani i tchawicy ..........................................327 Zwê¿enie i zapadniêcie tchawicy ..................................................................................328 Choroby krtani i tchawicy wynikaj¹ce z nadwra¿liwo ci, a tak¿e z warunków rodowiskowych i utrzymania zwierz¹t ........................................329 Alergiczny obrzêk tchawicy ..........................................................................................329 Choroby nowotworowe krtani i tchawicy .....................................................................330 Choroby oskrzeli i p³uc .................................................................................................330 Wrodzone i spowodowane innymi czynnikami deformacje p³uc ..................................331 Zaburzenia czynno ci oddechowej u nowo narodzonych ciel¹t ....................................331 Nieswoiste choroby p³uc i oskrzeli ................................................................................333 Niedodma p³uc ..............................................................................................................333 Krwotoki do p³uc ...........................................................................................................334 Przekrwienie p³uc, obrzêk p³uc .....................................................................................335 Rozedma p³uc ................................................................................................................337 Zapalenie nie¿ytowe oskrzeli ........................................................................................339 Nie¿ytowe zapalenie oskrzeli i p³uc ..............................................................................339 ródmi¹¿szowe zapalenie p³uc ......................................................................................340 W³óknikowe lub krupowe zapalenie p³uc .....................................................................341 Ropne, martwicowe i wrzodziej¹ce zapalenie p³uc i oskrzeli .......................................342 Zgorzelinowe zapalenie p³uc .........................................................................................345 Zaka ne choroby oskrzeli i p³uc ....................................................................................346 Enzootyczne zapalenie p³uc i oskrzeli ...........................................................................348 Wirus parainfluenzy 3 (PI3V) .......................................................................................356 Wirus syncytialny byd³a (BRSV) ..................................................................................356 Adenowirusy bydlêce (BAV1 9) ..................................................................................358 Bydlêce rinowirusy (BRV1 3) ......................................................................................359 Koronawirus bydlêcy (BCV) ........................................................................................359 Wirusowa biegunka byd³a i choroba b³on luzowych (BVD-MDV) .............................359 Reowirusy .....................................................................................................................360 Parwowirus bydlêcy (BPoV) .........................................................................................360 Chlamydie (Bedsonie i Miyagawanelle)........................................................................360 Klebsielle .......................................................................................................................361

XVII

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

5.3.3.12 5.3.3.13 5.3.3.14 5.3.3.15 5.3.3.16 5.3.3.17 5.3.3.18 5.3.3.19 5.3.3.20 5.3.4 5.3.4.1 5.3.4.2 5.3.4.3 5.3.4.4 5.3.4.5 5.3.5 5.3.5.1 5.3.5.2 5.3.5.3 5.3.5.4 5.3.5.5 5.3.5.6 5.3.5.7 5.3.5.8 5.3.5.9 5.3.5.10 5.3.5.11 5.3.5.12 5.3.4.13 5.3.5.14 5.3.5.15 5.3.5.16 5.3.6 5.3.6.1 5.3.7 5.3.7.1 5.4 5.4.1 5.4.2 5.4.2.1 5.4.2.2 5.4.2.3 5.4.2.4 5.4.2.5 5.4.2.6 5.4.2.7

XVIII

Mykoplazmy .................................................................................................................361 Pasterele ........................................................................................................................362 Histophilus somni ..........................................................................................................363 Patogeny ropotwórcze i powoduj¹ce martwicê .............................................................363 Zaraza p³ucna byd³a (CBPP) .........................................................................................363 Aktynobacyloza p³uc .....................................................................................................365 Pneumomikozy/aspergiloza, histoplazmoza, kandydiaza, mukormikoza i kokcydioidomikoza p³uc .............................................................................................366 Pneumokokoza ..............................................................................................................367 Zaka¿enia p³uc wywo³ane przez Legionella pneumophila ............................................368 Paso¿ytnicze choroby p³uc i oskrzeli ............................................................................368 Inwazja paso¿ytnicza p³uc diktiokauloza (robaczyca p³uc) ...........................................368 Inwazja p³uc motylic¹ w¹trobow¹ .................................................................................374 Echinokokoza p³uc ........................................................................................................374 Nicienie p³uc .................................................................................................................375 Inwazja wrzêchami p³uc (wrzêchowica) .......................................................................375 Choroby p³uc i oskrzeli wywo³ane czynnikami ¿ywieniowymi, zatruciami lub spowodowane nieprawid³owymi warunkami utrzymania zwierz¹t .........................375 Zatrucie dymem.............................................................................................................376 Aerogenne zatrucia amoniakiem ...................................................................................376 Zatrucie siarkowodorem ................................................................................................376 Zatrucia gazami nitrozowymi (azotowymi)...................................................................378 Zatrucie dwutlenkiem siarki ..........................................................................................379 Zatrucia gazami chlorowymi .........................................................................................380 Zatrucia aerogenne tlenkiem cynku ...............................................................................380 Rozedma pastwiskowa ...............................................................................................380 Obrzêk i rozedma p³uc wywo³ana zatruciem czynnikami ro linnymi ...........................383 Zatrucia cyjanowodorem ...............................................................................................383 Zatrucia dinitrofenolem i dinitrokrezolem .....................................................................385 Zatrucia herbicydami dipirydylowymi ..........................................................................386 Zatrucia alfa-naftylotiomocznikiem ..............................................................................387 Zatrucia fosforkiem cynku ............................................................................................387 Uduszenie ......................................................................................................................387 Utopienie .......................................................................................................................388 Reakcje nadwra¿liwo ci p³uc i oskrzeli.........................................................................389 Bydlêce p³uco farmera ...............................................................................................389 Choroby nowotworowe oskrzeli i p³uc..........................................................................390 Rak p³uc ........................................................................................................................390 Choroby op³ucnej, jamy klatki piersiowej, przepony i ciany klatki piersiowej ...........391 Dziedziczne i wywo³ane innymi czynnikami zaburzenia rozwojowe przepony i ciany klatki piersiowej ...............................................................................391 Niespecyficzne choroby op³ucnej, jamy op³ucnej, przepony i ciany klatki piersiowej ...............................................................................................392 Zapalenie op³ucnej ........................................................................................................392 Rozedma i wysiêkowe ropne zapalenie ródpiersia ......................................................393 Hydrothorax ..................................................................................................................394 Chylothorax ...................................................................................................................395 Wylew krwi do jamy op³ucnowej (hemothorax) ...........................................................395 Pneumothorax ...............................................................................................................396 Dziedziczne defekty przepony ......................................................................................397

Spis tre ci

5.4.2.8 5.4.2.9 5.4.3 5.4.3.1 5.4.4 5.4.5 5.4.5.1 5.4.5.2

Zranienia ciany klatki piersiowej .................................................................................399 Z³amanie mostka/przetoki mostka .................................................................................401 Choroby zaka ne op³ucnej ............................................................................................401 Ichothorax/pyothorax ....................................................................................................402 Choroby ciany klatki piersiowej i przepony wywo³ane czynnikami ¿ywieniowymi, toksycznymi, zaburzeniami metabolicznymi, rodowiskowymi lub nieprawid³owym utrzymaniem zwierz¹t .................................................................403 Choroby nowotworowe op³ucnej, jamy i ciany klatki piersiowej ................................404 Miêsak ródpiersia .........................................................................................................404 ródb³oniak op³ucnej .....................................................................................................404

Choroby uk³adu pokarmowego i ciany jamy brzusznej .........................................405

6.1 6.1.1 6.1.2 6.1.3 6.1.4 6.1.5 6.1.6 6.1.7 6.1.8 6.1.9 6.1.10 6.1.11 6.1.12 6.2 6.2.1 6.2.2 6.2.3 6.2.4 6.2.4.1 6.2.4.2 6.2.4.3 6.3 6.3.1 6.3.2 6.3.3 6.3.4 6.4 6.4.1 6.4.2 6.4.3 6.4.4 6.5 6.5.1 6.5.2 6.5.3 6.5.4 6.5.5

Choroby b³ony luzowej jamy ustnej i jêzyka...............................................................405 Nieswoiste zapalenia b³ony luzowej jamy ustnej ........................................................405 Wrzodziej¹ce zapalenie jamy ustnej ..............................................................................407 Dyfteroidalne zapalenie b³ony luzowej jamy ustnej ....................................................409 Grzybicze zapalenie jamy ustnej ................................................................................... 411 Grudkowe zapalenie jamy ustnej .................................................................................. 411 Pêcherzykowe zapalenie jamy ustnej ............................................................................413 Choroba niebieskiego jêzyka.........................................................................................415 Wrzód grzbietu jêzyka ...................................................................................................418 Aktynobacyloza jêzyka .................................................................................................419 Alergiczny obrzêk jêzyka i zranienia jêzyka .................................................................420 Pora¿enie jêzyka ............................................................................................................421 Nowotwory i zaburzenia rozwojowe b³ony luzowej jamy ustnej i jêzyka ...................422 Choroby zêbów .............................................................................................................423 Zaburzenia wymiany zêbów, zaklinowane cia³a obce, nieprawid³owy zgryz ...............424 Z³amania zêbów, próchnica zêbów, zapalenia zêbodo³ów, cara inchada ...................424 Nowotwory zêbów, zawi¹zków zêbowych i dzi¹se³ .....................................................426 Zaburzenia rozwojowe zgryzu oraz ko ci szczêki i ¿uchwy .........................................427 Wrodzone zaburzenia rozwoju zêbów ...........................................................................427 Skrócenie ko ci szczêki i ¿uchwy .................................................................................428 Rozszczep warg, szczêki i podniebienia ........................................................................428 Choroby linianek .........................................................................................................429 Zapalenie linianki podjêzykowej .................................................................................429 Zapalenie linianki pod¿uchwowej ...............................................................................430 Zapalenie linianki przyusznej ......................................................................................431 Rany linianek, linotok ................................................................................................431 Choroby okolicy gard³a .................................................................................................432 Zapalenie gard³a ............................................................................................................432 Przeszywaj¹ce rany ciany gard³a .................................................................................433 Niedow³ad i pora¿enie gard³a ........................................................................................435 Zwê¿enie gard³a ............................................................................................................436 Choroby prze³yku ..........................................................................................................437 Zapalenie prze³yku ........................................................................................................437 Zatkanie prze³yku ..........................................................................................................438 Zranienie i przebicie prze³yku .......................................................................................444 Zwê¿enie lub rozszerzenie prze³yku .............................................................................445 Skurcz prze³yku, pora¿enie prze³yku ............................................................................448

XIX

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

6.5.6 6.6 6.6.1 6.6.2 6.6.3 6.6.4 6.6.5 6.6.6 6.6.7 6.6.8 6.6.9 6.6.10 6.6.11 6.6.12 6.6.13 6.6.14 6.6.15 6.7 6.7.1 6.7.2 6.7.3 6.7.4 6.7.5 6.7.6 6.7.7 6.8 6.8.1 6.8.2 6.8.3 6.8.4 6.8.5 6.9 6.9.1 6.9.2 6.9.3 6.9.4 6.9.5 6.9.6 6.9.7 6.9.8 6.9.9 6.9.10 6.10 6.10.1 6.10.2 6.10.3 6.10.4

Nowotwory lub zaburzenia rozwojowe prze³yku ..........................................................449 Choroby czepca i ¿wacza u byd³a prze¿uwaj¹cego .......................................................449 Os³abienie motoryki czepca i ¿wacza ............................................................................449 Urazowe zapalenie czepca i otrzewnej ..........................................................................454 Nieurazowe zapalenie czepca i ¿wacza .........................................................................469 Zaburzenia pasa¿u tre ci i funkcji przed¿o³¹dków na tle têpokoñczystych cia³ obcych ...............................................................................471 Czynno ciowe zwê¿enie pomiêdzy czepcem a ksiêgami (zespó³ Hoflunda) ................472 Czê ciowe przemieszczenie czepca do jamy klatki piersiowej przez rozwory przepony ................................................................................................478 Wymioty ........................................................................................................................480 Niedostateczna zdolno æ flory i fauny ¿wacza do trawienia i syntezy ..........................482 Zasadowica tre ci pokarmowej czepca i ¿wacza (niestrawno æ zasadowa) ..................486 Rozk³ad gnilny zawarto ci czepca i ¿wacza ..................................................................487 Ostra niestrawno æ kwa na (laktoacidoza ¿wacza) .......................................................489 Podkliniczna kwasica ¿wacza .......................................................................................501 Ostre wzdêcie ¿wacza ...................................................................................................509 Przewlek³e nawracaj¹ce wzdêcie ¿wacza u doros³ego byd³a ........................................518 Nowotwory czepca i ¿wacza .........................................................................................519 Choroby czepca i ¿wacza ciel¹t ss¹cych i m³odego byd³a ............................................520 Niewydolno æ ¿wacza m³odego byd³a ..........................................................................520 Kwasica ¿wacza ciel¹t ss¹cych ( picie do ¿wacza ) .....................................................522 Anoreksja postnatalna ( s³abo æ ssania ) ......................................................................529 Wzdêcie ¿wacza m³odego byd³a ...................................................................................530 Rozk³ad gnilny tre ci ¿wacza u ciel¹t mlecznych .........................................................534 Zapalenie ¿wacza u m³odego byd³a ...............................................................................535 Cia³a obce w ¿waczu ciel¹t ...........................................................................................535 Choroby ksi¹g ............................................................................................................... 536 Zastój tre ci pokarmowej w ksiêgach/skurcz ksi¹g .......................................................536 Zapalenie ksi¹g ..............................................................................................................539 Pora¿enie, rozszerzenie, przemieszczenie, wzdêcie ksi¹g .............................................540 Sklejanie siê i okienkowato æ blaszek ksi¹g, przetoka ksi¹g ........................................540 Zaburzenia rozwojowe i nowotwory ksi¹g ....................................................................540 Choroby trawieñca ........................................................................................................541 Przemieszczenie trawieñca na lewo (LPT) ....................................................................541 Prawostronne przemieszczenie trawieñca bez i ze skrêtem ...........................................558 Wzdêcie i skrêt trawieñca u ciel¹t .................................................................................566 Uwiê niêcie trawieñca w przepuklinie pêpkowej .........................................................570 Zapalenie trawieñca ....................................................................................................... 572 Wrzód trawieñca ............................................................................................................574 Zastój tre ci w trawieñcu i jego rozszerzenie na skutek zaburzeñ pasa¿u tre ci pokarmowej .........................................................................................................581 Zapiaszczenie ¿o³¹dka i jelit ..........................................................................................585 Zespó³ refluksu trawieñcowo-¿waczowego ...................................................................588 Zadzierzgniêcie, nowotwory i wady rozwojowe trawieñca ..........................................590 Choroby jelit, choroby jelit pod³o¿a niezapalnego ........................................................591 Niedro¿no æ jelit u byd³a ...............................................................................................591 Wg³obienie jelit .............................................................................................................594 Zawê lenia jelita cienkiego ...........................................................................................604 Skrêt jelita .....................................................................................................................606

Spis tre ci

6.10.5 6.10.6 6.10.7 6.10.8 6.10.9 6.10.10 6.10.11 6.10.12 6.10.13 6.10.14 6.10.15 6.10.16 6.10.17 6.10.18 6.10.19 6.10.20 6.10.21 6.10.22 6.10.23 6.10.24 6.10.25 6.10.26 6.10.27 6.10.28 6.11 6.11.1 6.11.2 6.11.3 6.11.4 6.11.5 6.11.6 6.11.7 6.11.8 6.12 6.12.1. 6.12.2 6.12.3 6.12.4 6.12.5 6.12.6 6.12.7. 6.12.8 6.12.9 6.12.10. 6.12.11 6.12.12 6.12.13 6.13 6.13.1 6.13.2

Uwiê niêcie, zadzierzgniêcie i uci niêcie jelita ............................................................609 Wewnêtrzne zatkanie jelit, niedro¿no æ jelit ................................................................. 611 Pora¿enie jelita, skurcz jelita, zawa³ jelita .....................................................................613 Rozszerzenie i przemieszczenie jelita lepego u doros³ego byd³a .................................616 Rozszerzenie i skrêt jelita lepego u ciel¹t ....................................................................620 Zranienia jelita...............................................................................................................623 Parcie na odbytnicê i odbyt, wypadniêcie odbytnicy ....................................................627 Wrodzone zro niêcie odbytu i/lub koñcowego odcinka jelita .......................................630 Zwê¿enie odbytnicy i pochwy.......................................................................................631 Niedorozwój lub brak czê ci jelita cienkiego, lepego lub okrê¿nicy ...........................631 Rozrosty nowotworowe jelit .........................................................................................634 Podzia³, formy i mechanizmy powstawania biegunek u byd³a ......................................635 Niespecyficzna biegunka u ss¹cych ciel¹t .....................................................................635 Samodzielne, niespecyficzne biegunki u prze¿uwaj¹cego byd³a ..................................641 Biegunka noworodków .................................................................................................645 Wirusowa biegunka byd³a i choroba b³on luzowych ...................................................658 Salmonelloza .................................................................................................................668 Paratuberkuloza (Choroba Johnego) .............................................................................673 Enterotoksemia ..............................................................................................................679 Yersinioza ......................................................................................................................681 Dyzenteria zimowa ........................................................................................................682 Zapalenie jelit wywo³ane zaka¿eniem Campylobacter ................................................. 684 Enteromikozy ................................................................................................................685 Zapalenie jelit wywo³ane przez chlamydie ...................................................................686 Choroby paso¿ytnicze ¿o³¹dka i jelit .............................................................................687 Paramfistomoza .............................................................................................................687 Robaczyce ¿o³¹dkowo-jelitowe .....................................................................................688 Glistnica ........................................................................................................................694 Kryptosporydioza ..........................................................................................................695 Kokcydioza ...................................................................................................................696 Giardioza .......................................................................................................................699 Anoplocefalidoza (tasiemczyca) ...................................................................................700 Paramphistomoza jelitowa.............................................................................................700 Zatrucia z objawami ¿o³¹dkowo-jelitowymi .................................................................701 Zatrucie rzepakiem, gorczyc¹, rzodkwi¹ czarn¹ i chrzanem .........................................701 Zatrucie jaskrami ...........................................................................................................703 Zatrucie ziemowitem jesiennym ....................................................................................704 Zatrucie k¹kolem ...........................................................................................................705 Zatrucie r¹cznikiem .......................................................................................................706 Zatrucie nawozami mineralnymi ...................................................................................707 Zatrucie olejami mineralnymi .......................................................................................707 Ostre zatrucie miedzi¹ ................................................................................................... 710 Zatrucie cynkiem ........................................................................................................... 711 Zatrucie arsenem ...........................................................................................................712 Zatrucie antymonem ...................................................................................................... 715 Zatrucie larwami lub kokonami motyli .........................................................................715 Nadwra¿liwo æ na bia³ko sojowe ..................................................................................715 Choroby w¹troby i woreczka ¿ó³ciowego .....................................................................716 Choroby dziedziczne i innego t³a w¹troby i woreczka ¿ó³ciowego ...............................716 ¯ó³taczka (icterus) .........................................................................................................716

XXI

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

6.13.3 6.13.4 6.13.5

6.15.12

Zwyrodnienie i niezaka ne zapalenie w¹troby ..............................................................717 Martwica na tle zaka¿enia bakteryjnego i ropnie w¹troby ............................................719 Zapalenie pêcherzyka ¿ó³ciowego i dróg ¿ó³ciowych (cholecystitis i cholangitis) ............................................................................................723 Przewlek³a w¹troba zastoinowa ....................................................................................726 Telangiectasia w¹troby ..................................................................................................728 Fascjoloza ......................................................................................................................728 Dikrocelioza ..................................................................................................................734 Inwazja Fasciola gigantica ...........................................................................................736 Inwazja Stephanurus dentatus ciel¹t .............................................................................736 Echinokokoza w¹troby ..................................................................................................736 Ketoza ci¹¿owa krów miêsnych i st³uszczenie w¹troby wysokociê¿arnych krów podczas transportu ................................................................................................736 Ketoza, zespó³ nadmiernej mobilizacji t³uszczu (lipomobilizacji) ................................737 Mikotoksyczne zatrucie ³ubinem ...................................................................................751 Zatrucie nitroaminami ................................................................................................... 753 Choroby trzustki ............................................................................................................754 Kamica trzustkowa (pancreolithiasis) ...........................................................................755 Cukrzyca (diabetes mellitus) .........................................................................................755 Eurytrematoza trzustki (eurytrematosis) .......................................................................756 Schorzenia krezki jelitowej, otrzewnej i ciany jamy brzusznej ...................................757 Zapalenie otrzewnej (peritonitis) ..................................................................................757 Ropnie jamy brzusznej, zapalenie torby sieciowej ........................................................761 Wodobrzusze (ascites) ...................................................................................................764 Obrzêk, odma, krwiak, pêkniêcie, inwazja paso¿ytów w obrêbie krezki jelitowej i/lub otrzewnej .....................................................................................766 Martwica tkanki t³uszczowej FN (necrosis adiposa) ..................................................767 Guzy i wady wrodzone krezki i otrzewnej ....................................................................770 Zapalenie pêpka (omphalitis) ........................................................................................771 Przepuklina pêpkowa (hernia umbilicalis), przepuklina pêpowinowa (hernia funiculi umbilicalis) ..........................................................................................779 Przepuklina pachwinowa (hernia inguinalis), przepuklina mosznowa (hernia scrotalis) ...........................................................................................................782 Przepuklina kroczowa (hernia perinealis).....................................................................784 Przepuklina ciany jamy brzusznej (hernia abdominalis), przerwanie miê nia prostego brzucha (ruptura musculi recti abdominis) ........................................784 Perforacyjne uszkodzenia ciany jamy brzusznej .........................................................786

