Choroby wewnętrzne i chirurgia bydła T.1 i T.2 by Wydawnictwo Galaktyka

ISBN 978-83-7579-392-5

www.galaktyka.com.pl

Cena (tom I i II): 380 zł (w tym 5% VAT)

Choroby wewnętrzne Tom I i chirurgia bydła

prof. dr hab. Zygmunt Kuleta

Gerrit Dirksen Hans-Dieter Gründer Matthaeus Stöber

Choroby wewnętrzne i chirurgia bydła to wyjątkowe dzieło autorstwa wybitnych specjalistów z zakresu chorób bydła z wydziałów weterynaryjnych uczelni z Niemiec, Austrii, Szwajcarii i Argentyny. Podręcznik prezentuje głęboki merytorycznie opis jednostek chorobowych i ich podział, z uwzględnieniem wpływu czynników środowiskowych, żywieniowych oraz zarządzania stadem na stan zdrowia i produkcyjność krów. Przedstawia także historię lecznictwa bydła. Autorzy w przejrzysty i zrozumiały sposób omówili choroby: układu powłokowego, innych układów, narządów ruchu oraz choroby metaboliczne, nowotworowe i zakaźne. Charakterystyka poszczególnych jednostek chorobowych obejmuje ich definicję, czynnik wywołujący, patogenezę, objawy, rozpoznanie i diagnostykę różnicową, rokowanie, leczenie, zmiany sekcyjne oraz profilaktykę. Uważam, że publikacja ta stanowi cenne źródło wiedzy praktycznej i teoretycznej zarówno dla studentów, jak i dla lekarzy zajmujących się chorobami bydła.

Gerrit Dirksen Hans-Dieter Gründer Matthaeus Stöber

Choroby wewnętrzne i chirurgia bydła Tom I Na podstawie pracy Gustava Rosenbergera Choroby bydła

£ ¤ ¢ ¥ ¢ ¥ ¢ ¦ ¢ ¤

¥ ¤

¥ ¤ £

§ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¢ ¨ ¥ ¦ ¤ ¥ © § Druk i oprawa: Zakład Graficzny COLONEL S.A. § § ª

¡ « ¡ « ¬ ® ¡ ¬ ¤ ¡ ¡ ¤ ¤ ¡ ¡ « ¡ ¡ ¡ « ¦

ª ª ¡ ¡ ¬ ¤

Wykaz autorów

Prof. Dr. med. vet. Walter Baumgartner II. Medizinische Klinik für Klauentiere der Veterinärmedizinischen Universität Wien Veterinärplatz 1 1210 Wien Österreich Prof. Dr. med. vet. Ueli Braun Klinik für Wiederkäuer- und Pferdemedizin der Universität Zürich Winterthurerstr. 260 8057 Zürich Schweiz Prof. em. Dr. med. vet. Dr. med. vet. h. c. mult. Gerrit Dirksen II. Medizinische Tierklinik der Ludwig-Maximilians-Universität München Veterinärstr. 13 80539 München Deutschland Prof. Dr. med. vet. Klaus Doll Klinik für Wiederkäuer und Schweine (Innere Medizin und Chirurgie) der Justus-Liebig-Universität Gießen Frankfurter Str. 110 35392 Gießen Deutschland Priv.-Doz. Dr. med. vet. habil. Manfred Fürll Medizinische Tierklinik der Universität Leipzig An den Tierkliniken 11 04103 Leipzig Deutschland Prof. i. R. Dr. med. vet., Dipl.-Phys. Werner Giese Fachgebiet Medizinische Physik der Tierärztlichen Hochschule Hannover Bischofsholer Damm 15 30173 Hannover Deutschland

Prof. em. Dr. med. vet. Hans-Dieter Gründer Klinik für Wiederkäuer und Schweine (Innere Medizin und Chirurgie) der Justus-Liebig-Universität Gießen Frankfurter Str. 110 35392 Gießen Deutschland apl. Prof. Dr. med. vet. habil. Ludwig Haas Institut für Virologie der Tierärztlichen Hochschule Hannover Bünteweg 17 30559 Hannover Deutschland Prof. i. R. Dr. med. vet. Winfried Hofmann Klinik für Klauentiere der Freien Universität Berlin Königsweg 65 14163 Berlin Deutschland Prof. Dr. med. vet. Wolfgang Klee II. Medizinische Tierklinik der Ludwig-Maximilians-Universität München Veterinärstr. 13 80539 München Deutschland Prof. Dr. med. vet. Roberto Köstlin Chirurgische Tierklinik der Ludwig-Maximilians-Universität München Veterinärstr. 13 80539 München Deutschland Dr. med. vet. Harald Kümper Klinik für Wiederkäuer und Schweine (Innere Medizin und Chirurgie) der Justus-Liebig-Universität Gießen Frankfurter Str. 110 35392 Gießen Deutschland

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

Dr. med. vet. Christian Laiblin Klinik für Klauentiere der Freien Universität Berlin Königsweg 65 14163 Berlin Deutschland

Prof. Dr. med. vet. Henner Scholz Klinik für Rinderkrankheiten der Tierärztlichen Hochschule Hannover Bischofsholer Damm 15 30173 Hannover Deutschland

Prof. Dr. med. vet. Johannes Martig Klinik für Nutztiere und Pferde der Universität Bern Bremgartenstr. 109a 3012 Bern Schweiz

Prof. Dr. med. vet. Christian Stanek Klinik für Orthopädie bei Huf- und Klauentieren der Veterinärmedizinischen Universität Wien Veterinärplatz 1 1210 Wien Österreich

Prof. Dr. med. vet. Volker Moennig Institut für Virologie der Tierärztlichen Hochschule Hannover Bünteweg 17 30559 Hannover Deutschland

Prof. Dr. med. vet. Rudolf Staufenbiel Klinik für Klauentiere der Freien Universität Berlin Königsweg 65 14163 Berlin Deutschland

Dr. med. vet. Christoph Mülling Institut für Veterinär-Anatomie der Freien Universität Berlin Koserstr. 20 14195 Berlin Deutschland

Prof. Dr. med. vet., FVH, MS Dipl.-ECVS Adrian Steiner Wiederkäuerklinik Departement für klinische Veterinärmedizin Bremgartenstr. 109a 3012 Bern Schweiz

Prof. i. R. Dr. med. vet. Joachim Pohlenz Institut für Pathologie der Tierärztlichen Hochschule Hannover Bünteweg 17 30559 Hannover Deutschland Dr. med. vet. Günter Rademacher II. Medizinische Tierklinik der Ludwig-Maximilians-Universität München Veterinärstr. 13 80539 München Deutschland Prof. med. vet. J. Enrique Renner Clínica general de grandes animales de la Universidad Nacional de La Plata Calle 60 y 118 1900 La Plata Argentinien

Prof. i. R. Dr. med. vet. Dr. med. vet. h. c. Dr. h. c. Matthaeus Stöber Klinik für Rinderkrankheiten der Tierärztlichen Hochschule Hannover Bischofsholer Damm 15 30173 Hannover Deutschland Prof. Dr. med. vet. Dr. med. vet. h. c. Otto Christian Straub Bundesanstalt für Viruskrankheiten der Tiere Paul Ehrlich-Str. 28 72076 Tübingen Deutschland Prof. i. R. Dr. med. vet. Dr. med. vet. h. c. Gerhard Trautwein Institut für Pathologie der Tierärztlichen Hochschule Hannover Bünteweg 17 30559 Hannover Deutschland

Spis tre ci Przedmowa do wydania czwartego ................................................................................................ V Z przedmowy do wydania pi¹tego ................................................................................................ VI Przedmowa do wydania polskiego ............................................................................................... VII Wykaz autorów .............................................................................................................................. IX Wykaz tabel ............................................................................................................................. XXXV Wykaz rycin ze róde³ obcych ...................................................................................................... XL Wykaz skrótów, jednostek miar i symboli u¿ytych w ksi¹¿ce ................................................. XLV 1

Wprowadzenie .................................................................................................................1

1.1 1.2 1.2.1 1.2.2 1.2.3 1.2.3.1 1.2.4 1.2.5 1.2.6

1.2.8 1.3 1.4

Rozwój i znaczenie bujatrii ...............................................................................................1 Podzia³ chorób byd³a wed³ug ich lokalizacji i przyczyn ...................................................6 Wrodzone i nabyte zaburzenia rozwojowe ........................................................................8 Schorzenia o niespecyficznej etiologii ............................................................................10 Choroby zaka ne ............................................................................................................. 11 Prawid³owa i patologiczna odpowied immunologiczna ................................................13 Choroby paso¿ytnicze .....................................................................................................17 B³êdy ¿ywieniowe, zaburzenia przemiany materii, choroby niedoborowe i zatrucia......17 Choroby powodowane wysok¹ produkcyjno ci¹, warunkami utrzymania i rodowiska oraz zaburzeniami w zachowaniu ...............................................................19 Choroby o pod³o¿u wieloczynnikowym, problemy w skali stada i nowo pojawiaj¹ce siê choroby byd³a ............................................................................20 Choroby nowotworowe ...................................................................................................21 Sezonowo æ wystêpowania chorób byd³a .......................................................................22 Wystêpowanie chorób byd³a uwarunkowane produkcyjno ci¹ .......................................23

Choroby okrywy w³osowej, skóry, tkanki podskórnej i rogów .................................25

2.1 2.1.1 2.1.1.1 2.1.1.2 2.1.1.3 2.1.2 2.1.2.1 2.1.2.2 2.1.2.3 2.1.2.4 2.1.2.5 2.1.3 2.1.3.1 2.1.4

Choroby okrywy w³osowej .............................................................................................25 Zaburzenia rozwojowe okrywy w³osowej na tle dziedzicznym i innym .........................25 Wrodzone sk¹pe ow³osienie ............................................................................................25 Dziedziczne nadmierne ow³osienie .................................................................................27 Wrodzona kêdzierzawo æ w³osów...................................................................................27 Zmiany okrywy w³osowej na tle nieswoistym ................................................................28 Pourazowa utrata barwnika w³osów ................................................................................28 Nabyta, niedostateczna pigmentacja okrywy w³osowej ..................................................28 Nabyte wypadanie w³osów .............................................................................................28 Zabrudzenie .....................................................................................................................29 Przemoczenie ..................................................................................................................30 Choroby okrywy w³osowej na tle zaka nym ..................................................................30 Trychofitoza ....................................................................................................................30 Choroby okrywy w³osowej na tle paso¿ytniczym ...........................................................34

1.2.7

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

2.1.4.1 2.1.4.2 2.1.5 2.1.5.1 2.1.5.2 2.2 2.2.1 2.2.1.1 2.2.1.2 2.2.1.3 2.2.1.4 2.2.1.5 2.2.1.6 2.2.1.7 2.2.2 2.2.2.1 2.2.2.2 2.2.2.3 2.2.2.4 2.2.2.5 2.2.2.6 2.2.2.7 2.2.2.8 2.2.3 2.2.3.1 2.2.3.2 2.2.3.3. 2.2.3.4 2.2.3.5 2.2.3.6 2.2.3.7 2.2.4 2.2.4.1 2.2.4.2 2.2.4.3 2.2.4.4 2.2.4.5 2.2.4.6 2.2.5 2.2.5.1 2.2.5.2 2.2.5.3 2.2.5.4 2.2.5.5 2.2.6 2.2.6.1 2.2.6.2 2.2.6.3 2.2.6.4

XII

Wszo³owica .....................................................................................................................34 Wszawica ........................................................................................................................35 Choroby okrywy w³osowej na tle ¿ywieniowym, niedoborowym i toksycznym ............36 Wy³ysienie spowodowane t³uszczem wielorybim ...........................................................36 Zatrucie talem ..................................................................................................................37 Choroby skóry .................................................................................................................37 Wady rozwojowe skóry na tle dziedzicznym i innym .....................................................37 Albinizm ..........................................................................................................................37 Postêpuj¹ca utrata pigmentu skóry ..................................................................................38 Rybia ³uska ......................................................................................................................38 Dziedziczny zespó³ z³ego wch³aniania cynku .................................................................39 Niedostateczne wytwarzanie nab³onków u noworodków (epitheliogenesis imperfecta neonatorum) ..................................................................................................40 Pêcherzowa liza nab³onka (epidermolysis bullosa) .........................................................41 Dziedziczna dysplazja kolagenu (dermatosparaxis) .......................................................42 Choroby skóry na tle nieswoistym ..................................................................................44 Nabyte zaburzenia rogowacenia skóry ............................................................................44 Zaburzenia w wytwarzaniu potu .....................................................................................45 Zaburzenia czynno ci gruczo³ów ³ojowych ....................................................................45 Zapalenie mieszków w³osowych i gruczo³ów ³ojowych .................................................46 Zapalenie skóry ...............................................................................................................47 Obumarcie skóry .............................................................................................................52 Rany skóry/leczenie ran ..................................................................................................53 Blizny skóry ....................................................................................................................53 Choroby zaka ne skóry ...................................................................................................53 Ospa krów .......................................................................................................................54 Ospa rzekoma krów .........................................................................................................55 Herpeswirusowe zapalenie strzyków byd³a .....................................................................56 Brodawczakowato æ/w³ókniakobrodawczakowato æ ......................................................58 Guzowate, gru liczopodobne zapalenie skóry strzyków i moszny .................................62 Dermatofiloza ..................................................................................................................64 Choroba guzowata skóry .................................................................................................66 Choroby paso¿ytnicze skóry ...........................................................................................67 Inwazja much ..................................................................................................................68 wierzb ............................................................................................................................69 Nu¿yca ............................................................................................................................73 Inwazja kleszczy .............................................................................................................75 Stefanofilarioza ...............................................................................................................78 Besnoitioza ......................................................................................................................80 Choroby skóry na tle ¿ywieniowym i niedoborowym oraz zatrucia ...............................82 Gruda ...............................................................................................................................82 Wyprysk polekowy .........................................................................................................83 Choroba potowa ..............................................................................................................84 Nabyty niedobór cynku ...................................................................................................85 Zatrucie kadmem .............................................................................................................86 Choroby skóry na tle warunków utrzymania i rodowiska .............................................87 Odle¿yny .........................................................................................................................87 Wyprysk na skórze wymienia i ud ..................................................................................87 Oparzenia skóry kwasami lub zasadami ..........................................................................88 Odmro¿enia .....................................................................................................................88

Spis tre ci

2.2.6.5 2.2.7 2.2.7.1 2.2.7.2 2.2.7.3 2.2.8 2.2.9 2.3 2.3.1 2.3.2 2.3.2.1 2.3.2.2 2.3.2.3 2.3.2.4 2.3.3 2.3.3.1 2.3.3.2 2.3.3.3 2.3.3.4 2.3.3.5 2.3.4 2.3.4.1 2.3.4.2 2.3.4.3 2.3.4.4 2.3.5 2.3.5.1 2.3.6 2.3.7 2.4 2.4.1 2.4.2 2.4.2.1 2.4.2.2 2.4.2.3 2.4.2.4 2.4.3 2.4.4 2.4.4.1 2.4.4.2 2.4.5 2.4.5.1 2.4.5.2

Oparzenia ........................................................................................................................89 Reakcje uczuleniowe skóry .............................................................................................91 Nadostra pokrzywka ........................................................................................................91 Przewlek³y, wysiêkowy wyprysk poszczepienny ............................................................94 Reakcje nadwra¿liwo ci na wiat³o .................................................................................96 Uszkodzenie skóry przez promieniowanie ......................................................................98 Choroby nowotworowe skóry .........................................................................................98 Choroby tkanki podskórnej ...........................................................................................102 Wady wrodzone tkanki podskórnej na tle dziedzicznym i innym .................................102 Nieswoiste choroby tkanki podskórnej .........................................................................103 Obrzêk tkanki podskórnej .............................................................................................103 Odma podskórna ...........................................................................................................104 Krwiak podskórny .........................................................................................................106 Stwardnienie skóry i tkanki podskórnej ........................................................................106 Choroby zaka ne skóry .................................................................................................106 Ropowica tkanki podskórnej .........................................................................................106 £agodne ropowice gazowe ............................................................................................108 Z³o liwe ropowice gazowe ............................................................................................109 Ropieñ podskórny .........................................................................................................109 Guziczkowe zapalenie skóry (dermatitis nodosa) ......................................................... 110 Choroby paso¿ytnicze skóry ......................................................................................... 111 Gzawica ......................................................................................................................... 111 Parafilarioza .................................................................................................................. 116 Onchocerkoza ................................................................................................................ 116 Muszyca (myjoza, myiasis) ran ..................................................................................... 116 Choroby tkanki podskórnej powsta³e na tle zaburzeñ przemiany materii i niedoborów pokarmowych .......................................................................................... 117 Obrzêk luzakowaty powsta³y wskutek niedoboru jodu ............................................... 117 Uszkodzenia tkanki podskórnej na tle warunków utrzymania i rodowiska .................121 Nowotwory tkanki podskórnej ......................................................................................121 Choroby rogów .............................................................................................................122 Wady rogów na tle dziedzicznym i innym ....................................................................122 Nieswoiste choroby rogów ............................................................................................124 Nabyte zniekszta³cenia rogów .......................................................................................124 Fa³szywy róg .............................................................................................................125 Utrata pochewki rogowej ..............................................................................................125 Z³amanie wyrostka rogowego .......................................................................................127 Choroby zaka ne i zatrucia oddzia³uj¹ce na rogi ..........................................................128 Nowotwory na obszarze rogów .....................................................................................128 Rak wyrostka rogowego ................................................................................................128 Kostniakomiêsak wyrostka rogowego ...........................................................................129 Metody skrócenia lub odjêcia rogów ............................................................................130 Skrócenie rogów ............................................................................................................130 Odjêcie rogów ...............................................................................................................130

Choroby uk³adu limfatycznego i ledziony ................................................................141

3.1 3.1.1

Choroby wêz³ów i naczyñ ch³onnych ...........................................................................141 Dziedziczne i spowodowane innymi czynnikami zaburzenia rozwojowe uk³adu limfatycznego ....................................................................................................141

XIII

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

3.1.1.1 3.1.2 3.1.2.1 3.1.3 3.1.3.1 3.1.3.2 3.1.3.3 3.1.3.4 3.1.3.5 3.1.3.6 3.1.3.7 3.1.3.8 3.1.4 3.1.5 3.1.5.1

3.2 3.2.1 3.2.1.1 3.2.1.2 3.2.1.3 3.2.2 3.2.2.1 3.2.2.2 3.2.3 3.2.4

Wrodzony niedorozwój uk³adu limfatycznego ..............................................................141 Niespecyficzne zapalenia wêz³ów i naczyñ ch³onnych .................................................142 Ascites chylosus .............................................................................................................143 Choroby uk³adu limfatycznego o pod³o¿u zaka nym ...................................................144 Enzootyczna bia³aczka limfatyczna byd³a doros³ego ....................................................144 Zaka¿enia wirusem nabytego braku odporno ci byd³a ..................................................151 Zapalenie naczyñ i wêz³ów ch³onnych w przebiegu aktynobacylozy ...........................151 Promieniczopodobne zapalenia wêz³ów i naczyñ ch³onnych ........................................154 Rzekomogru licze zapalenie naczyñ i wêz³ów ch³onnych ............................................155 Rodokokoza wêz³ów ch³onnych ....................................................................................155 Grzybicze zapalenie naczyñ i wêz³ów ch³onnych .........................................................156 Zaka¿enia wêz³ów ch³onnych glonami .........................................................................156 Inwazje paso¿ytnicze wêz³ów ch³onnych ......................................................................156 Choroby uk³adu limfatycznego spowodowane zatruciami ............................................156 Immunosupresja spowodowana zatruciem polichlorowanymi i polibromowanymi bifenylami .....................................................................................156 Immunosupresja wywo³ana mikotoksynami .................................................................157 Choroby nowotworowe uk³adu limfatycznego..............................................................158 Sporadycznie wystêpuj¹ce formy bia³aczki limfatycznej ..............................................158 Zmiany w uk³adzie limfatycznym w przypadku pierwotnej choroby nowotworowej dotycz¹cej innych narz¹dów ................................................................163 Choroby ledziony ........................................................................................................163 Niespecyficzne choroby ledziony ................................................................................163 Anomalie w po³o¿eniu ledziony ..................................................................................163 Zranienia ledziony .......................................................................................................163 Ropne zapalenie ledziony ............................................................................................163 Zaka ne choroby ledziony ...........................................................................................165 W¹glik ...........................................................................................................................165 Bia³aczka ledziony .......................................................................................................169 Zmiany w ledzionie w przebiegu inwazji paso¿ytniczych ...........................................169 Choroby nowotworowe ledziony .................................................................................169

Choroby narz¹dów uk³adu kr¹¿enia i krwi ..............................................................171

4.1 4.1.1 4.1.1.1 4.1.1.2 4.1.1.3 4.1.1.4 4.1.1.5 4.1.1.6 4.1.1.7 4.1.2 4.1.2.1 4.1.2.2 4.1.2.3 4.1.2.4 4.1.3 4.1.3.1

Choroby serca i worka osierdziowego ..........................................................................171 Wrodzone i powodowane innymi czynnikami zaburzenia rozwojowe serca ................171 Wrodzone przemieszczenie serca ..................................................................................171 Przetrwa³y otwór owalny ..............................................................................................172 Ubytek przegrody miêdzykomorowej ...........................................................................172 Tetralogia Fallota ...........................................................................................................173 Zespó³ Eisenmengera ....................................................................................................173 Fibroelastoza wsierdzia .................................................................................................173 Dziedziczna kardiomiopatia rozstrzeniowa ...................................................................173 Choroby serca powodowane czynnikami nieswoistymi ................................................176 Urazowe i powodowane innymi przyczynami zapalenie worka osierdziowego ...........176 Os³abienie serca.............................................................................................................179 Zaburzenia rytmu serca .................................................................................................183 Zapalenie wsierdzia i defekty zastawek serca ...............................................................185 Choroby serca powodowane czynnikami zaka nymi ....................................................188 Puchlina osierdzia .........................................................................................................188

3.1.5.2 3.1.6 3.1.6.1 3.1.6.2

XIV

Spis tre ci

4.1.4 4.1.5 4.1.5.1 4.1.5.2 4.1.5.3 4.1.5.4 4.1.6 4.1.6.1 4.1.7 4.2 4.2.1 4.2.1.1 4.2.1.2 4.2.1.3 4.2.2 4.2.2.1 4.2.2.2 4.2.2.3 4.2.2.4 4.2.2.5 4.2.2.6 4.2.2.7 4.2.3 4.2.3.1 4.2.3.2 4.2.3.3 4.2.4 4.2.4.1 4.2.5 4.2.5.1 4.2.6 4.2.6.1 4.3 4.3.1 4.3.1.1 4.3.1.2 4.3.1.3 4.3.1.4 4.3.1.5 4.3.1.6 4.3.1.7 4.3.1.8 4.3.2 4.3.2.1 4.3.2.2 4.3.2.3 4.3.2.4

Choroby paso¿ytnicze dotykaj¹ce serce ........................................................................189 Choroby serca powodowane czynnikami ¿ywieniowymi, niedoborami i zatruciami ...............................................................................................190 Uszkodzenie serca przez jony wapnia ...........................................................................190 Zatrucie jonoforami .......................................................................................................190 Zatrucie produktami pochodz¹cymi z nasion bawe³ny .................................................193 Zatrucie powodowane przez uk³ucia meszek (Simuliotoxicosis) ...................................194 Choroby serca powodowane czynnikami rodowiska i utrzymania ..............................196 Choroba wysoko ciowa.................................................................................................196 Nowotwory serca i worka osierdziowego .....................................................................198 Choroby naczyñ krwiono nych .....................................................................................198 Wrodzone i powodowane innymi czynnikami zaburzenia rozwojowe naczyñ krwiono nych ....................................................................................................198 Przetrwa³y przewód têtniczy Botalla .............................................................................199 Przetrwa³y przewód ¿ylny .............................................................................................199 Sk³onno æ do tworzenia têtniaków naczyñ krezki .........................................................200 Choroby naczyñ powodowane czynnikami nieswoistymi .............................................200 Niewydolno æ kr¹¿enia wstrz¹s/zapa æ ......................................................................200 Krwotok ........................................................................................................................203 Wylew krwawy .............................................................................................................205 Zatkanie têtnic ...............................................................................................................207 Rozszerzenie wiat³a ¿y³ ...............................................................................................209 Zapalenie du¿ych ¿y³ .....................................................................................................210 Zapalenie i zakrzepica ¿y³y g³ównej tylnej ...................................................................213 Choroby naczyñ krwiono nych powodowane czynnikami zaka nymi .........................216 Posocznica krwotoczna .................................................................................................216 Epizootyczna krwotoczna choroba zwierzyny p³owej ..................................................217 Choroba Jembrana .........................................................................................................217 Parazytozy naczyñ krwiono nych .................................................................................218 Schistosomatoza ............................................................................................................218 Choroby naczyñ powodowane czynnikami ¿ywieniowymi, niedoborami i zatruciami ...............................................................................................219 Hiperwitaminoza D ....................................................................................................... 220 Nowotwory naczyñ krwiono nych ................................................................................221 Naczyniaki i ródb³oniakonaczyniaki ............................................................................222 Choroby krwi ................................................................................................................ 222 Wrodzone i powodowane innymi czynnikami zaburzenia rozwojowe krwi .................222 Dziedziczna policytemia byd³a .....................................................................................222 Erytropoetyczna porfiria byd³a ......................................................................................223 Erytropoetyczna protoporfiria byd³a .............................................................................223 Wrodzone deformacje erytrocytów byd³a .....................................................................224 Zespó³ Chédiaka-Higashiego u byd³a ............................................................................225 Obni¿ona zdolno æ adhezji leukocytów u byd³a ...........................................................225 Wrodzony defekt agregacji trombocytów .....................................................................227 Wrodzony niedobór XI czynnika krzepniêcia ...............................................................227 Choroby krwi powodowane czynnikami nieswoistymi .................................................227 Niedokrwisto æ/przetaczanie krwi .................................................................................227 Nabyta (wtórna) policytemia .........................................................................................232 Zmniejszenie lub zwiêkszenie liczby bia³ych krwinek .................................................233 Hipo-, hiper-, dys- i paraproteinemie ............................................................................235