Choroby uk³adu moczowego ......................................................................................789

7.1 7.1.1 7.1.2 7.1.2.1 7.1.3 7.1.3.1 7.1.3.2 7.1.3.3 7.1.3.4 7.1.3.5

Choroby nerek ...............................................................................................................789 Wrodzone i powodowane innymi czynnikami zaburzenia rozwojowe nerek ................789 Choroby nerek powodowane czynnikami nieswoistymi ...............................................790 Wtórne wodonercze.......................................................................................................790 Zaburzenia czynno ci nerek ..........................................................................................791 Zmiany w³a ciwo ci fizycznych moczu ........................................................................791 Zmiany sk³adu chemicznego moczu .............................................................................791 Niewydolno æ nerek ......................................................................................................793 Mocznica .......................................................................................................................794 Rany nerek ....................................................................................................................795

6.13.6 6.13.7 6.13.8 6.13.9 6.13.10 6.13.11 6.13.12 6.13.13. 6.13.14 6.13.15 6.13.16 6.14 6.14.1 6.14.2 6.14.3 6.15 6.15.1 6.15.2 6.15.3 6.15.4 6.15.5 6.15.6 6.15.7 6.15.8 6.15.9 6.15.10 6.15.11

XXII

Spis tre ci

7.1.3.6 7.1.3.7 7.1.4 7.1.4.1 7.1.4.2 7.1.4.3 7.1.5 7.1.5.1 7.1.6 7.1.6.1 7.1.6.2 7.1.6.3 7.1.6.4 7.1.6.5 7.1.7 7.2 7.2.1

7.2.4.1 7.2.4.2 7.2.5

Zwyrodnienie nerek ......................................................................................................796 Nieropne zapalenie nerek ..............................................................................................796 Choroby nerek powodowane czynnikami zaka nymi ...................................................798 Ropne przerzutowe zapalenie nerek ..............................................................................798 Odmiedniczkowe zapalenie nerek .................................................................................799 Leptospiroza ..................................................................................................................803 Choroby nerek powodowane zaburzeniami przemiany materii.....................................806 Skrobiawica nerek .........................................................................................................806 Choroby nerek powodowane czynnikami ¿ywieniowymi i zatruciami .........................808 Zatrucie rtêci¹ ................................................................................................................808 Zatrucie sulfonamidami .................................................................................................810 Zatrucie ¿o³êdziami lub li æmi dêbu .............................................................................. 811 Zatrucie wyczyñcami ....................................................................................................814 Zatrucie szczawianami i ro linami zawieraj¹cymi szczawiany .....................................814 Nowotwory nerek ..........................................................................................................815 Choroby moczowodów, pêcherza moczowego i cewki moczowej ................................815 Wrodzone i powodowane innymi czynnikami zaburzenia rozwojowe dróg wyprowadzaj¹cych mocz ......................................................................................815 Przetoka i ropieñ moczownika ......................................................................................816 Choroby moczowodów, pêcherza moczowego i cewki moczowej powodowane czynnikami nieswoistymi ........................................................................819 Zaburzenia odp³ywu moczu powodowane zwê¿eniem, rozszerzeniem lub zranieniem moczowodu ...........................................................................................819 Pora¿enie pêcherza moczowego ....................................................................................819 Przemieszczenie pêcherza moczowego .........................................................................820 Zranienie i rozerwanie pêcherza moczowego................................................................822 Zaburzenia odp³ywu moczu powodowane zwê¿eniem, rozszerzeniem lub zranieniem cewki moczowej ...................................................................................824 Choroby moczowodów, pêcherza moczowego i cewki moczowej powodowane czynnikami zaka nymi ............................................................................825 Zapalenie moczowodu ...................................................................................................825 Zapalenie pêcherza moczowego ....................................................................................825 Zapalenie cewki moczowej ...........................................................................................827 Choroby moczowodów, pêcherza moczowego i cewki moczowej powodowane czynnikami ¿ywieniowymi i zatruciami ..................................................827 Kamica moczowa .......................................................................................................... 827 Przewlek³e zatrucie orlic¹ pospolit¹ ..............................................................................832 Nowotwory moczowodów, pêcherza moczowego i cewki moczowej...........................835

Zabiegi maj¹ce na celu zniesienie popêdu p³ciowego i p³odno ci ............................837

8.1 8.1.1 8.1.2 8.1.3 8.1.4 8.1.4.1 8.1.4.2 8.1.4.3 8.1.4.4

Zabiegi na narz¹dzie rozrodczym samca .......................................................................837 Wyciêcie ogona naj¹drza ...............................................................................................837 Wyciêcie nasieniowodu .................................................................................................839 Kastracja metod¹ bezkrwaw¹ ........................................................................................841 Kastracja metod¹ krwaw¹ .............................................................................................843 Kastracja za pomoc¹ leszczotek ....................................................................................843 Kastracja za pomoc¹ emaskulatora lub przewi¹zki .......................................................844 Czê ciowa kastracja wed³ug Baiburtzjana ....................................................................847 Kastracja buhajów wnêtrów ..........................................................................................847

7.2.1.1 7.2.2 7.2.2.1 7.2.2.2 7.2.2.3 7.2.2.4 7.2.2.5 7.2.3 7.2.3.1 7.2.3.2 7.2.3.3 7.2.4

XXIII

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

8.2 8.2.1 8.2.2 8.2.2.1 8.2.2.2 8.2.2.3 8.2.3

Zabiegi na narz¹dzie rozrodczym samicy .....................................................................848 Kastracja z ciêcia w s³abi nie ........................................................................................848 Kastracja przez pochwê .................................................................................................848 Metoda wed³ug Richtera i Reisingera ...........................................................................849 Metoda wed³ug Blendingera .........................................................................................850 Metoda z zastosowaniem przyrz¹du do kastracji ja³ówek wed³ug Willisa ....................850 Kastracja od strony podbrzusza lub kana³u pachwinowego ..........................................851

Choroby narz¹du ruchu .............................................................................................853

9.1 9.1.1 9.1.2 9.1.3 9.1.4 9.1.5 9.1.6

Choroby okolic g³owy, szyi, krêgos³upa oraz miê ni tu³owia .......................................853 Zapalenie stawu ¿uchwowego .......................................................................................853 Pora¿enie miê ni ¿waczy, przykurcz miê ni ¿waczy ....................................................853 Z³amania ¿uchwy ..........................................................................................................854 Promienica (actinomycosis) ¿uchwy .............................................................................856 Zapalenie miê ni (zapalenie poiniekcyjne ) i urazy tkanek miêkkich w obrêbie szyi .......859 Zapalenie kaletki maziowej k³êbu, przedpiersia i zapalenie wiêzad³a karkowego ....................................................................................860 Krêcz szyi (torticollis) ...................................................................................................861 Z³amania krêgów, z³amanie ko ci krzy¿owej ................................................................862 Zaka¿enia i nowotwory krêgos³upa ...............................................................................864 Choroby barku i obrêczy barkowej ...............................................................................865 Kulawizna barkowa .......................................................................................................865 Zapalenie stawu barkowego ..........................................................................................865 Zwichniêcie stawu barkowego ......................................................................................866 Z³amania ³opatki oraz osteochondritis dissecans humeri ..............................................867 Zapalenie bursa intertubercularis .................................................................................867 Przemieszczenie ciêgna miê nia podgrzebieniowego ..................................................868 Zwyrodnienie, rozerwanie, pora¿enie m. serratus ventralis oraz lu ny bark .........................................................................868 Rany miê ni piersiowych i miê ni okolicy ramienia .....................................................869 Choroby ramienia, przedramienia oraz okolicy garstka ................................................870 Z³amanie ko ci ramiennej .............................................................................................870 Z³amania ko ci przedramienia .......................................................................................871 Zapalenie stawu ³okciowego .........................................................................................874 Wodniak kaletki ³okciowej, oderwanie przyczepu ciêgna m. anconeus ......................875 Zapalenie prostowników nadgarstka .............................................................................875 Zapalenie i choroby zwyrodnieniowe stawu nadgarstkowego ......................................876 Zapalenie bursa praecarpalis ........................................................................................879 Zerwanie wiêzade³ i z³amania ko ci stawu nadgarstkowego .........................................882 Pora¿enie nervus suprascapularis .................................................................................882 Pora¿enie plexus brachialis ...........................................................................................882 Pora¿enie nervus radialis ..............................................................................................883 Pora¿enie nervus medianus i nervus ulnaris .................................................................885 Choroby miednicy, stawów biodrowych oraz ogona .....................................................885 Zwichniêcie stawu krzy¿owo-biodrowego ....................................................................885 Z³amanie miednicy ........................................................................................................886 Rozlu nienie i rozerwanie spojenia miednicy ...............................................................889 Zapalenie kaletki maziowej, krwiak, martwica z ucisku okolicy guza biodrowego lub kulszowego .................................................................................889

9.1.7 9.1.8 9.1.9 9.2 9.2.1 9.2.2 9.2.3 9.2.4 9.2.5 9.2.6 9.2.7 9.2.8 9.3 9.3.1 9.3.2 9.3.3 9.3.4 9.3.5 9.3.6 9.3.7 9.3.8 9.3.9 9.3.10 9.3.11 9.3.12 9.4 9.4.1 9.4.2 9.4.3 9.4.4

XXIV

Spis tre ci

9.4.5 9.4.6 9.4.7 9.4.8 9.4.9 9.4.10 9.4.11 9.4.12 9.5 9.5.1 9.5.2 9.5.3 9.5.4 9.5.5 9.5.6 9.5.7 9.5.8 9.5.9 9.5.10 9.5.11 9.5.12 9.5.13 9.5.14 9.5.15 9.5.16 9.5.16.1 9.5.16.2 9.5.17 9.5.17.1 9.5.17.2 9.5.18 9.5.18.1 9.5.18.2 9.5.18.3 9.5.19 9.5.20 9.6 9.6.1 9.6.1.1 9.6.1.2 9.6.2 9.6.3 9.6.3.1 9.6.3.2 9.6.3.3 9.6.4 9.6.5 9.6.6

Zapalenie koñca ogona u byd³a ras miêsnych ...............................................................890 Pêcherzykowo-ropne zapalenie ogona ..........................................................................895 Rany, z³amanie krêgów, wypadniêcie pier cienia w³óknistego, pora¿enie ogona, poszerzenie ¿y³ ogona .......................................................................896 Nowotwory i zmiany wrodzone ogona .........................................................................899 Kulawizna biodrowa i zapalenie bursa trochanterica ...................................................900 Zapalenie, zwyrodnienie stawu biodrowego .................................................................900 Dysplazja stawu biodrowego ........................................................................................902 Zwichniêcie stawu biodrowego .....................................................................................902 Choroby okolicy uda i podudzia ...................................................................................906 Z³amanie ko ci udowej ..................................................................................................906 Z³amania ko ci podudzia ...............................................................................................908 Przemieszczenie i zerwanie musculus biceps femoris ...................................................910 Niedokrwienna martwica miê ni uda ............................................................................910 Przerwanie miê ni przywodzicieli ................................................................................. 911 Przerwanie m. gastrocnemius ........................................................................................913 Przerwanie musculus peroneus (fibularis) tertius ..........................................................915 Pora¿enie nerwów miednicy .........................................................................................916 Pora¿enie nervus obturatorius .......................................................................................917 Pora¿enie nervus femoralis ...........................................................................................918 Pora¿enie nervus ischiadicus .........................................................................................919 Pora¿enie nervus tibialis ...............................................................................................919 Pora¿enie nervus peroneus (fibularis) ...........................................................................920 Pora¿enie koñczyn miednicznych na skutek zakrzepu du¿ych têtnic ............................921 Choroby stawu kolanowego o charakterze zapalnym i zwyrodnieniowym...................922 Nadwichniêcie i zwichniêcie stawu udowo-piszczelowego na skutek zerwania wiêzad³a krzy¿owego doczaszkowego lub doogonowego .............925 Zerwanie wiêzad³a krzy¿owego doczaszkowego ..........................................................925 Zerwanie wiêzad³a krzy¿owego doogonowego .............................................................928 Uszkodzenie lub zerwanie wiêzade³ pobocznych stawu kolanowego ...........................928 Uszkodzenie/zerwanie ligamentum collaterale laterale genus .....................................928 Zerwanie ligamentum collaterale mediale genus ..........................................................929 Zwichniêcie rzepki ........................................................................................................929 Dislocatio patellae dorsalis ...........................................................................................929 Luxatio patellae lateralis ...............................................................................................930 Luxatio patellae medialis ..............................................................................................932 Zerwanie wiêzade³ prostych rzepki oraz z³amanie rzepki .............................................932 Zapalenie kaletki maziowej kolana ...............................................................................932 Choroby okolicy stawu stêpu ........................................................................................933 Zapalenie i zwyrodnienie stawu stêpu ...........................................................................933 Arthritis/arthrosis tarsi proximalis ................................................................................933 Arthritis/arthrosis tarsi distalis (szpat) ..........................................................................936 Puchlina stawu stêpu (hydrops tarsi) .............................................................................937 Zwichniêcie i z³amania ródstawowe stawu stêpu ........................................................938 Zwichniêcie stawu stêpu (luxatio tarsi) .........................................................................938 Z³amanie ko ci skokowej (fractura tali) .......................................................................938 Z³amanie ko ci piêtowej (fractura calcanei) .................................................................938 Peritarsitis oraz bursitis tarsalis lateralis .....................................................................939 Bursitis calcanei ............................................................................................................941 Przemieszczenie ciêgien zginaczy powierzchownych palca ........................................942

XXV

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

9.6.7 9.7 9.7.1 9.7.2 9.7.3 9.7.4 9.7.5 9.7.6 9.7.7 9.7.8 9.7.9 9.7.10 9.7.11 9.8 9.8.1 9.8.2 9.8.3 9.9 9.9.1 9.9.2 9.9.3 9.9.4 9.9.5 9.9.6 9.9.7 9.9.8 9.10 9.10.1 9.10.2 9.10.3 9.10.4 9.10.5 9.10.6 9.10.7 9.10.7.1 9.10.7.2 9.10.8 9.10.9 9.10.10 9.10.11 9.10.12 9.10.13 9.10.14 9.10.15 9.11 9.12

XXVI

Zapalenie pochewki ciêgnowej (tendovaginitis) zginacza g³êbokiego palca ...............942 Choroby okolicy ródrêcza, ródstopia oraz pêciny ......................................................944 Z³amania ko ci ródrêcza i ródstopia ...........................................................................944 Urazy, z³amania z powstawaniem odprysków lub wgnieceniem fragmentu ko ci oraz nakostniaki ko ci ródrêcza/ ródstopia ........................................................946 Anatomia czynno ciowa stawu pêcinowego i okolicznych struktur anatomicznych ...............................................................................................................949 Ostre aseptyczne zapalenie i skrêcenie stawu pêcinowego ...........................................950 Zwyrodnienie (artroza) stawu pêcinowego ...................................................................951 Septyczne zapalenie stawu pêcinowego ........................................................................951 Zwichniêcie stawu pêcinowego .....................................................................................954 Z³amania trzeszczek cz³onu palcowego bli¿szego (pêcinowych) ..................................954 Z³amanie nasady dalszej ko ci ródrêcza/ ródstopia .....................................................954 Choroby okolicy stawu pêcinowego .............................................................................956 Nieprawid³owo ci postawy zwi¹zane z zaburzeniami w okolicy pêciny ......................956 Stany skurczowe koñczyn tylnych ................................................................................957 Kurcze napadowe ..........................................................................................................957 Skurcz miê niowy po³¹czony z unoszeniem koñczyny do góry ...................................959 Niedow³ad spastyczny koñczyn tylnych .......................................................................960 Wieloogniskowe choroby narz¹du ruchu ......................................................................965 Osteomyelitis, ostitis, periostitis ....................................................................................965 Zapalenie wielostawowe (polyarthritis), zapalenie b³on maziowych (polysynovitis) ..........968 Zapalenie wielostawowe wywo³ane przez mykoplazmy ...............................................971 Zapalenie wielostawowe na tle Chlamydia ...................................................................972 Zapalenie wielo-/jednostawowe na tle Borrelia ............................................................972 Zapalenie zwyrodniaj¹ce jedno-/wielostawowe ............................................................973 Zaleganie .......................................................................................................................975 Rozsiana guzowata martwica miê ni (ziarniniak Roeckla) ...........................................983 Nowotwory i wady rozwojowe krêgos³upa, tu³owia i koñczyn ....................................984 Wady rozwojowe dotycz¹ce g³owy, szyi i tu³owia ........................................................984 Zro niêcie stawu szczytowo-potylicznego i nadwichniêcie stawu szczytowo-obrotowego ..................................................................................................984 Skrzywienia krêgos³upa i inne wady wrodzone ............................................................985 Wrodzony przykurcz i zesztywnienie koñczyn .............................................................985 Crooked Calf Syndrome ............................................................................................990 Wrodzona hiperplazja miê ni ........................................................................................992 Kar³owato æ ...................................................................................................................994 Kar³owato æ proporcjonalna ..........................................................................................994 Kar³owato æ nieproporcjonalna .....................................................................................995 Choroba Akabane .........................................................................................................996 Paj¹kowato æ koñczyn (arachnomelia) .......................................................................1000 Osteo- i dentinogenesis imperfecta..............................................................................1001 Wrodzona osteopetroza ...............................................................................................1001 Brak, niedorozwój lub nadmiar koñczyn .....................................................................1002 Nadmierna ruchomo æ stawów....................................................................................1003 Pierwotna wrodzona miopatia .....................................................................................1003 Nowotwory koñczyn ...................................................................................................1004 Kryteria oceny i leczenia z³amañ ko ci w obrêbie koñczyn ........................................1005 Wytyczne rozpoznawania, oceny i leczenia chorób stawów, pochewek ciêgnowych i kaletek maziowych ..............................................................................1017

Spis tre ci

9.13 9.14 9.14.1 9.14.2 9.14.3 9.14.4 9.14.5 9.14.6 9.14.7 9.14.8 9.14.9 9.14.10 9.14.11 9.14.12 9.14.13 9.14.14 9.14.15 9.14.16 9.14.17 9.14.18 9.14.19 9.14.20 9.14.21 9.14.22 9.14.23 9.14.24 9.15 9.15.1 9.15.2 9.15.3 9.15.4 9.15.5 9.15.6 9.15.7 9.15.8 9.16 9.16.1 9.16.2 9.16.3 9.16.4 9.17 9.17.1

Wytyczne dla oceny i leczenia pora¿eñ nerwów koñczyn ..........................................1026 Choroby palców ..........................................................................................................1029 Znaczenie, powstawanie i zapobieganie chorobom racic ............................................1029 Anatomia czynno ciowa racic byd³a ...........................................................................1031 Nieprawid³owe formy racic i wady postawy palców ..................................................1039 Tworzenie s³upków, pier cieni i szczelin w puszce racicy ..........................................1044 ciana oddzielona, ciana pusta ...............................................................................1047 Miêdzyraciczak ...........................................................................................................1047 wie¿e zranienia palców .............................................................................................1050 Rozlane aseptyczne zapalenia tworzywa ( ochwat racic ) .........................................1053 Ograniczone aseptyczne zapalenie tworzywa racicowego ..........................................1060 Z³amania ko ci racicowej lub koronowej ....................................................................1063 Skrêcenie, zwichniêcie, aseptyczne zapalenie stawu racicowego i/lub koronowego.........................................................................................................1067 Aseptyczne zapalenie pochewki ciêgna zginacza d³ugiego palca ..............................1067 Zmiany nowotworowe, zaburzenia rozwojowe i zesztywnienie palców ................................................................................................1069 Zaka ne zapalenie tworzywa racicowego ...................................................................1072 Wrzód podeszwowy Rusterholza ................................................................................1076 Zaka ne zapalenia szpary miêdzyracicowej i ropowice tkanek miêdzypalcowych ........................................................................................................1081 Ropowicze zapalenie korony lub opuszek ..................................................................1086 Zapalenie skóry palca dermatitis digitalis ...................................................................1087 Rozmiêkanie rogu opuszkowego, zapalenie opuszek, pêkniêcie rogu opuszkowego i krwiaki opuszki ..................................................................................1092 Podotrochloza, podotrochlitis, martwica koñca ciêgna zginacza g³êbokiego, trzeszczki racicowej i/lub ko ci racicowej ...............................................1095 Septyczne zapalenie pochewki pêcinowej ciêgna zginacza palca..............................1097 Septyczne zapalenie stawu koronowego .....................................................................1098 Septyczne zapalenie stawu racicowego ....................................................................... 1100 Choroby raciczek, amputacja raciczek ........................................................................ 1101 Zabiegi pielêgnacyjne i operacje na palcach ............................................................... 1102 Czynno ciowa/ortopedyczna korekcja racic ............................................................... 1102 Dzia³ania przygotowawcze i znieczulenie do operacji na palcach .............................. 1105 Resekcja koñca ciêgna zginacza g³êbokiego palców, resekcja trzeszczki racicowej ...................................................................................... 1106 Wysoka resekcja ciêgna zginacza powierzchownego i g³êbokiego ........................... 1108 Resekcja stawu racicowego ......................................................................................... 1110 Resekcja wierzcho³ka racicy, wyciêcie (exarticulatio) ko ci racicowej i trzeszczki racicowej .................................................................................................. 1112 Amputacja racicy ........................................................................................................ 1114 Zabiegi pielêgnacyjne po operacjach palców .............................................................. 1117 Choroby paso¿ytnicze narz¹du ruchu .......................................................................... 1120 Sarkocystoza miê ni szkieletowych (sarkosporidioza) ................................................ 1120 Cysticerkoza miê ni szkieletowych (w¹grzyca miê niowa) ........................................ 1123 W³o nica miê ni szkieletowych .................................................................................. 1124 Eozynofilowe zapalenie miê ni ................................................................................... 1125 Choroby narz¹du ruchu powodowane niedoborami, zatruciami lub warunkami utrzymania ........................................................................ 1125 Enzootyczna miodystrofia ciel¹t ss¹cych .................................................................... 1125

XXVII

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

9.17.2 9.17.3 9.17.4 9.17.5 9.17.6 9.17.7 9.17.8 9.17.9

Miopatia przeci¹¿eniowa, miê niochwat pora¿enny byd³a ......................................... 1130 Zaburzenia powodowane niedoborem potasu ............................................................. 1134 Krzywica/rozmiêkanie ko ci (osteomalacja) ............................................................... 1135 Osteomalacja/rozmiêkanie ko ci ................................................................................. 1138 Osteochondroza buhajów opasowych ......................................................................... 1143 Choroba hien ............................................................................................................... 1146 Enzootyczna kalcynoza ............................................................................................... 1148 Przewlek³e zatrucia fluorem, fluoroza ......................................................................... 1153

Choroby narz¹dów o rodkowego uk³adu nerwowego (mózgowioczaszka, mózg, nerwy czaszkowe i rdzeñ krêgowy) .............................. 1159

10.1

Wady rozwojowe narz¹dów o rodkowego uk³adu nerwowego na tle dziedzicznym i innym ................................................................................................. 1159 10.1.1 Wady rozwojowe mózgu i mózgowioczaszki ............................................................. 1159 10.1.1.1 Przepuklina opon mózgowych, przepuklina opon mózgowych i mózgu .................... 1160 10.1.1.2 Brak wêchomózgowia (arrhinencephalia) .................................................................. 1160 10.1.1.3 Brak mózgu (anencephalia) ........................................................................................ 1160 10.1.1.4 Wodog³owie (hydroencephalus) .................................................................................. 1161 10.1.1.5 Wodomózgowie (hydranencephalia) .......................................................................... 1161 10.1.1.6 Przemieszczenie mó¿d¿ku do ty³u ............................................................................... 1161 10.1.1.7 Zespó³ oczno-mó¿d¿kowy na tle zaka¿enia wirusem BVD-MD ................................. 1161 10.1.2 Wady rozwojowe rdzenia krêgowego ......................................................................... 1162 10.1.2.1 Przepuklina opon rdzeniowych (rachimeningocoele), przepuklina rdzenia krêgowego (rachimyelocoele)......................................................................... 1162 10.1.2.2. Rozszczep krêgos³upa (rhachischisis) ......................................................................... 1162 10.1.2.3 Wodordzenie (hydromyelia) ........................................................................................ 1164 10.1.2.4 Jamisto æ rdzenia (syringomyelia) ............................................................................... 1164 10.1.2.5 Rozszczep rdzenia krêgowego (diastematomyelia), rozdwojenie rdzenia krêgowego (diplomyelia) ........................................................... 1164 10.1.2.6 Zwê¿enie kana³u krêgowego ....................................................................................... 1164 10.1.3 Zaburzenia ruchowe na tle dziedzicznym ................................................................... 1165 10.1.3.1 Symetryczna, wieloogniskowa encefalomielopatia ..................................................... 1165 10.1.3.2 Niedorozwój mó¿d¿ku ................................................................................................ 1165 10.1.3.3 Abiotrofia mó¿d¿ku ..................................................................................................... 1165 10.1.3.4 Postêpuj¹ca niezborno æ koñczyn tylnych .................................................................. 1166 10.1.3.5 Postêpuj¹ca, zwyrodnieniowa mieloencefalopatia byd³a ............................................ 1166 10.1.3.6 Zespó³ trzês¹cego siê cielêcia .................................................................................. 1167 10.1.3.7 Wrodzona mioklonia ................................................................................................... 1167 10.1.3.8 Demielinizacja rdzenia krêgowego ............................................................................. 1168 10.1.3.9 Rdzeniowy zanik miê ni ............................................................................................. 1168 10.1.4 Neuropatogenne choroby spichrzeniowe na tle dziedzicznym .................................... 1169 10.1.4.1 α-mannozydoza ........................................................................................................... 1169 10.1.4.2 β-mannozydoza ........................................................................................................... 1169 10.1.4.3 Gangliozydoza GM1 .................................................................................................... 1169 10.1.4.4 Glikogenoza typu II ..................................................................................................... 1170 10.1.4.5 Choroba syropu klonowego ........................................................................................ 1170 10.1.4.6 Cytrulinemia ................................................................................................................ 1170 10.1.4.7 Lipofuscynoza ceroidowa ........................................................................................... 1171 10.2 Nieswoiste choroby o rodkowego uk³adu nerwowego ............................................... 1171

XXVIII

Spis tre ci

10.2.1 10.2.2 10.2.3 10.2.4 10.2.5 10.2.5.1 10.2.5.2 10.2.5.3 10.2.5.4 10.2.5.5 10.2.5.6 10.2.5.7 10.2.5.8 10.2.5.9 10.2.5.10 10.2.5.11 10.2.5.12 10.2.6 10.2.6.1 10.2.6.2 10.2.6.3 10.2.6.4 10.2.6.5 10.2.7 10.2.8 10.2.9 10.2.10 10.3 10.3.1 10.3.2 10.3.3 10.3.4 10.3.5 10.3.6 10.3.7 10.3.8 10.3.9 10.3.10 10.3.11 10.3.12 10.4 10.4.1 10.4.2 10.4.3 10.4.4

Ogólny zespó³ ucisku mózgu ...................................................................................... 1171 Zespó³ mózgowy ......................................................................................................... 1172 Zespó³ podstawy mózgu .............................................................................................. 1172 Zespó³ mó¿d¿kowy ..................................................................................................... 1172 Zespo³y nerwów czaszkowych .................................................................................... 1172 Pora¿enie nerwu wêchowego (nerw I) ........................................................................ 1172 Pora¿enie nerwu wzrokowego (nerw II) ..................................................................... 1172 Pora¿enie nerwu oko³oruchowego (nerw III) .............................................................. 1172 Pora¿enie nerwu bloczkowego (nerw IV) ................................................................... 1173 Pora¿enie nerwu trójdzielnego (nerw V) ..................................................................... 1173 Pora¿enie nerwu odwodz¹cego (nerw VI) ................................................................... 1173 Pora¿enie nerwu twarzowego (nerw VII) .................................................................... 1173 Pora¿enie nerwu przedsionkowo- limakowego (nerw VIII) ....................................... 1174 Pora¿enie nerwu jêzykowo-gard³owego (nerw IX) ..................................................... 1174 Pora¿enie nerwu b³êdnego (nerw X) ........................................................................... 1174 Pora¿enie nerwu dodatkowego (nerw XI) ................................................................... 1174 Pora¿enie nerwu podjêzykowego (nerw XII) ............................................................. 1174 Odruchy rdzeniowe ..................................................................................................... 1174 Uszkodzenie miêdzy pierwszym a pi¹tym krêgiem szyjnym ...................................... 1175 Uszkodzenie miêdzy ostatnim krêgiem szyjnym a drugim krêgiem piersiowym ........ 1175 Uszkodzenie miêdzy drugim krêgiem piersiowym a trzecim krêgiem lêd wiowym ................................................................................... 1175 Uszkodzenie miêdzy czwartym krêgiem lêd wiowym a drugim krêgiem krzy¿owym ..................................................................................... 1175 Uszkodzenie miêdzy drugim a trzecim krêgiem krzy¿owym ...................................... 1175 Urazy mózgu i rdzenia krêgowego .............................................................................. 1175 Zaburzenia nerwów rdzeniowych ............................................................................... 1178 Przewlek³a zniekszta³caj¹ca spondyloza i spondyloartroza buhajów hodowlanych ............................................................................................................... 1178 O rodkowy niedow³ad lub pora¿enie koñczyn tylnych ............................................... 1179 Choroby zaka ne o rodkowego uk³adu nerwowego ................................................... 1181 Zapalenie opon mózgu i rdzenia krêgowego ............................................................... 1182 Ropieñ mózgu ............................................................................................................. 1185 Ropieñ oko³oprzysadkowy .......................................................................................... 1185 Zaka ne posocznicowo-zakrzepowe zapalenie opon, mózgu i rdzenia krêgowego ........................................................................................ 1187 Zapalenie mózgu ciel¹t powodowane przez herpeswirus ............................................ 1190 W cieklizna ................................................................................................................. 1191 Choroba Aujeszkiego .................................................................................................. 1196 Tê¿ec ...........................................................................................................................1200 G¹bczasta encefalopatia byd³a ....................................................................................1204 Sporadyczne zapalenie mózgu i rdzenia krêgowego powodowane przez chlamydie ....................................................................................1208 Kleszczowe zapalenie mózgu ......................................................................................1209 Choroba bornajska .....................................................................................................1210 Choroby uk³adu nerwowego na tle paso¿ytniczym .....................................................1212 Toksoplazmoza ............................................................................................................1212 Neosporoza ..................................................................................................................1212 Nerwowa postaæ kokcydiozy ...................................................................................1214 Mózgowa postaæ sarkosporidiozy ...............................................................................1215

XXIX

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

10.4.5 10.4.6 10.4.7 10.4.8 10.4.9 10.4.10 10.4.11 10.5 10.5.1 10.5.2 10.5.3 10.5.4 10.5.4.1 10.5.4.2 10.5.4.3 10.5.4.4 10.5.5 10.5.6 10.5.7 10.5.8 10.5.9 10.5.10 10.5.11 10.5.12 10.5.13 10.5.14 10.5.15 10.5.15.1 10.5.15.2 10.5.16 10.5.17 10.5.17.1 10.5.17.2 10.5.17.3 10.5.17.4 10.5.18 10.5.18.1 10.5.18.2 10.5.18.3 10.5.19 10.5.19.1 10.5.20 10.5.20.1 10.5.20.2 10.5.20.3 10.5.20.4 10.5.21 10.5.21.1 10.5.21.2

XXX

Mózgowa postaæ babeszjozy .......................................................................................1215 Mózgowa postaæ teileriozy ..........................................................................................1215 Mózgowa postaæ trypanozomatozy .............................................................................1216 Cenuroza .....................................................................................................................1216 Mózgowa postaæ b¹blowicy ........................................................................................1217 Mózgowo-rdzeniowa postaæ setariozy ........................................................................1217 Rdzeniowa postaæ gzawicy, niedow³ad koñczyn powodowany przez gzy ..................1217 Choroby o rodkowego uk³adu nerwowego na tle ¿ywieniowym, niedoborowym i toksycznym ......................................................................................1218 Niedobór sodu, niedobór soli kuchennej .................................................................1218 Niedobór wody do picia, zatrucie sol¹ kuchenn¹ ....................................................1221 Nadmierne pobieranie wody, hemoglobinuria z nadmiaru wody ................................1223 Tê¿yczki na tle hipomagnezemii .................................................................................1225 Tê¿yczka pastwiskowa ................................................................................................1225 Tê¿yczka oborowa ......................................................................................................1232 Tê¿yczka transportowa ................................................................................................1233 Tê¿yczka ciel¹t karmionych mlekiem .........................................................................1234 Martwica kory mózgu, niedobór witaminy B1 ............................................................1237 Nerwowe oddzia³ywanie zaburzeñ równowagi kwasowo-zasadowej .........................1240 Zaburzenia nerwowe na tle ketozy ..............................................................................1240 Encefalopatia w¹trobowa lub z nadmiaru amoniaku ...................................................1241 Encefalopatia nerkowa lub mocznicowa .....................................................................1242 Zatrucie potasem .........................................................................................................1242 Zatrucie magnezem .....................................................................................................1243 Zatrucie o³owiem.........................................................................................................1244 Zatrucie jadem kie³basianym (botulizm) .....................................................................1249 Zatrucie siarczkami, siarczanami, siarczynami i siark¹ ...............................................1254 Zatrucie insektycydami lub akarycydami ....................................................................1256 Zatrucie chlorowanymi wêglowodorami .....................................................................1256 Zatrucie zwi¹zkami fosforoorganicznymi i karbaminianami ......................................1259 Zatrucie fosforanami trójarylowymi ............................................................................1262 Zatrucie herbicydami ...................................................................................................1263 Chlorooctany ...............................................................................................................1263 Pochodne chlorowanych kwasów fenoksywêglowych ...............................................1263 Zatrucie nadtlenoboranem sodowym ..........................................................................1264 Triazyny ......................................................................................................................1264 Zatrucie rodkami gryzoniobójczymi (rodentycydy) ..................................................1265 Fluorooctany ...............................................................................................................1265 Cebula morska .............................................................................................................1265 Strychnina ...................................................................................................................1265 Zatrucie rodkami do têpienia limaków .....................................................................1266 Metaldehyd ..................................................................................................................1266 Zatrucie rodkami przeciwrobaczymi .........................................................................1267 Imidazotiazole .............................................................................................................1267 Benzimidazole .............................................................................................................1267 Pirymidyny ..................................................................................................................1267 Awermektyny .............................................................................................................1268 rodki przywrobójcze .................................................................................................1268 Brotianid ......................................................................................................................1268 Oksyklozanid...............................................................................................................1268

Spis tre ci

10.5.21.3 Rafoksanid...................................................................................................................1268 10.5.21.4 Niklofolan ...................................................................................................................1268 10.5.21.5 Nitroksynil...................................................................................................................1269 10.5.21.6 Klozantel .....................................................................................................................1269 10.5.22 Zatrucie rodkami przeciwpierwotniaczymi ................................................................1269 10.5.22.1 Amprolium ..................................................................................................................1269 10.5.22.2 Diminazen ...................................................................................................................1269 10.5.22.3 Dwupropionian i chlorowodorek imidokarbu .............................................................1269 10.5.22.4 Amikarbalid .................................................................................................................1269 10.5.22.5 Antrycyd .....................................................................................................................1269 10.5.22.6 Pochodne chinuronium ................................................................................................1270 10.5.22.7 Mleczan halofuginonu .................................................................................................1270 10.5.22.8 Homidium .................................................................................................................... 1270 10.5.22.9 Izometamidium ............................................................................................................1270 10.5.22.10 Parvaquon ....................................................................................................................1270 10.5.23 Przedawkowanie rodków neuroleptycznych, ksylazyny lub narkotyków chirurgicznych ...................................................................................1270 10.5.24 Zatrucie alkoholem etylowym .....................................................................................1270 10.5.25 Zatrucie amoniakiem, mocznikiem lub azotem niebia³kowym (NPN) ........................1271 10.5.26 Zatrucie imidazolem metylowym ................................................................................1274 10.5.27 Zatrucie glonami .........................................................................................................1274 10.5.28 Zatrucie pokrzykiem wilcz¹ jagod¹, bieluniem dziêdzierzaw¹, lulkiem czarnym lub psiank¹ czarn¹ ...........................................................................1276 10.5.29 Zatrucie cisem .............................................................................................................1276 10.5.30 Zatrucie bukszpanem ...................................................................................................1278 10.5.31 Zatrucie skrzypem .......................................................................................................1279 10.5.32 Zatrucie szczwo³em plamistym ...................................................................................1280 10.5.33 Zatrucie blekotem pospolitym .....................................................................................1281 10.5.34 Zatrucie szalejem jadowitym .......................................................................................1282 10.5.35 Zatrucie kropid³em szafranowym ................................................................................1283 10.5.36 Zatrucie z³otokapem pospolitym .................................................................................1284 10.5.37 Zatrucie wierz¹bkiem gajowym .................................................................................1284 10.5.38 Zatrucie alkaloidami ³ubinu .........................................................................................1284 10.5.39 Zatrucie alkaloidem tryptaminowym ...........................................................................1285 10.5.40 Zatrucie tunikamycyn¹ ................................................................................................1286 10.5.41 Neuromikotoksykozy ..................................................................................................1287 10.5.41.1 Zatrucie paspalitrem ....................................................................................................1287 10.5.41.2 Zatrucie lolitremem ..................................................................................................... 1287 10.5.41.3 Zatrucie penitremem, werukulogenem i fumitremorgenem .........................................1288 10.5.41.4 Diplodoza ....................................................................................................................1288 10.5.41.5 Zatrucie Aspergillus clavatus ...................................................................................... 1288 10.5.42 Pora¿enie kleszczowe ..................................................................................................1288 10.6 Wp³yw warunków utrzymania i rodowiska na czynno ci sterowane przez o rodkowy uk³ad nerwowy ................................................................................1289 10.6.1 Zaburzenia zachowania, etopatie .................................................................................1289 10.6.1.1 Lizawo æ .....................................................................................................................1290 10.6.1.2 Wzajemne ssanie .........................................................................................................1291 10.6.1.3 Ssanie mleka ................................................................................................................1292 10.6.1.4 Picie moczu .................................................................................................................1293 10.6.1.5 Onanizm ......................................................................................................................1293

XXXI

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

10.6.1.6 10.6.1.7 10.6.1.8 10.6.1.9 10.6.1.10 10.6.1.11 10.6.1.12 10.6.1.13 10.6.1.14 10.6.1.15 10.6.1.16 10.6.2 10.6.3 10.6.4 10.7 10.7.1

Wzajemne obskakiwanie .............................................................................................1294 Bawienie siê jêzykiem .................................................................................................1295 Tkanie lnu ................................................................................................................1295 Podrzucanie ció³ki lub paszy .....................................................................................1295 Odpychanie siê zwierz¹t od ¿³obu lub poid³a ..............................................................1296 Kolejno æ dostêpu do stanowiska udojowego .............................................................1297 Bodzenie innych zwierz¹t ...........................................................................................1297 Krn¹brno æ i z³o liwo æ ..............................................................................................1297 Przewracanie kubków udojowych nogami ..................................................................1297 Zjadanie ³o¿yska ..........................................................................................................1298 Ucieczka z pastwiska i zdziczenie ...........................................................................1298 Reakcje lêkowe ........................................................................................................... 1298 Wypadki spowodowane przez pr¹d elektryczny lub uderzenie pioruna ......................1300 Udar cieplny/egzogenna hipertermia ...........................................................................1304 Nowotwory o rodkowego uk³adu nerwowego ............................................................1306 Nowotwory os³onek nerwów (nerwiaki) .....................................................................1309

Choroby narz¹dów zmys³ów ....................................................................................1313

11.1 11.1.1 11.1.1.1 11.1.1.2 11.1.1.3 11.1.1.4 11.1.1.5 11.1.1.6 11.1.1.7 11.1.1.8 11.1.1.9 11.1.1.10 11.1.1.11 11.1.2 11.1.2.1 11.1.2.2 11.1.2.3 11.1.2.4 11.1.2.5 11.1.2.6 11.1.2.7 11.1.2.8 11.1.2.9 11.1.2.10 11.1.2.11 11.1.2.12 11.1.2.13 11.1.2.14 11.1.3 11.1.3.1 11.1.3.2

Choroby oka i jego przydatków ..................................................................................1313 Dziedziczne i innego t³a zaburzenia rozwojowe .........................................................1313 Anomalie punktów ³zowych ........................................................................................1313 Ma³oocze (microphthalmia) i brak ga³ki ocznej (anophthalmia) ................................1313 Cyklopia ......................................................................................................................1314 Obustronny zez zbie¿ny po³¹czony z wytrzeszczem ...................................................1314 Zez jednostronny ......................................................................................................... 1314 Skórzak ga³ki ocznej ................................................................................................... 1314 Dziedziczne zmêtnienie lub obrzêk rogówki ...............................................................1315 Hetero- i hipochromia têczówki ..................................................................................1315 Wrodzone zmêtnienie soczewki ..................................................................................1316 Zahamowanie rozwoju têczówki, siatkówki i nerwu wzrokowego .............................1316 Wrodzona lepota bez zmian w ga³ce ocznej (amaurosis) ..........................................1316 Choroby oczu powodowane przyczynami nieswoistymi ............................................1317 Nabyte anomalie powiek .............................................................................................1317 Nieprawid³owe po³o¿enie, ustawienie i ruchy ga³ki ocznej ........................................1318 Zapalenie spojówek (conjunctivitis) ............................................................................1319 Uszkodzenia rogówki ..................................................................................................1320 Zapalenie i zwyrodnienie rogówki ..............................................................................1322 Choroby têczówki, cia³ka rzêskowego i naczyniówki .................................................1323 Nabyte zmêtnienie soczewki .......................................................................................1325 Przemieszczenie soczewki ..........................................................................................1326 Nabyta utrata wzroku bez zmian w ga³ce ocznej ........................................................1326 Zapalenie siatkówki i brodawki nerwu wzrokowego ..................................................1326 Zapalenie ga³ki ocznej .................................................................................................1327 Jaskra (glaukoma) .......................................................................................................1327 Wylew krwi do ga³ki ocznej ........................................................................................1327 Wodoocze (hydrophthalmus) .......................................................................................1327 Zaka ne choroby oczu .................................................................................................1328 Zapalenie spojówek i rogówki powodowane przez Moraxella bovis ..........................1328 Zapalenie spojówek wywo³ane przez mykoplazmy ....................................................1332