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

4.3.3 4.3.3.1 4.3.3.2 4.3.3.3 4.3.3.4 4.3.3.5 4.3.3.6 4.3.4 4.3.4.1 4.3.4.2 4.3.4.3 4.3.5

4.3.6.1 4.3.6.2 4.3.6.3 4.3.7 4.3.7.1 4.3.7.2 4.4 4.4.1 4.4.2 4.4.3 4.4.4 4.4.4.1 4.4.4.2 4.4.4.3

Choroby krwi powodowane czynnikami zaka nymi .....................................................237 Wiremia, bakteriemia, posocznica i toksemia ...............................................................237 Hemoglobinuria bakteryjna ...........................................................................................238 Anaplazmoza .................................................................................................................240 Eperytrozoonoza byd³a ..................................................................................................242 Gor¹czka odkleszczowa lub pastwiskowa .....................................................................243 Gor¹czka wybroczynowa byd³a ....................................................................................244 Choroby krwi powodowane przez paso¿yty .................................................................245 Babeszjoza ....................................................................................................................245 Teilerioza .......................................................................................................................248 Trypanosomatoza ..........................................................................................................249 Choroby krwi powodowane czynnikami ¿ywieniowymi, niedoborami i zatruciami ...............................................................................................251 Niedobór ¿elaza .............................................................................................................251 Niedobór kobaltu ...........................................................................................................256 Zatrucie azotanami/azotynami .......................................................................................261 Zatrucie zwi¹zkami chloru ............................................................................................266 Niedokrwisto æ po³ogowa lub niedokrwisto æ li ci buraczanych ..........................267 Niedokrwisto æ powodowana spo¿yciem kapusty ........................................................270 Niedokrwisto æ powodowana spo¿yciem cebuli ...........................................................271 Niedokrwisto æ powodowana spo¿yciem szczyru ........................................................272 Przewlek³e zatrucie miedzi¹ ..........................................................................................273 Skaza krwotoczna ..........................................................................................................276 Zaburzenia gospodarki wodnej, równowagi kwasowo-zasadowej i elektrolitowej (leczenie wlewami) ..............................................................................283 Zaburzenia gospodarki wodnej .....................................................................................283 Zaburzenia równowagi kwasowo-zasadowej ................................................................290 Zaburzenia gospodarki elektrolitowej ...........................................................................295 Reakcje alergiczne ze strony naczyñ krwiono nych i krwi ...........................................296 Periarteriitis nodosa......................................................................................................296 ¯ó³taczka izoimmunohemolityczna nowo narodzonych ciel¹t ......................................297 Choroby szpiku kostnego ..............................................................................................298 Zaburzenia erytropoezy .................................................................................................298 Zaburzenia mielopoezy .................................................................................................299 Zaburzenia trombocytopoezy ........................................................................................299 Choroby nowotworowe szpiku kostnego ......................................................................299 Bia³aczka monocytarna .................................................................................................300 Plazmocytoma ...............................................................................................................300 Siatkowica z komórek tucznych ....................................................................................300

Choroby uk³adu oddechowego, przepony i ciany klatki piersiowej ......................303

5.1 5.1.1 5.1.2 5.1.2.1 5.1.2.2 5.1.2.3 5.1.2.4 5.1.2.5

Choroby luzawicy, nosa i zatok przynosowych ...........................................................303 Dziedziczne lub uwarunkowane innymi przyczynami deformacje okolicy nosa ..........303 Niespecyficzne choroby nosa i zatok nosowych ...........................................................304 Zranienia luzawicy/rozerwanie nozdrzy ......................................................................304 Krwawienie z nosa/epistaxis, rhinorrhagie ...................................................................305 Zapalenie b³ony luzowej nosa......................................................................................307 Zapalenie zatoki czo³owej .............................................................................................308 Zapalenie zatoki szczêkowej ......................................................................................... 311

4.3.5.1 4.3.5.2 4.3.5.3 4.3.5.4 4.3.5.5 4.3.5.6 4.3.5.7 4.3.5.8 4.3.5.9 4.3.5.10 4.3.6

XVI

Spis tre ci

5.1.3 5.1.3.1 5.1.3.2 5.1.3.3 5.1.4 5.1.5 5.1.5.1 5.1.6 5.1.6.1 5.1.7 5.1.7.1 5.2 5.2.1 5.2.2 5.2.2.1 5.2.2.2 5.2.2.3 5.2.2.4 5.2.2.5 5.2.2.6 5.2.3 5.2.3.1 5.2.4 5.3 5.3.1 5.3.1.1 5.3.2 5.3.2.1 5.3.2.2 5.3.2.3 5.3.2.4 5.3.2.5 5.3.2.6 5.3.2.7 5.3.2.8 5.3.2.9 5.3.2.10 5.3.3 5.3.3.1 5.3.3.2 5.3.3.3 5.3.3.4 5.3.3.5 5.3.3.6 5.3.3.7 5.3.3.8 5.3.3.9 5.3.3.10 5.3.3.11

Choroby zaka ne okolicy nosa ...................................................................................... 311 Zaka ne zapalenie nosa i tchawicy/otrêt byd³a ............................................................. 311 Brodawczyca, aktynobacyloza i gru lica b³ony luzowej nosa .....................................318 Ziarniniaki grzybicze nosa ............................................................................................318 Choroby nosa o pod³o¿u paso¿ytniczym .......................................................................319 Choroby nosa spowodowane b³êdami ¿ywieniowymi i zatruciami ...............................319 Katar jodowy .............................................................................................................319 Reakcje nadwra¿liwo ci rozwijaj¹ce siê w okolicy nosa ..............................................319 Ziarniniaki nosa o pod³o¿u alergicznym........................................................................319 Choroby nowotworowe okolicy nosa ............................................................................320 Rak ko ci sitowej ..........................................................................................................320 Choroby krtani i tchawicy .............................................................................................322 Dziedziczne i spowodowane innymi czynnikami deformacje tchawicy .......................322 Nieswoiste i zaka ne choroby krtani i tchawicy ...........................................................322 Cia³a obce w krtani i tchawicy ......................................................................................322 Jednostronne pora¿enie krtani .......................................................................................322 Nie¿ytowe zapalenie krtani i tchawicy ..........................................................................323 Dyfteroidalno-martwicowe zapalenie krtani .................................................................324 Aktynobacyloza, gru lica i brodawczyca krtani i tchawicy ..........................................327 Zwê¿enie i zapadniêcie tchawicy ..................................................................................328 Choroby krtani i tchawicy wynikaj¹ce z nadwra¿liwo ci, a tak¿e z warunków rodowiskowych i utrzymania zwierz¹t ........................................329 Alergiczny obrzêk tchawicy ..........................................................................................329 Choroby nowotworowe krtani i tchawicy .....................................................................330 Choroby oskrzeli i p³uc .................................................................................................330 Wrodzone i spowodowane innymi czynnikami deformacje p³uc ..................................331 Zaburzenia czynno ci oddechowej u nowo narodzonych ciel¹t ....................................331 Nieswoiste choroby p³uc i oskrzeli ................................................................................333 Niedodma p³uc ..............................................................................................................333 Krwotoki do p³uc ...........................................................................................................334 Przekrwienie p³uc, obrzêk p³uc .....................................................................................335 Rozedma p³uc ................................................................................................................337 Zapalenie nie¿ytowe oskrzeli ........................................................................................339 Nie¿ytowe zapalenie oskrzeli i p³uc ..............................................................................339 ródmi¹¿szowe zapalenie p³uc ......................................................................................340 W³óknikowe lub krupowe zapalenie p³uc .....................................................................341 Ropne, martwicowe i wrzodziej¹ce zapalenie p³uc i oskrzeli .......................................342 Zgorzelinowe zapalenie p³uc .........................................................................................345 Zaka ne choroby oskrzeli i p³uc ....................................................................................346 Enzootyczne zapalenie p³uc i oskrzeli ...........................................................................348 Wirus parainfluenzy 3 (PI3V) .......................................................................................356 Wirus syncytialny byd³a (BRSV) ..................................................................................356 Adenowirusy bydlêce (BAV1 9) ..................................................................................358 Bydlêce rinowirusy (BRV1 3) ......................................................................................359 Koronawirus bydlêcy (BCV) ........................................................................................359 Wirusowa biegunka byd³a i choroba b³on luzowych (BVD-MDV) .............................359 Reowirusy .....................................................................................................................360 Parwowirus bydlêcy (BPoV) .........................................................................................360 Chlamydie (Bedsonie i Miyagawanelle)........................................................................360 Klebsielle .......................................................................................................................361

XVII

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

5.3.3.12 5.3.3.13 5.3.3.14 5.3.3.15 5.3.3.16 5.3.3.17 5.3.3.18 5.3.3.19 5.3.3.20 5.3.4 5.3.4.1 5.3.4.2 5.3.4.3 5.3.4.4 5.3.4.5 5.3.5 5.3.5.1 5.3.5.2 5.3.5.3 5.3.5.4 5.3.5.5 5.3.5.6 5.3.5.7 5.3.5.8 5.3.5.9 5.3.5.10 5.3.5.11 5.3.5.12 5.3.4.13 5.3.5.14 5.3.5.15 5.3.5.16 5.3.6 5.3.6.1 5.3.7 5.3.7.1 5.4 5.4.1 5.4.2 5.4.2.1 5.4.2.2 5.4.2.3 5.4.2.4 5.4.2.5 5.4.2.6 5.4.2.7

XVIII

Mykoplazmy .................................................................................................................361 Pasterele ........................................................................................................................362 Histophilus somni ..........................................................................................................363 Patogeny ropotwórcze i powoduj¹ce martwicê .............................................................363 Zaraza p³ucna byd³a (CBPP) .........................................................................................363 Aktynobacyloza p³uc .....................................................................................................365 Pneumomikozy/aspergiloza, histoplazmoza, kandydiaza, mukormikoza i kokcydioidomikoza p³uc .............................................................................................366 Pneumokokoza ..............................................................................................................367 Zaka¿enia p³uc wywo³ane przez Legionella pneumophila ............................................368 Paso¿ytnicze choroby p³uc i oskrzeli ............................................................................368 Inwazja paso¿ytnicza p³uc diktiokauloza (robaczyca p³uc) ...........................................368 Inwazja p³uc motylic¹ w¹trobow¹ .................................................................................374 Echinokokoza p³uc ........................................................................................................374 Nicienie p³uc .................................................................................................................375 Inwazja wrzêchami p³uc (wrzêchowica) .......................................................................375 Choroby p³uc i oskrzeli wywo³ane czynnikami ¿ywieniowymi, zatruciami lub spowodowane nieprawid³owymi warunkami utrzymania zwierz¹t .........................375 Zatrucie dymem.............................................................................................................376 Aerogenne zatrucia amoniakiem ...................................................................................376 Zatrucie siarkowodorem ................................................................................................376 Zatrucia gazami nitrozowymi (azotowymi)...................................................................378 Zatrucie dwutlenkiem siarki ..........................................................................................379 Zatrucia gazami chlorowymi .........................................................................................380 Zatrucia aerogenne tlenkiem cynku ...............................................................................380 Rozedma pastwiskowa ...............................................................................................380 Obrzêk i rozedma p³uc wywo³ana zatruciem czynnikami ro linnymi ...........................383 Zatrucia cyjanowodorem ...............................................................................................383 Zatrucia dinitrofenolem i dinitrokrezolem .....................................................................385 Zatrucia herbicydami dipirydylowymi ..........................................................................386 Zatrucia alfa-naftylotiomocznikiem ..............................................................................387 Zatrucia fosforkiem cynku ............................................................................................387 Uduszenie ......................................................................................................................387 Utopienie .......................................................................................................................388 Reakcje nadwra¿liwo ci p³uc i oskrzeli.........................................................................389 Bydlêce p³uco farmera ...............................................................................................389 Choroby nowotworowe oskrzeli i p³uc..........................................................................390 Rak p³uc ........................................................................................................................390 Choroby op³ucnej, jamy klatki piersiowej, przepony i ciany klatki piersiowej ...........391 Dziedziczne i wywo³ane innymi czynnikami zaburzenia rozwojowe przepony i ciany klatki piersiowej ...............................................................................391 Niespecyficzne choroby op³ucnej, jamy op³ucnej, przepony i ciany klatki piersiowej ...............................................................................................392 Zapalenie op³ucnej ........................................................................................................392 Rozedma i wysiêkowe ropne zapalenie ródpiersia ......................................................393 Hydrothorax ..................................................................................................................394 Chylothorax ...................................................................................................................395 Wylew krwi do jamy op³ucnowej (hemothorax) ...........................................................395 Pneumothorax ...............................................................................................................396 Dziedziczne defekty przepony ......................................................................................397

Spis tre ci

5.4.2.8 5.4.2.9 5.4.3 5.4.3.1 5.4.4 5.4.5 5.4.5.1 5.4.5.2

Zranienia ciany klatki piersiowej .................................................................................399 Z³amanie mostka/przetoki mostka .................................................................................401 Choroby zaka ne op³ucnej ............................................................................................401 Ichothorax/pyothorax ....................................................................................................402 Choroby ciany klatki piersiowej i przepony wywo³ane czynnikami ¿ywieniowymi, toksycznymi, zaburzeniami metabolicznymi, rodowiskowymi lub nieprawid³owym utrzymaniem zwierz¹t .................................................................403 Choroby nowotworowe op³ucnej, jamy i ciany klatki piersiowej ................................404 Miêsak ródpiersia .........................................................................................................404 ródb³oniak op³ucnej .....................................................................................................404

Choroby uk³adu pokarmowego i ciany jamy brzusznej .........................................405

6.1 6.1.1 6.1.2 6.1.3 6.1.4 6.1.5 6.1.6 6.1.7 6.1.8 6.1.9 6.1.10 6.1.11 6.1.12 6.2 6.2.1 6.2.2 6.2.3 6.2.4 6.2.4.1 6.2.4.2 6.2.4.3 6.3 6.3.1 6.3.2 6.3.3 6.3.4 6.4 6.4.1 6.4.2 6.4.3 6.4.4 6.5 6.5.1 6.5.2 6.5.3 6.5.4 6.5.5

Choroby b³ony luzowej jamy ustnej i jêzyka...............................................................405 Nieswoiste zapalenia b³ony luzowej jamy ustnej ........................................................405 Wrzodziej¹ce zapalenie jamy ustnej ..............................................................................407 Dyfteroidalne zapalenie b³ony luzowej jamy ustnej ....................................................409 Grzybicze zapalenie jamy ustnej ................................................................................... 411 Grudkowe zapalenie jamy ustnej .................................................................................. 411 Pêcherzykowe zapalenie jamy ustnej ............................................................................413 Choroba niebieskiego jêzyka.........................................................................................415 Wrzód grzbietu jêzyka ...................................................................................................418 Aktynobacyloza jêzyka .................................................................................................419 Alergiczny obrzêk jêzyka i zranienia jêzyka .................................................................420 Pora¿enie jêzyka ............................................................................................................421 Nowotwory i zaburzenia rozwojowe b³ony luzowej jamy ustnej i jêzyka ...................422 Choroby zêbów .............................................................................................................423 Zaburzenia wymiany zêbów, zaklinowane cia³a obce, nieprawid³owy zgryz ...............424 Z³amania zêbów, próchnica zêbów, zapalenia zêbodo³ów, cara inchada ...................424 Nowotwory zêbów, zawi¹zków zêbowych i dzi¹se³ .....................................................426 Zaburzenia rozwojowe zgryzu oraz ko ci szczêki i ¿uchwy .........................................427 Wrodzone zaburzenia rozwoju zêbów ...........................................................................427 Skrócenie ko ci szczêki i ¿uchwy .................................................................................428 Rozszczep warg, szczêki i podniebienia ........................................................................428 Choroby linianek .........................................................................................................429 Zapalenie linianki podjêzykowej .................................................................................429 Zapalenie linianki pod¿uchwowej ...............................................................................430 Zapalenie linianki przyusznej ......................................................................................431 Rany linianek, linotok ................................................................................................431 Choroby okolicy gard³a .................................................................................................432 Zapalenie gard³a ............................................................................................................432 Przeszywaj¹ce rany ciany gard³a .................................................................................433 Niedow³ad i pora¿enie gard³a ........................................................................................435 Zwê¿enie gard³a ............................................................................................................436 Choroby prze³yku ..........................................................................................................437 Zapalenie prze³yku ........................................................................................................437 Zatkanie prze³yku ..........................................................................................................438 Zranienie i przebicie prze³yku .......................................................................................444 Zwê¿enie lub rozszerzenie prze³yku .............................................................................445 Skurcz prze³yku, pora¿enie prze³yku ............................................................................448

XIX

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

6.5.6 6.6 6.6.1 6.6.2 6.6.3 6.6.4 6.6.5 6.6.6 6.6.7 6.6.8 6.6.9 6.6.10 6.6.11 6.6.12 6.6.13 6.6.14 6.6.15 6.7 6.7.1 6.7.2 6.7.3 6.7.4 6.7.5 6.7.6 6.7.7 6.8 6.8.1 6.8.2 6.8.3 6.8.4 6.8.5 6.9 6.9.1 6.9.2 6.9.3 6.9.4 6.9.5 6.9.6 6.9.7 6.9.8 6.9.9 6.9.10 6.10 6.10.1 6.10.2 6.10.3 6.10.4

Nowotwory lub zaburzenia rozwojowe prze³yku ..........................................................449 Choroby czepca i ¿wacza u byd³a prze¿uwaj¹cego .......................................................449 Os³abienie motoryki czepca i ¿wacza ............................................................................449 Urazowe zapalenie czepca i otrzewnej ..........................................................................454 Nieurazowe zapalenie czepca i ¿wacza .........................................................................469 Zaburzenia pasa¿u tre ci i funkcji przed¿o³¹dków na tle têpokoñczystych cia³ obcych ...............................................................................471 Czynno ciowe zwê¿enie pomiêdzy czepcem a ksiêgami (zespó³ Hoflunda) ................472 Czê ciowe przemieszczenie czepca do jamy klatki piersiowej przez rozwory przepony ................................................................................................478 Wymioty ........................................................................................................................480 Niedostateczna zdolno æ flory i fauny ¿wacza do trawienia i syntezy ..........................482 Zasadowica tre ci pokarmowej czepca i ¿wacza (niestrawno æ zasadowa) ..................486 Rozk³ad gnilny zawarto ci czepca i ¿wacza ..................................................................487 Ostra niestrawno æ kwa na (laktoacidoza ¿wacza) .......................................................489 Podkliniczna kwasica ¿wacza .......................................................................................501 Ostre wzdêcie ¿wacza ...................................................................................................509 Przewlek³e nawracaj¹ce wzdêcie ¿wacza u doros³ego byd³a ........................................518 Nowotwory czepca i ¿wacza .........................................................................................519 Choroby czepca i ¿wacza ciel¹t ss¹cych i m³odego byd³a ............................................520 Niewydolno æ ¿wacza m³odego byd³a ..........................................................................520 Kwasica ¿wacza ciel¹t ss¹cych ( picie do ¿wacza ) .....................................................522 Anoreksja postnatalna ( s³abo æ ssania ) ......................................................................529 Wzdêcie ¿wacza m³odego byd³a ...................................................................................530 Rozk³ad gnilny tre ci ¿wacza u ciel¹t mlecznych .........................................................534 Zapalenie ¿wacza u m³odego byd³a ...............................................................................535 Cia³a obce w ¿waczu ciel¹t ...........................................................................................535 Choroby ksi¹g ............................................................................................................... 536 Zastój tre ci pokarmowej w ksiêgach/skurcz ksi¹g .......................................................536 Zapalenie ksi¹g ..............................................................................................................539 Pora¿enie, rozszerzenie, przemieszczenie, wzdêcie ksi¹g .............................................540 Sklejanie siê i okienkowato æ blaszek ksi¹g, przetoka ksi¹g ........................................540 Zaburzenia rozwojowe i nowotwory ksi¹g ....................................................................540 Choroby trawieñca ........................................................................................................541 Przemieszczenie trawieñca na lewo (LPT) ....................................................................541 Prawostronne przemieszczenie trawieñca bez i ze skrêtem ...........................................558 Wzdêcie i skrêt trawieñca u ciel¹t .................................................................................566 Uwiê niêcie trawieñca w przepuklinie pêpkowej .........................................................570 Zapalenie trawieñca ....................................................................................................... 572 Wrzód trawieñca ............................................................................................................574 Zastój tre ci w trawieñcu i jego rozszerzenie na skutek zaburzeñ pasa¿u tre ci pokarmowej .........................................................................................................581 Zapiaszczenie ¿o³¹dka i jelit ..........................................................................................585 Zespó³ refluksu trawieñcowo-¿waczowego ...................................................................588 Zadzierzgniêcie, nowotwory i wady rozwojowe trawieñca ..........................................590 Choroby jelit, choroby jelit pod³o¿a niezapalnego ........................................................591 Niedro¿no æ jelit u byd³a ...............................................................................................591 Wg³obienie jelit .............................................................................................................594 Zawê lenia jelita cienkiego ...........................................................................................604 Skrêt jelita .....................................................................................................................606

Spis tre ci

6.10.5 6.10.6 6.10.7 6.10.8 6.10.9 6.10.10 6.10.11 6.10.12 6.10.13 6.10.14 6.10.15 6.10.16 6.10.17 6.10.18 6.10.19 6.10.20 6.10.21 6.10.22 6.10.23 6.10.24 6.10.25 6.10.26 6.10.27 6.10.28 6.11 6.11.1 6.11.2 6.11.3 6.11.4 6.11.5 6.11.6 6.11.7 6.11.8 6.12 6.12.1. 6.12.2 6.12.3 6.12.4 6.12.5 6.12.6 6.12.7. 6.12.8 6.12.9 6.12.10. 6.12.11 6.12.12 6.12.13 6.13 6.13.1 6.13.2

Uwiê niêcie, zadzierzgniêcie i uci niêcie jelita ............................................................609 Wewnêtrzne zatkanie jelit, niedro¿no æ jelit ................................................................. 611 Pora¿enie jelita, skurcz jelita, zawa³ jelita .....................................................................613 Rozszerzenie i przemieszczenie jelita lepego u doros³ego byd³a .................................616 Rozszerzenie i skrêt jelita lepego u ciel¹t ....................................................................620 Zranienia jelita...............................................................................................................623 Parcie na odbytnicê i odbyt, wypadniêcie odbytnicy ....................................................627 Wrodzone zro niêcie odbytu i/lub koñcowego odcinka jelita .......................................630 Zwê¿enie odbytnicy i pochwy.......................................................................................631 Niedorozwój lub brak czê ci jelita cienkiego, lepego lub okrê¿nicy ...........................631 Rozrosty nowotworowe jelit .........................................................................................634 Podzia³, formy i mechanizmy powstawania biegunek u byd³a ......................................635 Niespecyficzna biegunka u ss¹cych ciel¹t .....................................................................635 Samodzielne, niespecyficzne biegunki u prze¿uwaj¹cego byd³a ..................................641 Biegunka noworodków .................................................................................................645 Wirusowa biegunka byd³a i choroba b³on luzowych ...................................................658 Salmonelloza .................................................................................................................668 Paratuberkuloza (Choroba Johnego) .............................................................................673 Enterotoksemia ..............................................................................................................679 Yersinioza ......................................................................................................................681 Dyzenteria zimowa ........................................................................................................682 Zapalenie jelit wywo³ane zaka¿eniem Campylobacter ................................................. 684 Enteromikozy ................................................................................................................685 Zapalenie jelit wywo³ane przez chlamydie ...................................................................686 Choroby paso¿ytnicze ¿o³¹dka i jelit .............................................................................687 Paramfistomoza .............................................................................................................687 Robaczyce ¿o³¹dkowo-jelitowe .....................................................................................688 Glistnica ........................................................................................................................694 Kryptosporydioza ..........................................................................................................695 Kokcydioza ...................................................................................................................696 Giardioza .......................................................................................................................699 Anoplocefalidoza (tasiemczyca) ...................................................................................700 Paramphistomoza jelitowa.............................................................................................700 Zatrucia z objawami ¿o³¹dkowo-jelitowymi .................................................................701 Zatrucie rzepakiem, gorczyc¹, rzodkwi¹ czarn¹ i chrzanem .........................................701 Zatrucie jaskrami ...........................................................................................................703 Zatrucie ziemowitem jesiennym ....................................................................................704 Zatrucie k¹kolem ...........................................................................................................705 Zatrucie r¹cznikiem .......................................................................................................706 Zatrucie nawozami mineralnymi ...................................................................................707 Zatrucie olejami mineralnymi .......................................................................................707 Ostre zatrucie miedzi¹ ................................................................................................... 710 Zatrucie cynkiem ........................................................................................................... 711 Zatrucie arsenem ...........................................................................................................712 Zatrucie antymonem ...................................................................................................... 715 Zatrucie larwami lub kokonami motyli .........................................................................715 Nadwra¿liwo æ na bia³ko sojowe ..................................................................................715 Choroby w¹troby i woreczka ¿ó³ciowego .....................................................................716 Choroby dziedziczne i innego t³a w¹troby i woreczka ¿ó³ciowego ...............................716 ¯ó³taczka (icterus) .........................................................................................................716

XXI

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

6.13.3 6.13.4 6.13.5

6.15.12

Zwyrodnienie i niezaka ne zapalenie w¹troby ..............................................................717 Martwica na tle zaka¿enia bakteryjnego i ropnie w¹troby ............................................719 Zapalenie pêcherzyka ¿ó³ciowego i dróg ¿ó³ciowych (cholecystitis i cholangitis) ............................................................................................723 Przewlek³a w¹troba zastoinowa ....................................................................................726 Telangiectasia w¹troby ..................................................................................................728 Fascjoloza ......................................................................................................................728 Dikrocelioza ..................................................................................................................734 Inwazja Fasciola gigantica ...........................................................................................736 Inwazja Stephanurus dentatus ciel¹t .............................................................................736 Echinokokoza w¹troby ..................................................................................................736 Ketoza ci¹¿owa krów miêsnych i st³uszczenie w¹troby wysokociê¿arnych krów podczas transportu ................................................................................................736 Ketoza, zespó³ nadmiernej mobilizacji t³uszczu (lipomobilizacji) ................................737 Mikotoksyczne zatrucie ³ubinem ...................................................................................751 Zatrucie nitroaminami ................................................................................................... 753 Choroby trzustki ............................................................................................................754 Kamica trzustkowa (pancreolithiasis) ...........................................................................755 Cukrzyca (diabetes mellitus) .........................................................................................755 Eurytrematoza trzustki (eurytrematosis) .......................................................................756 Schorzenia krezki jelitowej, otrzewnej i ciany jamy brzusznej ...................................757 Zapalenie otrzewnej (peritonitis) ..................................................................................757 Ropnie jamy brzusznej, zapalenie torby sieciowej ........................................................761 Wodobrzusze (ascites) ...................................................................................................764 Obrzêk, odma, krwiak, pêkniêcie, inwazja paso¿ytów w obrêbie krezki jelitowej i/lub otrzewnej .....................................................................................766 Martwica tkanki t³uszczowej FN (necrosis adiposa) ..................................................767 Guzy i wady wrodzone krezki i otrzewnej ....................................................................770 Zapalenie pêpka (omphalitis) ........................................................................................771 Przepuklina pêpkowa (hernia umbilicalis), przepuklina pêpowinowa (hernia funiculi umbilicalis) ..........................................................................................779 Przepuklina pachwinowa (hernia inguinalis), przepuklina mosznowa (hernia scrotalis) ...........................................................................................................782 Przepuklina kroczowa (hernia perinealis).....................................................................784 Przepuklina ciany jamy brzusznej (hernia abdominalis), przerwanie miê nia prostego brzucha (ruptura musculi recti abdominis) ........................................784 Perforacyjne uszkodzenia ciany jamy brzusznej .........................................................786

Choroby uk³adu moczowego ......................................................................................789

7.1 7.1.1 7.1.2 7.1.2.1 7.1.3 7.1.3.1 7.1.3.2 7.1.3.3 7.1.3.4 7.1.3.5

Choroby nerek ...............................................................................................................789 Wrodzone i powodowane innymi czynnikami zaburzenia rozwojowe nerek ................789 Choroby nerek powodowane czynnikami nieswoistymi ...............................................790 Wtórne wodonercze.......................................................................................................790 Zaburzenia czynno ci nerek ..........................................................................................791 Zmiany w³a ciwo ci fizycznych moczu ........................................................................791 Zmiany sk³adu chemicznego moczu .............................................................................791 Niewydolno æ nerek ......................................................................................................793 Mocznica .......................................................................................................................794 Rany nerek ....................................................................................................................795

6.13.6 6.13.7 6.13.8 6.13.9 6.13.10 6.13.11 6.13.12 6.13.13. 6.13.14 6.13.15 6.13.16 6.14 6.14.1 6.14.2 6.14.3 6.15 6.15.1 6.15.2 6.15.3 6.15.4 6.15.5 6.15.6 6.15.7 6.15.8 6.15.9 6.15.10 6.15.11

XXII

Spis tre ci

7.1.3.6 7.1.3.7 7.1.4 7.1.4.1 7.1.4.2 7.1.4.3 7.1.5 7.1.5.1 7.1.6 7.1.6.1 7.1.6.2 7.1.6.3 7.1.6.4 7.1.6.5 7.1.7 7.2 7.2.1

7.2.4.1 7.2.4.2 7.2.5

Zwyrodnienie nerek ......................................................................................................796 Nieropne zapalenie nerek ..............................................................................................796 Choroby nerek powodowane czynnikami zaka nymi ...................................................798 Ropne przerzutowe zapalenie nerek ..............................................................................798 Odmiedniczkowe zapalenie nerek .................................................................................799 Leptospiroza ..................................................................................................................803 Choroby nerek powodowane zaburzeniami przemiany materii.....................................806 Skrobiawica nerek .........................................................................................................806 Choroby nerek powodowane czynnikami ¿ywieniowymi i zatruciami .........................808 Zatrucie rtêci¹ ................................................................................................................808 Zatrucie sulfonamidami .................................................................................................810 Zatrucie ¿o³êdziami lub li æmi dêbu .............................................................................. 811 Zatrucie wyczyñcami ....................................................................................................814 Zatrucie szczawianami i ro linami zawieraj¹cymi szczawiany .....................................814 Nowotwory nerek ..........................................................................................................815 Choroby moczowodów, pêcherza moczowego i cewki moczowej ................................815 Wrodzone i powodowane innymi czynnikami zaburzenia rozwojowe dróg wyprowadzaj¹cych mocz ......................................................................................815 Przetoka i ropieñ moczownika ......................................................................................816 Choroby moczowodów, pêcherza moczowego i cewki moczowej powodowane czynnikami nieswoistymi ........................................................................819 Zaburzenia odp³ywu moczu powodowane zwê¿eniem, rozszerzeniem lub zranieniem moczowodu ...........................................................................................819 Pora¿enie pêcherza moczowego ....................................................................................819 Przemieszczenie pêcherza moczowego .........................................................................820 Zranienie i rozerwanie pêcherza moczowego................................................................822 Zaburzenia odp³ywu moczu powodowane zwê¿eniem, rozszerzeniem lub zranieniem cewki moczowej ...................................................................................824 Choroby moczowodów, pêcherza moczowego i cewki moczowej powodowane czynnikami zaka nymi ............................................................................825 Zapalenie moczowodu ...................................................................................................825 Zapalenie pêcherza moczowego ....................................................................................825 Zapalenie cewki moczowej ...........................................................................................827 Choroby moczowodów, pêcherza moczowego i cewki moczowej powodowane czynnikami ¿ywieniowymi i zatruciami ..................................................827 Kamica moczowa .......................................................................................................... 827 Przewlek³e zatrucie orlic¹ pospolit¹ ..............................................................................832 Nowotwory moczowodów, pêcherza moczowego i cewki moczowej...........................835

Zabiegi maj¹ce na celu zniesienie popêdu p³ciowego i p³odno ci ............................837

8.1 8.1.1 8.1.2 8.1.3 8.1.4 8.1.4.1 8.1.4.2 8.1.4.3 8.1.4.4

Zabiegi na narz¹dzie rozrodczym samca .......................................................................837 Wyciêcie ogona naj¹drza ...............................................................................................837 Wyciêcie nasieniowodu .................................................................................................839 Kastracja metod¹ bezkrwaw¹ ........................................................................................841 Kastracja metod¹ krwaw¹ .............................................................................................843 Kastracja za pomoc¹ leszczotek ....................................................................................843 Kastracja za pomoc¹ emaskulatora lub przewi¹zki .......................................................844 Czê ciowa kastracja wed³ug Baiburtzjana ....................................................................847 Kastracja buhajów wnêtrów ..........................................................................................847

7.2.1.1 7.2.2 7.2.2.1 7.2.2.2 7.2.2.3 7.2.2.4 7.2.2.5 7.2.3 7.2.3.1 7.2.3.2 7.2.3.3 7.2.4

XXIII

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

8.2 8.2.1 8.2.2 8.2.2.1 8.2.2.2 8.2.2.3 8.2.3

Zabiegi na narz¹dzie rozrodczym samicy .....................................................................848 Kastracja z ciêcia w s³abi nie ........................................................................................848 Kastracja przez pochwê .................................................................................................848 Metoda wed³ug Richtera i Reisingera ...........................................................................849 Metoda wed³ug Blendingera .........................................................................................850 Metoda z zastosowaniem przyrz¹du do kastracji ja³ówek wed³ug Willisa ....................850 Kastracja od strony podbrzusza lub kana³u pachwinowego ..........................................851

Choroby narz¹du ruchu .............................................................................................853

9.1 9.1.1 9.1.2 9.1.3 9.1.4 9.1.5 9.1.6

Choroby okolic g³owy, szyi, krêgos³upa oraz miê ni tu³owia .......................................853 Zapalenie stawu ¿uchwowego .......................................................................................853 Pora¿enie miê ni ¿waczy, przykurcz miê ni ¿waczy ....................................................853 Z³amania ¿uchwy ..........................................................................................................854 Promienica (actinomycosis) ¿uchwy .............................................................................856 Zapalenie miê ni (zapalenie poiniekcyjne ) i urazy tkanek miêkkich w obrêbie szyi .......859 Zapalenie kaletki maziowej k³êbu, przedpiersia i zapalenie wiêzad³a karkowego ....................................................................................860 Krêcz szyi (torticollis) ...................................................................................................861 Z³amania krêgów, z³amanie ko ci krzy¿owej ................................................................862 Zaka¿enia i nowotwory krêgos³upa ...............................................................................864 Choroby barku i obrêczy barkowej ...............................................................................865 Kulawizna barkowa .......................................................................................................865 Zapalenie stawu barkowego ..........................................................................................865 Zwichniêcie stawu barkowego ......................................................................................866 Z³amania ³opatki oraz osteochondritis dissecans humeri ..............................................867 Zapalenie bursa intertubercularis .................................................................................867 Przemieszczenie ciêgna miê nia podgrzebieniowego ..................................................868 Zwyrodnienie, rozerwanie, pora¿enie m. serratus ventralis oraz lu ny bark .........................................................................868 Rany miê ni piersiowych i miê ni okolicy ramienia .....................................................869 Choroby ramienia, przedramienia oraz okolicy garstka ................................................870 Z³amanie ko ci ramiennej .............................................................................................870 Z³amania ko ci przedramienia .......................................................................................871 Zapalenie stawu ³okciowego .........................................................................................874 Wodniak kaletki ³okciowej, oderwanie przyczepu ciêgna m. anconeus ......................875 Zapalenie prostowników nadgarstka .............................................................................875 Zapalenie i choroby zwyrodnieniowe stawu nadgarstkowego ......................................876 Zapalenie bursa praecarpalis ........................................................................................879 Zerwanie wiêzade³ i z³amania ko ci stawu nadgarstkowego .........................................882 Pora¿enie nervus suprascapularis .................................................................................882 Pora¿enie plexus brachialis ...........................................................................................882 Pora¿enie nervus radialis ..............................................................................................883 Pora¿enie nervus medianus i nervus ulnaris .................................................................885 Choroby miednicy, stawów biodrowych oraz ogona .....................................................885 Zwichniêcie stawu krzy¿owo-biodrowego ....................................................................885 Z³amanie miednicy ........................................................................................................886 Rozlu nienie i rozerwanie spojenia miednicy ...............................................................889 Zapalenie kaletki maziowej, krwiak, martwica z ucisku okolicy guza biodrowego lub kulszowego .................................................................................889

9.1.7 9.1.8 9.1.9 9.2 9.2.1 9.2.2 9.2.3 9.2.4 9.2.5 9.2.6 9.2.7 9.2.8 9.3 9.3.1 9.3.2 9.3.3 9.3.4 9.3.5 9.3.6 9.3.7 9.3.8 9.3.9 9.3.10 9.3.11 9.3.12 9.4 9.4.1 9.4.2 9.4.3 9.4.4

XXIV

Spis tre ci

9.4.5 9.4.6 9.4.7 9.4.8 9.4.9 9.4.10 9.4.11 9.4.12 9.5 9.5.1 9.5.2 9.5.3 9.5.4 9.5.5 9.5.6 9.5.7 9.5.8 9.5.9 9.5.10 9.5.11 9.5.12 9.5.13 9.5.14 9.5.15 9.5.16 9.5.16.1 9.5.16.2 9.5.17 9.5.17.1 9.5.17.2 9.5.18 9.5.18.1 9.5.18.2 9.5.18.3 9.5.19 9.5.20 9.6 9.6.1 9.6.1.1 9.6.1.2 9.6.2 9.6.3 9.6.3.1 9.6.3.2 9.6.3.3 9.6.4 9.6.5 9.6.6

Zapalenie koñca ogona u byd³a ras miêsnych ...............................................................890 Pêcherzykowo-ropne zapalenie ogona ..........................................................................895 Rany, z³amanie krêgów, wypadniêcie pier cienia w³óknistego, pora¿enie ogona, poszerzenie ¿y³ ogona .......................................................................896 Nowotwory i zmiany wrodzone ogona .........................................................................899 Kulawizna biodrowa i zapalenie bursa trochanterica ...................................................900 Zapalenie, zwyrodnienie stawu biodrowego .................................................................900 Dysplazja stawu biodrowego ........................................................................................902 Zwichniêcie stawu biodrowego .....................................................................................902 Choroby okolicy uda i podudzia ...................................................................................906 Z³amanie ko ci udowej ..................................................................................................906 Z³amania ko ci podudzia ...............................................................................................908 Przemieszczenie i zerwanie musculus biceps femoris ...................................................910 Niedokrwienna martwica miê ni uda ............................................................................910 Przerwanie miê ni przywodzicieli ................................................................................. 911 Przerwanie m. gastrocnemius ........................................................................................913 Przerwanie musculus peroneus (fibularis) tertius ..........................................................915 Pora¿enie nerwów miednicy .........................................................................................916 Pora¿enie nervus obturatorius .......................................................................................917 Pora¿enie nervus femoralis ...........................................................................................918 Pora¿enie nervus ischiadicus .........................................................................................919 Pora¿enie nervus tibialis ...............................................................................................919 Pora¿enie nervus peroneus (fibularis) ...........................................................................920 Pora¿enie koñczyn miednicznych na skutek zakrzepu du¿ych têtnic ............................921 Choroby stawu kolanowego o charakterze zapalnym i zwyrodnieniowym...................922 Nadwichniêcie i zwichniêcie stawu udowo-piszczelowego na skutek zerwania wiêzad³a krzy¿owego doczaszkowego lub doogonowego .............925 Zerwanie wiêzad³a krzy¿owego doczaszkowego ..........................................................925 Zerwanie wiêzad³a krzy¿owego doogonowego .............................................................928 Uszkodzenie lub zerwanie wiêzade³ pobocznych stawu kolanowego ...........................928 Uszkodzenie/zerwanie ligamentum collaterale laterale genus .....................................928 Zerwanie ligamentum collaterale mediale genus ..........................................................929 Zwichniêcie rzepki ........................................................................................................929 Dislocatio patellae dorsalis ...........................................................................................929 Luxatio patellae lateralis ...............................................................................................930 Luxatio patellae medialis ..............................................................................................932 Zerwanie wiêzade³ prostych rzepki oraz z³amanie rzepki .............................................932 Zapalenie kaletki maziowej kolana ...............................................................................932 Choroby okolicy stawu stêpu ........................................................................................933 Zapalenie i zwyrodnienie stawu stêpu ...........................................................................933 Arthritis/arthrosis tarsi proximalis ................................................................................933 Arthritis/arthrosis tarsi distalis (szpat) ..........................................................................936 Puchlina stawu stêpu (hydrops tarsi) .............................................................................937 Zwichniêcie i z³amania ródstawowe stawu stêpu ........................................................938 Zwichniêcie stawu stêpu (luxatio tarsi) .........................................................................938 Z³amanie ko ci skokowej (fractura tali) .......................................................................938 Z³amanie ko ci piêtowej (fractura calcanei) .................................................................938 Peritarsitis oraz bursitis tarsalis lateralis .....................................................................939 Bursitis calcanei ............................................................................................................941 Przemieszczenie ciêgien zginaczy powierzchownych palca ........................................942

XXV

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

9.6.7 9.7 9.7.1 9.7.2 9.7.3 9.7.4 9.7.5 9.7.6 9.7.7 9.7.8 9.7.9 9.7.10 9.7.11 9.8 9.8.1 9.8.2 9.8.3 9.9 9.9.1 9.9.2 9.9.3 9.9.4 9.9.5 9.9.6 9.9.7 9.9.8 9.10 9.10.1 9.10.2 9.10.3 9.10.4 9.10.5 9.10.6 9.10.7 9.10.7.1 9.10.7.2 9.10.8 9.10.9 9.10.10 9.10.11 9.10.12 9.10.13 9.10.14 9.10.15 9.11 9.12

XXVI

Zapalenie pochewki ciêgnowej (tendovaginitis) zginacza g³êbokiego palca ...............942 Choroby okolicy ródrêcza, ródstopia oraz pêciny ......................................................944 Z³amania ko ci ródrêcza i ródstopia ...........................................................................944 Urazy, z³amania z powstawaniem odprysków lub wgnieceniem fragmentu ko ci oraz nakostniaki ko ci ródrêcza/ ródstopia ........................................................946 Anatomia czynno ciowa stawu pêcinowego i okolicznych struktur anatomicznych ...............................................................................................................949 Ostre aseptyczne zapalenie i skrêcenie stawu pêcinowego ...........................................950 Zwyrodnienie (artroza) stawu pêcinowego ...................................................................951 Septyczne zapalenie stawu pêcinowego ........................................................................951 Zwichniêcie stawu pêcinowego .....................................................................................954 Z³amania trzeszczek cz³onu palcowego bli¿szego (pêcinowych) ..................................954 Z³amanie nasady dalszej ko ci ródrêcza/ ródstopia .....................................................954 Choroby okolicy stawu pêcinowego .............................................................................956 Nieprawid³owo ci postawy zwi¹zane z zaburzeniami w okolicy pêciny ......................956 Stany skurczowe koñczyn tylnych ................................................................................957 Kurcze napadowe ..........................................................................................................957 Skurcz miê niowy po³¹czony z unoszeniem koñczyny do góry ...................................959 Niedow³ad spastyczny koñczyn tylnych .......................................................................960 Wieloogniskowe choroby narz¹du ruchu ......................................................................965 Osteomyelitis, ostitis, periostitis ....................................................................................965 Zapalenie wielostawowe (polyarthritis), zapalenie b³on maziowych (polysynovitis) ..........968 Zapalenie wielostawowe wywo³ane przez mykoplazmy ...............................................971 Zapalenie wielostawowe na tle Chlamydia ...................................................................972 Zapalenie wielo-/jednostawowe na tle Borrelia ............................................................972 Zapalenie zwyrodniaj¹ce jedno-/wielostawowe ............................................................973 Zaleganie .......................................................................................................................975 Rozsiana guzowata martwica miê ni (ziarniniak Roeckla) ...........................................983 Nowotwory i wady rozwojowe krêgos³upa, tu³owia i koñczyn ....................................984 Wady rozwojowe dotycz¹ce g³owy, szyi i tu³owia ........................................................984 Zro niêcie stawu szczytowo-potylicznego i nadwichniêcie stawu szczytowo-obrotowego ..................................................................................................984 Skrzywienia krêgos³upa i inne wady wrodzone ............................................................985 Wrodzony przykurcz i zesztywnienie koñczyn .............................................................985 Crooked Calf Syndrome ............................................................................................990 Wrodzona hiperplazja miê ni ........................................................................................992 Kar³owato æ ...................................................................................................................994 Kar³owato æ proporcjonalna ..........................................................................................994 Kar³owato æ nieproporcjonalna .....................................................................................995 Choroba Akabane .........................................................................................................996 Paj¹kowato æ koñczyn (arachnomelia) .......................................................................1000 Osteo- i dentinogenesis imperfecta..............................................................................1001 Wrodzona osteopetroza ...............................................................................................1001 Brak, niedorozwój lub nadmiar koñczyn .....................................................................1002 Nadmierna ruchomo æ stawów....................................................................................1003 Pierwotna wrodzona miopatia .....................................................................................1003 Nowotwory koñczyn ...................................................................................................1004 Kryteria oceny i leczenia z³amañ ko ci w obrêbie koñczyn ........................................1005 Wytyczne rozpoznawania, oceny i leczenia chorób stawów, pochewek ciêgnowych i kaletek maziowych ..............................................................................1017

Spis tre ci

9.13 9.14 9.14.1 9.14.2 9.14.3 9.14.4 9.14.5 9.14.6 9.14.7 9.14.8 9.14.9 9.14.10 9.14.11 9.14.12 9.14.13 9.14.14 9.14.15 9.14.16 9.14.17 9.14.18 9.14.19 9.14.20 9.14.21 9.14.22 9.14.23 9.14.24 9.15 9.15.1 9.15.2 9.15.3 9.15.4 9.15.5 9.15.6 9.15.7 9.15.8 9.16 9.16.1 9.16.2 9.16.3 9.16.4 9.17 9.17.1

Wytyczne dla oceny i leczenia pora¿eñ nerwów koñczyn ..........................................1026 Choroby palców ..........................................................................................................1029 Znaczenie, powstawanie i zapobieganie chorobom racic ............................................1029 Anatomia czynno ciowa racic byd³a ...........................................................................1031 Nieprawid³owe formy racic i wady postawy palców ..................................................1039 Tworzenie s³upków, pier cieni i szczelin w puszce racicy ..........................................1044 ciana oddzielona, ciana pusta ...............................................................................1047 Miêdzyraciczak ...........................................................................................................1047 wie¿e zranienia palców .............................................................................................1050 Rozlane aseptyczne zapalenia tworzywa ( ochwat racic ) .........................................1053 Ograniczone aseptyczne zapalenie tworzywa racicowego ..........................................1060 Z³amania ko ci racicowej lub koronowej ....................................................................1063 Skrêcenie, zwichniêcie, aseptyczne zapalenie stawu racicowego i/lub koronowego.........................................................................................................1067 Aseptyczne zapalenie pochewki ciêgna zginacza d³ugiego palca ..............................1067 Zmiany nowotworowe, zaburzenia rozwojowe i zesztywnienie palców ................................................................................................1069 Zaka ne zapalenie tworzywa racicowego ...................................................................1072 Wrzód podeszwowy Rusterholza ................................................................................1076 Zaka ne zapalenia szpary miêdzyracicowej i ropowice tkanek miêdzypalcowych ........................................................................................................1081 Ropowicze zapalenie korony lub opuszek ..................................................................1086 Zapalenie skóry palca dermatitis digitalis ...................................................................1087 Rozmiêkanie rogu opuszkowego, zapalenie opuszek, pêkniêcie rogu opuszkowego i krwiaki opuszki ..................................................................................1092 Podotrochloza, podotrochlitis, martwica koñca ciêgna zginacza g³êbokiego, trzeszczki racicowej i/lub ko ci racicowej ...............................................1095 Septyczne zapalenie pochewki pêcinowej ciêgna zginacza palca..............................1097 Septyczne zapalenie stawu koronowego .....................................................................1098 Septyczne zapalenie stawu racicowego ....................................................................... 1100 Choroby raciczek, amputacja raciczek ........................................................................ 1101 Zabiegi pielêgnacyjne i operacje na palcach ............................................................... 1102 Czynno ciowa/ortopedyczna korekcja racic ............................................................... 1102 Dzia³ania przygotowawcze i znieczulenie do operacji na palcach .............................. 1105 Resekcja koñca ciêgna zginacza g³êbokiego palców, resekcja trzeszczki racicowej ...................................................................................... 1106 Wysoka resekcja ciêgna zginacza powierzchownego i g³êbokiego ........................... 1108 Resekcja stawu racicowego ......................................................................................... 1110 Resekcja wierzcho³ka racicy, wyciêcie (exarticulatio) ko ci racicowej i trzeszczki racicowej .................................................................................................. 1112 Amputacja racicy ........................................................................................................ 1114 Zabiegi pielêgnacyjne po operacjach palców .............................................................. 1117 Choroby paso¿ytnicze narz¹du ruchu .......................................................................... 1120 Sarkocystoza miê ni szkieletowych (sarkosporidioza) ................................................ 1120 Cysticerkoza miê ni szkieletowych (w¹grzyca miê niowa) ........................................ 1123 W³o nica miê ni szkieletowych .................................................................................. 1124 Eozynofilowe zapalenie miê ni ................................................................................... 1125 Choroby narz¹du ruchu powodowane niedoborami, zatruciami lub warunkami utrzymania ........................................................................ 1125 Enzootyczna miodystrofia ciel¹t ss¹cych .................................................................... 1125