XXXII

Spis tre ci

11.1.3.3 11.1.3.4 11.1.4 11.1.4.1 11.1.5 11.1.5.1 11.1.6 11.1.7 11.1.7.1 11.1.8 11.1.8.1 11.1.8.2 11.1.8.3 11.1.8.4 11.1.8.5 11.1.8.6 11.2 11.2.1 11.2.2 11.2.2.1 11.2.2.2 11.2.2.3 11.2.2.4 11.2.3 11.2.3.1 11.2.3.2

11.2.6

Zapalenie spojówek powodowane przez chlamydie ...................................................1332 Zapalenie spojówek powodowane przez herpeswirus .................................................1333 Paso¿ytnicze choroby oczu .........................................................................................1333 Infestacja nicieniami ocznymi .....................................................................................1333 Choroby oczu powodowane ¿ywieniem, niedoborami i zatruciami ............................1335 Niedobór witaminy A ..................................................................................................1335 Choroby oczu powodowane warunkami utrzymania i nadwra¿liwo ci¹ .....................1340 Choroby nowotworowe oczu ......................................................................................1340 Rak oka ....................................................................................................................1340 Zabiegi operacyjne wykonywane w okolicy oka ........................................................1343 Usuniêcie skórzaka ......................................................................................................1344 Czasowe zamkniêcie szpary powiekowej ...................................................................1344 Plastyka powiek .......................................................................................................... 1345 Wy³uszczenie ga³ki ocznej (exenteratio bulbi oculi) ...................................................1345 Enukleacja ga³ki ocznej (enucleatio bulbi oculi) .........................................................1345 Wypatroszenie oczodo³u (evisceratio orbitae) ............................................................1346 Choroby uszu ..............................................................................................................1347 Zaburzenia rozwojowe uszu o pod³o¿u dziedzicznym i innym ...................................1347 Niespecyficzne choroby uszu ......................................................................................1348 Niespecyficzne ustawienie (trzymanie) uszu ..............................................................1348 Dr¿enie uszu ................................................................................................................1349 Uszkodzenia ma³¿owiny usznej ..................................................................................1349 Krwiak ucha ................................................................................................................1350 Zaka ne choroby uszu .................................................................................................1350 Ropowica podstawy (nasady) ucha .............................................................................1350 Zapalenie zewnêtrznego przewodu s³uchowego, ucha rodkowego i wewnêtrznego ..............................................................................1351 Choroby uszu o pod³o¿u paso¿ytniczym .....................................................................1353 Opadniêcie przez pajêczaki .........................................................................................1354 Opadniêcie przez kleszcze uszne .................................................................................1354 Inwazja nicieni usznych ..............................................................................................1354 Choroby uszu powodowane ¿ywieniem, zatruciami oraz reakcjami nadwra¿liwo ci ...................................................................................1355 Choroby uszu powodowane warunkami utrzymania ...................................................1355

Choroby wielonarz¹dowe .........................................................................................1357

12.1 12.1.1 12.2 12.2.1 12.2.2 12.2.3 12.2.4 12.2.5 12.2.6 12.2.7 12.2.8 12.2.9 12.2.10

Wady wrodzone na tle dziedzicznym i innym dotycz¹ce kilku narz¹dów ..................1357 Niedobór syntazy urydynomonofosforanowej ............................................................1357 Zaka ne choroby wielonarz¹dowe ..............................................................................1357 Pryszczyca ...................................................................................................................1357 Z³o liwa gor¹czka nie¿ytowa ......................................................................................1363 Ksiêgosusz...................................................................................................................1367 Paraszelestnica, z³o liwy obrzêk gazowy ....................................................................1372 Szelestnica, zgorzel gazowa ........................................................................................1374 Gru lica .......................................................................................................................1376 Nokardioza ..................................................................................................................1385 Melioidoza ...................................................................................................................1386 Gor¹czka Q ................................................................................................................. 1386 Listerioza .....................................................................................................................1387

11.2.4 11.2.4.1 11.2.4.2 11.2.4.3 11.2.5

XXXIII

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

12.2.11 12.3 12.3.1 12.3.2 12.3.3 12.3.4 12.3.5 12.3.6 12.3.7 12.3.8 12.3.9 12.3.10 12.3.11 12.3.12 12.2.13 12.3.14 12.3.15 12.3.16 12.3.17 12.3.18 12.3.19 12.4 12.5 12.5.1 12.5.2 12.6

Choroba trzydniowa byd³a ..........................................................................................1393 Choroby wielonarz¹dowe na tle ¿ywieniowym, metabolicznym, niedoborowym i toksycznym ......................................................................................1394 Pora¿enie poporodowe ................................................................................................1395 Zatrucie solanin¹ .........................................................................................................1403 Zatrucie sporyszem .....................................................................................................1404 Zatrucie kostrzew¹ trzcinowat¹ ...................................................................................1406 Zatrucie aflatoksynami ................................................................................................1409 Zatrucie starcem .......................................................................................................... 1411 Zatrucie ostrzeniem .....................................................................................................1413 Zespó³ wi¹d-gor¹czka-krwawienie ............................................................................1414 Zatrucie selenem ......................................................................................................... 1414 Niedobory manganu ....................................................................................................1416 Niedobór miedzi ..........................................................................................................1417 Zatrucie molibdenem ...................................................................................................1422 Zatrucie glikolem etylenowym ....................................................................................1424 Zatrucie piêciochlorofenolem ......................................................................................1425 Zatrucie chlorowanymi naftalenami ............................................................................1426 Uk³ucia owadów .......................................................................................................... 1427 Ugryzienia paj¹ków i uk³ucia skorpionów ..................................................................1428 Uk¹szenie przez jadowite wê¿e ...................................................................................1429 Zatrucie larwami ro liniarek ........................................................................................1431 Reakcje uczuleniowe z udzia³em ca³ego organizmu ...................................................1431 Choroba popromienna .................................................................................................1431 Zaburzenia powodowane przez promienie Roentgena ................................................1431 Zaburzenia powodowane przez promieniowanie radioaktywne ..................................1432 Choroby nowotworowe z udzia³em wielu narz¹dów ..................................................1435

Indeks

.....................................................................................................................................1437

XXXIV

2.1 Choroby okrywy w³osowej

■ Zwalczanie. Do zwalczania wszo³ów nadaj¹ siê wszystkie insektycydy przedstawione w tabeli 2.3. Leczenie (zasypki, opryskiwanie lub k¹piele) nale¿y powtórzyæ po tygodniu ze wzglêdu na s³abe dzia³anie preparatów na jaja.

2.1.4.2

Wszawica

Definicja. Wszy (Anoplura), wystêpuj¹ce w okrywie w³osowej byd³a, powoduj¹ przy du¿ej inwazji silny wi¹d, wypadanie w³osów i niedokrwisto æ (phthiriose). ■ Wystêpowanie. Wszy wystêpuj¹ na ca³ym wiecie, najczê ciej spotyka siê je na obszarach o umiarkowanym klimacie podczas zimnych pór roku. Przyjmuje siê, ¿e brak inwazji wszy na ciep³ych obszarach i szybkie zmniejszanie siê jej intensywno ci podczas letniego pobytu zwierz¹t na pastwisku to wynik nietolerowania przez paso¿yty wysokich temperatur powstaj¹cych na powierzchni skóry pod wp³ywem s³oñca. Rozprzestrzenieniu wszy sprzyjaj¹ niekorzystne warunki ¿ywienia i utrzymania (niedoborowe lub jednostronne ¿ywienie, obory wolnowybiegowe, du¿e stada). Straty gospodarcze powstaj¹ przy silniejszej inwazji wskutek mniejszych przyrostów i spadku wydajno ci mlecznej lub uszkodzeñ skóry (punktowe wady skóry powsta³e w nastêpstwie nacieku warstwy brodawkowej naskórka). ■ Przyczyny, biologia paso¿yta. Wszy nale¿¹ do owadów, osi¹gaj¹ d³ugo æ 2 4 mm, od¿ywiaj¹ siê krwi¹ i ¿yj¹ jako sta³e paso¿yty w okrywie w³osowej. W Europie spotyka siê nastêpuj¹ce gatunki wszy u byd³a: krótkog³ow¹ wesz bydlêc¹ (Haematopinus eurysternus), d³ugog³ow¹ wesz bydlêc¹ (Linognathus vituli) i ma³¹ wesz bydlêc¹ (Selenopotes capillatus). Jaja (gnidy) s¹ beczu³kowate, wielko ci 0,5 1 mm, zaopatrzone w wieczko. S¹ one przyklejane pojedynczo do w³osów ¿ywiciela. Po 1 2 tygodniach wykluwaj¹ siê larwy, które przypominaj¹ doros³e wszy i równie¿ od¿ywiaj¹ siê krwi¹. Po 3 linkach larwy osi¹gaj¹ dojrza³o æ p³ciow¹. Pe³ny cykl rozwojowy trwa 20 40 dni. Bez ¿ywiciela paso¿yty gin¹ w ci¹gu tygodnia. Przenoszenie miêdzy zwierzêtami nastêpuje przez kontakt, rzadko przez po rednich nosicieli lub zanieczyszczone obory.

■ Objawy. Niewielka inwazja wszy, wystêpuj¹ca latem na chronionych przed s³oñcem miejscach (pachy, podgardle, przestrzeñ miêdzyudowa, nasada rogów), u dobrze od¿ywionego byd³a nie powoduje objawów klinicznych. Okrywa w³osowa silniej zawszonych zwierz¹t jest nastroszona, bez po³ysku, sklejona, naskórek ³uszczy siê. Ulubione miejsca paso¿ytów to kark i k³¹b. Wêdrowanie wszy i ssanie krwi przy silnej inwazji powoduje wyra ny wi¹d, którego nastêpstwem jest niepokój, wylizywanie siê, drapanie rogami i koñczynami tylnymi lub czochranie, które mo¿e prowadziæ do uszkodzeñ budynków, poide³, karmide³ albo ogrodzeñ. Przy d³u¿ej trwaj¹cym wi¹dzie w podatnych na urazy miejscach skóry czêsto wystêpuj¹ pourazowe zapalenia (wyprysk z wylizywania, zapalenie skóry wskutek czochrania siê) oraz wy³ysienia, w nastêpstwie ³amania lub wypadania w³osów. Masowa inwazja wszy mo¿e powodowaæ du¿¹ utratê krwi, która u niedo¿ywionych ciel¹t powoduje objawy niedokrwisto ci, a nawet upadki. ■ Rozpoznanie, diagnostyka ró¿nicowa. Przy niewielkiej inwazji wszy lub jej podejrzeniu przeszukuje siê po rozchyleniu w³osów i przy dobrym o wietleniu te miejsca skóry, gdzie paso¿yty najchêtniej przebywaj¹. Wyci¹ga siê lub wycina kêpkê w³osów z paso¿ytami lub jajami, widocznymi jako bia³e punkty, i bada przy dobrym o wietleniu na bia³ej podk³adce go³ym okiem lub za pomoc¹ lupy. Mo¿na przy tym ³atwo wykryæ ruchliwe, szare lub szaro-niebieskie wszy wielko ci kilku milimetrów. Odró¿nia siê je od mniejszych, ¿ó³to-br¹zowych wszo³ów (rozdz. 2.1.4.1) na podstawie kszta³tu g³owy; oprócz tego u wszystkich gatunków wszy bydlêcych tu³ów jest szerszy ni¿ g³owa. Nierzadko razem z inwazj¹ wszy wystêpuje wierzb (rozdz. 2.2.4.2) i trychofitoza (rozdz. 2.1.3.1), ³atwo je jednak klinicznie odró¿niæ na podstawie typowych zmian skórnych. W rozpoznaniu ró¿nicowym nale¿y uwzglêdniæ wszystkie choroby przebiegaj¹ce z wypadaniem w³osów. ■ Zwalczanie. Wystêpuj¹ce u byd³a gatunki wszy i ich jaja mo¿na zniszczyæ przez obmywanie lub opryskiwanie wszystkimi u¿ywanymi insektycydami (patrz tab. 2.3). Przy niskich temperaturach otoczenia wskazane jest opylanie. Dzia³a ono, podobnie jak niewymagaj¹ce du¿ego nak³adu pracy polewanie ( pour on ), wystarczaj¹co skutecznie. Jaja wszy nie zostaj¹ przy

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

Rycina 2.13 Rozleg³e wy³ysienia u 4-tygodniowego cielêcia po karmieniu preparatem mlekozastêpczym, zawieraj¹cym t³uszcz wielorybi.

tym ca³kowicie zabite, dlatego leczenie musi byæ powtórzone po 1 2 tygodniach. Stado mo¿na uwolniæ od wszawicy, je li wszystkie zwierzêta poddane zostan¹ dwukrotnemu leczeniu w odstêpie 2 tygodni (opryskiwanie ca³ego cia³a, polewanie lub iniekcja iwermektyny; patrz tab. 2.3) i równocze nie zostanie odka¿ona obora i sprzêt.

2.1.5 Choroby okrywy w³osowej na tle ¿ywieniowym, niedoborowym i toksycznym H.-D. GRÜNDER Choroby byd³a powodowane niedoborami pokarmowymi lub zatruciami przebiegaj¹ wprawdzie ze zmianami pow³oki zewnêtrznej, jednak¿e w wiêkszym stopniu dotykaj¹ innych uk³adów, dlatego omówiono je w innych miejscach: niedobór manganu rozdz. 12.3.10, niedobór miedzi rozdz. 12.3.11, zatrucie molibdenem rozdz. 12.3.12, zatrucie jadem meszek rozdz. 4.1.5.4, zatrucie solanin¹/kartoflami rozdz. 12.3.2, zatrucie chlorowanymi naftalenami rozdz. 12.3.15, zatrucie rtêci¹ rozdz. 12.3.4, zatrucie sporyszem rozdz. 12.3.3,

zatrucie sporidesmin¹ rozdz. 2.2.7.3 oraz skazy krwotoczne powodowane przez mikotoksyny rozdz. 4.3.5.13.

2.1.5.1

Wy³ysienie spowodowane t³uszczem wielorybim

Do wiadczalne karmienie ciel¹t preparatami mlekozastêpczymi, zawieraj¹cymi t³uszcz wielorybi, powodowa³o u nich wypadanie w³osów, je li preparat zawiera³ > 2% utwardzonego t³uszczu wielorybiego (ryc. 2.13). Po 1 2-tygodniowym karmieniu tego rodzaju preparatami mlekozastêpczymi wystêpuje przet³uszczenie w³osów i z³uszczanie naskórka. Kilka dni pó niej zaczynaj¹ wypadaæ kêpkami w³osy razem z górn¹, zrogowacia³¹ warstw¹ naskórka w okolicy jamy ustnej, na ³ukach brwiowych, podstawie ucha i miêdzy udami (wy³ysienie ³ojotokowe alopecia seborrhoica). Po 1 3 tygodniach wypadania w³osów po³¹czonego z objawami ogólnymi (gor¹czka, osowia³o æ, sztywno æ, wyp³yw z nosa i oczu) oraz obni¿eniem przyrostów, rozpoczyna siê szybki odrost w³osów. Przyjmuje siê, ¿e wypadanie w³osów spowodowane jest zaburzeniami przemiany t³uszczowej, powsta³ymi w nastêpstwie niedostatecznego rozk³adu enzymatycznego t³uszczu (niepochodz¹cego z mleka t³uszczu wielorybiego) i wydalania go przez gruczo³y ³ojowe skóry.

2.2 Choroby skóry

2.1.5.2

Zatrucie talem

Wystêpowanie. Tal (Tl) nie nale¿y do pierwiastków niezbêdnych i nie wystêpuje regularnie w organizmie; jest on jednak szybko wch³aniany i kumuluje siê z powodu powolnego wydalania. U byd³a zdarza³y siê rzadko zatrucia spowodowane emisjami przemys³owymi (okre lone cementownie) lub zjedzeniem rodków gryzoniobójczych zawieraj¹cych tal. Byd³o zjada tal z ro linami pastewnymi (rzepak, kapusta), które wykazuj¹ szczególne powinowactwo z tym pierwiastkiem. Dawka tolerowana wynosi 0,025 mg/kg m.c./dzieñ, za dawka toksyczna 0,03-0,1 mg/kg m.c. ■ Objawy. Obok ostrych, niekiedy miertelnych zatruæ (LD > 0,3 mg/kg m.c.) wystêpuj¹ mniej swoiste postacie, cechuj¹ce siê niedostatecznymi przyrostami masy cia³a zwierzêcia. Wypadanie w³osów (szczególnie na koñcu ogona) i objawy neurologiczne pojawiaj¹ siê dopiero przy ciê¿szych zatruciach talem. Opisano tak¿e inne objawy: obni¿enie czêsto ci oddechów z czêstym ziewaniem i prze³ykaniem, postawa koz³a do pi³owania drewna, dr¿enie miê ni, linotok ( lina najpierw wodnista, pó niej gêstsza), zapalne zaczerwienienie b³on luzowych jamy ustnej i gard³a. Oprócz tego obserwowano surowiczy wyp³yw z nosa, stopniowo przechodz¹cy w luzowo-ropny, utratê ³aknienia i napady bólów kolkowych z czêstym oddawaniem pokrytego luzem lub krwistego ka³u, w koñcu zatwardzenie (krwotoczne lub wrzodziej¹ce zapalenie trawieñca i jelit; t³uszczowe zwyrodnienie w¹troby); wzmo¿one pragnienie i czêste, po³¹czone z bolesnymi parciami, oddawanie moczu (rozmiêkanie nerek z wybroczynami w korze: obrzmienie, sercowate ogniska martwicy zakrzepowej, zwyrodnienie t³uszczowe i ródmi¹¿szowy rozrost), brak koordynacji miê ni, szczególnie koñczyn tylnych, szybkie chudniêcie i ogólne os³abienie, a w stadium koñcowym tak¿e wzdêcie. ■ Rozpoznanie. Z powodu nieswoistych objawów przy podejrzeniu zatrucia talem konieczne jest badanie chemiczne narz¹dów magazynuj¹cych ten pierwiastek (nerki, w¹troba, miê nie, w³osy). ■ Leczenie. Próby leczenia przy ostrym, ciê¿kim zatruciu s¹ ma³o skuteczne; mieræ nastêpuje przewa¿nie w okresie od 4 dni do 2 tygodni. Pewnego dzia³ania mo¿na oczekiwaæ przy wczesnym poda-

niu ¿elazanu sze ciocyjanowego (50 mg/kg m.c. doustnie), tiosiarczanu sodowego lub jodanu sodowego (8 10%, 100 500 ml do¿ylnie).

2.2

Choroby skóry

2.2.1 Wady rozwojowe skóry na tle dziedzicznym i innym M. STÖBER Niektóre, wystêpuj¹ce niekiedy ju¿ przy porodzie zmiany skóry zosta³y opisane w innych miejscach podrêcznika: postaæ skórna nowotworów os³onek nerwowych rozdz. 10.7.2.1, melanocytomy/czerniaki rozdz. 2.2.9, siatkowica plazmatyczna rozdz. 4.4.4.3, zastój naczyñ limfatycznych/puchlina wodna rozdz. 3.1.1.1, uczulenie na wiat³o powodowane porfiri¹ rozdz. 4.3.1.2, 4.3.1.3. Wrodzone wady skóry w linii po rodkowej tylnej czê ci g³owy lub ko ci krzy¿owej wskazuj¹ na rozszczepienie czaszki (cranioschisis) lub tarñ dwudzieln¹ otwart¹ (spina bifida aperta) (rozdz. 10.1.2.2).

2.2.1.1

Albinizm

U podstaw tej choroby le¿y niedostateczna pigmentacja okrywy w³osowej, skóry, têczówki i siatkówki. Polega ona na zahamowaniu syntezy melatoniny wskutek niedoboru tyrozynazy. Czê ciowy albinizm dziedziczy siê na prostej drodze autosomalno-dominuj¹cej (byd³o ras HF, guernsey, ayrshire, hereford i simentalskiej) lub autosomalno-recesywnej (byd³o rasy angus). Objawia siê on zbyt jasn¹ barw¹ okrywy w³osowej dla danej rasy (np. brunatna zamiast czarnej) oraz szarym (zamiast ciemnobr¹zowym) zabarwieniem têczówki (ryc. 2.14). Ca³kowity albinizm dziedziczy siê na prostej drodze autosomalno-recesywnej i jest obserwowany u byd³a ras HF, hereford, murbodner, guernsey, simentalskiej, shorthorn i charolais. Objawia siê nie¿nobia³ym zabarwieniem jedwabistych w³osów, jasnoró¿ow¹ skór¹ i b³on¹ luzow¹ oraz bezbarwnymi rogami i racicami. Têczówka u takich zwierz¹t jest niebieskawa, ró¿owa lub wielobarwna, a siatkówka czerwona. Nosiciele tej cechy unikaj¹

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

2.2.1.2

Postêpuj¹ca utrata pigmentu skóry

Miejscowa depigmentacja b³on luzowych ( luzawica, dolna warga), skóry i okrywy w³osowej rozpoczyna siê u krzy¿ówek ras: niemieckiej bia³o-czarnej i HF w wieku 6 24 miesiêcy. Okre la siê j¹ te¿ jako early greying . Prawdopodobnie jest dziedziczna, ale nie ma zwi¹zku z problemami zdrowotnymi.