XXVII

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

9.17.2 9.17.3 9.17.4 9.17.5 9.17.6 9.17.7 9.17.8 9.17.9

Miopatia przeci¹¿eniowa, miê niochwat pora¿enny byd³a ......................................... 1130 Zaburzenia powodowane niedoborem potasu ............................................................. 1134 Krzywica/rozmiêkanie ko ci (osteomalacja) ............................................................... 1135 Osteomalacja/rozmiêkanie ko ci ................................................................................. 1138 Osteochondroza buhajów opasowych ......................................................................... 1143 Choroba hien ............................................................................................................... 1146 Enzootyczna kalcynoza ............................................................................................... 1148 Przewlek³e zatrucia fluorem, fluoroza ......................................................................... 1153

Choroby narz¹dów o rodkowego uk³adu nerwowego (mózgowioczaszka, mózg, nerwy czaszkowe i rdzeñ krêgowy) .............................. 1159

10.1

Wady rozwojowe narz¹dów o rodkowego uk³adu nerwowego na tle dziedzicznym i innym ................................................................................................. 1159 10.1.1 Wady rozwojowe mózgu i mózgowioczaszki ............................................................. 1159 10.1.1.1 Przepuklina opon mózgowych, przepuklina opon mózgowych i mózgu .................... 1160 10.1.1.2 Brak wêchomózgowia (arrhinencephalia) .................................................................. 1160 10.1.1.3 Brak mózgu (anencephalia) ........................................................................................ 1160 10.1.1.4 Wodog³owie (hydroencephalus) .................................................................................. 1161 10.1.1.5 Wodomózgowie (hydranencephalia) .......................................................................... 1161 10.1.1.6 Przemieszczenie mó¿d¿ku do ty³u ............................................................................... 1161 10.1.1.7 Zespó³ oczno-mó¿d¿kowy na tle zaka¿enia wirusem BVD-MD ................................. 1161 10.1.2 Wady rozwojowe rdzenia krêgowego ......................................................................... 1162 10.1.2.1 Przepuklina opon rdzeniowych (rachimeningocoele), przepuklina rdzenia krêgowego (rachimyelocoele)......................................................................... 1162 10.1.2.2. Rozszczep krêgos³upa (rhachischisis) ......................................................................... 1162 10.1.2.3 Wodordzenie (hydromyelia) ........................................................................................ 1164 10.1.2.4 Jamisto æ rdzenia (syringomyelia) ............................................................................... 1164 10.1.2.5 Rozszczep rdzenia krêgowego (diastematomyelia), rozdwojenie rdzenia krêgowego (diplomyelia) ........................................................... 1164 10.1.2.6 Zwê¿enie kana³u krêgowego ....................................................................................... 1164 10.1.3 Zaburzenia ruchowe na tle dziedzicznym ................................................................... 1165 10.1.3.1 Symetryczna, wieloogniskowa encefalomielopatia ..................................................... 1165 10.1.3.2 Niedorozwój mó¿d¿ku ................................................................................................ 1165 10.1.3.3 Abiotrofia mó¿d¿ku ..................................................................................................... 1165 10.1.3.4 Postêpuj¹ca niezborno æ koñczyn tylnych .................................................................. 1166 10.1.3.5 Postêpuj¹ca, zwyrodnieniowa mieloencefalopatia byd³a ............................................ 1166 10.1.3.6 Zespó³ trzês¹cego siê cielêcia .................................................................................. 1167 10.1.3.7 Wrodzona mioklonia ................................................................................................... 1167 10.1.3.8 Demielinizacja rdzenia krêgowego ............................................................................. 1168 10.1.3.9 Rdzeniowy zanik miê ni ............................................................................................. 1168 10.1.4 Neuropatogenne choroby spichrzeniowe na tle dziedzicznym .................................... 1169 10.1.4.1 α-mannozydoza ........................................................................................................... 1169 10.1.4.2 β-mannozydoza ........................................................................................................... 1169 10.1.4.3 Gangliozydoza GM1 .................................................................................................... 1169 10.1.4.4 Glikogenoza typu II ..................................................................................................... 1170 10.1.4.5 Choroba syropu klonowego ........................................................................................ 1170 10.1.4.6 Cytrulinemia ................................................................................................................ 1170 10.1.4.7 Lipofuscynoza ceroidowa ........................................................................................... 1171 10.2 Nieswoiste choroby o rodkowego uk³adu nerwowego ............................................... 1171

XXVIII

Spis tre ci

10.2.1 10.2.2 10.2.3 10.2.4 10.2.5 10.2.5.1 10.2.5.2 10.2.5.3 10.2.5.4 10.2.5.5 10.2.5.6 10.2.5.7 10.2.5.8 10.2.5.9 10.2.5.10 10.2.5.11 10.2.5.12 10.2.6 10.2.6.1 10.2.6.2 10.2.6.3 10.2.6.4 10.2.6.5 10.2.7 10.2.8 10.2.9 10.2.10 10.3 10.3.1 10.3.2 10.3.3 10.3.4 10.3.5 10.3.6 10.3.7 10.3.8 10.3.9 10.3.10 10.3.11 10.3.12 10.4 10.4.1 10.4.2 10.4.3 10.4.4

Ogólny zespó³ ucisku mózgu ...................................................................................... 1171 Zespó³ mózgowy ......................................................................................................... 1172 Zespó³ podstawy mózgu .............................................................................................. 1172 Zespó³ mó¿d¿kowy ..................................................................................................... 1172 Zespo³y nerwów czaszkowych .................................................................................... 1172 Pora¿enie nerwu wêchowego (nerw I) ........................................................................ 1172 Pora¿enie nerwu wzrokowego (nerw II) ..................................................................... 1172 Pora¿enie nerwu oko³oruchowego (nerw III) .............................................................. 1172 Pora¿enie nerwu bloczkowego (nerw IV) ................................................................... 1173 Pora¿enie nerwu trójdzielnego (nerw V) ..................................................................... 1173 Pora¿enie nerwu odwodz¹cego (nerw VI) ................................................................... 1173 Pora¿enie nerwu twarzowego (nerw VII) .................................................................... 1173 Pora¿enie nerwu przedsionkowo- limakowego (nerw VIII) ....................................... 1174 Pora¿enie nerwu jêzykowo-gard³owego (nerw IX) ..................................................... 1174 Pora¿enie nerwu b³êdnego (nerw X) ........................................................................... 1174 Pora¿enie nerwu dodatkowego (nerw XI) ................................................................... 1174 Pora¿enie nerwu podjêzykowego (nerw XII) ............................................................. 1174 Odruchy rdzeniowe ..................................................................................................... 1174 Uszkodzenie miêdzy pierwszym a pi¹tym krêgiem szyjnym ...................................... 1175 Uszkodzenie miêdzy ostatnim krêgiem szyjnym a drugim krêgiem piersiowym ........ 1175 Uszkodzenie miêdzy drugim krêgiem piersiowym a trzecim krêgiem lêd wiowym ................................................................................... 1175 Uszkodzenie miêdzy czwartym krêgiem lêd wiowym a drugim krêgiem krzy¿owym ..................................................................................... 1175 Uszkodzenie miêdzy drugim a trzecim krêgiem krzy¿owym ...................................... 1175 Urazy mózgu i rdzenia krêgowego .............................................................................. 1175 Zaburzenia nerwów rdzeniowych ............................................................................... 1178 Przewlek³a zniekszta³caj¹ca spondyloza i spondyloartroza buhajów hodowlanych ............................................................................................................... 1178 O rodkowy niedow³ad lub pora¿enie koñczyn tylnych ............................................... 1179 Choroby zaka ne o rodkowego uk³adu nerwowego ................................................... 1181 Zapalenie opon mózgu i rdzenia krêgowego ............................................................... 1182 Ropieñ mózgu ............................................................................................................. 1185 Ropieñ oko³oprzysadkowy .......................................................................................... 1185 Zaka ne posocznicowo-zakrzepowe zapalenie opon, mózgu i rdzenia krêgowego ........................................................................................ 1187 Zapalenie mózgu ciel¹t powodowane przez herpeswirus ............................................ 1190 W cieklizna ................................................................................................................. 1191 Choroba Aujeszkiego .................................................................................................. 1196 Tê¿ec ...........................................................................................................................1200 G¹bczasta encefalopatia byd³a ....................................................................................1204 Sporadyczne zapalenie mózgu i rdzenia krêgowego powodowane przez chlamydie ....................................................................................1208 Kleszczowe zapalenie mózgu ......................................................................................1209 Choroba bornajska .....................................................................................................1210 Choroby uk³adu nerwowego na tle paso¿ytniczym .....................................................1212 Toksoplazmoza ............................................................................................................1212 Neosporoza ..................................................................................................................1212 Nerwowa postaæ kokcydiozy ...................................................................................1214 Mózgowa postaæ sarkosporidiozy ...............................................................................1215

XXIX

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

10.4.5 10.4.6 10.4.7 10.4.8 10.4.9 10.4.10 10.4.11 10.5 10.5.1 10.5.2 10.5.3 10.5.4 10.5.4.1 10.5.4.2 10.5.4.3 10.5.4.4 10.5.5 10.5.6 10.5.7 10.5.8 10.5.9 10.5.10 10.5.11 10.5.12 10.5.13 10.5.14 10.5.15 10.5.15.1 10.5.15.2 10.5.16 10.5.17 10.5.17.1 10.5.17.2 10.5.17.3 10.5.17.4 10.5.18 10.5.18.1 10.5.18.2 10.5.18.3 10.5.19 10.5.19.1 10.5.20 10.5.20.1 10.5.20.2 10.5.20.3 10.5.20.4 10.5.21 10.5.21.1 10.5.21.2

XXX

Mózgowa postaæ babeszjozy .......................................................................................1215 Mózgowa postaæ teileriozy ..........................................................................................1215 Mózgowa postaæ trypanozomatozy .............................................................................1216 Cenuroza .....................................................................................................................1216 Mózgowa postaæ b¹blowicy ........................................................................................1217 Mózgowo-rdzeniowa postaæ setariozy ........................................................................1217 Rdzeniowa postaæ gzawicy, niedow³ad koñczyn powodowany przez gzy ..................1217 Choroby o rodkowego uk³adu nerwowego na tle ¿ywieniowym, niedoborowym i toksycznym ......................................................................................1218 Niedobór sodu, niedobór soli kuchennej .................................................................1218 Niedobór wody do picia, zatrucie sol¹ kuchenn¹ ....................................................1221 Nadmierne pobieranie wody, hemoglobinuria z nadmiaru wody ................................1223 Tê¿yczki na tle hipomagnezemii .................................................................................1225 Tê¿yczka pastwiskowa ................................................................................................1225 Tê¿yczka oborowa ......................................................................................................1232 Tê¿yczka transportowa ................................................................................................1233 Tê¿yczka ciel¹t karmionych mlekiem .........................................................................1234 Martwica kory mózgu, niedobór witaminy B1 ............................................................1237 Nerwowe oddzia³ywanie zaburzeñ równowagi kwasowo-zasadowej .........................1240 Zaburzenia nerwowe na tle ketozy ..............................................................................1240 Encefalopatia w¹trobowa lub z nadmiaru amoniaku ...................................................1241 Encefalopatia nerkowa lub mocznicowa .....................................................................1242 Zatrucie potasem .........................................................................................................1242 Zatrucie magnezem .....................................................................................................1243 Zatrucie o³owiem.........................................................................................................1244 Zatrucie jadem kie³basianym (botulizm) .....................................................................1249 Zatrucie siarczkami, siarczanami, siarczynami i siark¹ ...............................................1254 Zatrucie insektycydami lub akarycydami ....................................................................1256 Zatrucie chlorowanymi wêglowodorami .....................................................................1256 Zatrucie zwi¹zkami fosforoorganicznymi i karbaminianami ......................................1259 Zatrucie fosforanami trójarylowymi ............................................................................1262 Zatrucie herbicydami ...................................................................................................1263 Chlorooctany ...............................................................................................................1263 Pochodne chlorowanych kwasów fenoksywêglowych ...............................................1263 Zatrucie nadtlenoboranem sodowym ..........................................................................1264 Triazyny ......................................................................................................................1264 Zatrucie rodkami gryzoniobójczymi (rodentycydy) ..................................................1265 Fluorooctany ...............................................................................................................1265 Cebula morska .............................................................................................................1265 Strychnina ...................................................................................................................1265 Zatrucie rodkami do têpienia limaków .....................................................................1266 Metaldehyd ..................................................................................................................1266 Zatrucie rodkami przeciwrobaczymi .........................................................................1267 Imidazotiazole .............................................................................................................1267 Benzimidazole .............................................................................................................1267 Pirymidyny ..................................................................................................................1267 Awermektyny .............................................................................................................1268 rodki przywrobójcze .................................................................................................1268 Brotianid ......................................................................................................................1268 Oksyklozanid...............................................................................................................1268

Spis tre ci

10.5.21.3 Rafoksanid...................................................................................................................1268 10.5.21.4 Niklofolan ...................................................................................................................1268 10.5.21.5 Nitroksynil...................................................................................................................1269 10.5.21.6 Klozantel .....................................................................................................................1269 10.5.22 Zatrucie rodkami przeciwpierwotniaczymi ................................................................1269 10.5.22.1 Amprolium ..................................................................................................................1269 10.5.22.2 Diminazen ...................................................................................................................1269 10.5.22.3 Dwupropionian i chlorowodorek imidokarbu .............................................................1269 10.5.22.4 Amikarbalid .................................................................................................................1269 10.5.22.5 Antrycyd .....................................................................................................................1269 10.5.22.6 Pochodne chinuronium ................................................................................................1270 10.5.22.7 Mleczan halofuginonu .................................................................................................1270 10.5.22.8 Homidium .................................................................................................................... 1270 10.5.22.9 Izometamidium ............................................................................................................1270 10.5.22.10 Parvaquon ....................................................................................................................1270 10.5.23 Przedawkowanie rodków neuroleptycznych, ksylazyny lub narkotyków chirurgicznych ...................................................................................1270 10.5.24 Zatrucie alkoholem etylowym .....................................................................................1270 10.5.25 Zatrucie amoniakiem, mocznikiem lub azotem niebia³kowym (NPN) ........................1271 10.5.26 Zatrucie imidazolem metylowym ................................................................................1274 10.5.27 Zatrucie glonami .........................................................................................................1274 10.5.28 Zatrucie pokrzykiem wilcz¹ jagod¹, bieluniem dziêdzierzaw¹, lulkiem czarnym lub psiank¹ czarn¹ ...........................................................................1276 10.5.29 Zatrucie cisem .............................................................................................................1276 10.5.30 Zatrucie bukszpanem ...................................................................................................1278 10.5.31 Zatrucie skrzypem .......................................................................................................1279 10.5.32 Zatrucie szczwo³em plamistym ...................................................................................1280 10.5.33 Zatrucie blekotem pospolitym .....................................................................................1281 10.5.34 Zatrucie szalejem jadowitym .......................................................................................1282 10.5.35 Zatrucie kropid³em szafranowym ................................................................................1283 10.5.36 Zatrucie z³otokapem pospolitym .................................................................................1284 10.5.37 Zatrucie wierz¹bkiem gajowym .................................................................................1284 10.5.38 Zatrucie alkaloidami ³ubinu .........................................................................................1284 10.5.39 Zatrucie alkaloidem tryptaminowym ...........................................................................1285 10.5.40 Zatrucie tunikamycyn¹ ................................................................................................1286 10.5.41 Neuromikotoksykozy ..................................................................................................1287 10.5.41.1 Zatrucie paspalitrem ....................................................................................................1287 10.5.41.2 Zatrucie lolitremem ..................................................................................................... 1287 10.5.41.3 Zatrucie penitremem, werukulogenem i fumitremorgenem .........................................1288 10.5.41.4 Diplodoza ....................................................................................................................1288 10.5.41.5 Zatrucie Aspergillus clavatus ...................................................................................... 1288 10.5.42 Pora¿enie kleszczowe ..................................................................................................1288 10.6 Wp³yw warunków utrzymania i rodowiska na czynno ci sterowane przez o rodkowy uk³ad nerwowy ................................................................................1289 10.6.1 Zaburzenia zachowania, etopatie .................................................................................1289 10.6.1.1 Lizawo æ .....................................................................................................................1290 10.6.1.2 Wzajemne ssanie .........................................................................................................1291 10.6.1.3 Ssanie mleka ................................................................................................................1292 10.6.1.4 Picie moczu .................................................................................................................1293 10.6.1.5 Onanizm ......................................................................................................................1293

XXXI

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

10.6.1.6 10.6.1.7 10.6.1.8 10.6.1.9 10.6.1.10 10.6.1.11 10.6.1.12 10.6.1.13 10.6.1.14 10.6.1.15 10.6.1.16 10.6.2 10.6.3 10.6.4 10.7 10.7.1

Wzajemne obskakiwanie .............................................................................................1294 Bawienie siê jêzykiem .................................................................................................1295 Tkanie lnu ................................................................................................................1295 Podrzucanie ció³ki lub paszy .....................................................................................1295 Odpychanie siê zwierz¹t od ¿³obu lub poid³a ..............................................................1296 Kolejno æ dostêpu do stanowiska udojowego .............................................................1297 Bodzenie innych zwierz¹t ...........................................................................................1297 Krn¹brno æ i z³o liwo æ ..............................................................................................1297 Przewracanie kubków udojowych nogami ..................................................................1297 Zjadanie ³o¿yska ..........................................................................................................1298 Ucieczka z pastwiska i zdziczenie ...........................................................................1298 Reakcje lêkowe ........................................................................................................... 1298 Wypadki spowodowane przez pr¹d elektryczny lub uderzenie pioruna ......................1300 Udar cieplny/egzogenna hipertermia ...........................................................................1304 Nowotwory o rodkowego uk³adu nerwowego ............................................................1306 Nowotwory os³onek nerwów (nerwiaki) .....................................................................1309

Choroby narz¹dów zmys³ów ....................................................................................1313

11.1 11.1.1 11.1.1.1 11.1.1.2 11.1.1.3 11.1.1.4 11.1.1.5 11.1.1.6 11.1.1.7 11.1.1.8 11.1.1.9 11.1.1.10 11.1.1.11 11.1.2 11.1.2.1 11.1.2.2 11.1.2.3 11.1.2.4 11.1.2.5 11.1.2.6 11.1.2.7 11.1.2.8 11.1.2.9 11.1.2.10 11.1.2.11 11.1.2.12 11.1.2.13 11.1.2.14 11.1.3 11.1.3.1 11.1.3.2

Choroby oka i jego przydatków ..................................................................................1313 Dziedziczne i innego t³a zaburzenia rozwojowe .........................................................1313 Anomalie punktów ³zowych ........................................................................................1313 Ma³oocze (microphthalmia) i brak ga³ki ocznej (anophthalmia) ................................1313 Cyklopia ......................................................................................................................1314 Obustronny zez zbie¿ny po³¹czony z wytrzeszczem ...................................................1314 Zez jednostronny ......................................................................................................... 1314 Skórzak ga³ki ocznej ................................................................................................... 1314 Dziedziczne zmêtnienie lub obrzêk rogówki ...............................................................1315 Hetero- i hipochromia têczówki ..................................................................................1315 Wrodzone zmêtnienie soczewki ..................................................................................1316 Zahamowanie rozwoju têczówki, siatkówki i nerwu wzrokowego .............................1316 Wrodzona lepota bez zmian w ga³ce ocznej (amaurosis) ..........................................1316 Choroby oczu powodowane przyczynami nieswoistymi ............................................1317 Nabyte anomalie powiek .............................................................................................1317 Nieprawid³owe po³o¿enie, ustawienie i ruchy ga³ki ocznej ........................................1318 Zapalenie spojówek (conjunctivitis) ............................................................................1319 Uszkodzenia rogówki ..................................................................................................1320 Zapalenie i zwyrodnienie rogówki ..............................................................................1322 Choroby têczówki, cia³ka rzêskowego i naczyniówki .................................................1323 Nabyte zmêtnienie soczewki .......................................................................................1325 Przemieszczenie soczewki ..........................................................................................1326 Nabyta utrata wzroku bez zmian w ga³ce ocznej ........................................................1326 Zapalenie siatkówki i brodawki nerwu wzrokowego ..................................................1326 Zapalenie ga³ki ocznej .................................................................................................1327 Jaskra (glaukoma) .......................................................................................................1327 Wylew krwi do ga³ki ocznej ........................................................................................1327 Wodoocze (hydrophthalmus) .......................................................................................1327 Zaka ne choroby oczu .................................................................................................1328 Zapalenie spojówek i rogówki powodowane przez Moraxella bovis ..........................1328 Zapalenie spojówek wywo³ane przez mykoplazmy ....................................................1332

XXXII

Spis tre ci

11.1.3.3 11.1.3.4 11.1.4 11.1.4.1 11.1.5 11.1.5.1 11.1.6 11.1.7 11.1.7.1 11.1.8 11.1.8.1 11.1.8.2 11.1.8.3 11.1.8.4 11.1.8.5 11.1.8.6 11.2 11.2.1 11.2.2 11.2.2.1 11.2.2.2 11.2.2.3 11.2.2.4 11.2.3 11.2.3.1 11.2.3.2

11.2.6

Zapalenie spojówek powodowane przez chlamydie ...................................................1332 Zapalenie spojówek powodowane przez herpeswirus .................................................1333 Paso¿ytnicze choroby oczu .........................................................................................1333 Infestacja nicieniami ocznymi .....................................................................................1333 Choroby oczu powodowane ¿ywieniem, niedoborami i zatruciami ............................1335 Niedobór witaminy A ..................................................................................................1335 Choroby oczu powodowane warunkami utrzymania i nadwra¿liwo ci¹ .....................1340 Choroby nowotworowe oczu ......................................................................................1340 Rak oka ....................................................................................................................1340 Zabiegi operacyjne wykonywane w okolicy oka ........................................................1343 Usuniêcie skórzaka ......................................................................................................1344 Czasowe zamkniêcie szpary powiekowej ...................................................................1344 Plastyka powiek .......................................................................................................... 1345 Wy³uszczenie ga³ki ocznej (exenteratio bulbi oculi) ...................................................1345 Enukleacja ga³ki ocznej (enucleatio bulbi oculi) .........................................................1345 Wypatroszenie oczodo³u (evisceratio orbitae) ............................................................1346 Choroby uszu ..............................................................................................................1347 Zaburzenia rozwojowe uszu o pod³o¿u dziedzicznym i innym ...................................1347 Niespecyficzne choroby uszu ......................................................................................1348 Niespecyficzne ustawienie (trzymanie) uszu ..............................................................1348 Dr¿enie uszu ................................................................................................................1349 Uszkodzenia ma³¿owiny usznej ..................................................................................1349 Krwiak ucha ................................................................................................................1350 Zaka ne choroby uszu .................................................................................................1350 Ropowica podstawy (nasady) ucha .............................................................................1350 Zapalenie zewnêtrznego przewodu s³uchowego, ucha rodkowego i wewnêtrznego ..............................................................................1351 Choroby uszu o pod³o¿u paso¿ytniczym .....................................................................1353 Opadniêcie przez pajêczaki .........................................................................................1354 Opadniêcie przez kleszcze uszne .................................................................................1354 Inwazja nicieni usznych ..............................................................................................1354 Choroby uszu powodowane ¿ywieniem, zatruciami oraz reakcjami nadwra¿liwo ci ...................................................................................1355 Choroby uszu powodowane warunkami utrzymania ...................................................1355

Choroby wielonarz¹dowe .........................................................................................1357

12.1 12.1.1 12.2 12.2.1 12.2.2 12.2.3 12.2.4 12.2.5 12.2.6 12.2.7 12.2.8 12.2.9 12.2.10

Wady wrodzone na tle dziedzicznym i innym dotycz¹ce kilku narz¹dów ..................1357 Niedobór syntazy urydynomonofosforanowej ............................................................1357 Zaka ne choroby wielonarz¹dowe ..............................................................................1357 Pryszczyca ...................................................................................................................1357 Z³o liwa gor¹czka nie¿ytowa ......................................................................................1363 Ksiêgosusz...................................................................................................................1367 Paraszelestnica, z³o liwy obrzêk gazowy ....................................................................1372 Szelestnica, zgorzel gazowa ........................................................................................1374 Gru lica .......................................................................................................................1376 Nokardioza ..................................................................................................................1385 Melioidoza ...................................................................................................................1386 Gor¹czka Q ................................................................................................................. 1386 Listerioza .....................................................................................................................1387

11.2.4 11.2.4.1 11.2.4.2 11.2.4.3 11.2.5

XXXIII

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

12.2.11 12.3 12.3.1 12.3.2 12.3.3 12.3.4 12.3.5 12.3.6 12.3.7 12.3.8 12.3.9 12.3.10 12.3.11 12.3.12 12.2.13 12.3.14 12.3.15 12.3.16 12.3.17 12.3.18 12.3.19 12.4 12.5 12.5.1 12.5.2 12.6

Choroba trzydniowa byd³a ..........................................................................................1393 Choroby wielonarz¹dowe na tle ¿ywieniowym, metabolicznym, niedoborowym i toksycznym ......................................................................................1394 Pora¿enie poporodowe ................................................................................................1395 Zatrucie solanin¹ .........................................................................................................1403 Zatrucie sporyszem .....................................................................................................1404 Zatrucie kostrzew¹ trzcinowat¹ ...................................................................................1406 Zatrucie aflatoksynami ................................................................................................1409 Zatrucie starcem .......................................................................................................... 1411 Zatrucie ostrzeniem .....................................................................................................1413 Zespó³ wi¹d-gor¹czka-krwawienie ............................................................................1414 Zatrucie selenem ......................................................................................................... 1414 Niedobory manganu ....................................................................................................1416 Niedobór miedzi ..........................................................................................................1417 Zatrucie molibdenem ...................................................................................................1422 Zatrucie glikolem etylenowym ....................................................................................1424 Zatrucie piêciochlorofenolem ......................................................................................1425 Zatrucie chlorowanymi naftalenami ............................................................................1426 Uk³ucia owadów .......................................................................................................... 1427 Ugryzienia paj¹ków i uk³ucia skorpionów ..................................................................1428 Uk¹szenie przez jadowite wê¿e ...................................................................................1429 Zatrucie larwami ro liniarek ........................................................................................1431 Reakcje uczuleniowe z udzia³em ca³ego organizmu ...................................................1431 Choroba popromienna .................................................................................................1431 Zaburzenia powodowane przez promienie Roentgena ................................................1431 Zaburzenia powodowane przez promieniowanie radioaktywne ..................................1432 Choroby nowotworowe z udzia³em wielu narz¹dów ..................................................1435

Indeks

.....................................................................................................................................1437

XXXIV

Wprowadzenie

M. STÖBER

Nie mo¿na diagnozowaæ chorób, których siê nie zna. Giovanni Sali, za³o¿yciel W³oskiego Towarzystwa Bujatrycznego

Dla optymalnego wykorzystania tej ksi¹¿ki zalecamy Czytelnikowi uprzednie zapoznanie siê z niniejszym wstêpem, jak równie¿ ze spisem tre ci, skrótów oraz indeksem rzeczowym. Nale¿y wspomnieæ tak¿e o tym, ¿e rozdzia³y tej ksi¹¿ki oraz podrêcznik Kliniczne badanie byd³a* tworz¹ ca³o æ informacyjno-dydaktyczn¹. Z tego wzglêdu nie ujêto w ksi¹¿ce metod poskramiania, uspokajania oraz znieczulania, a tak¿e metod badania, kryteriów diagnostycznych oraz technik pobierania materia³u do badañ laboratoryjnych i stosowania leków.

1.1

Rozwój i znaczenie bujatrii

S³owo bujatria pochodzi z jêzyka greckiego i oznacza lecznictwo byd³a. Zalicza siê do niej choroby wewnêtrzne, chirurgiê oraz theriogenologiê byd³a. Dwie pierwsze dziedziny s¹ podstaw¹ niniejszego podrêcznika, ostatnia obejmuje andrologiê, sztuczn¹ inseminacjê, ginekologiê wraz z chorobami gruczo³u mlekowego oraz po³o¿nictwo byd³a. Dzisiejsza bujatria opiera siê na praktyce weterynaryjnej oraz wynikach badañ naukowych nad hodowl¹, utrzymaniem, ¿ywieniem, u¿ytkowo ci¹ i opiek¹ nad byd³em mlecznym i rze nym oraz du¿ymi, dziko ¿yj¹cymi prze¿uwaczami, tzn. ukierunkowanej na prze¿uwaczy trofologii, ekologii, etologii, patofizjologii, patologii, zoohigieny, mikrobiologii, wirusologii, parazytologii, immunologii, farmakologii, toksykologii i radiologii. W czasach prehistorycznych, prawdopodobnie od czasów udomowienia byd³a (Bos primigenius forma taurus/byd³o domowe, B. indicus/zebu, B. mutus f. grunniens/udomowiony jak, B. gaurus f. frontalis/gajal, jego forma udomowiona, B. gaurus/gaur oraz B. javanicus f. domestica/udomowio* E. Rosenberger, Kliniczne badanie byd³a, PWRiL, Warszawa 1974 (tytu³ orygina³u Die klinische Untersuchung des Rindes).

ne byd³o z Bali lub bantens) i bawo³ów (Bubalus arnee f. bubalis/bawó³ lub arni) istnia³a ju¿ prymitywna wiedza na temat chorób tych zwierz¹t i ich leczenia. Pierwsze przedstawienia wykorzystania byd³a przez cz³owieka (8000 lat p.n.e.) znaleziono we wczesnoanatolijskich miejscach kultu, na pieczêciach z Mezopotamii, staroegipskich reliefach grobowych, obrazach skalnych z Sahary Wschodniej oraz na preromañskich i wczesnogermañskich rysunkach skalnych. Bawo³y zosta³y udomowione prawdopodobnie w trzecim tysi¹cleciu p.n.e. w zachodnim Pakistanie. Staro¿ytni Egipcjanie (3500 672 lat p.n.e.) mieli ju¿ znaczne do wiadczenia w obchodzeniu siê z du¿ymi prze¿uwaczami. Z tego okresu przetrwa³y zabytki obrazuj¹ce sposoby chwytania, k³adzenia, udzielania pomocy porodowej, kastrowania, podawania leków i badania po miertnego u zwierz¹t ofiarnych (ryc. 1.1, 1.2, 1.3). Papirus z Kahun (ok. 1900 lat p.n.e.) mówi o chorobach oczu, schorzeniach kolkowych i wzdêciach byd³a. Opisane w Starym Testamencie plagi egipskie dotyka³y m.in. byd³a domowego. Babiloñski Kodeks Hammurabiego po raz pierwszy (ok. 2200 roku p.n.e.) wspomina o lekarzach zwierz¹t, dodatkowo wymienia niektóre choroby byd³a oraz kary za wyrz¹dzenie szkód tym zwierzêtom. Hetyci (2000 772 lat p.n.e.) wysoko cenili byd³o jako zwierzêta robocze, ród³o mleka oraz symbol kultu (ryc. 1.4). Izraelici (1500 772 lat p.n.e.), Kartagiñczycy (900 146 lat p.n.e.) i indyjscy Wedowie (1900 800 lat p.n.e.) opanowali ró¿ne techniki kastracji buhajów. W Indiach 500 lat p.n.e. zak³adano schroniska, w których opiekowano siê starym i kalekim byd³em. Grecy (1200 323 r. p.n.e.) znali ju¿ zarazê p³ucn¹, gor¹czkê, niestrawno æ przed¿o³¹dków, kaszel, choroby racic, rany, ropnie, wierzb, wszawicê, gzawicê. Ich hodowcy oraz lekarze zwierz¹t (boukolói wzglêdnie bouiatrói) mieli jednak niewielk¹ wiedzê o przyczynach chorób byd³a oraz ich leczeniu. G³ównym zwierzêciem roboczym w dawnej Italii

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

Rycina 1.1 Staroegipskie przedstawienie dojenia krowy w obecno ci cielêcia, które wywo³aæ mia³o odruch oddawania mleka (sprzed 4000 lat p.n.e.).

Rycina 1.4 Hetyckie ceremonialne puchary na wino w kszta³cie byka (Bogazköy/Anatolien; 1600 lat p.n.e.).

Rycina 1.2 K³adzenie wo³u w staro¿ytnym Egipcie (ok. 2450 r. p.n.e.). (Lengerken i Lengerken, 1955).

Rycina 1.3 Staroegipski pasterz w trakcie leczenia chorego wo³u (ok. 2000 lat p.n.e.). (Wilkinson, 1878).

by³ wó³ poci¹gowy (500 lat p.n.e. 476 n.e.; italói, ryc. 1.5). Od pasterzy (bubulcus) i lekarzy byd³a (medicus pecuarius) oczekiwano umiejêtno ci obchodzenia siê z tymi zwierzêtami oraz ich pielêgnacji (cura bovum). Rzymianie znali ju¿ zaka no æ niektórych chorób byd³a okre lanych jako pestilentia, maleus, coriago lub morbus alienatus i nakazywali swoim hodowcom oddzielanie zwierz¹t chorych i podejrzanych o zaka¿enie od zdrowych. Ich pisarze wzmiankowali o takich chorobach, jak: wyniszczenie, spadek si³, gor¹czka, obrzêk

wymienia, bóle serca, brak apetytu, niestrawno æ, wzdêcia, kolka brzuszna, biegunka, gzawica, inwazja nicieni ¿o³¹dkowo-jelitowych i zalecali podawanie leków doustnie, przez nos oraz do ucha. Na podstawie tych doniesieñ nale¿y tak¿e przypuszczaæ, ¿e wykonywano zabiegi kauteryzacji, nacinania oraz szycia ran, jak równie¿ czynno ci pielêgnacyjne i lecznicze na racicach, niekiedy z zastosowaniem poskromów (machina, tormentum). Hodowla byd³a cieszy³a siê u Rzymian du¿ym uznaniem. Od redniowiecza do XVIII wieku europejskie stada byd³a by³y nieustannie dziesi¹tkowane przez epizootie (zaraza p³ucna, pryszczyca, zaraza byd³a i dziczyzny i in.), po których nastêpowa³y klêski g³odu. Ich wybuchy powodowane by³y miêdzy innymi przez przepêdzanie du¿ych stad byd³a szlakami handlowymi do miejsc uboju ze wzglêdu na brak mo¿liwo ci ch³odzenia i transportowania miêsa na przyk³ad z Niziny Panoñskiej (dzisiejsze Wêgry) do Saksonii i Westfalii. Opieka nad chorymi zwierzêtami nale¿a³a w tamtych czasach prawie wy³¹cznie do konkretnych zawodów, takich jak: rolnicy, pasterze, rakarze i kaci. Zebrane przez nich do wiadczenia zapisywano w ksiêgach domowych, a tak¿e w kalendarzach rolniczych (ryc. 1.6). Niezale¿nie od do wiadczeñ empirycznych lecznictwo byd³a by³o przesi¹kniête mistyk¹ i przes¹dami, a tym samym zwalczanie uroków , które uwa¿ano za przyczynê chorób, polega³o na zaklinaniu, przygotowywaniu amuletów i sk³adaniu ofiar ze

1.1 Rozwój i znaczenie bujatrii

1 Rycina 1.5 D³ugorogie byd³o poci¹gowe albo bawo³y zaprzê¿one do p³uga lub brony (rysunek naskalny z epoki br¹zu, Liguria/W³ochy, ok. 1500 lat p.n.e.). (Lengerken i Lengerken, 1955).

Rycina 1.6 Instrukcja prawid³owego zastosowania trokara u krowy, pochodz¹ca z ogólnego kalendarza rolniczego na rok 1791. (Rieck, 1932).

Rycina 1.7 ¯elazne wo³y wotywne ( redniowiecze, Karyntia/Austria). (Fröhner, 1954).

zwierz¹t (ryc. 1.7). Podobne metody, mianowicie procesje b³agalne, wiêcenie zwierz¹t i sk³adanie wotów, rozwin¹³ tak¿e Ko ció³ katolicki. Po wojnie trzydziestoletniej ze wzglêdu na niewystarczaj¹ce kwalifikacje konowa³ów do edukacji rolników w dziedzinie profilaktyki i zwalczania zarazy byd³a zaanga¿owano lekarzy i ksiê¿y (ryc. 1.8, 1.9). Brak w armiach odpowiednio wykszta³-

conych lekarzy weterynarii oraz wystêpuj¹ce zarazy byd³a by³y g³ównymi powodami zak³adania uczelni weterynaryjnych. Niektóre ze szkó³ wy¿szych by³y nawet zobowi¹zane do zajmowania siê przede wszystkim chorobami byd³a rogatego (Tuluza, Berno, Hanower). Ze wzglêdu na uwarunkowania gospodarcze, brak odpowiednich pomieszczeñ i problemy transportowe chore zwierzêta rzadko by³y hospitalizowane, raczej leczono je w miejscu hodowania lub ambulatoryjnie w klinikach dla byd³a, które posiada³y takie miasta, jak Stuttgart czy Berno. Druga po³owa XIX wieku przynios³a, dziêki du¿ej aktywno ci naukowców zajmuj¹cych siê leczeniem ambulatoryjnym oraz wielu lekarzy praktykuj¹cych lecznictwo byd³a, postêpy we wszystkich dziedzinach bujatrii, której znaczenie istotnie wzros³o (ryc. 1.10). Rozwój ten znalaz³ odbicie w czasopismach fachowych, monografiach i podrêcznikach, na przyk³ad wydanym w Bernie przez Rychnera Podrêczniku bujatrii, czyli chorób zewnêtrznych i wewnêtrznych byd³a. Nastêpstwem ekspansjii motoryzacji w pierwszej po³owie XX wieku by³a utrata przez konia dominuj¹cej pozycji w ród zwierz¹t u¿ytkowych. Jednocze nie wzros³a rola byd³a, dziêki uzyskanemu

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

Rycina 1.8 Holenderscy rolnicy skar¿¹cy siê na straty pog³owia byd³a wywo³ane pomorem (1745 rok). (Cittert-Eymers, 1964).

Rycina 1.10 Szczepienie ochronne przeciwko zarazie p³ucnej przeprowadzone w sposób typowy dla Europy podskórnie na ogonie (po³. XIX w.). (Huygellen, 2000).

Rycina 1.9 Lekarz byd³a ( cow doctor ) z pionierskich czasów Ameryki Pó³nocnej w trakcie podawania napoju leczniczego (ok. 1850 r.). (Smithcors, 1963).

przez ostatnie 200 lat zwiêkszeniu wydajno ci mlecznej i miêsnej, podczas gdy u¿ytkowanie poci¹gowe tych zwierz¹t straci³o swoje znaczenie wskutek postêpuj¹cej motoryzacji rolnictwa. Tym samym znika³y problemy transportowe i przeszkody ekonomiczne, dziêki czemu mog³y powstaæ kliniki umo¿liwiaj¹ce hospitalizacjê chorego byd³a w Wiedniu (1912), Hanowerze (1925) i Sztokholmie (1927). Spowodowa³o to rozwój badañ bujatrycznych i poprawi³o jako æ kszta³cenia studentów. W drugiej po³owie XX wieku wiedza o etiologii, patogenezie, symptomatologii, diagnostyce, leczeniu farmakologicznym, chirurgicznym, diete-

tycznym oraz profilaktyce chorób byd³a zosta³a pog³êbiona i poszerzona. Podczas gdy najwa¿niejsze czê ciowo zagra¿aj¹ce tak¿e cz³owiekowi choroby byd³a (jak gru lica czy bruceloza) zosta³y na ca³ym wiecie zwalczone lub znajduj¹ siê pod ci¹g³¹ kontrol¹. Znaczenia gospodarczego nabra³y choroby powodowane zwiêkszon¹ produkcyjno ci¹, b³êdami ¿ywieniowymi oraz sposobem utrzymania (np. hipokalcemiczne pora¿enie poporodowe, ketoza, zespó³ t³ustej krowy, przemieszczenie przed¿o³¹dków, enzootyczna bronchopneumonia, biegunka ciel¹t oraz choroby racic). Pojawi³y siê te¿ nowe choroby o stale wzrastaj¹cej ilo ci przypadków (np. zespó³ Akabane, encefalopatia g¹bczasta byd³a i neosporoza). Wa¿nym krokiem w rozwoju lecznictwa byd³a by³o za³o¿enie w roku 1962 przez H. Ch. Bendixena, K. Diernhofera i G. Rosenbergera wiatowego Towarzystwa Bujatrycznego. Zwo³uje ono co

1.1 Rozwój i znaczenie bujatrii

2 lata miêdzynarodowe kongresy i nale¿y do niego obecnie oko³o 30 narodowych towarzystw bujatrycznych. Tak¿e organizacje samorz¹du lekarsko-weterynaryjnego i uczelnie weterynaryjne rozpoczê³y kszta³cenie lekarzy specjalistów chorób byd³a. Wa¿nym powodem tych dzia³añ by³o po-

wstanie po II wojnie wiatowej w krajach zachodnich i rozwiniêtych, specjalizacji i koncentracji stad byd³a (ryc. od 1.11 do 1.18). Koncentracja byd³a w du¿e stada oraz ich specjalizacja w kierunku okre lonej produkcji (produkcja mleka z zastosowaniem nowoczesnych tech-

Rycina 1.11 Rolnik z Dolnej Saksonii z zaprzêgiem krowim (ok. 1940 r.). (Surborg, 2000).

Rycina 1.14 Utrzymanie krów mlecznych w oborach wolnowybiegowych (USA, 1989).

Rycina 1.12 Utrzymanie stanowiskowe na pod³ogach drewnianych (Wysoki Schwarzwald, ok. 1960 r.). (Unmüssig, 1986).

Rycina 1.15 Zimny wychów ciel¹t (stacja szkoleniowo-badawcza Oberschleißheim, 1989).

Rycina 1.13 Ekstensywne utrzymanie byd³a na pastwiskach górskich. (Vogesen, 1987).

Rycina 1.16 Utrzymanie byd³a opasowego w systemie feed-lot (USA, 1989).

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

nik udoju; tucz ciel¹t z zastosowaniem zamienników mleka; opas ciel¹t i m³odego byd³a przy mamkach; opas m³odych buhajów i ja³ówek) wymusi³o postêpuj¹c¹ racjonalizacjê utrzymania (wielkopowierzchniowe obory nieuwi¹zowe z pod³ogami szczelinowymi ➝ problemy z gnojowic¹; utrzymanie wolnowybiegowe), ¿ywienia (automat do pasz tre ciwych, ca³kowite dawki mieszane, wozy paszowe oraz zastosowanie tanich pozosta³o ci ¿ywienia ludzi; intensywne i ekstensywne utrzymanie pastwiskowe), opieki (wzrost ilo ci zwierz¹t na pracownika ➝ ograniczenie czasu przypadaj¹cego na obserwacjê i pielêgnacjê pojedynczych zwierz¹t) i zarz¹dzania (elektroniczne przetwarzanie danych dotycz¹cych wydajno ci i stanu zdrowia, monitoring) oraz uboju (transporty ¿ywych zwierz¹t rze nych na du¿e odleg³o ci), czê ciowo tak¿e nadprodukcji (➝ ograniczenie dochodów, regulacja rynku za pomoc¹ kwot mlecznych, akcji skupu i poddawania zwierz¹t ubojowi). Skutkiem takiej restrukturyzacji by³o przeniesienie punktu ciê¿ko ci dzia³alno ci bujatrycznej z lecznictwa na czynno ci zapobiegawczo-doradcze. Jej g³ównym celem jest, zgodne z ustaw¹ o ochronie zwierz¹t i rodowiska, utrzymanie wydajnych stad byd³a jako podstawy produkcji rodków ¿ywno ci o wysokiej jako ci, higienie i zdrowotno ci, w ilo ciach odpowiadaj¹cych zapotrzebowaniu rynku. Zwierzêta chore nale¿y zbadaæ i stwierdziæ, czy ich schorzenie nie jest problemem mog¹cym wystêpowaæ w skali ca³ego stada, a tym samym powodowaæ spadek produkcyjno ci. Profilaktyka tego rodzaju znaczy tyle samo, co leczenie. Dzia³ania takie wymagaj¹: wiedzy i do wiadczenia we wszystkich dzia³ach gospodarczego u¿ytkowania byd³a, tworzenia programów profilaktycznych i nadzoruj¹cych ca³e stado, elastyczno ci w dopasowaniu terapii do nowo pojawiaj¹cych siê uwarunkowañ wp³ywaj¹cych na wydajno æ i zdrowotno æ, jak i zaufania oraz wspó³pracy pomiêdzy hodowc¹ ( producentem ) i lekarzem weterynarii ( opiekunem stada ). Przeciwieñstwem sytuacji, z któr¹ mamy do czynienia w pañstwach o wyspecjalizowanej produkcji zwierzêcej, jest niska produktywno æ byd³a w krajach rozwijaj¹cych siê, uwarunkowana czê ciowo czynnikami klimatycznymi, ¿ywieniowymi czy te¿ epizootycznymi. Na ludno æ Ziemi licz¹c¹ w 1990 roku oko³o 6 miliardów osób przypada³o ponad 1,3 miliarda sztuk byd³a, oko³o 15 milionów jaków i 140 milionów bawo³ów. W Ameryce Pó³nocnej dodatkowo utrzymywane

jest w stanie pó³dzikim oko³o 300 tysiêcy bizonów (Bison bison) i beefaloes (krzy¿ówki ras miêsnych i bizonów), a w Europie kilkaset ¿ubrów (Bison bonasus), których miêso w du¿ej czê ci przeznaczone jest do spo¿ycia. Du¿e prze¿uwacze s¹ zatem ilo ciowo najwa¿niejszymi zwierzêtami u¿ytkowymi. Tylko 24% udomowionego byd³a i 22% krów mlecznych znajduje siê w krajach zachodnich (obejmuj¹cych 17% ludno ci wiata), dostarczaj¹ one jednak 53% ogólnej produkcji wo³owiny i 58% mleka krowiego. Azja, Afryka i Ameryka Po³udniowa posiadaj¹ odpowiednio 29, 14 oraz 20% wiatowego pog³owia byd³a, produkuj¹ jednak tylko 6, 7 i 14% wo³owiny. Natomiast 23, 11 i 11% krów mlecznych odpowiednio znajduje siê w Azji, Afryce i Ameryce Po³udniowej, lecz daj¹ one zaledwie 9, 3 i 6% ca³ej wiatowej produkcji mleka krowiego. Jest to g³ówn¹ przyczyn¹ faktu, ¿e zu¿ycie bia³ka zwierzêcego wynosi w krajach rozwiniêtych ok. 55 kg/ osobê, a w krajach rozwijaj¹cych siê 11 kg/osobê. Poniewa¿ byd³o domowe lepiej ni¿ inne zwierzêta u¿ytkowe nadaje siê do przetwarzania na wysokowarto ciowe bia³ko pochodzenia zwierzêcego (miêso, mleko, produkty mleczne), pokrywa ono ponad po³owê wiatowego zapotrzebowania na bia³ko zwierzêce. Z uwagi na du¿e znaczenie gospodarcze produktów pochodz¹cych od byd³a, obowi¹zkiem hodowców jest utrzymanie zdrowotno ci i zdolno ci produkcyjnej stad byd³a. Z tego wzglêdu tak¿e w przysz³o ci wa¿nym zadaniem wydzia³ów weterynarii oraz szkó³ wy¿szych bêdzie organizacja kszta³cenia podyplomowego i specjalistycznego (ryc. 1.19). Niniejszy podrêcznik powinien byæ pomocny w tej pracy.