Rycina 2.14 Czê ciowy albinizm u noworodka rasy HF: hipochromazja têczówki (patrz rozdz. 11.1.18).

wiat³a, niekiedy na grzbiecie widoczne s¹ zmiany skóry powodowane uczuleniem na wiat³o (rozdz. 2.2.7.3). D³ugo æ ¿ycia takich zwierz¹t jest przewa¿nie normalna, niektóre cielêta z albinizmem padaj¹ jednak wkrótce po porodzie. W naskórku nie stwierdza siê histopatologicznie obecno ci melatoniny. W rozpoznaniu ró¿nicowym nale¿y uwzglêdniæ inne choroby, przebiegaj¹ce z unikaniem wiat³a (rozdz. 11.1.1) lub uczuleniem na wiat³o (rozdz. 2.2.7.3). Przy niepe³nym, oczno-skórnym albinizmie têczówka oka jest pozbawiona pigmentu (heterochromazja, rozdz. 11.1.1.8), natomiast skóra i okrywa w³osowa s¹ ca³kowicie lub plami cie rozja nione, tzn. zamiast czarne s¹ br¹zowe lub szare. Albinizm czê ciowy to tak¿e objaw zespo³u Chédiaka-Higashiego (rozdz. 4.3.1.5).

2.2.1.3

Rybia ³uska

Choroba ta jest dziedziczna i cechuje siê nadmiernym rogowaceniem skóry (rybia ³uska, cielê pancerne, nadmierne rogowacenie p³odowe lub wrodzone hyperkeratosis fetalis lub congenita). Wed³ug obecnego stanu wiedzy, wyró¿nia siê ciê¿k¹ postaæ p³odow¹, odpowiadaj¹c¹ wadzie arlekina u ludzi i prowadz¹c¹ do ronienia lub do uszkodzenia dróg rodnych samicy (czynnik A22, dziedzicz¹cy siê na prostej drodze autosomalno-recesywnej, ichthyosis fetalis bovis) i s³abiej wyra¿on¹ postaæ wrodzon¹ (ichthyosis congenita bovis), która dotyczy tylko niektórych czê ci cia³a i wystêpuje przewa¿nie u buhajków (rasa HF, krzy¿ówki ras pinzgauer i chianina lub norweskie bezrogowe byd³o czerwone, HF i brunatna szwajcarska). Dotkniête p³ody ulegaj¹ ronieniu lub rodz¹ siê martwe b¹d s³abo ¿ywotne i padaj¹ najpó niej po 2 tygodniach (ryc. 2.15). D³ugo æ ci¹¿y jest fizjologiczna lub przed³u¿ona. Zmiany skórne polegaj¹ na suchym, szorstkim zgrubieniu naskórka i mog¹ byæ niekiedy ograniczone do pojedynczych czê ci cia³a, zazwyczaj s¹ jednak roz-

Rycina 2.15 Cielê z rybi¹ ³usk¹, które pad³o wkrótce po porodzie.

2.2 Choroby skóry

siane. Zmieniony naskórek jest poprzecinany licznymi, krzy¿uj¹cymi siê bruzdami, które siêgaj¹ a¿ do prze wituj¹cej na czerwono skóry w³a ciwej. Bruzdy te nadaj¹ pow³oce cia³a charakterystyczny wygl¹d ³usek rybich. Dotykanie skóry powoduje odruch obronny. Krótkie w³osy czêsto ledwo wystaj¹ ponad ³uski. B³ony luzowe na g³owie s¹ wyra nie czerwone, uszy s¹ skrócone; przej cie skóry w b³ony luzowe na naturalnych otworach cia³a jest wywiniête na zewn¹trz. Przy sekcji nie wykrywa siê innych zmian. Badanie histopatologiczne wykazuje silne zrogowacenie górnych warstw naskórka, mieszków w³osowych i gruczo³ów skóry oraz brodawkowate struktury w skórze w³a ciwej. Rybia ³uska nie poddaje siê leczeniu; zapobieganie polega na higienie hodowli.

2.2.1.4

w tych miejscach pojawiaj¹ siê szare, maziste, w koñcu cuchn¹ce, strupowate naloty, które s¹ podzielone mozaikowato przez s¹cz¹ce siê szczeliny, siêgaj¹ce do skóry w³a ciwej. Na pêcinach powstaj¹ zmiany nad¿erkowe (ryc. 2.16 do 2.18). Wszystkie b³ony luzowe g³owy s¹ zaczerwienione, nab³onek luzówki jêzyka jest bia³y, napêcznia³y. W zaawansowanym stadium wystêpuj¹ ponadto: ³zotok, wyp³yw z nosa, linotok, zgrzytanie zêbami oraz wypadanie w³osów. Pacjenci nie maj¹ apetytu, s¹ odwodnieni, wykazuj¹ niechêæ do ruchu i osowia³o æ, a ich rozwój ulega zahamowaniu. Aktywno æ fosfatazy zasadowej, zale¿nej od cynku, jest silnie obni¿ona. W nastêpstwie niedoboru cynku dochodzi do zaniku grasicy i zmniejszenia odpowiedzi immunologicznej zale¿nej od limfocytów T (rozdz.

Dziedziczny zespó³ z³ego wch³aniania cynku

Definicja, patogeneza, wystêpowanie. Choroba ta polega na zaburzeniu wch³aniania cynku w jelitach i przejawia siê jako wtórny niedobór cynku. Dziedziczy siê na prostej drodze autosomalno-recesywnej. Ta wystêpuj¹ca na ca³ym wiecie semiletalna wada genetyczna pochodzi od holendersko-fryzyjskiego buhaja, Adema 21 NRS 26781 i jego ojca Egberta NRS 13110. Inne okre lenia: dziedziczna parakeratoza, Adema s disease lub letal trait A46 . Ta choroba byd³a odpowiada acrodermatitis enteropathica (choroba Danboldta-Klossa) u ludzi i stwierdzono j¹ dotychczas przede wszystkim u ciel¹t holendersko-fryzyjskich, niekiedy tak¿e u ciel¹t ras czerwono-bia³ej, aberdeen-angus, shorthorn i simentalskiej. ■ Objawy, przebieg. Cielêta rodz¹ siê normalnie, poniewa¿ w trakcie rozwoju wewn¹trzmacicznego nie s¹ zale¿ne od wch³aniania cynku we w³asnych jelitach. Zaczynaj¹ chorowaæ dopiero w wieku 3 8 tygodni, dlatego w³a ciciel i lekarz weterynarii przewa¿nie nie bior¹ pod uwagê wystêpowania choroby dziedzicznej. Typowe zmiany skóry wystêpuj¹ g³ównie na miejscach eksponowanych mechanicznie: otoczenie jamy ustnej i otworów nosowych, powieki, podstawa uszu, kark, pachy, fa³dy kolanowe, pachwiny, powierzchnia zginaczowa stawów nadgarstkowych i skokowych, pêcina, korona, szpara miêdzyraciczna oraz nasada ogona. Po pocz¹tkowym silnym ³uszczeniu siê naskórka

Rycina 2.16 Zespó³ z³ego wch³aniania cynku u cielêcia rasy niemieckiej czarno-bia³ej: mozaikowate, parakeratyczne strupy dooko³a luzawicy.

Rycina 2.17 Cielê z ryciny 2.16: wysiêkowe zmiany w okolicy pachowej i pachwinowej.

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

Nabyta niedodma rozwija siê w p³ucach w ¿yciu pozap³odowym w wyniku obstrukcji dróg oddechowych, doprowadzaj¹cych powietrze do danego fragmentu p³uca i resorpcji znajduj¹cego siê jeszcze w pêcherzykach p³ucnych powietrza lub d³u¿ej trwaj¹cego ucisku na tkankê p³ucn¹. Pierwszy przypadek mo¿e mieæ miejsce przy chorobie zwê¿aj¹cej drogi oddechowe lub t³a zapalnego ma³ych oskrzeli i oskrzelików. Natomiast druga sytuacja jest z regu³y nastêpstwem gromadzenia siê znacznej ilo ci p³ynu w jamie op³ucnej (hydro-, hemo-, pyo-, ichothorax; rozdz. 5.4.2.3; 5.4.2.5, 5.4.3.1), rozrostu nowotworowego wewn¹trz klatki piersiowej (rozdz. 5.3.7.1, 5.4.5) lub odmy op³ucnowej (rozdz. 5.4.2.6). W pierwszym rzêdzie w przebiegu choroby widaæ wprawdzie objawy choroby pierwotnej, jednak rozmiary niedodmy w niektórych przypadkach s¹ wprost proporcjonalne do nasilenia zaburzeñ oddechowych u zwierzêcia. Próby leczenia zale¿¹ od rodzaju pierwotnej choroby, nale¿y jednak zawsze braæ pod uwagê fakt, ¿e obszary niedodmowe w p³ucach w krótkim czasie ulegaj¹ zw³óknieniu. Tego typu zmiany s¹ ju¿ nieodwracalne.

5.3.2.2

Krwotoki do p³uc

Definicja, przyczyny, patogeneza. Krwawienie do wiat³a oskrzeli, a dalej przez tchawicê, krtañ, gard³o, nos lub jamê ustn¹ na zewn¹trz (hemoptoe, hemoptysis) zdarza siê u byd³a bardzo rzadko. W pojedynczo pojawiaj¹cych siê przypadkach mamy do czynienia przewa¿nie z ropn¹ infekcj¹ bakteryjn¹ i przedostaniem siê patogenów wraz z krwi¹ (przep³yw wsteczny) z innych ognisk zapalnych (endocarditis extra, rozdz. 4.1.2.4; ropieñ w¹troby, rozdz., 6.13.4; ropna zakrzepica ¿y³y g³ównej tylnej, rozdz. 4.2.2.7) do p³uc, które powoduj¹ ropno-martwicze zapalenie tkanki p³ucnej, po³¹czone z niszczeniem drobnych naczyñ w obrêbie tego narz¹du. Sporadycznie mo¿na mieæ do czynienia z konsekwencjami ciê¿kich zranieñ w obrêbie klatki piersiowej (rany k³ute, ciête, wypadki w czasie transportu, z³amania ¿eber; rozdz. 5.4.2.8), objawami towarzysz¹cymi obrzêkowi p³uc (rozdz. 5.3.2.3), silnymi atakami kaszlu lub ze skaz¹ krwotoczn¹ (rozdz. 4.3.5.10). U byd³a, w przeciwieñstwie do ludzi, w przypadku gru licy nie ma objawów krwioplucia.

334

n Objawy. Krew wywodz¹ca siê z naczyñ p³ucnych przedostaje siê tylko czê ciowo drogami oddechowymi do rodowiska zewnêtrznego (wyp³yw przez nos i/lub jamê ustn¹, wykas³ywanie, wypluwanie). Pewna jej cze æ, w wyniku prze³ykania, trafia do przed¿o³¹dków, a w przypadkach pourazowych, tak¿e do jamy klatki piersiowej (hemothorax, rozdz. 5.4.2.5). Znajduj¹ca siê w otoczeniu pacjenta krew, przede wszystkim w ¿³obie, a tak¿e na cianie przed zwierzêciem, nie pozwala na dok³adne okre lenie rozmiarów utraty krwi (ryc. 5.34). Poza sytuacjami jedno- lub obustronnego krwawienia z nosa, w razie krwawienia p³ucnego obserwowaæ mo¿na silniej lub s³abiej wyra¿one, pocz¹tkowo wdechowe, pó niej mieszane zaburzenia oddechowe po³¹czone z ³atwym do us³yszenia szmerem oddechowym (trzeszczenia, wisty) i atakami kaszlu. W tym ostatnim przypadku wraz z wydzielinami jamy ustnej i dróg oddechowych zwierzê czasami wykas³uje pewne ilo ci wie¿ej lub czê ciowo skrzepniêtej krwi. W zale¿no ci od wielko ci i lokalizacji krwawi¹cych obszarów p³uc (a tak¿e wielko ci towarzysz¹cego im obrzêku) w badaniu stwierdziæ mo¿na miejsca o zmienionym tonie wypukowym (st³umionym b¹d wzmo¿onym), a tak¿e powiêkszenie pola p³uc w kierunku tylnym. Ogólne samopoczucie zwierzêcia i funkcje uk³adu kr¹¿enia s¹ wprost proporcjonalne do ilo ci traconej krwi. W ciê¿kich przypadkach zwierzêta s¹ osowia³e, niespokojne, dr¿¹, s¹ coraz bardziej os³abione, maja szybki, nawet galopuj¹cy rytm serca, niebieskoporcelanowe b³ony luzowe, a przed mierci¹ zalegaj¹. n

Badanie sekcyjne. W zale¿no ci od czasu, jaki up³yn¹³ miêdzy rozpoczêciem krwawienia a mierci¹ zwierzêcia, p³aty p³uc zawieraj¹ce krew maj¹ zabarwienie od ciemnoczerwonego do czarnego (ryc. 5.35). Przy krwawieniu wynikaj¹cym ze zmian nekrotycznych w tkance p³ucnej ujawniæ mo¿na liczne obszary martwicze zawieraj¹ce ropnie o wielko ci od ziarna grochu do orzecha w³oskiego. Dok³adna kontrola dróg oddechowych zawieraj¹cych w ich wietle krew pozwala okre liæ przyczynê krwioplucia (têtnice p³ucne zawieraj¹ce torbiele têtniakowate); badaj¹c drogê przep³ywu krwi, mo¿na stwierdziæ tak¿e obecno æ pierwotnych ognisk ropnych.

n Przebieg, rokowanie. Nawet je li choroba nie ma ostrego przebiegu, a krwawienie usta³o, nale¿y

5.3 Choroby oskrzeli i p³uc

5.3.2.3

Przekrwienie p³uc, obrzêk p³uc

Definicja. Przekrwienie tkanki p³ucnej prowadzi, przy równoczesnym os³abieniu lub przeci¹¿eniu jej naczyñ krwiono nych, do przedostawania siê pozbawionego komórek, surowiczego p³ynu do przestrzeni miêdzypêcherzykowych, a w niektórych przypadkach nawet do wiat³a pêcherzyków i st¹d do oskrzelików ( ródmi¹¿szowy, pêcherzykowy lub oskrzelikowy obrzêk p³uc). Rycina 5.34 Krwawienie do p³uc po uszkodzeniu têtnicy spowodowanym rozwojem zmian ropnych i martwicowych. Zmiany te by³y konsekwencj¹ przerzutów do p³uc zakrzepów ropnych, powsta³ych pierwotnie w ¿yle g³ównej tylnej w okolicy w¹troby (patrz: rozdz. 4.2.2.6): kaszel z krwi¹, duszno æ.

Przyczyny, przebieg choroby. Patogenetycznie nale¿y odró¿niaæ od siebie obrzêki p³uc pochodzenia zastoinowego, zapalnego, alergicznego i toksycznego. Zastoinowy obrzêk p³uc ma swoje pod³o¿e najczê ciej w lewostronnej niewydolno ci serca (rozdz. 4.1.2.2). W jej wyniku dochodzi do zastoju w kr¹¿eniu p³ucnym ¿ylnym oraz tworzenia siê przesiêku. Objawy nasilaj¹ siê przede wszystkim po wysi³ku fizycznym lub po d³u¿szym le¿eniu

liczyæ siê z tym, ¿e pierwotna przyczyna choroby powoduj¹ca krwotok w obrêbie tkanki p³ucnej jest najczê ciej nieuleczalna i w ka¿dej chwili mo¿e doj æ do nawrotów krwawienia, nag³ej mierci wynikaj¹cej z wykrwawienia siê lub uduszenia, ciê¿kiego ropnego zapalenia p³uc i oskrzeli lub w najlepszym przypadku spadku warto ci gospodarczej zwierzêcia. Próby leczenia powinny byæ wiêc podejmowane jedynie na wyra ne ¿yczenie w³a ciciela, je li okoliczno ci towarzysz¹ce przemawiaj¹ za tym, ¿e krwotok spowodowany jest czysto mechanicznym urazem p³uc. ■ Rozpoznanie, diagnostyka ró¿nicowa. Krwawienie z p³uc nale¿y odró¿niæ od prawdziwego krwawienia z nosa (rozdz. 5.1.2.2). Jednoznaczne okre lenie miejsca, z którego pochodzi krwotok, uzyskaæ mo¿na na podstawie badania endoskopowego krtani i tchawicy. U pacjentów z obrzêkiem p³uc (rozdz. 5.3.2.3) z jamy ustnej i nosa wydobywaæ siê mo¿e zabarwiony na czerwono pienisty wysiêk; takie zwierzêta zdaj¹ siê byæ z regu³y anemiczne. U osobników ze skaz¹ krwotoczn¹ (rozdz. 4.3.5.10) stwierdziæ mo¿na na b³onach luzowych wybroczyny w formie krwawych punktów.

n Leczenie. Zwierzêciu nale¿y zapewniæ spokój. Mo¿liwe jest te¿ przetoczenie krwi (rozdz. 4.3.2.1), wielodniowa antybiotykoterapia oraz odpowiednie zabezpieczenie i leczenie ewentualnych zranieñ w obrêbie klatki piersiowej (rozdz. 5.4.2.8).

Rycina 5.35 Wynik badania poubojowego p³uca krowy z ryciny 5.34.

335

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

w jednej pozycji. Zapalny obrzêk p³uc mo¿e byæ konsekwencj¹ wdychania dra¿ni¹cych oparów (po¿ary, rozdz. 5.3.5.1), gazów (gazy azotowe, rozdz. 5.3.5.4; dwutlenek siarki, rozdz. 5.3.5.3; amoniak, rozdz. 5.3.5.2; gazy chlorowe, rozdz. 5.3.5.6), kurzu (rozdz. 5.2.3.1) lub te¿ mo¿e byæ objawem towarzysz¹cym ostremu zapaleniu p³uc i oskrzeli (rozdz. 5.3.2.6 i 5.3.3.1) i ró¿nym innym posocznicowym lub endotoksemicznym chorobom zaka nym, takim jak: w¹glik (rozdz. 3.2.2.1), szelestnica (rozdz. 12.2.5), salmonelloza (rozdz. 6.10.21), endotoksemia przy zaka¿eniu E. coli (rozdz. 6.10.19), enterotoksemia (rozdz. 6.10.23). Etiologia alergicznego obrzêku p³uc opisana zosta³a w rozdziale dotycz¹cym alergicznych reakcji anafilaktycznych (rozdz. 2.2.7.1). Przyk³adami toksycznego obrzêku p³uc s¹ np. rozedma pastwiskowa (rozdz. 5.3.5.8) i zatrucie fosforanami organicznymi (rozdz. 10.5.15.2).

n Przebieg, objawy. Alergiczny i toksyczny obrzêk p³uc przebiega nadostro lub ostro, zapalny ostro lub podostro, natomiast kardiogenny przewlekle. Poza tym w niektórych przypadkach, w zale¿no ci od ilo ci nagromadzonego p³ynu, pierwotnych zmian w innych narz¹dach i wtórnych komplikacji, zaobserwowaæ mo¿na u zwierz¹t: stanie z szeroko rozstawionymi koñczynami piersiowymi, przyspieszon¹ akcjê serca, postêpuj¹c¹, pocz¹tkowo wdechow¹, nastêpnie mieszan¹ duszno æ i kaszel, w zaawansowanych przypadkach oddychanie przez otwart¹ jamê ustn¹, sinicê, st³umienie wypuku nad polami p³uc, zaostrzone szmery oddechowe (pó nowdechowe i wydechowe) nad oskrzelami. Przy znacznym obrzêku p³uc z nosa i jamy ustnej pacjenta wydobywaæ siê mo¿e bia³y lub lekko ró¿owy spieniony p³yn, który czasami ulega krzepniêciu, co przypomina ubite bia³ko (ryc. 5.36). Temperatura wewnêtrzna cia³a jest w przypadku zapalnego obrzêku p³uc podwy¿szona (zapalenie p³uc i oskrzeli), w innych wypadkach jest z regu³y prawid³owa, a przy wstrz¹sie obni¿ona.

bakteriami tkanki p³ucnej obrzêk mo¿e w ³atwy sposób przerodziæ siê w ciê¿kie zapalenie p³uc i oskrzeli.

n Badanie sekcyjne. Podczas badania sekcyjnego obserwowaæ mo¿na zadziwiaj¹co du¿e, praktycznie nieprzemieszczaj¹ce siê po otwarciu klatki piersiowej, blade, ciê¿kie p³uca o konsystencji plasteliny (tzn. po uci niêciu tkanki palcem powsta³a deformacja utrzymuje siê przez d³u¿szy czas) z ¿ó³tawymi, ¿elatynowymi nacieczeniami, czêsto po³¹czone z obszarami rozedmowymi (ryc. 5.39). W wietle oskrzeli i tchawicy znajduje siê znaczna ilo æ bia³ego pienistego p³ynu (ryc. 5.37); z przeciêtej tkanki p³ucnej wydobywa siê natomiast surowiczy p³yn. Histopatologicznie stwierdza siê obrzêk tkanki ródmi¹¿szowej i pêcherzyków p³ucnych. n Rokowanie, leczenie. Decyzja o podjêciu leczenia lub odst¹pieniu od niego podejmowana jest nie tylko na podstawie widocznych objawów klinicznych, ale tak¿e po rozpatrzeniu mo¿liwo ci wyleczenia choroby pierwotnej. Gdy istnieje taka szansa, postêpowanie przeciwobrzêkowe powinno uwzglêdniæ, jak w przypadku reakcji alergicznych (rozdz. 2.2.7.1): rodki diuretyczne, glikokortykosteroidy podawane parenteralnie, roztwór wapnia do¿ylnie, bronchospazmolityki. Dodatkowo, aby profilaktycznie zapobiec rozwojowi zapalenia p³uc, wskazana jest antybiotykoterapia lub parenteralne stosowanie sulfonamidów (tab. 5.5).