1.2

Podzia³ chorób byd³a wed³ug ich lokalizacji i przyczyn

Niniejszy podrêcznik, w przeciwieñstwie do swej poprzedniczki, ksi¹¿ki pt. Krankheiten des Rindes (Rosenberger, 1970), podzielonej wed³ug etiologii chorób, usystematyzowany jest wed³ug lokalizacji narz¹dowej chorób. Schorzenia obejmuj¹ce wiêcej ni¿ jeden narz¹d zebrane zosta³y w oddzielnym rozdziale. Oddzielny rozdzia³ zosta³ tak¿e po wiêcony zabiegom operacyjnym poprawiaj¹cym rozrodczo æ i p³odno æ.

1.2 Podzia³ chorób byd³a wed³ug ich lokalizacji i przyczyn

1 Rycina 1.17 Geralda, krowa rasy holsztyñsko-fryzyjskiej (córka Bonatusa), urodzona w 1994 roku, po drugim ocieleniu. Wydajno æ: 1. laktacja: 11 559 kg mleka, 4,59% t³uszczu, 531 kg t³uszczu, 3,48% bia³ka, 402 kg bia³ka; 2. laktacja: 12 211 kg mleka, 4,82% t³uszczu, 589 kg t³uszczu, 3,64 % bia³ka, 445 kg bia³ka. Hodowca: Zak³ad Hodowlany Derboven 27333 Warpe (ZEH), w³a ciciel: J. Wolf (GbR) 04895 Kölsa.

Rycina 1.18 Celsior, buhaj rasy charolaise, urodzony w 1998 r., zwyciêzca na dolnosaksoñskiej wystawie byd³a miêsnego w Verden w 1999 roku. Hodowca M. & Ch. Beu (GbR) 27711 Osterholz-Scharmbeck, w³a ciciel: H. Iske, 34474 Diemelstadt.

Rycina 1.19 Zajêcia studentów Wydzia³u Weterynaryjnego na chorych zwierzêtach (Klinika Chorób Byd³a, Wy¿sza Szko³a Weterynaryjna, Hanower, 1982).

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

Choroby poszczególnych narz¹dów, w ramach tej ksi¹¿ki, uporz¹dkowano na podstawie ich etiologii na: zaburzenia rozwojowe dziedziczne i nabyte, choroby idiopatyczne, zaka ne, paso¿ytnicze, b³êdy w utrzymaniu i ¿ywieniu, zaburzenia przemiany materii, schorzenia niedoborowe i zatrucia, reakcje nadwra¿liwo ci, choroby nowotworowe. Szczegó³y kliniczne wy¿ej wymienionych grup chorób zostan¹ dok³adnie omówione. Przedstawione bêd¹ tak¿e choroby o z³o¿onej i niedostatecznie poznanej etiologii.

adhezji leukocytów, kardiomiopatia rozstrzeniowa, syndrom Weavera i rdzeniowa dystrofia miê ni. Z tego wzglêdu badania nad wadami dziedzicznymi i ich zwalczaniem najbardziej rozwinê³y siê w krajach nastawionych na eksport byd³a hodowlanego. Prawdopodobnie wady rozwojowe i powodowane przez nie straty ciel¹t, wywo³ane wewn¹trzmaciczn¹ infekcj¹ wirusow¹, infestacj¹ paso¿ytów, niewystarczaj¹c¹ poda¿¹ pierwiastków ladowych i witamin, uszkodzeniami toksycznymi i mechanicznymi, s¹ tak samo czêste, jak wady dziedziczne, jednak nie zosta³y dotychczas objête statystyk¹.

1.2.1 Wrodzone i nabyte zaburzenia rozwojowe

■ Wystêpowanie. Zaburzenia rozwojowe obserwuje siê u byd³a domowego wszystkich ras. Czêsto æ wystêpowania wad rozwojowych wynosi, w zale¿no ci od regionu, 0,1 0,5% wszystkich urodzeñ, pozostaje jednak kwesti¹ otwart¹, ile z tych przypadków ma pod³o¿e genetyczne, a ile powodowanych jest uszkodzeniami wskutek dzia³ania czynników egzogennych na p³ód znajduj¹cy siê w macicy. Postêp w zakresie zastosowania sztucznego unasieniania oraz selekcja w celu zwiêkszenia mleczno ci i miêsno ci spowodowa³y w ostatnich dziesiêcioleciach skupienie hodowli byd³a na kilku najbardziej u¿ytecznych rasach i jednoczesne zmniejszenie pog³owia ras mniej wyspecjalizowanych. Doprowadzi³o to, przy intensywnym zastosowaniu w hodowli buhajów okre lonych linii, do rozprzestrzenienia siê pocz¹tkowo ukrytych, wadliwych genów, a w efekcie do gwa³townego ujawnienia siê du¿ej ilo ci wad dziedzicznych. Wystêpowanie takich wad jest o wiele lepiej widoczne w przypadku wad dziedziczonych recesywnych (zespó³ z³ego wch³aniania cynku czy niedobór adhezji leukocytów byd³a) ni¿ w przypadku wad dziedziczonych kompleksowo, jak np. pora¿enie spastyczne (zwiêkszone nasilenie u holenderskiej rasy fryzyjskiej) czy przepuklina pêpkowa (zwiêkszona czêsto æ wystêpowania u byd³a rasy holsztyñskiej w Ameryce Pó³nocnej). Te pierwsze przyczyni³y siê w sposób istotny do zrozumienia przez w³a cicieli zwierz¹t i zwi¹zki hodowców konieczno ci tworzenia i stosowania planów uwalniania stad od wad wrodzonych. Problem sprawia fakt, ¿e niektóre zaburzenia dziedziczne o charakterze morfologicznym lub czynno ciowym ujawniaj¹ siê dopiero w pó niejszym wieku takie zaburzenia (np. kardiomiopatia

n Definicja. Powy¿sze zagadnienie obejmuje, stwierdzane przy porodzie lub w czasie dalszego rozwoju, zaburzenia morfologiczne oraz czynno ciowe powodowane uwarunkowaniami genetycznymi lub dzia³aniem teratogennym na p³ód. W przypadku wad dziedzicznych, w zale¿no ci od typu dziedziczenia, nale¿y dokonaæ rozró¿nienia pomiêdzy cechami sprzê¿onymi z chromosomami p³ciowymi b¹d autosomami, cechami uwarunkowanymi jedno- lub wielogenowo oraz cechami dominuj¹cymi b¹d recesywnymi. Odpowiednio do ich oddzia³ywania na zdolno æ prze¿ycia ciel¹t, wady dziedziczne dzielimy na letalne, subletalne, semiletalne lub subwitalne. Czas i stopieñ ekspresji fenotypowej niektórych wad uwarunkowanych genetycznie okre lane s¹ przez bli¿ej niezbadane czynniki zewnêtrzne. Jako penetracje okre la siê czêsto æ manifestacji wady dziedzicznej u nosicieli cechy (np. homozygotyczno-recesywnej). Wady dziedziczne o niewielkiej penetracji nierzadko s¹ ukryte, co utrudnia ocenê zwierz¹t dotkniêtych wad¹. Niektóre wady dziedziczne s¹ w oczywisty sposób pleiotropowe: sterowane przez czynniki reguluj¹ce mog¹ wyst¹piæ w postaci wiêcej ni¿ jednego obrazu klinicznego ( hän ). W przypadku wad rozwojowych o pod³o¿u teratogennym nale¿y rozró¿niæ czynniki zaka ne, paso¿ytnicze, toksyczne i niedoborowe, które komplikuj¹ rozwój p³odu. ■ Znaczenie. Najczê ciej wystêpuj¹ce zaburzenia rozwojowe, uwarunkowane dziedzicznie mog¹ negatywnie wp³ywaæ na hodowlê byd³a i handel zwierzêtami, przyk³adami s¹: niedobór

1.2 Podzia³ chorób byd³a wed³ug ich lokalizacji i przyczyn

rozstrzeniowa, zespó³ wadliwego wch³aniania cynku, pó na forma spastycznego pora¿enia koñczyn) nie s¹ w poszczególnych przypadkach postrzegane jako schorzenie dziedziczne, co powoduje zaniechanie dzia³añ selekcyjnych i dalsze rozprzestrzenianie wady. Koncentracja hodowli byd³a w wielkich stadach i synchronizacja rui, które spowodowane s¹ wymogami technologii, sprawiaj¹, ¿e coraz czê ciej du¿a liczba osobników ¿eñskich znajduje siê w tych samych warunkach rodowiska, dodatkowo w tym samym stadium ci¹¿y. Taka sytuacja u³atwia wystêpowanie w stadzie uszkodzeñ p³odów wskutek dzia³ania czynników zaka nych, paso¿ytniczych, mechanicznych, toksycznych i niedoborów. Niekiedy dochodzi do narodzin w krótkim czasie wielu ciel¹t, niespokrewnionych ze sob¹ i obdarzonych t¹ sam¹ wad¹ wrodzon¹, co b³êdnie uznawane jest za wadê dziedziczn¹. Wrodzone guzy mieszane sk³adaj¹ce siê ze wszystkich trzech listków zarodkowych lub inaczej potworniaka (teratoma) wystêpuj¹ u byd³a rzadziej ni¿ u ludzi czy koni, dojrza³e potworniaki s¹ zazwyczaj ³agodne, niedojrza³e maj¹ sk³onno æ do uz³o liwiania siê. ■ Przyczyny. Prawid³owy rozwój wewn¹trzmaciczny cielêcia mo¿e zostaæ zaburzony wskutek wad dziedzicznych lub w wyniku dzia³ania szkodliwych zewnêtrznych uwarunkowañ. Niektóre czynniki teratogenne powoduj¹ zaburzenia rozwojowe o podobnym fenotypie, np. wirus Akabane, toksyny ro linne, wzglêdnie niedobory manganu mog¹ prowadziæ do skrzywienia koñczyn. W przypadku wad wrodzonych nie zosta³o dotychczas wyja nione, czy chodzi tu o defekty genetyczne, czy te¿ wywo³ane s¹ one dzia³aniem innych czynników. Dodatkowo, niektóre wady rozwojowe (np. artrogrypoza neuromiodysplastyczna, wodog³owie, hipoplazja mó¿d¿ku) mog¹ byæ wywo³ane zarówno przez czynniki genetyczne, jak i mog¹ byæ nastêpstwem chorób zaka nych, paso¿ytniczych, dzia³ania czynników mechanicznych, toksycznych lub niedoborów, przy czym uwa¿a siê, ¿e ostatnie wymienione postacie s¹ fenokopiami zaburzeñ genetycznych. Opinia wyra¿ana przez niektórych hodowców wysokowydajnego byd³a, ¿e sk³onno æ do niektórych technopatii jest uwarunkowana dziedzicznie jest obecnie sprawdzana przez skandynawskie zwi¹zki hodowców i lekarzy weterynarii.

■ Objawy. Wady rozwojowe mog¹ dotykaæ ró¿nych narz¹dów i czêsto s¹ kompleksowe. Objawiaj¹ siê one w zmianach morfologicznych, ró¿ni¹cych siê od prawid³owego fenotypu i/lub w zaburzeniach czynno ciowych (np. ograniczenie ruchu, defekt enzymatyczny czy choroba spichrzeniowa). Zespó³ objawów jest zmienny w pewnych granicach zarówno w przypadku wad dziedzicznych, jak i powodowanych innymi czynnikami. Na przyk³ad przebycie zaka¿enia wirusem BVD-MD przez p³ód miêdzy 90. a 125. dniem ci¹¿y, powoduje wodog³owie i hipoplazjê mó¿d¿ku o zró¿nicowanym nasileniu. Prawdopodobnie w zale¿no ci od momentu zaka¿enia, kliniczne objawy mog¹ siê niezbyt wyra nie manifestowaæ i wtedy nie s¹ one ³atwe do rozpoznania, natomiast w innych przypadkach obejmuj¹ ograniczanie zdolno ci widzenia oraz zaburzenia lokomocyjne (zespó³ oczno-mó¿d¿kowy). Wiele zaburzeñ jest ju¿ w momencie porodu w pe³ni wyra¿onych (np. wodog³owie) lub wrêcz powoduje mieræ cielêcia wewn¹trz macicy (np. niedobór syntetazy monofosfatu urydyny). Inne z kolei objawiaj¹ siê po kilku tygodniach, miesi¹cach lub latach od porodu, np. zespó³ wadliwego wch³aniania cynku, zespó³ Weavera, wytrzeszcz ga³ek ocznych z zezem zbie¿nym, wzglêdnie kardiomiopatia rozstrzeniowa czy pó na postaæ pora¿enia spastycznego. ■ Rozpoznanie. Za t³em dziedzicznym wady przemawiaj¹: zgodno æ objawów z wzorcem choroby o znanym tle dziedzicznym i sporadyczne wystêpowanie, niekiedy jednak powtarzaj¹ce siê u potomstwa okre lonych rodziców. Natomiast seryjne pojawianie siê tej samej wady w stadzie i u bli¿ej niespokrewnionych ze sob¹ ciel¹t wskazuje na istnienie jednej i tej samej przyczyny niemaj¹cej pod³o¿a genetycznego, powoduj¹cej wewn¹trzmaciczne uszkodzenie p³odu (zaka¿enie wirusowe, paso¿yty, urazy, nastêpstwo zatruæ lub niedoborów). Dziedziczno æ okre lonych zaburzeñ rozwojowych mo¿na udowodniæ w niektórych przypadkach za pomoc¹ nastêpuj¹cego postêpowania: celowe kojarzenie podejrzanego ojca z jego córkami i kontrola ich potomstwa; superowulacja samic podejrzanych o hetero- lub homozygotyczno æ i transfer zarodków po zap³odnieniu nasieniem badanego buhaja na krowy biorczynie, które w celach kontrolnych poddawane s¹ ciêciu cesarskiemu po czasie koniecznym do ujawnienia siê badanej wady; stwierdzenie typowych dla danej wady

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

markerów genetycznych (np. okre lonych metabolitów); sonda genetyczna z zastosowaniem transkrypcji i klonowania fragmentu DNA zawieraj¹cego b³êdny gen. W przypadku nasilenia wystêpowania wady w stadzie, szczególnie przy seryjnym wystêpowaniu wad rozwojowych u niespokrewnionych ciel¹t, nale¿y spróbowaæ prze ledziæ czynniki mog¹ce uszkadzaæ p³ód wewn¹trz macicy. Nale¿y tu zwróciæ uwagê na wszystkie okoliczno ci mog¹ce mieæ wp³yw na matkê w pierwszym trymestrze ci¹¿y: wprowadzenie innych zwierz¹t do stada, nawracaj¹ce choroby, ¿ywienie, podawane leki, zmiany rodowiskowe, sposób utrzymania lub ¿ywienia, kontakt z innymi zwierzêtami domowymi lub dzikimi. ■ Diagnostyka ró¿nicowa. W praktyce dok³adne badanie przodków ciel¹t z zaburzeniami rozwojowymi oraz wcze niejszego potomstwa tych samych matek, a tak¿e dok³adna kontrola warunków rodowiskowych wraz z czynnikami oddzia³uj¹cymi w pierwszym trymestrze ci¹¿y, nie zawsze przynosz¹ rozstrzygniêcie, czy mamy do czynienia z wad¹ dziedziczn¹, czy jej fenokopia powodowana jest innymi przyczynami. Nale¿y jednak odnotowaæ wyniki badania klinicznego, anatomopatologicznego i rodowiskowego wraz z identyfikacj¹ cielêcia i jego rodziców: dziêki temu mo¿liwe staje siê wyja nienie przyczyn w przypadku ponownego wyst¹pienia tej samej wady. Do takiego modelu postêpowania nale¿y tak¿e pobieranie i przechowywanie próbek krwi i tkanek (np. w³osy wraz z cebulkami) w celu ewentualnego poddania ich w przysz³o ci badaniom z u¿yciem metod biologii molekularnej. ■ Rokowanie. W³a ciciela zwierzêcia z wad¹ rozwojow¹ interesuje g³ównie, czy zwierzê jest zdolne do ¿ycia i ewentualnego opasu, a tak¿e jego przydatno æ hodowlana. W nastêpnych czê ciach zostan¹ omówione poszczególne wady rozwojowe. ■ Leczenie. Leczenie ciel¹t z prawdopodobnie dziedzicznymi wadami rozwojowymi nale¿y ograniczyæ do dzia³añ paliatywnych, pozwalaj¹cych na opas do momentu osi¹gniêcia wieku, w którym mo¿e byæ poddane ubojowi. Zabiegi operacyjne zwiêkszaj¹ce u¿ytkowo æ, takie jak operacja przepukliny pêpkowej, operacja przykurczu spastycznego, wrodzonej deformacji koñczyn powinny byæ wykonywane tylko w przypadku, gdy dziêki ka-

stracji, resekcji ogona, naj¹drza, wzglêdnie z mia¿d¿enia lub resekcji nierozwiniêtych strzyków uzyska siê pewno æ, ¿e zwierzê nie zostanie dalej sprzedane do celów hodowlanych ani nie bêdzie wykorzystywane do takich celów. Wykonywanie zabiegów chirurgicznych w celu ukrycia wad genetycznych u zwierz¹t wystawowych, hodowlanych lub przeznaczonych do sprzeda¿y jako hodowlane jest nieetyczne (AVMA Judicial Council, 1976). ■ Zapobieganie i zwalczanie. Dzia³ania te opieraj¹ siê na nastêpuj¹cych zaleceniach: w³a ciciele zwierz¹t hodowlanych oraz lekarze weterynarii zajmuj¹cy siê bujatri¹ powinni wzajemnie informowaæ siê o obecnie wystêpuj¹cych defektach genetycznych w ród aktualnie u¿ytkowanych linii genetycznych. W Niemczech zgodnie z obowi¹zuj¹cym prawem nale¿y zg³aszaæ wszystkie przypadki zaburzeñ rozwojowych o prawdopodobnym pod³o¿u genetycznym, z podaniem obojga rodziców w³asnemu zwi¹zkowi hodowców byd³a wzglêdnie w³a ciwej stacji unasieniania. Nowo wprowadzone buhaje nale¿y sprawdziæ w kierunku heterozygotyczno ci wad wystêpuj¹cych w ich linii hodowlanej. Je¿eli obci¹¿one genetycznie zwierzêta zosta³y ju¿ u¿yte do produkcji nasienia, nale¿y je odpowiednio oznaczyæ w katalogach stacji unasieniania. Wed³ug § 11b Ustawy o ochronie zwierz¹t zabrania siê hodowli krêgowców, je¿eli nale¿y liczyæ siê z pojawieniem siê w dalszej hodowli braków czê ci cia³a lub organów niezbêdnych dla prowadzenia w³a ciwego dla danego gatunku sposobu ¿ycia i jednocze nie mo¿e to przysporzyæ zwierzêciu cierpieñ i bólu . W przypadku ras byd³a zagro¿onych wymarciem zaleca siê zak³adanie banków genetycznych (banki nasienia i embrionów). Wskazówki co do zapobiegania uszkodzeniom p³odów przez czynniki zaka ne, mechaniczne, paso¿ytnicze i toksyczne znajdzie Czytelnik w dalszych czê ciach ksi¹¿ki.

1.2.2 Schorzenia o niespecyficznej etiologii Niniejsze pojêcie obejmuje choroby narz¹dowe niemaj¹ce przyczyny uznanej za specyficzn¹, czyli te schorzenia, które nie s¹ powodowane przez czynniki zaka ne, paso¿ytnicze, niedoborowe, toksyczne lub przez nowotwory mo¿liwe do zidentyfikowania histopatologicznego.

1.2 Podzia³ chorób byd³a wed³ug ich lokalizacji i przyczyn

1.2.3 Choroby zaka ne

Definicja, przyczyna, znaczenie. Do wy¿ej wymienionej grupy nale¿¹ choroby wywo³ane przez okre lone wirusy, mykoplazmy, riketsje, chlamydie, bakterie, grzyby; spowodowana przez priony g¹bczasta encefalopatia równie¿ zosta³a zaliczona do tej grupy. Po tym jak masowe zarazy byd³a (ksiêgosusz, zaraza p³ucna, w¹glik, posocznica krwotoczna, pryszczyca, gru lica, bruceloza) zosta³y w Europie zwalczone lub co najmniej st³umione, w krajach rozwiniêtych nast¹pi³ wzrost zachorowañ na choroby zaka ne, do których usposabia koncentracja stad. Na szkody powodowane przez takie choroby sk³adaj¹ siê: padniêcia zwierz¹t, obni¿enie produkcyjno ci, koszty leczenia i pielêgnacji. Mog¹ one niekiedy powodowaæ powa¿ne straty, a nawet zagra¿aæ dalszemu istnieniu gospodarstwa hodowlanego. Dotyczy to na przyk³ad biegunki ciel¹t, enzootycznej bronchopneumonii byd³a opasowego, salmonellozy, paratuberkulozy oraz wirusowej biegunki byd³a i choroby b³on luzowych BVD-MD. Inne choroby zaka ne mog¹ powa¿nie ograniczyæ miêdzynarodowy handel zwierzêtami hodowlanymi i produktami pochodzenia zwierzêcego (np. bruceloza, enzootyczna bia³aczka byd³a, zaka ne zapalenie nosa i tchawicy, g¹bczasta encefalopatia byd³a). Dla personelu gospodarstw hodowlanych, rze ni oraz lekarzy weterynarii, ale tak¿e dla konsumentów produktów pochodzenia zwierzêcego znaczenie maj¹ tak¿e zoonozy przenoszone z tego gatunku na ludzi, takie jak bruceloza, kampylobakterioza jelitowa, zaka¿enia enterotoksycznymi E. coli, ospa krów, leptospiroza, pryszczyca, ospa rzekoma krów, w¹glik, gor¹czka Q, salmonelloza, grzybica i gru lica. W przypadku przedstawicieli trzech wy¿ej wymienionych grup zawodowych, choroby te uznaje siê za choroby zawodowe. ■ Epidemiologia. Niektóre z czynników zaka nych s¹ bezwarunkowo (obligatoryjnie) patogenne, powoduj¹ one choroby jednoczynnikowe. Inne patogeny s¹ warunkowo (fakultatywnie) chorobotwórcze, czyli konieczne jest uprzednie os³abienie organizmu zwierzêcego, aby choroba mog³a siê rozwin¹æ. Takimi czynnikami uszkadzaj¹cymi mog¹ byæ: ➤ wrodzone, utrzymuj¹ce siê przez ca³e ¿ycie, niespecyficzne os³abienie odporno ci (np. niedobór adhezji leukocytów);

➤ nabyta ródmacicznie specyficzna tolerancja immunologiczna, np. na wirusa VD [zaka¿enie przetrwa³e i pó niejsze zachorowanie na chorobê b³on luzowych (MD)]; ➤ niewystarczaj¹ca ochrona immunologiczna uzyskana za po rednictwem siary (hipogammaglobulinemia); ➤ przemijaj¹ce, powodowane obecno ci¹ wirusów synergistycznych, takich jak ubikwitarne rodzaje entero- i pneumowirusów (np. wirusa VD), os³abienie odporno ci komórkowej (u³atwienie nadka¿eñ i zaka¿eñ mieszanych dróg oddechowych oraz przewodu pokarmowego); ➤ niedobory ¿ywieniowe, takie jak hipowitaminoza A (u³atwienie zaka¿eñ dróg oddechowych i przewodu pokarmowego); ➤ niewystarczaj¹ca higiena poide³ (➝ biegunka ciel¹t) lub spo¿ywanie toksyn ze rodowiska (np. mikotoksyny, polichlorowane bifenyle); ➤ b³êdy w utrzymaniu, jak wyczerpuj¹ce transporty i przepe³nione, zimne lub zapylone obory (u³atwienie zaka¿eñ dróg oddechowych). Trzy ostatnie czynniki usposabiaj¹ce czêsto powoduj¹ regularne enzootie oborowe, tzw. chorób wieloczynnikowych , mog¹cych nawracaæ sezonowo i byæ prawdziwym problemem w skali stada. Niektóre z patogenów przenosz¹ siê bezpo rednio ze zwierzêcia na zwierzê, inne z kolei mog¹ byæ przenoszone po rednio za pomoc¹ czynników o¿ywionych lub nieo¿ywionych, m.in. narzêdzi lekarskich. Zagadnienie to zostanie szczegó³owo omówione w dzia³ach dotycz¹cych w³a ciwych chorób. Niektóre choroby zaka ne byd³a rozwijaj¹ siê po uprzednim kontakcie z nosicielami czynnika zaka nego nale¿¹cymi do innych gatunków. Dotyczy to w cieklizny (lisy, inne miêso¿erne, nietoperze), choroby Aujeszkiego ( winie), z³o liwej gor¹czki nie¿ytowej (owce, antylopy gnu), gru licy (cz³owiek, drób, borsuk, lis workowaty) i pneumokokozy (cz³owiek). ■ Patogeneza. O mechanizmach obrony przeciwzaka nej mówi rozdzia³ Reakcje uk³adu immunologicznego (rozdz. 1.2.3.1). ■ Objawy. W przypadku niektórych chorób zaka nych objawy i przebieg s¹ tak charakterystyczne, ¿e ³atwo je rozpoznaæ i ró¿nicowaæ z innymi chorobami. W przypadku schorzeñ, do których usposabiaj¹ niekorzystne warunki rodowiskowe, takich jak grupowe zachorowania na choroby przewodu pokarmowego czy uk³adu oddechowego, ob-