Choroby towarzysz¹ce i bêd¹ce konsekwencj¹ obrzêku p³uc. Zaawansowanemu obrzêkowi p³uc towarzyszy przewa¿nie rozedma p³uc, wynikaj¹ca z rozci¹gniêcia tkanki p³ucnej w efekcie d³ugotrwa³ego kaszlu, a tak¿e zajêcie koñcowych odcinków dróg oddechowych przez p³yn. Wszystko to powoduje pogorszenie stanu ogólnego i zaostrzenie niewydolno ci oddechowej. W wyniku zasiedlenia

336

Rycina 5.36 Obrzêk p³uc, stan agonalny. Widaæ ró¿owy, pienisty wyp³yw z nosa krowy z przerzutowym ogniskiem ropnym (ropna zakrzepica ¿y³y g³ównej tylnej, patrz rozdz. 4.2.2.6).

Choroby uk³adu pokarmowego i ciany jamy brzusznej G. DIRKSEN

6 Prze¿uwacze ró¿ni¹ siê od innych zwierz¹t domowych przede wszystkim anatomi¹ i fizjologi¹ uk³adu pokarmowego, w tym wysoce wyspecjalizowanym uk³adem przed¿o³¹dków i ¿o³¹dka w³a ciwego. Choroby dotykaj¹ce innych narz¹dów mog¹ upo ledzaæ ten uk³ad i przyczyniaæ siê do zaburzeñ apetytu, prze¿uwania, motoryki przed¿o³¹dków i wch³aniania substancji od¿ywczych w jelitach. Dlatego tak wa¿ne jest prawid³owe rozpoznanie chorób uk³adu pokarmowego, ich leczenie i zapobieganie im, tym bardziej ¿e od tego w znacznej mierze zale¿y mleczna i opasowa wydajno æ zwierzêcia. Lekarz weterynarii powinien tak¿e doradzaæ w³a cicielom w kwestii prawid³owego od¿ywiania byd³a. W ostatnich trzech dekadach znacznie poszerzono stan wiedzy na temat omówionych poni¿ej chorób. Przeprowadzono wiele badañ dotycz¹cych fizjologii trawienia w przed¿o³¹dkach, powsta³y liczne prace z dziedziny fizjologii ¿ywienia, a tak¿e diagnostyki i leczenia schorzeñ uk³adu pokarmowego. Przyczyni³y siê one do wyja nienia przyczyn i pozwoli³y na ró¿nicowanie nieznanych do tej pory czynno ciowych i ¿ywieniowych zaburzeñ czepca, ¿wacza i ksi¹g, a co za tym idzie, do lepszego zapobiegania obserwowanym coraz czê ciej u wysoko wydajnych krów przemieszczeniom trawieñca i jelit. Znaczne postêpy poczyniono te¿ w rozumieniu przyczyn i przebiegu chorób ¿o³¹dków i jelit ciel¹t i m³odych zwierz¹t. W tej czê ci podrêcznika omówione zostan¹ równie¿ choroby paso¿ytnicze i powodowane zatruciami schorzenia ¿o³¹dka i jelit, schorzenia trzustki, w¹troby i pêcherzyka ¿ó³ciowego. Spo ród tych ostatnich najwiêksze znaczenie maj¹ choroby w¹troby.

6.1

Choroby b³ony luzowej jamy ustnej i jêzyka

6.1.1 Nieswoiste zapalenia b³ony luzowej jamy ustnej ■ Definicja. Do zapaleñ b³ony luzowej jamy ustnej zalicza siê czêsto zapalenia dzi¹se³ (gingivitis) i jêzyka (glossitis). Nale¿y odró¿niaæ samodzielne stany zapalne, dotykaj¹ce jedynie luzówki jamy ustnej, od zapaleñ jamy ustnej, bêd¹cych objawem uogólnionych chorób organizmu. Postaci zapaleñ jamy ustnej byd³a wraz z ich klasyfikacj¹ ze wzglêdu na etiologiê przedstawiono na schemacie 6.1. Do niespecyficznych zapaleñ jamy ustnej zalicza siê stany chorobowe powodowane dzia³aniem bod ców mechanicznych, termicznych lub chemicznych, dzia³aj¹cych na b³onê luzow¹ (stomatitis nonspecifica s. simplex). Miejscowo objawiaj¹ siê one zmianami nie¿ytowymi lub nad¿erkami, rzadziej krostami lub pêcherzykami, a wyj¹tkowo g³êbokimi urazami, które mog¹ ulegaæ wtórnym zaka¿eniom bakteryjnym. ■ Przyczyna. Do takich stanów zapalnych jamy ustnej dochodzi czêsto na tle urazów mechanicznych powodowanych narzêdziami weterynaryjnymi (rozwieracze jamy ustnej, podawacz pigu³ek, sonda prze³ykowo-¿o³¹dkowa), ostrymi zêbami lub ostrokoñczystymi cia³ami obcymi, sk³adnikami pokarmu dra¿ni¹cymi b³ony luzowe, takimi jak pasze objêto ciowe, zawieraj¹ce du¿e, ostro zakoñczone o ci i plewy [ró¿ne rodzaje prosowatych, szczególnie w³o nica ¿ó³tawa (Setaria lutescens aut pumila), bli niczka psia trawka, turzyce, sitowie,

405

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a Tabela 6.1 Postacie zapalenia b³ony luzowej jamy ustnej byd³a i ich klasyfikacja ze wzglêdu na etiologiê Zapalenie b³ony luzowej jamy ustnej (stomatitis)

● ● ● ● ● ●

Postacie kliniczne catarrhalis, erosiva vesiculosa, aphthosa papulosa, proliferativa ulcerosa diphtheroidea, membranosa phlegmonosa

Klasyfikacja ze wzglêdu na etiologiê

samoistne (idiopatyczne)

● ●

niespecyficzne st. catarrhalis/erosiva st. vesiculosa simplex powodowane bod cami: mechanicznymi/chemicznymi/ termicznymi

● ● ● ● ● ● ●

objawowe

specyficzne st. ulcerosa st. diphtheroidea st. mycotica st. actinobacillosa st. papulosa bovis st. vesicularis bovis choroba niebieskiego jêzyka

● ● ● ● ● ● ● ●

choroby b³on luzowych g³owica* ksiêgosusz pryszczyca zatrucia choroby alergiczne choroby niedoborowe niedobór zdolno ci przylegania leukocytów byd³a i inne

* z³o liwa gor¹czka nie¿ytowa byd³a (przyp. t³um.)

sieczka z pszen¿yta zebranego w okresie dojrzewania nasion], sple nia³e lub opadniête przez g¹sienice sk³adniki paszowe. Urazy termiczne i chemiczne mog¹ powstaæ na skutek pozosta³o ci NaOH w nadtrawianej s³omie i zjedzenia gor¹cej brahy, po przypadkowym doustnym podaniu lub zjedzeniu ¿r¹cych leków lub chemikaliów (formalina, kwas solny, skoncentrowany kwas octowy, wodzian chloralu, ³ug sodowy, azotan srebra, dwusiarczek wêgla, nawozy sztuczne, wapno palone lub gaszone itp.), po zlizaniu dra¿ni¹cych ma ci lub farb ciennych oraz wskutek spo¿ycia ro lin dra¿ni¹cych b³ony luzowe [wilczomlecze (Euphorbia spp.), barszcz olbrzymi (Heracleum montegazzianum), ewentualnie tak¿e rzepak, pokrzywa, koniczyna bia³oró¿owa i inne]. Prawdopodobnie predysponuj¹co dzia³aj¹ te¿ choroby niedoborowe (szczególnie niedobory karotenu/witaminy A). · ■ Objawy, przebieg, rokowanie. Objawy zewnêtrzne w wielu stanach zapalnych jamy ustnej s¹ do siebie podobne, ró¿ni¹ siê jednak postaci¹

406

i rozmiarem zapalenia. Mimo zachowanego apetytu chore zwierzê niechêtnie i ostro¿nie prze¿uwa paszê objêto ciow¹ lub po kilku pierwszych energicznych kêsach lub ³ykach przestaje pobieraæ paszê i p³yny. W trakcie czê ciowo pustego prze¿uwania stwierdza siê niefizjologiczne, krótkie siekaj¹ce lub okrê¿ne ruchy ¿uchwy z nie do koñca zamkniêt¹ szczelin¹ ust ( jakby mia³o w jamie ustnej gor¹cy ziemniak ) oraz charakterystyczne wyci¹ganie i zawijanie wierzcho³ka jêzyka. Ponadto zwierzê nie pozwala zbadaæ jamy ustnej. Objawy te wskazuj¹ na zwiêkszon¹ wra¿liwo æ i bolesno æ b³ony luzowej jamy ustnej. Z k¹ta warg wycieka ci¹gle cienka nitka liny lub lina zbiera siê w postaci piany na krawêdziach warg i w ich k¹tach tak, ¿e przy otwieraniu jamy ustnej s³ychaæ typowy mlaszcz¹cy odg³os. W zaawansowanym stadium choroby z jamy ustnej wydobywa siê czasami, wraz z wydychanym powietrzem, nieprzyjemny zapach (foetor ex ore), który sugeruje bakteryjne nadka¿enie zmian zapalnych b³ony luzowej.

6.1 Choroby b³ony luzowej jamy ustnej i jêzyka

Badanie miejscowe pozwala stwierdziæ w przypadku zapalenia nie¿ytowego lub nad¿erkowego b³ony luzowej jej ograniczone zaczerwienienie i obrzmienie, zwiêkszon¹ ciep³otê, zwiêkszon¹ wra¿liwo æ na dotyk, nas¹czenie p³ynem oraz matowo æ b³ony luzowej w takim miejscu. Niekiedy mo¿na zaobserwowaæ nad¿erki umiejscowione na wargach i podniebieniu twardym lub siêgaj¹ce g³êbiej, urazy pokryte nalotem, nadmierny rozrost nab³onka jêzyka ( jêzyk kosmaty ), a tak¿e wbite weñ o ci k³osów lub cz¹stki pokarmowe (patrz rozdz. 6.1.8); nierzadko stwierdza siê zapalne obrzmienie linianek i/lub wêz³ów ch³onnych g³owy. Na skutek zmniejszonego pobierania p³ynów i du¿ej utraty liny dochodzi do postêpuj¹cego odwodnienia, a po utrzymuj¹cym siê braku apetytu do utraty masy cia³a. Proste zapalenia b³on luzowych goj¹ siê po usuniêciu przyczyny z regu³y samoistnie przez 3 4 dni; mog¹ jednak pojawiæ siê powik³ania typu zapalenia wrzodziej¹ce lub b³onicze wraz z ich skutkami (zajêcie gard³a i krtani, ropowica, ropnie, zach³ystowe zapalenie p³uc). ■ Rozpoznanie, diagnostyka ró¿nicowa. Rozpoznania dokonuje siê na podstawie objawów choroby, wyniku badania jamy ustnej i przez wykluczenie innych postaci zapalenia jamy ustnej. S³u¿¹ do tego: wywiad, kontrola paszy i sposobu jej podawania, ocena warunków rodowiskowych, dok³adne badania ogólne, przebieg choroby w stadzie. W przypadkach w¹tpliwych zaleca siê badania uzupe³niaj¹ce w kierunku chorób wymienionych w schemacie 6.1. Aby wyja niæ ewentualn¹ szkodliwo æ paszy, nale¿y wdro¿yæ tak¿e badania botaniczne i chemiczne. ■ Leczenie. Na pocz¹tku nale¿y, pozbyæ siê przyczyny, o ile jest znana i mo¿liwa do usuniêcia, a zwierzêciu podawaæ oprócz wie¿ej wody równie¿ pokarm os³aniaj¹cy b³ony luzowe, np. ruty zbo¿owe wymieszane z kleikami, kleiki z siemienia lnianego, zielonkê, potraw, drobno pociête buraki lub wys³odki. W razie konieczno ci wielokrotnie podaje siê pokarm p³ynny sond¹ ¿o³¹dkow¹. Leczenie miejscowe polega na p³ukaniu jamy ustnej letnimi, ³agodnie dzia³aj¹cymi rodkami antyseptycznymi o w³a ciwo ciach lekko ci¹gaj¹cych i znosz¹cych nieprzyjemny zapach: gdy zwierzê opuszcza g³owê roztwór sp³ywa z pojemnika przez

miêkk¹ rurkê gumow¹ do kieszonek policzkowych; jego rozprowadzenie po jamie ustnej nastêpuje samoistnie. W zale¿no ci od rozpoznania stosuje siê nastêpuj¹ce rodki: wywar z sza³wi lub z rumianku/wyci¹g z rumianku, nadtlenek wodoru (0,5 3%), nadmanganian potasu (0,1 2%), wodorowêglan sodu (5%) i inne dostêpne na rynku preparaty. Wbite cia³a obce lub naloty martwicowe usuwa siê ostro¿nie za pomoc¹ pincety anatomicznej lub kleszczyków naczyniowych, powierzchniê rany delikatnie przy¿ega i pokrywa jednym z nastêpuj¹cych rodków: preparatami jodu i poliwinylopirolidonu, rozcieñczon¹ nalewk¹ jodow¹ (1 : 3), jodgliceryn¹ (1 : 10), roztworem Lugola, siarczanem miedzi (5 10%) oraz preparatami na bazie polikondensatu kwasu krezolosulfonowego i formaldehydu. W leczeniu wspomagaj¹cym stosuje siê niesteroidowe leki przeciwzapalne, witaminy A i C, niespecyficzne rodki pobudzaj¹ce. W przypadku odwodnienia konieczne jest doustne i/lub pozajelitowe dostarczanie p³ynów i roztworów elektrolitowych. Sposoby leczenia powik³añ omówiono w poni¿szym rozdziale. Profilaktyka polega na eliminacji przyczyn.

6.1.2 Wrzodziej¹ce zapalenie jamy ustnej ■ Definicja, przyczyna. Pod tym okre leniem (stomatitis ulcerosa) rozumiano obserwowan¹ w USA samodzieln¹ postaæ zapalenia jamy ustnej, za któr¹ odpowiedzialny mia³ byæ du¿y, bli¿ej niesklasyfikowany wirus. Dalsze badania nad jego istot¹ nie by³y jednak prowadzone. Obecnie do tej grupy zalicza siê wrzodziej¹ce postacie zapalenia jamy ustnej, wywo³ywane zaka¿eniem bakteryjnym nawet najmniejszych, niewidocznych makroskopowo lub ledwie dostrzegalnych uszkodzeñ b³ony luzowej. G³ównym czynnikiem chorobotwórczym jest Arcanobacterium (Actinomyces) pyogenes, któremu czêsto towarzysz¹ inne bakterie ropne. ■ Objawy, przebieg, rokowanie. Ta postaæ zapalenia jamy ustnej wystêpuje przede wszystkim u ciel¹t. Najczê ciej owrzodzenia wykrywane s¹ dopiero wtedy, gdy przyjmuj¹ ju¿ postaæ ograniczonych, siêgaj¹cych mniej lub bardziej g³êboko i wys³anych niebieskawo-czerwon¹ ziarnin¹ ropiej¹cych ubytków b³ony luzowej, powoduj¹cych

407

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

nia b³ony luzowej, a tak¿e aktynomikozê i zapalenia gruczo³ów linowych lub wêz³ów ch³onnych g³owy. Spo ród zapaleñ objawowych to przede wszystkim zapalenie jamy ustnej powodowane przez zespó³ obni¿onej zdolno ci adhezji leukocytów u byd³a (patrz rozdz. 4.3.1.6) przebiega ze zmianami wrzodziej¹cymi lub ziarniniakowatymi.

Rycina 6.1 Zapalenie wrzodziej¹ce i ropne (stomatitis ulcerosa et phlegmonosa) u cielêcia, u którego dosz³o do uszkodzenia b³ony luzowej przez ostre zêby trzonowe, a nastêpnie do zaka¿enia rany.

zauwa¿alny linotok i oci¹ganie siê przy piciu (ryc. 6.1). Brzegi i najbli¿sza okolica wrzodów, czêsto po³o¿onych na b³onie luzowej policzków, s¹ zabarwione na niebiesko-czerwono i opuchniête. Zaka¿enie mo¿e szerzyæ siê na gruczo³y linowe lub wnikaæ w g³êbokie tkanki policzka i po wywo³aniu ropowicy w tym miejscu prowadziæ do powstawania ropni. W takich przypadkach na policzkach, w okolicy ¿uchwy lub krtani pojawiaj¹ siê kopu³owate, bolesne przy ucisku i mniej lub bardziej che³bocz¹ce wyniesienia tkanek (ryc. 6.2). Mniejsze ropnie o grubszych torebkach mog¹ podczas omacywania wydawaæ siê gumowe , sprawiaj¹c w ten sposób wra¿enie guzów nowotworowych. W przypadkach niedostatecznej higieny pojenia lub u¿ywania wspólnych automatów do pojenia, inne zwierzêta nara¿one s¹ na du¿¹ ekspozycjê bakterii, a tym samym stomatitis ulcerosa mo¿e rozprzestrzeniæ siê na grupê zwierz¹t lub nawet ca³e stado. ■ Rozpoznanie, diagnostyka ró¿nicowa. Podejrzenie ropnia policzka mo¿na najczê ciej potwierdziæ poprzez próbne nak³ucie tworu. W tym celu nale¿y u¿yæ ig³y o du¿ej rednicy wiat³a, poniewa¿ ropa mo¿e mieæ konsystencjê gêstej mietany lub postaæ krusz¹cej siê sta³ej masy. Ewentualnie mo¿na wykorzystaæ tak¿e ultrasonografiê. W ramach diagnostyki ró¿nicowej, w badaniu jamy ustnej zwierz¹t w stadzie nale¿y ustaliæ, czy do wrzodziej¹cego zapalenia jamy ustnej nie dosz³o na skutek wtórnego nadka¿enia bakteryjnego, zapalenia prostego lub grudkowego jamy ustnej. Trzeba tak¿e wykluczyæ dyfteroidalne lub grzybicze zapale-

408

■ Leczenie, zapobieganie. Leczenie prowadzi siê wed³ug zasad podanych w rozdziale 6.1.1, w razie konieczno ci wspartych ogólnoustrojow¹ terapi¹ przeciwbakteryjn¹. Zmiany wrzodziej¹ce nale¿y lekko przy¿egaæ i, je¿eli to niezbêdne, po p³ukaniu jamy ustnej pokryæ je jednym ze rodków wymienionych w tym rozdziale. W przypadku ropowicy policzków trzeba wywo³aæ najpierw ich przekrwienie (np. za pomoc¹ 20 30% ma ci ichtiolowej), a po dojrzeniu ropnia otworzyæ go, przep³ukaæ, a nastêpnie za³o¿yæ sterylny s¹czek, utrzymywany

Rycina 6.2 Ropieñ policzka wielko ci piê ci u m³odej krowy.

6.1 Choroby b³ony luzowej jamy ustnej i jêzyka

do momentu, a¿ jamê ropnia wype³ni ziarnina. Chore zwierzêta powinny byæ trzymane i pojone w odosobnieniu.

6.1.3 Dyfteroidalne zapalenie jamy ustnej ■ Definicja. Ograniczone do jamy ustnej i gard³a ogniskowe b³onicze zapalenie b³ony luzowej na skutek miejscowego zaka¿enia Fusobacterium necrophorum* . Dotykaj¹ce przewa¿nie ciel¹t zapalenie prowadzi czêsto do wik³aj¹cych zaka¿eñ innych narz¹dów (szczególnie krtani, p³uc, ¿o³¹dka, jelit), a tak¿e do przebiegaj¹cych ze skutkiem miertelnym toksemii i bakteriemii. Inne okre lenia: stomatitis diphtheroidea, dyfteroid ciel¹t, nekrobacyloza, calf diphtheria , necrotic stomatitis . ■ Wystêpowanie. Zaka¿enia pa³eczk¹ martwicy wystêpuj¹ na ca³ym wiecie i pod ró¿nymi postaciami. Na stomatitis diphtheroidea choruj¹ przede wszystkim cielêta w wieku od 2 tygodni do 3 miesiêcy, rzadziej starsze, oraz byd³o opasowe do wieku 2 lat. Zapadalno æ na chorobê jest warunkowana przez miejscowe warunki ¿ywienia i utrzymania, a w niesprzyjaj¹cych okoliczno ciach mo¿e byæ wysoka (< 50% pog³owia grupy). ■ Przyczyna, patogeneza. Fusobacterium necrophorum jest wszechobecn¹, Gram-ujemn¹, niewytwarzaj¹c¹ zarodników bakteri¹ beztlenow¹ o dwu znanych podgatunkach: biotypie A (necrophorum) i biotypie B (funduliforme), które spotykane s¹ w przypadkach dyfteroidu ciel¹t. Bakteria w warunkach normalnych zasiedla przewód pokarmowy zdrowego byd³a, a jedynie w warunkach sprzyjaj¹cych mo¿e wnikaæ do b³ony luzowej gospodarza (zarazek warunkowo chorobotwórczy). Jakie mechanizmy odgrywaj¹ przy tym rolê, nie zosta³o jeszcze ostatecznie wyja nione. Zak³ada siê istnienie z³o¿onej patogenezy, w której udzia³ bior¹ nastêpuj¹ce czynniki: wytwarzane przez F. necrophorum toksyny (endotoksyna, leukotoksyna, hemolizyna, hemaglutynina), adhezyny i enzymy proteolityczne, synergizm z innymi bakteriami i/lub wirusami, szczególnie z A. pyogenes (zmniejszone ci nienie parcjal* Pa³eczka martwicy, wywo³uj¹ca tak¿e nekrobacylozê, rozumian¹ jako uogólniony proces chorobowy (przyp. t³um.).

ne tlenu), obni¿ona odporno æ miejscowa tkanek gospodarza (np. niedobór witaminy A, zmiana zêbów, zaka¿enie wirusowe). Szerzeniu siê zaka¿enia w stadzie sprzyja niehigieniczne utrzymywanie poide³ i z³e warunki utrzymania (wilgotny i ciep³y mikroklimat, wilgotna pod³oga i ciany, zaple nia³a pasza i ció³ka, kontaminacja przez zwierzêta choruj¹ce na choroby racic). Zainfekowana b³ona luzowa ulega zmianom zarówno powierzchniowym, osi¹gaj¹c nawet rednicê talerza, jak i wewnêtrznym, co w koñcu prowadzi do przedostania siê zarazka i jego toksyn do krwi lub rozprzestrzeniania siê ich per continuitatem. Otaczaj¹ca zmianê tkanka reaguje stanem zapalnym i wytwarzaniem ziarniny. Toksemia i bakteriemia wywo³uj¹ uogólnion¹ chorobê przebiegaj¹c¹ z gor¹czk¹. ■ Objawy, przebieg. Charakterystyczne zmiany pojawiaj¹ siê na dzi¹s³ach, brzegach i trzonie jêzyka, podniebieniu, policzkach i gardle, a tak¿e kieszonkach bocznych krtani. Obserwuje siê lekko wyniesione, pokryte szarozielonkawym lub br¹zowawym nalotem ograniczone ogniska otoczone czerwonym brzegiem (ryc. 6.3 do 6.5). W dalszym stadium choroby proces mo¿e obj¹æ równie¿ s¹siaduj¹ce tkanki. Czêsto z jamy ustnej wydobywa siê ostry, nieprzyjemny zapach. Przy próbie usuniêcia nalotu dochodzi do krwawieñ. Stan ogólny zwierzêcia jest czêsto silnie zaburzony, z objawami gor¹czki, dochodzi do nadmiernej produkcji liny. Pacjent pobiera p³yny niechêtnie lub nie pobiera ich wcale. Niektóre cielêta padaj¹ w ci¹gu 4 5 dni z objawami zatrucia lub posocznicy, inne natomiast po 2 3 tygodniach trwania choroby. Nierzadko zarazek na drodze bezpo redniej lub hematogennej przenoszony jest do innych narz¹dów (krtañ, p³uca, ¿o³¹dek, jelito, w¹troba, nerki), w których wywo³uje tak¿e objawy zapalenia martwiczego. ■ Rozpoznanie, diagnostyka ró¿nicowa. Typowe zmiany b³ony luzowej, czêsto powi¹zane z ciê¿kimi zaburzeniami stanu ogólnego, pozwalaj¹ zwykle na postawienie w³a ciwej diagnozy. W innych przypadkach nale¿y braæ pod uwagê wrzodziej¹ce i grzybicze zapalenia jamy ustnej (rozdz. 6.1.2, 6.1.4). ■ Badanie sekcyjne. Je li choroba zakoñczy³a siê mierci¹ zwierzêcia, mo¿na u niego obserwowaæ ropno-martwicowe ogniska zmian w jamie ustnej

409

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

Rycina 6.5 Nekrobacyloza dzi¹se³ w okolicy zêbów siecznych u cielêcia. Rycina 6.3 Zewnêtrze objawy kliniczne w przypadku stomatitis diphtheroidea s. necrobacillosa u cielêcia.

■ Leczenie, rokowanie. W zaawansowanych przypadkach z regu³y nie istniej¹ szanse na wyleczenie. W stadium pocz¹tkowym nale¿y dok³adnie przy¿egaæ zmiany, a nastêpnie pokryæ ranê rodkiem antyseptycznym. Przez kilka kolejnych dni wykonuje siê oczyszczaj¹ce i dezynfekuj¹ce p³ukania jamy ustnej. G³êbsze ubytki nale¿y tamponowaæ. W ka¿dym przypadku, w ramach ogólnej terapii przeciwbakteryjnej, przez kilka dni podaje siê pozajelitowo antybiotyki w wysokich dawkach, trzeba uwzglêdniæ przy tym wra¿liwo æ drobnoustrojów na stosowane leki. F. necrophorum (izolowany najczê ciej z ropni w¹troby) jest wra¿liwy na antybiotyki beta-laktamowe (penicyliny), makrolidy, cefalosporyny i tetracykliny. Leczenie mo¿na ewentualnie kontynuowaæ poprzez podanie rodków doustnie (sulfonamidy, po³¹czenia sulfonamidu i trimetoprimu, antybiotyki).

Rycina 6.4 Stomatitis diphtheroidea u cielêcia: ograniczone ogniska martwicy b³ony luzowej znajduj¹ce siê tylnie od zewnêtrznych zêbów siecznych, po stronie lewej.

i innych narz¹dach: stwierdza siê zapalenie krtani z martwic¹ chrz¹stek krtaniowych (rozdz. 5.2.2.4), zapalenie oskrzeli i p³uc z tworzeniem siê ropni, ogniskowe zapalenie ¿wacza i jelit (p³ytki Peyera), mnogie ropnie w w¹trobie i ledzionie, wyj¹tkowo te¿ w sercu, nerkach, szpiku kostnym oraz mózgu.

410

Zapobieganie. Zapewnienie higieny pojenia, dezynfekcja obory, oddzielenie chorych i izolacja nowo narodzonych ciel¹t, unikanie stosowania wy ció³ki sianem, stosowanie suchej, czystej ció³ki, regulacja mikroklimatu obory, wczesne leczenie schorzeñ racic. Mimo intensywnych wysi³ków w kierunku rozwiniêcia immunoprofilaktyki schorzeñ wywo³ywanych przez F. necrophorum, do chwili obecnej nie uda³o siê stworzyæ szczepionki zapewniaj¹cej zadowalaj¹c¹ ochronê poszczepienn¹. Aby zapobiec powstawaniu ropni w¹troby, podaje siê antybiotyki z pasz¹ (przede wszystkim w USA), których przeciwdyfteryczne dzia³anie u ciel¹t stoi pod znakiem zapytania.

6.1 Choroby b³ony luzowej jamy ustnej i jêzyka

6.1.4 Grzybicze zapalenie jamy ustnej ■ Definicja, wystêpowanie, przyczyna. Rzadka choroba jamy ustnej ciel¹t ss¹cych, powodowana przez intensywn¹ jej kolonizacjê przez Candida albicans (stomatitis mycotica, candidiasis, ple niawki ). Candida (s. Syringospora) albicans jest grzybem warunkowo chorobotwórczym, zaliczanym do dro¿d¿aków, tworz¹cym grzybniê i wytwarzaj¹cym spory. Do podobnych chorób dochodzi tak¿e u cz³owieka ( ple niawki u ma³ych dzieci, ryc. 6.6), psów i kotów. ■ Patogeneza, objawy, przebieg. C. albicans jest w niewielkiej ilo ci obecny w jamie ustnej i uk³adzie pokarmowym zdrowych ciel¹t. Po os³abieniu mechanizmów obronnych, np. w stanach wyczerpania, immunosupresji, intensywnego leczenia antybiotykami i/lub hormonami steroidowymi, dochodzi do namno¿enia siê grzyba i tworzenia grzybni rzekomych, przyczepiaj¹cych siê do powierzchni b³ony luzowej jêzyka i innych okolic b³ony luzowej, gdzie tworz¹ one szarobia³e, maziste, ³atwe do usuniêcia naloty (b³ony rzekome). Pod nimi i w ich otoczeniu b³ona luzowa jest zapalnie zaczerwieniona. Zmianom mog¹ towarzyszyæ linotok, utrudnienia w pobieraniu p³ynów i zje³cza³odusz¹cy zapach z jamy ustnej. Zarazek mo¿e przenosiæ siê z jamy ustnej do gard³a i p³uc, a nastêpnie, przenoszony wraz z krwi¹, wywo³ywaæ uogólnion¹ grzybicê z ogniskami osiedlania siê grzyba w w¹trobie, p³ucach, nerkach i mózgu. ■ Rozpoznanie, diagnostyka ró¿nicowa. Typowe naloty, którym towarzysz¹ relatywnie niewielkie zmiany b³on luzowych i brak zaburzeñ stanu ogólnego, daj¹ wystarczaj¹ce wskazówki do podejrzenia kandydiazy. Obecno æ grzyba mo¿na ³atwo wykazaæ w pobranym nalocie, zarówno mikroskopowo, jak i badaniem hodowlanym. Dla oszacowania jego patogenno ci maj¹ znaczenie badania ilo ciowe oraz wykazanie grzybni rzekomej. W przypadku podejrzenia grzybicy uk³adowej, nale¿y wykonaæ badania serologiczne. ■ Leczenie, zapobieganie. Nale¿y odstawiæ wywo³uj¹ce ple niawkê leki (patrz wy¿ej). Przeprowadza siê leczenie ewentualnej choroby pierwotnej i lokalne leczenie rodkami przeciwgrzybiczymi, jak nystatyna (produkt przemiany materii Strep-

Rycina 6.6 Ple niawki (tak zwane g¹beczki ) na jêzyku dziecka, które przez 14 dni otrzymywa³o doustnie tetracyklinê.

tomyces noursei) lub pochodne imidazolu, oraz usuwa nalot. W przypadku podejrzenia grzybicy uk³adowej mo¿na stosowaæ amfoterycynê B. Profilaktycznie nale¿y unikaæ zbyt d³ugich kuracji antybiotykami i/lub glikokortykosteroidami, stosowaæ ¿ywienie pokrywaj¹ce zapotrzebowanie, utrzymywaæ higienê poide³ i obory.

6.1.5 Grudkowe zapalenie jamy ustnej ■ Definicja. Z regu³y wieloogniskowe, grudkowate zapalenie b³ony luzowej (stomatitis papulosa bovis) jest klinicznym objawem przebiegaj¹cej najczê ciej ³agodnie, cyklicznej infekcji ogólnej Parapoxvirus bovis typ 1. W przypadku (rzadko) zachorowania krów mo¿e tak¿e pojawiaæ siê guzkowaty wyprysk z centralnie po³o¿on¹ krostk¹ na skórze strzyków i wymienia (patrz: ryc. 2.32). Inne okre lenia: bovine papular stomatitis , stomatite papuleuse du boeuf . ■ Wystêpowanie. Stomatitis papulosa bovis wystêpuje na ca³ym wiecie i dotyka przede wszystkim m³odych zwierz¹t, w wieku od 2 tygodni do 2 lat. W lokalnym badaniu przesiewowym (kanton berneñski) stwierdzono jego wystêpowanie u oko³o 2% ciel¹t i oko³o 4% m³odzie¿y opasowej, a w poszczególnych stadach stwierdzano nawet 100% zaka¿eñ. Poprzez kontakt z chorymi zwierzêtami wirus mo¿e przenosiæ siê równie¿ na ludzi i wywo³ywaæ lokalne (grudkowe lub krostkowe) zmiany skórne ( guzy dojarzy ) na d³oniach, ramionach i nogach (patrz ryc. 2.33). Stomatitis papulosa obserwowana by³a tak¿e u dziko ¿yj¹cych prze¿uwa-

411

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

Rycina 9.263 K¹piel racic w rodku dezynfekcyjnym w zwalczaniu zaka nych zapaleñ skóry palców.

9.14.17 Ropowicze zapalenie korony lub opuszek

n Definicja. Pojedyncze, ropowicze, przebiegaj¹ce zazwyczaj z tworzeniem ropni, rzadziej martwicowe, zapalenie tkanek korony lub opuszki. Inne okre lenia: zastrza³ korony, opuszek, ropieñ opuszki; heel abscess , retroarticular heel infection . n Wystêpowanie, formy, przyczyny. Pierwotne formy ropowic korony lub opuszek s¹ stosunkowo rzadkie, mog¹ one dotykaæ zarówno zwierz¹t m³odych, jak i starych w chowie pastwiskowym i alkierzowym, umiejscawiaj¹ siê g³ównie na koñczynach miednicznych. Przyczyn¹ s¹ te same drobnoustroje, co w przypadku infekcji miêdzypalcowych (patrz wy¿ej); stwierdzenie, jakie by³y wrota zaka¿enia w momencie rozpoznania choroby jest czêsto niemo¿liwe. Czêst¹ form¹ wtórn¹ jest przej cie zaka¿enia z tkanek s¹siaduj¹cych. Wystêpuje ona g³ównie w zwi¹zku z ropnym zapaleniem tworzywa, przebijaj¹cym siê na koronie lub opuszkach oraz jako nastêpstwo wrzodu podeszwowego Rusterholza, ochwatu, nagwo¿d¿enia i innych zmian. n Objawy, przebieg. W przypadku wystêpowania pierwotnej formy choroby zwierzêta objawiaj¹ kulawiznê redniego stopnia, rzadziej du¿ego. W ropowicy podkoronowej rozwija siê w okolicy korony ceglasto-czerwony, pó niej niebiesko-czerwony bolesny, twardy, gor¹cy obrzêk, co powoduje nacieczenie i uwypuklenie (czê ciowe lub 1086

okrê¿ne) korony (ryc. 9.264). W przypadku ropowicy opuszki (ryc. 9.265) obrzêk ten mo¿e ograniczaæ siê do jednej strony lub wyst¹piæ na opuszkach obu racic. Czêsto dochodzi do rozszerzenia siê stanu zapalnego w kierunku bli¿szym, co prowadzi do powstania powy¿ej pêciny obrzêku s¹siaduj¹cego, czê ciowo powodowanego ropowic¹, a czê ciowo obrzêkiem ( zastrza³ ). W przypadkach przebiegaj¹cych korzystnie, dochodzi do tworzenia ropnia i jego przebicia siê na zewn¹trz. Rzadko zdarza siê, aby ropa przebi³a siê przez staw racicowy i koronowy lub do pochewki ciêgnowej. W takiej sytuacji nastêpuje gwa³townie nasilaj¹ca siê kulawizna. Niekorzystny jest proces powstawania licznych, drobnych ropni, powoduj¹cych w miejscu tworzenia przetok zniszczenie i owrzodzenie skóry korony lub opuszek. Jedynie w rzadkich przypadkach ropowicy nie dochodzi do tworzenia siê ropni, lecz do rozleg³ej martwicy tkanki podskórnej pod pierwotnie niezmienion¹ skór¹. Do przebicia siê ropy dochodzi dopiero w zaawansowanym stadium. Wtórne ropowice korony lub opuszek powodowane s¹ wywo³uj¹cym lub predysponuj¹cym schorzeniem pierwotnym i z regu³y maj¹ przebieg postêpuj¹cy.

Rozpoznanie, diagnoza ró¿nicowa. Z regu³y rozpoznanie kliniczne nie sprawia problemu. Badanie RTG, USG lub punkcja pozwalaj¹ na stwierdzenie zajêcia tkanek po³o¿onych g³êbiej oraz wystêpowania ropni. W przypadku ropowicy koronowej wynik badania racicy czu³kami kopytowymi jest ujemny. Przewlek³e aseptyczne zapalenie opuszek (rozdz. 9.14.9) rozwija siê wolniej, jest mniej bolesne i przebiega zazwyczaj z deformacj¹ puszki racicowej i maceracj¹ rogu opuszkowego. W przypadku ochwatu (rozdz. 9.14.8) korona staje siê obrzêk³a. Je¿eli natomiast ropowica korony jest nastêpstwem septycznego zapalenia tworzywa (rozdz. 9.14.14), to dochodzi w krótkim czasie do przebicia siê ropy pomiêdzy skór¹ i puszk¹ rogow¹.

n Rokowanie, leczenie. Rokowanie, ze wzglêdu na mo¿liwo æ wy¿ej wymienionych powik³añ, jest ostro¿ne, natomiast korzystne w przypadku przebicia siê ropnia. Pierwotne ropowice korony i opuszek wymagaj¹ intensywnego leczenia przeciwbakteryjnego zarówno ogólnego, jak i miejscowe-

9.14 Choroby palców

Rycina 9.264 Zaawansowana ropowica korony.

go z zastosowaniem do¿ylnych antybiotyków po za³o¿eniu opaski Esmarcha (szczegó³y rozdz. 9.16.6). Ropnie nale¿y naci¹æ, wykonaæ drena¿ i zaopatrzyæ rodkiem antyseptycznym, masy martwicowe w tkance podskórnej po naciêciu skóry usuwa siê i zak³ada drena¿. W stadium pocz¹tkowym u¿yteczne mo¿e byæ zastosowanie rodków zwiêkszaj¹cych ukrwienie (ok³ady Priessnitza, nacieranie ma ci¹). Powik³ania wymagaj¹ leczenia chirurgicznego.

9.14.18 Zapalenie skóry palca

Definicja. Ograniczone, zlokalizowane zazwyczaj w obrêbie bruzdy opuszki, pocz¹tkowo powierzchowne zapalenie skóry, przechodz¹ce pó niej we wrzodziej¹co-ziarninuj¹ce zapalenie skóry, rozprzestrzeniaj¹ce siê powierzchownie, niekiedy a¿ do szpary miêdzyracicowej. Podobne, pojedyncze zmiany spotyka siê nieraz w grzbietowej czê ci korony oraz w okolicy raciczek. Zapalenie skóry

Rycina 9.265 Ropowica opuszki spowodowana zapaleniem szpary miêdzyracicowej.

palca powstaje wskutek wspó³dzia³ania usposabiaj¹cych wp³ywów wewnêtrznych i zewnêtrznych z drobnoustrojami warunkowo chorobotwórczymi znajduj¹cymi siê w skórze ( choroba wieloczynnikowa ). Inne okre lenia: gnicie opuszek , (papillomatous) digital dermatitis, hairy footwart , dermatite digitée , dermatite digitale , dermatitis digitalis.

Wystêpowanie. Choroba jest znana od dawna i zosta³a opisana przez Wyssmanna (1931) jako z³o liwy zaka ny wrzód opuszki lub wrzód pêcinowo-raciczkowy , a pó niej nazwano j¹ gniciem racic / gniciem rogu opuszkowego . Obecnie choroba sta³a siê powa¿nym problemem w stadach byd³a mlecznego (Cheli i Mortellaro, 1974) i jest rozpowszechniona na ca³ym wiecie. W stadzie schorzenie mo¿e dotyczyæ 90% pog³owia, lecz jego rozprzestrzenienie jest czêsto stwierdzane dopiero w czasie rutynowej pielêgnacji racic lub gdy wyra ne objawy wystêpuj¹ jednocze nie u wielu zwierz¹t. Zapalenie skóry palca dotyczy g³ównie koñczyn miednicznych (oko³o 90%),

1087

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

rzadziej koñczyn piersiowych, niekiedy wielu koñczyn jednocze nie lub obejmuje kolejno koñczyny w krótkich odstêpach czasu. Choroby podobne do zapalenia skóry palców by³y, co prawda, obserwowane u m³odych zwierz¹t, jednak wystêpuje ono z regu³y u zwierz¹t doros³ych trzymanych w systemie nieuwiêziowym. Ja³ówki do³¹czane do stada wydaj¹ siê szczególnie podatne na zachorowanie, tak¿e wysoka laktacja jest okresem zwiêkszonej zachorowalno ci. Choroba wystêpuje tak¿e w oborach uwiêziowych (stanowiskowych) oraz u zwierz¹t trzymanych na pastwiskach, szczególnie w okresie du¿ych opadów i na ³¹kach o nieprzepuszczalnym pod³o¿u. Usposabiaj¹co dzia³aj¹ niehigieniczne warunki w oborach (niedostateczny odp³yw gnojowicy w przypadku pod³óg szczelinowych, ci¹g³a wilgoæ przy pod³ogach betonowych, pozostawienie obornika w oborach ció³kowych, zanieczyszczone legowiska, nagromadzenie ka³u i moczu w tylnej czê ci stanowiska), zbyt ma³a liczba stanowisk, za du¿a obsada zwierz¹t, brak pielêgnacji racic i spowodowane ni¹ wystêpowanie racic oborowych z tworzeniem nagniotów na opuszkach, b³êdy ¿ywieniowe (niedobór sk³adników, dawki powoduj¹ce kwasicê, jednostajne ¿ywienie odpadami gorzelnianymi) oraz inne czynniki ze strony zwierzêcia (przerost opuszek z g³êbok¹ bruzd¹ miêdzyopuszkow¹ i in.).