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

raz kliniczny czêsto jest niespecyficzny dla danego patogenu. Dodatkowo, czynniki rodowiska u³atwiaj¹ce infekcjê s¹ niekiedy trudne do ustalenia, poniewa¿ w momencie udzielania pomocy lekarskiej czêsto powróci³y ju¿ do normy. ■ Rozpoznanie. W przypadku licznych chorób zaka nych byd³a istnieje wiele metod diagnostycznych, opartych na badaniach mikrobiologicznych, immunologicznych oraz biologii molekularnej, co pog³êbi³o wiedzê o rozwoju i rozprzestrzenieniu niektórych schorzeñ. Czêsto jednak nie korzysta siê z nich w praktyce, ze wzglêdu na zwi¹zany z tym nak³ad pracy i kosztów. Lekarz weterynarii zajmuj¹cy siê bujatri¹ powinien posiadaæ wiedzê o pobieraniu prób do badañ w przypadku najwa¿niejszych chorób zaka nych (krew, surowica, wymaz z b³on luzowych, próbki tkanek, wydzieliny) i ich prawid³owego przes³ania do laboratorium. Szczególne znaczenie ma wykrywanie klinicznie zdrowych, ale zaka¿onych i wydalaj¹cych patogeny zwierz¹t (nosicieli) (np. Mycobacterium avium subsp. paratuberculosis, salmonelle czy wirus BVD-MD). ■ Leczenie. Leczenie chorób zaka nych ukierunkowane jest na unieszkodliwienie lub os³abienie pierwotnego czynnika zaka nego w organizmie oraz drobnoustrojów towarzysz¹cych (wik³aj¹cych chorobê) oraz zapobieganie powodowanym przez nie uszkodzeniom tkanek i zaburzeniom czynno ci ¿yciowych. W osi¹gniêciu powy¿szego celu podstawow¹ rolê odgrywaj¹ antybiotyki. Nie nale¿y jednak stosowaæ tych leków ci¹gle, w celu poprawy wydajno ci, gdy¿ mo¿e to prowadziæ do rozwoju szczepów opornych. U chorych zwierz¹t antybiotyki nale¿y stosowaæ wy³¹cznie z uwzglêdnieniem wytycznych Federalnej Izby Lekarsko-Weterynaryjnej * (1999/2000): konieczne jest uprzednie dok³adne rozpoznanie i okre lenie antybiogramu, trzeba ograniczyæ do niezbêdnego minimum zastosowanie leków o dzia³aniu przeciwbakteryjnym, nowe preparaty mo¿na stosowaæ tylko w przypadku ewidentnych korzy ci terapeutycznych lub w sytuacjach zagro¿enia ¿ycia, nie nale¿y stosowaæ antybiotyków zamiast poprawy warunków zoohigienicznych i rodowiskowych, zachowaæ umiar przy stosowaniu tych rodków w leczeniu du¿ych stad, dok³adnie wyja niæ hodowcy ryzyko * W Polsce Urzêdu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych (przyp. red.).

zwi¹zane z u¿yciem antybiotyków i zobowi¹zaæ go do przestrzegania odpowiednich okresów karencji. ■ Zapobieganie. Istotnym warunkiem efektywnej profilaktyki chorób zaka nych jest znajomo æ czynników usposabiaj¹cych do zachorowañ. I tak w przypadku czêstego wystêpowania biegunek u m³odych zwierz¹t lub enzootycznej bronchopneumonii nale¿y najpierw d¹¿yæ do trwa³ej poprawy warunków rodowiska, a dopiero pó niej stosowaæ szczepionki dla ciel¹t i antybiotyki. Dok³adnie problem ten zostanie omówiony w odpowiednim rozdziale. W celu unikania kontaktu pomiêdzy zwierzêtami starszymi (siewcami) a m³odymi, wie¿o do³¹czonymi do stada (o podwy¿szonej wra¿liwo ci), nale¿y, szczególnie w przypadku opasu ciel¹t i m³odzie¿y, stosowaæ ci le system pe³ne/puste (all-in/all-out). ➤ Obecnie dostêpne s¹ szczepionki przeciwko nastêpuj¹cym chorobom zaka nym byd³a: chorobie Akabane, anaplazmozie, zaka¿eniu BHV1, zaka¿eniu BRSV, brucelozie, zaka¿eniu koronawirusem, kolibakteriozie, enterotoksemii, chorobie trzydniowej byd³a, kampylobakteriozie uk³adu rozrodczego, hemofilozie, leptospirozie, guzowatej chorobie skóry, zarazie p³ucnej, pryszczycy, w¹glikowi, zapaleniu rogówki i spojówek powodowanemu przez Moraxella spp., nekrobacylozie, zaka¿eniu wirusem parainfluenzy 3, brodawczycy, szelestnicy, pasterelozie p³ucnej, ksiêgosuszowi, zaka¿eniu rotawirusem, tê¿cowi, w ciekli nie, pêcherzykowemu zapaleniu jamy ustnej i BVD-MD. U¿ycie i stosowanie tych szczepionek zostanie omówione przy poszczególnych chorobach. ➤ W przypadku profilaktyki okre lonych chorób zaka nych nale¿y rozró¿niæ uodparnianie czynne (szczepienie) i bierne. W przypadku szczepienia zwierzê potrzebuje 2 3 tygodni, aby rozwin¹æ odporno æ humoraln¹ i komórkow¹, a uzyskana w ten sposób odporno æ jest d³ugotrwa³a, niekiedy utrzymuje siê przez ca³e ¿ycie. Po uodpornieniu biernym (podanie surowicy) ochrona przeciwzaka na pojawia siê co prawda natychmiast, utrzymuje siê jednak tylko 2 3 tygodnie. ➤ Wiêkszo æ stosowanych u byd³a szczepionek podaje siê domiê niowo lub podskórnie i powoduj¹ one powstanie odporno ci ogólnoustrojowej. W celu wytworzenia miejscowej odporno ci komórkowej stosuje siê ostatnio szczepionki np. w zapobieganiu zaka nemu zapaleniu nosa i tcha-

1.2 Podzia³ chorób byd³a wed³ug ich lokalizacji i przyczyn

wicy czy otrêtowi byd³a do napryskiwania na b³onê luzow¹ nosa lub pochwy. Aby wzmocniæ odporno æ biern¹ ciel¹t uzyskiwan¹ dziêki pobieraniu siary (np. przeciwko patogennym szczepom E. coli, rota-, korona- czy parwowirusom) stosuje siê czynne uodpornianie krów ciê¿arnych 3 6 tygodni przed spodziewanym porodem. Dziêki takiemu czêsto stosowanemu w praktyce postêpowaniu dochodzi do wzrostu poziomów w³a ciwych immunoglobulin w siarze. Zdecydowany postêp w zwalczaniu chorób zaka nych, np. zaka nego zapalenia nosa i tchawicy, osi¹gniêto dziêki tzw. szczepionkom markerowym. Ich zastosowanie umo¿liwia pewne odró¿nienie zwierz¹t zaszczepionych od osobników, które przesz³y infekcjê wirusem zjadliwym. ➤ W przypadku gospodarstw prowadz¹cych hodowlê na du¿¹ skalê zaleca siê uzgodnienie pomiêdzy hodowc¹ i lekarzem weterynarii kalendarza szczepieñ, w którym ujête zostan¹ wszystkie regularnie powtarzane szczepienia przeciwko okre lonym chorobom oraz obowi¹zki wynikaj¹ce z niego dla obu uk³adaj¹cych siê stron. ■ Zwalczanie. W Niemczech z mocy ustawy pewne choroby zaka ne podlegaj¹ obowi¹zkowi zg³oszenia*, ze wzglêdu na ich znaczenie ogólnogospodarcze lub ze wzglêdu na zagro¿enie dla zdrowia cz³owieka. Warunkiem zarz¹dzenia takich dzia³añ jest dok³adna znajomo æ sposobu rozwoju choroby oraz jej rozpoznawalno æ i mo¿no æ zwalczania rodkami odpowiednimi do jej znaczenia gospodarczego. Obowi¹zkowi temu podlegaj¹: choroba Aujeszkiego, choroba niebieskiego jêzyka, g¹bczasta encefalopatia byd³a, bruceloza, enzootyczna bia³aczka byd³a, zaka¿enie BHV1 (tzn. zaka ne zapalenie nosa i tchawicy oraz otrêt byd³a), choroba guzowata skóry (LSD, lumpy skin disease ), zaraza p³ucna, pryszczyca, w¹glik, szelestnica, gor¹czka Doliny Rift, ksiêgosusz, salmonelloza, pêcherzykowe zapalenie jamy ustnej, w cieklizna, gru lica oraz wibrioza byd³a. Do zg³aszania zobowi¹zani s¹ lekarze weterynarii oraz osoby zawodowo zajmuj¹ce siê byd³em. W niektórych przypadkach obowi¹zek ten obejmuje nie tylko wyst¹pienie konkretnej choroby, ale tak¿e wyst¹pienie objawów wskazuj¹cych na podejrzenie choroby. W takiej sytuacji zarówno w³a ciciele, jak i lekarze weterynarii powinni poddaæ siê zarz¹* W Polsce tak¿e wyró¿nia siê choroby podlegaj¹ce obowi¹zkowi zwalczania lub obowi¹zkowi rejestracji (przyp. red.).

dzeniom odpowiednich w³adz (zakaz wprowadzania zwierz¹t, ograniczenie ruchu zwierz¹t i ludzi, pobranie i badanie materia³u, zakaz leczenia, nakaz poddania ubojowi, utylizacji zw³ok, wykonania szczepieñ ochronnych, dezynfekcji itp.). Dzia³ania te zostan¹ wymienione przy omawianiu w³a ciwych chorób. Niektóre schorzenia byd³a objête s¹ obowi¹zkiem zg³aszania, poniewa¿ w³a ciwe urzêdy potrzebuj¹ informacji o rozprzestrzenieniu danej jednostki chorobowej, by wprowadzi³y dobrowolne programy zwalczania tych¿e chorób. Dotyczy to: z³o liwej gor¹czki nie¿ytowej, BVD-MD, ospy krów, grudkowego zapalenia jamy ustnej, leptospirozy, listeriozy, paratuberkulozy i gor¹czki Q.

1.2.3.1

Prawid³owa i patologiczna odpowied immunologiczna

Uk³ad odporno ciowy byd³a jest odpowiedzialny za kszta³towanie, podobnie jak u innych ssaków, zale¿nej od limfocytów B odporno ci humoralnej oraz zwi¹zanej z limfocytami T odporno ci komórkowej (ryc. 1.20), wykazuje jednak pewne cechy szczególne. Pocz¹tkowo ca³kowicie bezbronny p³ód ju¿ oko³o 90 100 dnia rozwoju wewn¹trzmacicznego uzyskuje mo¿liwo ci odpowiedzi immunologicznej przeciwko niektórym bakteriom i wirusom. Nowo narodzone cielê posiada zdolno æ do humoralnej odpowiedzi immunologicznej, ale jest ona jednak niedojrza³a . Nie ma ono jeszcze pamiêci immunologicznej, ani wytwarzanych czynnie, przeciwcia³ (brak kontaktu z antygenem) oraz ze wzglêdu na barierê krew-³o¿ysko nie posiada przeciwcia³ biernych. Te ostatnie zostaj¹ mu przekazane dopiero za po rednictwem bogatej w immunoglobuliny siary. B³ona luzowa przewodu pokarmowego jest dla nich przepuszczalna jedynie w czasie pierwszych 12 (24) godzin ¿ycia (tab. 1.1). Obecno æ przeciwcia³ matczynych powoduje zahamowanie w ci¹gu nastêpnych 3 4 miesiêcy aktywnej produkcji w³asnych przeciwcia³. Dodatkowo, cielê w momencie urodzenia dysponuje niewielk¹ liczb¹ limfocytów B, która zrównuje siê z liczb¹ limfocytów B doros³ego byd³a dopiero po 1 do 5 miesi¹cach. Spowodowana spo¿yciem siary immunizacja zapewnia nie tylko odporno æ humoraln¹, ale tak¿e ze wzglêdu na du¿¹ liczbê komórek w mleku matki odporno æ komórkow¹, wspieraj¹c¹ me-

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

chanizmy odporno ci miejscowej b³ony luzowej przewodu pokarmowego. Ma to szczególne znaczenie, poniewa¿ w czasie ¿ycia wewn¹trzmacicznego przewód pokarmowy jest absolutnie ja³owy, a prawie natychmiast po porodzie nastêpuje jego zasiedlenie bakteriami. W³asna odporno æ komórkowa cielêcia jest w okresie pocz¹tkowym niewydolna ze wzglêdu na oko³oporodowy wyrzut glukokortykoidów (➝ T-limfopenia). U byd³a immunologicznie dojrza³ego limfocyty B (no niki odporno ci humoralnej), powstaj¹ce z komórek macierzystych szpiku po prezentacji antygenu przez makrofagi (transfer informacji), przekszta³caj¹ siê w komórki pamiêci limfocytów B (ryc. 1.20). S¹ one zdolne do rozpoznania raz zaprezentowanego obcego bia³ka przy jego ponownym pojawieniu siê i przekazuj¹ tê zdolno æ komórkom potomnym. Ró¿nicowanie pomiêdzy w³asnym a obcym bia³kiem odbywa siê za pomoc¹ struktur kompleksu zgodno ci tkankowej ( major histocompatibility complex MHC). W przypadku tak¿e pozostaj¹cych w szpiku grasiczozale¿nych limfocytów T (no niki odporno ci komórkowej) rozró¿niamy limfocyty T efektorowe, pomocnicze i supresorowe. Efektorowe komórki T ró¿nicuj¹ siê po kontakcie z antygenem na komórki T pamiêci i komórki-zabójcy ( killer T ). Komórki T pomocnicze wspomagaj¹ komórki B pamiêci w ich przekszta³ceniu w produkuj¹ce immunoglobuliny komórki plazmatyczne i przyczyniaj¹ siê do aktywacji makrofagów. Komórki T supresorowe mog¹ hamowaæ tworzenie przeciwcia³ przez uwalnianie limfokin. Komórki-zabójcy s¹ zdolne do pozakomórkowego niszczenia komórek (cytolizy) za po rednictwem antygenu, pochodz¹ one nie tylko od komórek T, ale powstaj¹ tak¿e z innych populacji komórkowych. Po ród immunoglobulin rozró¿nia siê poszczególne klasy (tab. 1.1): ➤ IgG1 s¹ dominuj¹cymi w siarze wydzielniczymi przeciwcia³ami. IgG1 i IgG2 maj¹ dodatkowo znaczenie w lokalnej odporno ci b³on luzowych przewodu pokarmowego i uk³adu oddechowego. Tworzone s¹ w ramach czynnej immunizacji parenteralnej i stanowi¹ oko³o 90% immunoglobulin surowicy. ➤ IgM to gamma-globuliny wczesne , tworzone natychmiast po zaka¿eniu, wystêpuj¹ prawie wy³¹cznie w wietle naczyñ, ich udzia³ w ród immunoglobulin wynosi 10 12%. ➤ IgA to pó ne przeciwcia³a, stanowi¹ce tylko 3% immunoglobulin surowicy. Odgrywaj¹ one de-

cyduj¹c¹ rolê w miejscowej odporno ci przeciwzaka nej dróg oddechowych i przewodu pokarmowego (zbudowane s¹ z dwóch cz¹steczek bia³ek po³¹czonych ³¹cznikiem o czynno ci wydzielniczej). We krwi wystêpuj¹ bez czê ci ³¹cz¹cej. Ich produkcja powodowana jest czynnym pobudzeniem tkanki limfatycznej, skojarzonej z przewodem pokarmowym lub uk³adem oddechowym (GALT lub BALT). ➤ IgE jest zwi¹zanym z komórk¹ homocytotropowym przeciwcia³em, pojawiaj¹cym siê w reakcjach alergicznych typu wczesnego (natychmiastowych). Poza wymienionymi elementami odporno ci komórkowej i humoralnej do wa¿nych zadañ uk³adu odporno ciowego nale¿¹ tak¿e dzia³ania makrofagów (chemotaksja, fagocytoza, zabijanie wewn¹trzkomórkowe, wydzielanie i bezpo rednia cytotoksyczno æ). Centralnymi narz¹dami uk³adu odporno ciowego s¹ szpik kostny i grasica, natomiast narz¹dami obwodowymi s¹ ledziona, wêz³y ch³onne, migda³ki i tkanka limfoidalna sprzê¿ona z b³onami luzowymi, zwana GALT [ gut-associated lymphoid tissue kêpki Peyera i wêz³y ch³onne krezkowe (odpowiedniki torby Fabrycjusza u ssaków)] oraz BALT ( bronchus-associated lymphoid tissue struktury limfatyczne b³ony luzowej oskrzeli i wêz³y ch³onne p³uc). Mediatorami uk³adu odporno ciowego s¹ uwalniane w przypadku reakcji immunologicznej humoralne cytokiny limfocytów T oraz mediatory uwalniane przez monocyty, komórki tuczne i makrofagi. W przypadku ponownej ekspozycji na znany ju¿ antygen dochodzi do kompleksowej humoralnej i komórkowej reakcji odporno ciowej, która w warunkach prawid³owych chroni organizm przed uszkodzeniami. Odporno æ podtrzymywan¹ przez znajduj¹ce siê w organizmie niewielkie ilo ci czynnika zaka nego lub paso¿ytów nazywamy preimmunizacj¹ (np. babeszjoza). Zbyt s³aba (niewydolna), zahamowana (immunosupresja), nadmierna (hiperergiczna wzglêdnie alergiczna) albo skierowana przeciw w³asnemu bia³ku, b³êdnie postrzeganemu jako obce (autoagresja), reakcja antygen-przeciwcia³o powoduje natychmiastow¹ ochronê przeciwzaka n¹, nadwra¿liwo æ lub chorobê z autoagresji. ➤ Niedobór immunologiczny. Dziedziczne zaburzenie wch³aniania cynku przebiega z postêpuj¹c¹ atrofi¹ grasicy, a tym samym z zahamowaniem reakcji immunologicznych, w których udzia³ bior¹ limfocyty T. Cielêta dotkniête t¹ wad¹ maj¹ sk³onno æ do zaka¿eñ skóry, dróg

1.2 Podzia³ chorób byd³a wed³ug ich lokalizacji i przyczyn

szpik kostny

komórka macierzysta pierwotne narz¹dy limfatyczne

odpowiednik torby Fabrycjusza = GALT

grasica

wtórne narz¹dy limfatyczne ( ledziona, wêz³y ch³onne, migda³ki, kêpki Peyera)

recyrkulacja: limfocyty pamiêci

limfocyty T

limfocyty B prezentacja antygenu makrofagi

limfocyty T efektorowe

interleukina

limfocyty T pomocnicze

limfocyty T cytotoksyczne

limfocyty T supresorowe

odporno æ komórkowa

komórka plazmatyczna

IgM

IgG

IgA

odporno æ humoralna

Rycina 1.20 Rozwój i sposób dzia³ania limfocytów T i B, tzn. odporno ci humoralnej i komórkowej u byd³a. (Zmodyfikowane na podstawie: Pellerin i Rapp, 1983).

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a Tabela 1.1 Prawid³owa zawarto æ immunoglobulin w surowicy krwi doros³ego byd³a oraz w mleku i siarze (zebrano na podstawie pi miennictwa) Rodzaj p³ynu

Klasa immunoglobulin IgG1

IgG2

IgM

IgA

Siara (mg/ml)*:

30 82

2 4

3 12

2 15

Mleko (mg/ml):

0,3 1,2

0,04 0,06

0,04 0,15

0,05 0,11

Surowica krwi (mg/ml):

6,0 15,1

5,0 13,5

0,6 4,3

0,06 1,0

~ 20

2,0 3,5

Okres pó³trwania w surowicy (w dniach):

* Przeciwcia³a przekazane cielêciu z siar¹ klas IgG, IgM, IgA ulegaj¹ zmetabolizowaniu po 100, 24 lub 14 dniach.

oddechowych i przewodu pokarmowego, które ustêpuj¹ w ci¹gu kilku miesiêcy po podaniu dodatkowych dawek cynku. ➤ Mianem tolerancji immunologicznej okre la siê stan, w którym system odporno ciowy nie rozpoznaje jako obcego okre lonego antygenu (np. niecytopatogennego wirusa BVD) i nie tworzy przeciwko niemu przeciwcia³, co powoduje ¿e zaka¿enie istnieje przez ca³y okres ¿ycia zwierzêcia i rozprzestrzenia siê dalej, poniewa¿ do infekcji dosz³o ju¿ w czasie rozwoju p³odowego, czyli w czasie gdy zwierzê nie by³o jeszcze immunokompetentne (➝ zaka¿enie przetrwa³e). ➤ Immunosupresja to przemijaj¹ce zahamowanie odporno ci humoralnej oraz komórkowej spowodowane na skutek stresu rodowiskowego, niedotlenienia noworodków, odstawienia od wymienia, transportu, przepe³nienia obory, obci¹¿enia klimatycznego, zabiegu usuwania rogów, kastracji, przewlek³ej ekspozycji na toksyny, zastosowania glikokortykosterydów lub antybiotyków albo w wyniku niektórych zaka¿eñ wirusowych. Przyk³adem ostatniej z wymienionych sytuacji mo¿e byæ postnatalne zaka¿enie immunokompetentnych ciel¹t oraz m³odego byd³a wirusem BVD i powodowane przez niego przemijaj¹ce upo ledzenie odporno ci komórkowej. Zwierzêta takie w czasie zaka¿enia tym patogenem s¹ szczególnie podatne na zaka¿enia towarzysz¹ce i nadka¿enia innymi mikroorganizmami wywo³uj¹cymi schorzenia uk³adu oddechowego oraz przewodu pokarmowego (➝ choroby przebiegaj¹ce z biegunk¹ lub enzootyczna bronchopneumonia). Praktyczne znaczenie charakteryzuj¹cego siê szerokim tropizmem komórkowym wirusa niedoboru immunologicznego byd³a (BIV) dla zdrowotno ci tych zwierz¹t nie zosta³o dotychczas poznane.

➤ Reakcje nadwra¿liwo ci. W ród chorób powodowanych nadmiern¹ reakcj¹ uk³adu odporno ciowego rozró¿niamy 4 typy reakcji alergicznych lub hiperergicznych zale¿nych od udzia³u mechanizmów reakcji humoralnych i/lub komórkowych. W praktyce nie zawsze mo¿liwe jest ostre odgraniczenie poszczególnych reakcji. ➤➤ Nadwra¿liwo æ typu I charakteryzuje siê szybko wystêpuj¹c¹ reakcj¹ zapaln¹ typu natychmiastowego, powi¹zan¹ z cytotropowymi przeciwcia³ami klasy IgE, maj¹c¹ charakter miejscowy (atopia) lub uogólniony (anafilaksja). U byd³a do atopowych reakcji natychmiastowych zalicza siê alergiczny ziarninak nosa, alergiczny obrzêk tchawicy, alergiczny ochwat racic, alergiê pokarmow¹ na bia³ko sojowe i, prawdopodobnie, eozynofilowe zapalenie miê ni. Pokrzywkê wystêpuj¹c¹ bezpo rednio po szczepieniu, przetoczeniu krwi, podaniu leków czy podskórnym zmia¿d¿eniu larw gzów oraz przy tzw. alergii mlecznej uwa¿a siê za natychmiastow¹ reakcjê anafilaktyczn¹. ➤➤ Nadwra¿liwo æ typu II jest reakcj¹ cytotoksyczn¹ pomiêdzy uszkadzaj¹cymi komórki przeciwcia³ami klasy IgG i IgM, a okre lonymi w³asnymi komórkami organizmu, maj¹cymi na swej powierzchni specyficzny antygen powierzchniowy. Przyk³adami z dziedziny bujatrii s¹, powodowane zazwyczaj wcze niejszym leczeniem matki obc¹ krwi¹ (transfuzja, leczenie przeciwpaso¿ytnicze) i wystêpuj¹ce po pobraniu siary, ¿ó³taczki izoerytrolityczne nowo narodzonych ciel¹t, jak i powodowane przetoczeniem krwi reakcje typu pó nego wywo³ane hemoliz¹ krwi. Prawdopodobnie tak¿e amyloidoza nerek i insulinozale¿na cukrzyca byd³a wywo³ane s¹ przez mechanizmy autoagresyjne.