Przyczyny, patogeneza. Etiologia i rozwój choroby nie zosta³y dotychczas dok³adnie poznane, jednak w ostatnim okresie ustalono, ¿e choroba ma pod³o¿e wieloczynnikowe. Schorzenie rozpoczyna siê od wystawienia ow³osionej skóry bruzdy opuszkowej na ci¹g³e dzia³anie agresywnego chemicznie i bakteriologicznie wilgotnego i ubogiego w tlen rodowiska (patrz rozdz. 9.14.16). Wskutek dzia³ania keratolitycznego dochodzi do rozlu nienia struktury warstwy rogowej (stratum corneum), co u³atwia wnikanie bakterii w g³¹b naskórka i (po przekroczeniu b³ony podstawnej) do warstwy brodawkowatej, niekiedy nawet a¿ do strefy siateczkowej. Zwi¹zane z tym podra¿nienie skóry wywo³uje ograniczon¹ reakcjê zapaln¹, obejmuj¹c¹ pocz¹tkowo naskórek, a pó niej tak¿e warstwê brodawkowat¹ skóry w³a ciwej. Proces rozpoczyna siê przekrwieniem, parakeratoz¹, akantoz¹ i wysiêkiem surowiczo-w³óknikowym, dalej nastêpuje ziarninuj¹ce do wrzodziej¹cego zapalenie skóry, na której brzegach tworzy siê bia³y,

1088

hiperplastyczny wa³. W dalszym przebiegu pozbawiony nab³onka obszar sp³aszcza siê i pokrywa ziarnin¹ (ziarna podobne do poziomki), a nawet brodawkowymi kosmkami. W wymazach i próbkach tkanek pobranych ze zmienionych obszarów skóry mo¿na rozpoznaæ wiele gatunków bakterii w obrazie mikroskopowym lub na drodze hodowli. W g³êbi naskórka dominuj¹ jednak krêtki, g³ównie Treponema spp. W zaka¿eniach do wiadczalnych stwierdzano 21 90 dni po zaka¿eniu obecno æ przeciwcia³ humoralnych przeciwko Treponema spp.; podobne by³y wyniki badañ immunohistochemicznych (Read i Walker, 1998 i in.). Istniej¹ te¿ przes³anki wskazuj¹ce na udzia³ Borrelia spp. W zwi¹zku z powy¿szym, krêtkom przypisuje siê g³ówn¹ rolê w powstawaniu zapalenia skóry palców, prawdopodobnie przy wspó³udziale innych bakterii. Pogl¹d ten potwierdzany jest faktem, ¿e zapalenie skóry palców rozprzestrzenia siê w stadzie jak choroba zaka na i reaguje na zastosowanie substancji antybiotycznych. Przechorowanie nie powoduje powstania trwa³ej odporno ci. W obszernym badaniu porównawczym próbek histopatologicznych pochodz¹cych z wielu krajów wykazano daleko id¹ce podobieñstwo zapalenia skóry palców z wystêpuj¹c¹ w USA form¹ brodawkowat¹. Mo¿na tak¿e stwierdziæ, ¿e u krów z dermatitis digitalis regularnie wystêpuje maceracja opuszek. Z tego wzglêdu podejrzewa siê, ¿e obydwie choroby maj¹ wspóln¹ etiologiê. Spowodowane jest to faktem, ¿e postêpuj¹ca maceracja rogu opuszkowego powoduje obni¿enie siê opuszki, co skutkuje nara¿eniem skóry opuszek na ci¹g³e zanieczyszczenia z pod³o¿a. Zwi¹zane z tym przeniesienie ciê¿aru prowadzi nierzadko do odczynowego przerostu pod ció³ki opuszki, co powoduje, ¿e pomiêdzy opuszkami tworzy siê g³êboka, s³abo powietrzna bruzda skóry wype³niona zanieczyszczeniami. Zapalenie skóry staje siê tym samym procesem samopodtrzymuj¹cym i nasilaj¹cym siê.

n Objawy, przebieg. Objawy zale¿¹ od rozleg³o ci i czasu trwania zmian miejscowych oraz ewentualnych powik³añ. W przypadkach lekkich nie wystêpuje pocz¹tkowo kulawizna, jednak zwierzêta w pozycji stoj¹cej próbuj¹ naprzemiennie odci¹¿aæ chore koñczyny (zazwyczaj miedniczne) i poruszaj¹ siê z napiêtymi miê niami ( sztywny chód ). Wraz z rozwojem choroby zwierzêta zalegaj¹ czê ciej i w zwi¹zku z tym pobieraj¹ mniej

9.14 Choroby palców

Rycina 9.266 Powierzchowne zapalenie skóry palców i szpary miêdzyracicowej z brunatnym nalotem.

pokarmu, co z kolei odbija siê negatywnie na wydajno ci mlecznej i stanie od¿ywienia. Ciê¿kie stany chorobowe objawiaj¹ siê nasilon¹ kulawizn¹ z oparcia, stromym ustawieniem pêcin dla odbarczenia opuszek. Stadium pocz¹tkowe zmian miejscowych zazwyczaj mo¿na zaobserwowaæ przypadkowo w czasie korekcji racic lub innych zabiegów. Objawia siê ono ¿ó³to-bia³ym zabarwieniem skóry w bru dzie opuszkowej i obecno ci¹ przyklejonych w tym miejscu lepkich, mazistych z³ogów komórkowych (zeszlifowana warstwa rogowa), a niekiedy w postaci ograniczonej utraty naskórka. W okresie pó niejszym dochodzi do tworzenia siê w tym miejscu, tu¿ powy¿ej krawêdzi rogu, ostro odgraniczonego, lekko wyniesionego ogniska pokrytego szarym lub brunatnym nalotem, o kszta³cie owalnym lub okr¹g³ym i rednicy 1 5 cm (ryc. 9.266). Usuniêcie nalotu powoduje krwawienie. W tym stadium stan zapalny skóry mo¿e utrzymywaæ siê przez d³u¿szy czas, do momentu powstania guzkowatej krwi cie-czerwo-

Rycina 9.267 Ziarninowo-guzkowate ( truskawkowate ) zapalenie skóry palców z bia³ym wa³em odgraniczaj¹cym (parakeratoza) w po³¹czeniu z tworzeniem zgrubienia wywo³anego uciskiem na opuszki (Fotografia: J. Henkel, Schwaighausen).

nej tkanki ziarninowej, która rozrasta siê na wiêkszej powierzchni i w g³¹b tkanek. Powierzchnia zmian przyjmuje wygl¹d truskawkowaty (ryc. 9.267, 9.268). Jednocze nie czêsto tworzy siê bia³awy, hipertroficzny (parakeratoza), guzkowaty wa³ z d³ugimi, nastroszonymi w³osami. W dalszym przebiegu mo¿e doj æ do sp³aszczenia tkanki ziarninowej lub powstania d³ugich, brodawkowatych kosmków i/lub w³ókienek (ryc. 9.269 do 9.271). Niekiedy stan zapalny rozprzestrzenia siê a¿ do raciczek lub te¿ proces umiejscawia siê w tej okolicy pierwotnie. Szczególnie w stadium pocz¹tkowym chore zwierzêta przejawiaj¹ ból przy ucisku na zmiany skórne, gwa³townym cofniêciem koñczyny. W okresie pó niejszym reakcja bólowa s³abnie, jednak utrzymuje siê tak d³ugo, jak proces jest aktywny mo¿e wiêc byæ kryterium oceny skuteczno ci stosowanego leczenia. S¹siaduj¹cy róg opuszkowy jest z regu³y silnie popêkany, sp³aszczony i nierzadko oddzielony od pod³o¿a.

1089

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

wy niepokój, stêkanie, przy pieszenie oddychania i duszno æ, niekiedy mieræ wskutek pora¿enia oddychania. Podczas sekcji znajduje siê resztki z³otokapu w ¿waczu. Leczenie jest objawowe (sedacja, o rodkowo dzia³aj¹ce analeptyki).

10.5.37 Zatrucie wierz¹bkiem gajowym M. STÖBER

Rycina 10.85 Kropid³o piszcza³kowate (Oenanthe fistulosa; Weihe, 1972; wysoko æ 30 60 cm).

Leczenie i zapobieganie jest podobne jak przy zatruciu szalejem jadowitym (rozdz. 10.5.34).

10.5.36 Zatrucie z³otokapem pospolitym M. STÖBER Zatrucia z³otokapem pospolitym (Laburnum anagyroides; ryc. 10.86) popularnym, ozdobnym, ale truj¹cym krzewem lub drzewem wystêpuj¹ po zjedzeniu ga³êzi, li ci lub owoców, je li zwierzê omy³kowo karmione jest odpadami z ¿ywop³otów. G³ównym alkaloidem tej ro liny jest cytyzyna. Dzia³a ona miejscowo dra¿ni¹co, a na uk³ad nerwowy najpierw pobudzaj¹co, a pó niej pora¿aj¹co. Obraz kliniczny obejmuje dyskoordynacjê, potykanie siê, czêste przewracanie siê (przy popêdzaniu), zaleganie, linienie, nadpobudliwo æ, kolko-

1284

wierz¹bek gajowy albo zwis³y (Chaerophyllum temulentum) jest ro lin¹ baldaszkowat¹ o bia³ych lub czerwonawych kwiatach, wystêpuj¹c¹ przede wszystkim w lasach mieszanych i osi¹gaj¹c¹ wysoko æ < 1,2 m. Zawiera alkaloid cherofilinê, dzia³aj¹cy toksycznie na OUN i jest zjadany podczas wypasu lub z zielonk¹ w oborze. Zatrucie objawia siê w ci¹gu 30 minut do kilku godzin po jego spo¿yciu. Cechuje siê nag³¹ mierci¹, a w mniej powa¿nych przypadkach utrat¹ apetytu, krztuszeniem siê, wzrostem czêsto ci oddechów i uderzeñ serca oraz motoryki ¿wacza, czêstszym oddawaniem moczu, atakami skurczów i osowia³ym lub pi¹czkowym zaleganiem. Powrót do zdrowia nastêpuje po 2 dniach. Podczas sekcji stwierdza siê przekrwienie i wybroczyny w trawieñcu, jelitach cienkich, w¹trobie, nerkach, ledzionie i miê niu sercowym. Podobnie truj¹cy jest wierz¹bek bulwiasty, orzêsiony i korzenny (Chaerophyllum bulbosum, hirsutum i aromaticum). Leczenie ma charakter objawowy (patrz: zatrucie cisem, rozdz. 10.5.29).

10.5.38 Zatrucie alkaloidami ³ubinu M. STÖBER Gorzkie odmiany ³ubinu (Lupinus luteus, caudatus i inne) zawieraj¹ alkaloidy chinolizydynowe i piperydynowe (lupinina, sparteina, augustyfolina i inne). Powoduj¹ one zatrucia przede wszystkim u koni i owiec, rzadko u byd³a. Ta ostro przebiegaj¹ca choroba cechuje siê utrat¹ apetytu (➝ wtórna ketoza u krów mlecznych), tupaniem,

10.5 Choroby o rodkowego uk³adu nerwowego na tle ¿ywieniowym, niedoborowym i toksycznym

■ Patogeneza. Najwy¿sze stê¿enie toksycznego alkaloidu wystêpuje w m³odych, szybko rosn¹cych trawach (nawadniane u¿ytki zielone, wilgotna pogoda). Trucizna interferuje w wegetatywnym uk³adzie nerwowym z neurotransmiterem serotonin¹ (➝ kompetycyjne hamowanie monoaminooksydazy), co powoduje objawy neurologiczne.

Rycina 10.86 Z³otokap pospolity (Laburnum anagyroides; kwiaty i str¹k; Weihe, wysoko æ do 7 m).

skurczami, duszno ci¹ i mierci¹ wskutek pora¿enia oddychania. Zwierzêtom nie nale¿y pozwoliæ na dalsze zjadanie gorzkiego ³ubinu, ale nie wolno ich przy tym nadmiernie niepokoiæ. Tak¿e wysuszone ro liny s¹ truj¹ce. Skuteczne leczenie nie jest dotychczas znane. Zwierzêta, które prze¿y³y zatrucie, wracaj¹ powoli, ale ca³kowicie do zdrowia. Uszkodzenie w¹troby przez pora¿one grzybami s³odkie odmiany ³ubinu oraz dzia³anie teratogenne niektórych odmian ³ubinu omówiono w rozdzia³ach 6.13.15 i 9.10.5.

10.5.39 Zatrucie alkaloidem tryptaminowym M. STÖBER ■ Definicja, wystêpowanie, przyczyny. W Australii, USA, Ameryce Po³udniowej i Afryce Po³udniowej obserwowane jest przede wszystkim u owiec zataczanie wiechlinowe ( phalaris staggers ) powodowane przez 5-metoksy-N-metylotryptaminê, która wystêpuje w ró¿nych gatunkach mozgi (Ph. arundinacea, aquatica s. tuberoza, minor, angusta, caroliniana). Spowodowane jest to znacznym wystêpowaniem tych traw w poro cie pastwisk lub ich wyjadaniem.

■ Objawy. Czêsto w ci¹gu 1 3 dni po wypêdzeniu byd³a na pastwisko lub po opadach deszczu po okresie suszy wystêpuje tylko sztywno æ i poci¹ganie grzbietami palców tylnych koñczyn, niekiedy jednak tak¿e nadpobudliwo æ, uogólnione dr¿enie miê ni, dyskoordynacja i sztywne chwianie tylnych koñczyn, potykanie, k³adzenie, ruchy wios³owania koñczynami, oczopl¹s lub czo³ganie siê do przodu na nadgarstkach. Popêdzanie prowadzi niekiedy do lepej ucieczki (wpadanie na przeszkody bez podnoszenia ogona). W niektórych przypadkach ruchy warg, jêzyka i szyi s¹ nieskoordynowane, co znacznie utrudnia pobieranie karmy (➝ wychudzenie, padniêcie). W pojedynczych przypadkach pozornie zdrowe zwierzêta padaj¹ nagle martwe. Je li stado pozostaje nadal na pastwisku, to choruje coraz wiêcej zwierz¹t, a objawy siê nasilaj¹, prowadz¹c niekiedy do mierci. ■ Rozpoznanie. Pojawianie siê lub nasilanie objawów przy popêdzaniu zwierz¹t oraz wystêpowanie traw z rodzaju Phalaris wskazuj¹ na zatrucie. W rozpoznaniu ró¿nicowym nale¿y uwzglêdniæ neuromikotoksykozy byd³a (rozdz. 10.5.41) oraz martwicê kory mózgu (rozdz. 10.5.5). ■ Badanie sekcyjne. Podczas sekcji stwierdza siê zwiêkszenie ilo ci p³ynu mózgowo-rdzeniowego oraz obszary koloru ³upkowego w istocie szarej pnia mózgu i ródmózgowia. Ich badanie histopatologiczne wykazuje brunatne ziarna pigmentu w cytoplazmie neuronów. ■ Rokowanie. Dalsze schorzenia mog¹ wystêpowaæ jeszcze w ci¹gu tygodni i miesiêcy po spêdzeniu byd³a z danego pastwiska. Spontaniczne zdrowienie trwa < 2 miesiêcy. ■ Leczenie. Skuteczne metody nie s¹ znane. W celu zapobiegania phalaris staggers u owiec zalecane jest doustne podawanie bolusów uwalniaj¹cych przez d³ugi czas kobalt (rozdz. 4.3.5.2) oraz naprzemienne wypasanie pastwisk z trawami z rodzaju Phalaris i bez nich.

1285

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

10.5.40 Zatrucie tunikamycyn¹ M. STÖBER ■ Definicja, przyczyny. Choroba jest okre lana tak¿e jako annual ryegrass staggers (ARGS) i wcze niej s¹dzono, ze jest powodowana przez nicienie nasion traw (Anguina spp.). Wed³ug dzisiejszej wiedzy te paso¿yty ro lin przenosz¹ bakterie tworz¹ce toksyny (Corynebacterium rathayi s. Clavibacter toxicus) do nasion ¿ycicy lnowej (Lolium rigidum), kostrzewy kêpowej (Festuca rubra), blow away grass (mietlica; Agrostis avenacea), ¿ycicy rocznej (Lolium temulentum) i stok³osy d³ugoo cistej (Polypogon monspeliensis). Nasiona traw zabarwiaj¹ siê wtedy na ¿ó³to ( galusy ) i zawieraj¹ neurotoksyczny glikolipid tunikamycynê (= corynetoksynê), która ulega kumulacji w organizmie zwierz¹t. Hamuje ona enzymatyczn¹ N-glikolizacjê glikoprotein i zwiêksza przepuszczalno æ naczyñ. Dawki 0,5 1 mg tunikamycyny/kg m.c. s¹ chorobotwórcze i niekiedy miertelne. ■ Wystêpowanie. Takie zatrucia (corynetoksykozy) ro lino¿ernych zwierz¹t u¿ytkowych zdarzaj¹ siê przede wszystkim w Australii i Afryce Po³udniowej, przewa¿nie po rozleg³ych wylewach wód, prowadz¹cych do zniszczenia ro linno ci. Mog¹ one jednak wyst¹piæ gdzie indziej po imporcie siana zawieraj¹cego toksynê. ■ Patogeneza. Zachorowania wystêpuj¹ z regu³y nagle pod koniec wiosny i latem po kilku dniach, do 2 tygodni, od wypasu zwierz¹t na zaka¿onych u¿ytkach zielonych. Trawy maj¹ zamiast nasion galusy , które jednak trudno odró¿niæ makroskopowo od zdrowych nasion. ■ Objawy, przebieg. Kliniczne objawy wystêpuj¹ pocz¹tkowo przede wszystkim przy spêdzaniu, popêdzaniu lub przepêdzaniu byd³a. Wysokie temperatury intensyfikuj¹ obraz choroby. Obserwuje siê drgania uszu, oczopl¹s, linienie, puste ¿ucie, dr¿enie i drgawki miê ni, wyci¹ganie lub opuszczanie g³owy, kiwanie g³ow¹, sztywno æ koñczyn, ataki skurczów padaczkowych z przewróceniem siê i ruchami wios³owania koñczynami, le¿enie w zag³êbieniach. W niektórych przypadkach zdolno æ do stania powraca po spontanicznym (lub farmakologicznym) uspokojeniu, jednak czêsto obserwuje siê

1286

nadal zaburzenia ruchu (stanie w rozkroku, niezborne, hipermetryczne kroki przednich koñczyn, sztywny, zataczaj¹cy chód, uciekanie z pastwiska) i postêpuj¹ce wychudzenie. W innych przypadkach powtarzaj¹ siê ataki skurczów, które mog¹ prowadziæ do mierci w ci¹gu 24 godzin. miertelno æ wynosi nierzadko > 50%. W surowicy podwy¿szone jest stê¿enie bilirubiny ca³kowitej oraz aktywno æ AST, γGT i CK. ■ Badanie sekcyjne. Zwiêkszenie ilo ci p³ynu mózgowo-rdzeniowego, przekrwienie i obrzêk p³uc, wybroczyny pod nasierdziem i wsierdziem. Histopatologicznie: oko³onaczyniowy obrzêk opon w obszarze mó¿d¿ku, wystêpowanie nietypowych, koncentryczno-blaszkowatych cia³ek w szorstkim retikulum endoplazmatycznym komórek w¹troby. ■ Rozpoznanie. Objawy kliniczne i sprawdzenie nasion skarmianej trawy daj¹ wa¿ne wskazówki. W ciep³ej wodzie nicienie opuszczaj¹ galusy. Wykrycie toksyn wymaga specjalistycznego laboratorium. W rozpoznaniu ró¿nicowym nale¿y rozwa¿yæ tê¿yczkê pastwiskow¹ (rozdz. 10.5.4.1), inne omówione w tym rozdziale zatrucia OUN zwi¹zane z ¿ywieniem oraz martwicê kory mózgu (rozdz. 10.5.5) i BSE (rozdz. 10.3.9). ■ Rokowanie. Ciê¿ej chore zwierzêta zdrowiej¹ tylko wyj¹tkowo. Jeszcze 1 2 tygodnie po spêdzeniu zwierz¹t z pastwiska mog¹ wystêpowaæ nowe przypadki choroby, a w jej nastêpstwie tak¿e ronienia. ■ Leczenie. Nale¿y przestaæ karmiæ byd³o zaka¿on¹ traw¹, ale nie wolno przy tym niepokoiæ go przy przepêdzaniu. Leczenie objawowe polegaj¹ce na parenteralnym podawaniu soli magnezu lub neuroleptyków skutkuje tylko w wie¿ych, l¿ejszych przypadkach i przy dobrej opiece nad chorymi zwierzêtami (regularne pojenie, ewentualnie przez sondê, przewracanie). U owiec skuteczny okaza³ siê chlorodwuazepoksyd (Elenium). ■ Zapobieganie. Siano z zara¿onej trawy jest toksyczne przez lata, dlatego zaleca siê wypalenie takich u¿ytków na jesieni. Je li ³odygi traw s¹ dostatecznie d³ugie, to mo¿na skosiæ k³osy i w ten sposób zmniejszyæ toksyczno æ ro lin. M³od¹ ¿ycicê lnow¹ mo¿na wypleniæ tak¿e za pomoc¹ herbicydów (parakwat, diklofop metylowy).

ISBN 978-83-7579-392-5

www.galaktyka.com.pl

Cena (tom I i II): 380 zł (w tym 5% VAT)

Choroby wewnętrzne Tom I i chirurgia bydła

prof. dr hab. Zygmunt Kuleta

Gerrit Dirksen Hans-Dieter Gründer Matthaeus Stöber

Choroby wewnętrzne i chirurgia bydła

Tom I

Na podstawie pracy Gustava Rosenbergera Choroby bydła