1.2 Podzia³ chorób byd³a wed³ug ich lokalizacji i przyczyn

➤➤ W nadwra¿liwo ci typu III kompleksy immunologiczne powsta³e w wyniku reakcji antygenu z przeciwcia³em, po aktywacji dope³niacza, odk³adaj¹ siê w tkankach, co prowadzi w konsekwencji do uszkodzenia tkanek w okre lonych narz¹dach. ➤➤ Nadwra¿liwo æ typu IV powodowana jest przez uczulone limfocyty T, które przy powtórnym kontakcie z antygenem uwalniaj¹ limfokiny. Limfokiny podtrzymuj¹ reakcjê komórkow¹ i dopiero po kilku godzinach (czyli z opó nieniem) wywo³uj¹ reakcjê nadwra¿liwo ci. W praktyce spotyka siê j¹ po powtarzanych szczepieniach przeciwko pryszczycy, szczepionk¹ o okre lonym sk³adzie. Objawia siê ona po 2 dniach do 3 tygodni od szczepienia pojawieniem siê twardego, ograniczonego, s¹cz¹co-strupiastego wyprysku w okolicy wymienia, worka mosznowego, krocza, ud, luzawicy i przedpiersia.

trobowej (kontrola w skali stada). W fazie prób znajduj¹ siê metody biologii molekularnej i próby ródskórne.

1.2.4 Choroby paso¿ytnicze

■ Zapobieganie. W zapobieganiu inwazjom paso¿ytów zwi¹zanych z sezonem pastwiskowym (motylica w¹trobowa, nicienie p³ucne, nicienie ¿o³¹dkowo-jelitowe) osi¹gniêto istotne postêpy, dziêki konsekwentnej melioracji pastwisk, uwzglêdnieniu biologii paso¿ytów przy wypasaniu (kolejno æ wypasania m³odych i starszych zwierz¹t, dzielenie pastwisk i ich zmiany, higiena poide³) i planowaniu dzia³añ profilaktycznych w cyklu produkcyjnym. W zapobieganiu diktyokaulozie stosuje siê doustne szczepionki ze sterylizowanych promieniowaniem RTG larw robaków p³ucnych. Prowadzone w niektórych krajach urzêdowe zwalczanie hypodermozy doprowadzi³o do istotnego zmniejszenia jej nasilenia. Masowe utrzymanie byd³a w ciep³ych i wilgotnych oborach wolnostanowiskowych usposabia do ciê¿kich inwazji paso¿ytami zewnêtrznymi, szczególnie wierzbowcami.

n Znaczenie. W ci¹gu ostatnich 30 lat nast¹pi³ istotny postêp w badaniach naukowych i praktyce, przyczyniaj¹cy siê do zwiêkszenia wiedzy o tych chorobach i zmniejszenia strat powodowanych przez nie. Dotyczy to m.in. odkrycia zimowej hipobiozy larw Ostertagia ostertagi i Dictyocaulus viviparus oraz cyklu paso¿ytniczego krypto-, sarko- i neosporidiów oraz motyliczki w¹trobowej. Dodatkowo wyja niono rolê premutacji w odporno ci przeciwpaso¿ytniczej oraz zale¿no ci pomiêdzy warunkami klimatycznymi, a przebiegaj¹cymi poza organizmem zwierzêcym fazami cyklu rozwojowego paso¿ytów (tzn. wp³yw warunków pogodowych na potencja³ paso¿ytniczy). Pomimo tego inwazje paso¿ytnicze szczególnie w postaci podklinicznej maj¹ praktyczny wp³yw na produkcyjno æ w chowie byd³a (➝ zmniejszenie spo¿ycia karmy i jej przyswajania, spadek wydajno ci mlecznej i miêsnej, obni¿enie p³odno ci, uszkodzenia tkankowe, dzia³anie immunosupresyjne). ■ Rozpoznawanie. W diagnostyce inwazji paso¿ytniczych stosowane s¹ ró¿ne metody serologiczne (IFA, ELISA, IHA, OA), u¿ywane do stwierdzenia przeciwcia³ skierowanych przeciwko babesziom, anaplazmom, teileriom, rzêsistkom, sarkocystom, tasiemcom i motylicy w¹-

■ Leczenie. W leczeniu i metafilaktyce chorób paso¿ytniczych oraz zwi¹zanym z tym zmniejszeniem produkcyjno ci, stosuje siê wiele skutecznych leków, np. benzoimidazole dzia³aj¹ce zabójczo na nicienie i przywry, czy iwermektynê dzia³aj¹c¹ na paso¿yty wewnêtrzne i zewnêtrzne. Praktyczne znaczenie maj¹ nowe formy leków u³atwiaj¹ce ich podanie ( spray on , pour on , spot on ) oraz pozwalaj¹ce na powolne, stopniowe uwalnianie tych rodków (kolczyki uszne, tabletki o przed³u¿onym dzia³aniu, kêsy komorowe, folie kanapkowe slow , pulsed lub controlled release systems ). W przypadku ich zastosowania nale¿y uwzglêdniæ nie tylko efektywno æ i koszty leków, ale tak¿e nak³ad pracy zwi¹zany z ich zastosowaniem.

1.2.5 B³êdy ¿ywieniowe, zaburzenia przemiany materii, choroby niedoborowe i zatrucia

Definicja, przyczyny. Wymienione w nag³ówku choroby , okre lane tak¿e odpowiednimi nozologicznymi mianami trofo-, metabolo-, karencjopatii oraz intoksykacji, s¹ trudne do rozgraniczenia.

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

➤ Choroby powodowane b³êdami ¿ywieniowymi to schorzenia wywo³ane g³odzeniem, brakiem wody, jednostronnym ¿ywieniem, nadmiernym spo¿yciem lub pobraniem zepsutej karmy, co powoduje zaburzenia fermentacji przed¿o³¹dków, niestrawno æ, kwasicê lub zasadowicê trawienn¹. Ciê¿szy przebieg wymienionych przypadków klinicznie przypomina obraz zatrucia. W wywiadzie i na podstawie badania rodowiska stwierdza siê zazwyczaj: nadmiern¹ obsadê obory lub pastwiska (niedobory karmy, szczególnie zim¹, wczesn¹ wiosn¹ lub na przednówku), d³ugotrwa³e niekorzystne warunki pogodowe (niedostateczny wzrost ro lin ➝ nieurodzaj ➝ niekorzystne warunki pozyskiwania i sk³adowania ➝ utrata substancji od¿ywczych i rozwój substancji szkodliwych) i/lub brak w³a ciwego nadzoru nad zwierzêtami (nieprzeszkolony personel ➝ problem dni wolnych od pracy, brak porz¹dku w zak³adzie ➝ wolny dostêp do niew³a ciwej karmy). ➤ Zaburzenia przemiany materii wywo³ywane s¹ przeci¹¿eniem procesów metabolicznych i z tego wzglêdu dotycz¹ g³ównie krów o wysokiej wydajno ci mlecznej (np. ketoza lub pora¿enie poporodowe z niedoboru wapnia). W sytuacji nasilonego wystêpowania takich przypadków w stadzie, przyczyny nale¿y raczej szukaæ w b³êdach ¿ywieniowych ni¿ w indywidualnych predyspozycjach zwierzêcia. Zaburzenia przemiany materii powodowane nabytym rozkojarzeniem sterowania hormonalnego (np. cukrzyc¹) s¹ niezale¿ne od ¿ywienia i bardzo rzadkie u byd³a. Dodatkowo u tego gatunku zwierz¹t mog¹ wyst¹piæ choroby spichrzeniowe, powodowane dziedzicznym defektem enzymatycznym, w których nie dochodzi do rozk³adu i wydalania okre lonych produktów przemiany materii, lecz do ich odk³adania w niektórych tkankach (np. mózgu), co wywo³uje typowe objawy kliniczne. ➤ Choroby niedoborowe s¹ nastêpstwem niedostatecznej poda¿y lub przyswajania witamin, makro- i mikroelementów. Przyk³adem mo¿e byæ wrodzona lub nabyta w okresie postnatalnym lepota wskutek niedoboru beta-karotenu, krzywica i osteomalacja wywo³ana niedoborem fosforu oraz anemie powodowane niedoborem ¿elaza, kobaltu czy miedzi. Chorobami takimi dotkniête s¹ g³ównie m³ode zwierzêta w okresie intensywnego rozwoju i cielne krowy. W zale¿no ci od tego, czy pokarm zawiera ma³e ilo ci danej substancji, czy te¿ jej przyswajanie jest upo ledzone na skutek obecno ci substancji antagonistycznych, dokonuje siê roz-

ró¿nienia pomiêdzy niedoborami pierwotnymi i wtórnymi. Poza tym mo¿na mieæ do czynienia z uwarunkowanym dziedzicznie zaburzeniem wch³aniania jelitowego (np. zespó³ z³ego wch³aniania cynku), które mo¿e imitowaæ niedostateczne zaopatrzenie pokarmowe w sk³adniki niezbêdne. ➤ Zatrucia egzogenne powodowane s¹ zazwyczaj doustnym, rzadziej przezskórnym lub inhalacyjnym pobraniem trucizn. Zatrucia endogenne wywo³ane s¹ substancjami szkodliwymi, powstaj¹cymi w organizmie zwierzêcia. Przyk³adami s¹ zatrucia: o³owiem, azotanami i rodkami jonoforowymi (per os), gazami z gnojowicy i lotnym amoniakiem (inhalacyjne), opadniêcie przez meszki i nastêpstwa uk¹szeñ przez ¿mije (zatrucie przezskórne) oraz toksyczne zapalenie otrzewnej i encefalopatia w¹trobowa (zatrucie endogenne). W przypadku zatruæ egzogennych mamy do czynienia ze strony hodowcy z nieumiejêtno ci¹ obchodzenia siê z substancjami toksycznymi i nieznajomo ci¹ ich szkodliwo ci, a ze strony zwierzêcia z niedoborami chlorku sodu i elementów ladowych oraz ciekawo ci¹ wiata powoduj¹c¹ obw¹chiwanie i oblizywanie wszystkiego co nowe w ich otoczeniu. ■ Wystêpowanie, znaczenie. Choroby nale¿¹ce do wy¿ej wymienionej grupy mog¹ wystêpowaæ jako pojedyncze przypadki, w skali ca³ego stada, regionalnie lub sezonowo. Praktycznie w ci¹gu ostatnich 30 lat punkt ciê¿ko ci przesun¹³ siê w kierunku metabolopatii, szczególnie zespo³u mobilizacji tkanki t³uszczowej (zespó³ t³ustej krowy ) i hipokalcemicznego pora¿enia poporodowego obie te choróby zaliczamy do ergopatii powodowanych wysok¹ wydajno ci¹. W Europie, w poszczególnych gospodarkach narodowych szkody powodowane b³êdami ¿ywieniowymi i zaburzeniami przemiany materii s¹ o wiele wiêksze ni¿ te wywo³ane niedoborami i zatruciami. Niemniej zbyt pó no rozpoznane niedobory lub zatrucia równie¿ mog¹ byæ przyczyn¹ wymiernych strat. ■ Rozpoznanie. W ramach niniejszej ksi¹¿ki omówione zostan¹ najwa¿niejsze zatrucia, ich obraz kliniczny, jak równie¿ rodzaje i sposoby pobierania prób do badañ przy¿yciowych i po miertnych oraz warto ci referencyjne konieczne do oceny wyników badañ. W przypadku zachorowañ mog¹cych mieæ znaczenie cywilnoprawne konieczne jest uwzglêdnienie w rozpoznaniu ró¿nicowym chorób o podobnym przebiegu, ale innej etiologii.

1.2 Podzia³ chorób byd³a wed³ug ich lokalizacji i przyczyn

Nota bene: oprócz dzikich prze¿uwaczy, tak¿e byd³o u¿ywane jest do biomonitoringu rozprzestrzeniania niektórych trucizn rodowiskowych (metale ciê¿kie, rodki ochrony ro lin, opad radioaktywny). ■ Leczenie. W przypadku zachorowañ w stadach spowodowanych b³êdami ¿ywieniowymi, niedoborami czy zatruciami na podstawie wyniku badania klinicznego nale¿y wybraæ sztuki, u których leczenie rokuje powodzenie. Pozosta³e sztuki trzeba poddaæ ubojowi z konieczno ci, z uwzglêdnieniem prawa dotycz¹cego ochrony zwierz¹t i ochrony konsumentów oraz czynników ekonomicznych, lub, je¿eli zgodnie z przepisami dotycz¹cymi higieny miêsa nie mo¿emy spodziewaæ siê mo¿liwo ci pozyskania miêsa, poddaæ eutanazji. Generalnie nale¿y postêpowaæ wed³ug podanych ni¿ej zasad. ➤ B³êdy ¿ywieniowe i zatrucia. Uniemo¿liwiæ dalsze pobieranie nietolerowanej lub truj¹cej karmy oraz wody i zmieniæ paszê na nieszkodliw¹. W przypadku wielu zatruæ, jakie wystêpuj¹ u byd³a, nie ma dostêpnych specyficznych odtrutek, w zwi¹zku z czym leczenie opiera siê na podawaniu leków dzia³aj¹cych objawowo i wykonaniu w³a ciwych do sytuacji zabiegów pielêgnacyjnych. Zazwyczaj nale¿y spróbowaæ przy pieszyæ wydalanie trucizn. Dodatkowo powinno siê obj¹æ obserwacj¹ sztuki sprawiaj¹ce wra¿enie zdrowych, co umo¿liwia wczesne rozpoznanie osobników chorych, mimo przerwania podawania sk³adników szkodliwych. ➤ Zaburzenia przemiany materii i choroby niedoborowe. Ustaliæ nale¿y braki w zaopatrzeniu oraz uzupe³niæ je za pomoc¹ odpowiednich preparatów lub karmy. W przypadku karencjopatii (chorób niedoborowych) dotyczy to tak¿e zwierz¹t klinicznie zdrowych. ■ Zapobieganie. Polega na wyja nieniu hodowcy przyczyn i przebiegu powodowanych przez niego b³êdów ¿ywieniowych, zaburzeñ metabolicznych, chorób niedoborowych i zatruæ, oraz sposobu ich zapobiegania. Zaleca siê regularn¹ kontrolê profilu metabolicznego , je¿eli obejmuje on parametry istotne dla danego stada. W wielkich stadach wskazane jest odnotowanie danych o miesi¹cach pobytu i ¿ywieniu poszczególnych grup zwierz¹t, jak równie¿ u¿yciu leków, rodków dezynfekcyjnych, nawozów, rodków ochrony ro lin oraz innych substancji chemicznych, mog¹-

cych wyja niæ przyczyny b³êdów ¿ywieniowych czy zatruæ (patrz: zatrucia o³owiem, jadem kie³basianym). wiadomo æ zagro¿eñ dla rodowiska powodowanych ró¿nymi substancjami jest najlepsz¹ profilaktyk¹ zatruæ.

1.2.6 Choroby powodowane wysok¹ produkcyjno ci¹, warunkami utrzymania i rodowiska oraz zaburzeniami w zachowaniu

Definicja. Istotê wy¿ej wymienionych chorób mo¿na okre liæ w sposób nastêpuj¹cy: ➤ Choroby powodowane wysok¹ wydajno ci¹, tzw. ergopatie, nazywane s¹ tak¿e chorobami produkcyjnymi. Wywo³uje je brak zbilansowania pomiêdzy wydajno ci¹ mleczn¹, miêsn¹ i/lub reprodukcj¹ a sk³adnikami dostarczanymi z karm¹ i z w³asnych rezerw organizmu, z tego wzglêdu mo¿na te¿ je nazwaæ chorobami metabolicznymi (metabolopatie). Ich wystêpowanie wskazuje na to, ¿e uwarunkowana genetycznie produktywno æ jest wy¿sza ni¿ pozwala na to aktualna dawka pokarmowa. Przyk³adami takich chorób s¹: pierwotna ketoza, tê¿yczka pastwiskowa i hipokalcemiczne pora¿enie poporodowe. ➤ Mianem technopatii okre lamy choroby powstaj¹ce wskutek b³êdów w urz¹dzeniu budynków inwentarskich (stan powierzchni komunikacyjnych i stanowisk, urz¹dzeñ uwi¹zowych i do usuwania obornika, szeroko æ miejsc karmienia, g³êboko æ koryt, pod³ogi rusztowe wzglêdnie szczelinowe). Tego rodzaju choroby pojawiaj¹ siê zazwyczaj po pierwszym zasiedleniu nowo wybudowanych obór lub po modernizacji starych budynków. Niekiedy staj¹ siê one wrêcz problemem w skali stada, wp³ywaj¹cym na produkcyjno æ i stawiaj¹cym pod znakiem zapytania rentowno æ hodowli. Przyk³adem mog¹ byæ czêsto wystêpuj¹ce uszkodzenia narz¹du ruchu (przetarcia rogu podeszwowego lub niedostateczne cieranie racic, pierwotne zzucie puszki racicowej, odle¿yny itp.). Technopatiami s¹ tak¿e osteoartroza i osteochondroza, oderwanie ciêgna Achillesa od guza piêtowego, z³amania nasady dalszej ródrêcza/ ródstopia, martwica ogona u opasów

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

i osteoartroza u starych buhajów. Technopatie mog¹ tak¿e pojawiaæ siê przy wprowadzeniu nowoczesnych technik karmienia i udoju. ➤ Ekopatiami nazywamy choroby powodowane obci¹¿eniami i uszkodzeniami wywo³anymi przez warunki rodowiska. Chodzi tu zazwyczaj o nastêpstwa intensywnego utrzymania du¿ej liczby zwierz¹t w niewielkich pomieszczeniach, przyk³adami mog¹ byæ enzootyczna bronchopneumonia wywo³ana z³ymi warunkami klimatycznymi w oborze, ale tak¿e zapalenie skóry palców, grzybice ciel¹t, wierzb byd³a opasowego, dermatofiloza i wiele innych. ➤ Etopatie. Zgodnie z zasad¹ pokrywania zapotrzebowania i zapobiegania szkodom, nale¿y tak¿e w zapewnieniu dobrostanu zwierz¹t uwzglêdniæ w³a ciwy dla danego gatunku rodzaj zachowania. W przypadku byd³a dotyczy to zachowañ lokomocyjnych, eksploracyjnych i ustalaj¹cych hierarchiê stada, ale tak¿e tych powodowanych warunkami rodowiska, trawiennych, eliminacyjnych, rekreacyjnych, reprodukcyjnych, socjalnych oraz nawyków pielêgnacyjnych. Obecnie uznanie znajduje pogl¹d, ¿e optymalny stan si³ obronnych organizmu i wydajno æ produkcyjn¹ mo¿na zapewniæ tylko wtedy, gdy spe³nia siê potrzeby etologiczne zwierz¹t. Pomijanie ich mo¿e powodowaæ powstawanie tzw. narowów , tzn. klinicznie objawiaj¹cych siê etopatii, wp³ywaj¹cych na zmniejszenie rentowno ci hodowli. S¹ to g³ównie motoryczne stereotypy bêd¹ce zaburzeniami zachowania (zdajanie mleka, lizawo æ). Zostanie im po wiêcony oddzielny rozdzia³. ■ Rozpoznanie. W rozpoznawaniu i wyja nianiu etiologii wymagana jest cis³a wspó³praca lekarza i hodowcy. Obejmuje ona ci¹g³y nadzór nad stadem i pojedynczymi zwierzêtami, co do ich produktywno ci, zdrowotno ci i zachowania. Do zbierania danych najbardziej przydatne jest stosowanie technik komputerowych. Obie strony s¹ równie¿ zobowi¹zane do informowania siê na bie¿¹co o nowych ergo-, techno-, eko-, i etopatiach. ■ Rokowanie. W przypadku zwiêkszonej czêstotliwo ci wystêpowania techno- i ekopatii w stadzie, nale¿y postawiæ sobie pytanie na temat mo¿liwo ci zapobiegania im, a tak¿e uwarunkowaniach wynikaj¹cych z Ustawy o ochronie zwierz¹t. § 2 tego dokumentu mówi, ¿e kto hoduje, opiekuje siê lub powierzono mu opiekê nad zwie-

rzêciem musi mu zapewniæ opiekê i pielêgnacjê odpowiedni¹ dla gatunku i potrzeb. Nie mo¿e ograniczaæ mo¿liwo ci ruchu w³a ciwego dla danego gatunku tak, ¿e powoduje to ból lub cierpienia i uszkodzenia, którym mo¿e zapobiec i musi dysponowaæ wiedz¹ o w³a ciwym ¿ywieniu, pielêgnacji i w³a ciwym utrzymaniu zwierz¹t . ■ Leczenie, zapobieganie. Profilaktyka oraz leczenie ergo-, techno-, eko- i etopatii musi uwzglêdniaæ ich patogenezê, tzn. oprócz wskazanego w danym wypadku zastosowania leków lub zabiegów chirurgicznych, nale¿y tak¿e podj¹æ dzia³ania maj¹ce na celu usuniêcie czynników usposabiaj¹cych do wyst¹pienia choroby. Trzeba tu wspomnieæ o dopasowaniu ¿ywienia do poziomu wydajno ci oraz usuniêciu niedoci¹gniêæ w wyposa¿eniu obory, b³êdów klimatycznych lub warunków utrzymania wywo³uj¹cych etopatie. Bli¿sze szczegó³y umieszczone zosta³y w rozdzia³ach po wiêconych chorobom z tej grupy.

1.2.7 Choroby o pod³o¿u wieloczynnikowym, problemy w skali stada i nowo pojawiaj¹ce siê choroby byd³a Wy¿ej wymienione okre lenia mo¿na scharakteryzowaæ w nastêpuj¹cy sposób: ➤ Pojêciem choroby wieloczynnikowe obejmuje siê schorzenia, do których patogenezy przyczyniaj¹ siê nie tylko czynniki mikrobiologiczne jako element g³ówny lub wik³aj¹cy, ale tak¿e czynniki towarzysz¹ce i usposabiaj¹ce, g³ównie rodowiskowe. Powoduje to, ¿e takie choroby przy wspó³dzia³aniu czynników usposabiaj¹cych (kofaktorów) mog¹ wystêpowaæ w stadzie ze zwiêkszon¹ czêstotliwo ci¹. Wzorcowym przyk³adem s¹ tutaj biegunki ciel¹t, noworodków, enzootyczna bronchopneumonia i martwica koñca ogona. Ostatnie badania wykaza³y, ¿e praktycznie wszystkie, tak¿e niezaka ne choroby byd³a, po dok³adnym zbadaniu ich sposobu powstawania, maj¹ pod³o¿e kompleksowe. I tak, wystêpowanie oraz przebieg urazowego zapalenia czepca zale¿ne s¹ od wielu czynników: szybko ci spo¿ywania karmy, higieny pasz, zastosowanych profilaktycznie magnesów, d³ugo-

1.2 Podzia³ chorób byd³a wed³ug ich lokalizacji i przyczyn

ci, grubo ci i kszta³tu po³kniêtego metalowego cia³a obcego, kierunku perforacji i jej g³êboko ci, rodzaju wik³aj¹cych drobnoustrojów ropotwórczych i martwicowych oraz si³ obronnych organizmu. W przypadku ka¿dej choroby istniej¹ czynniki zarówno usposabiaj¹ce, jak i hamuj¹ce rozwój schorzenia zostan¹ one przedstawione w opisie patogenezy chorób. Znajomo æ i uwzglêdnienie tych czynników ochronnych i szkodliwych maj¹ znaczenie praktyczne dla efektywnego leczenia, szczególnie jednak dla odpowiedzialnej profilaktyki w ramach opieki nad stadem. ➤ Pod pojêciem problemy w skali stada rozumiemy czêsto niewyja nion¹, zwiêkszon¹ czêstotliwo æ wystêpowania choroby trudnej do opanowania za pomoc¹ najczê ciej stosowanych leków. To okre lenie obejmuje zaniedbania ze strony hodowcy i/lub lekarza weterynarii, m.in. niedostateczn¹ kontrolê warunków rodowiska (dotycz¹c¹ warunków oborowych i pastwiskowych, klimatu pomieszczeñ i ich higieny), niedobory jako ciowe i ilo ciowe pokarmu i wody, nieregularny nadzór nad zwierzêtami lub jego brak, przeoczenie lub b³êdn¹ ocenê wyników badania pojedynczych zwierz¹t i ca³ego stada. Zrozumia³e jest, ¿e w przypadku takich, utrzymuj¹cych siê stale lub ci¹gle nawracaj¹cych chorób nie nale¿y oczekiwaæ poprawy do momentu ustalenia przyczyny i jej usuniêcia. Bli¿sze informacje na ten temat podano w odpowiednich rozdzia³ach. ➤ Niektóre nowo pojawiaj¹ce siê choroby byd³a, pomimo starañ praktyków i naukowców, nie zosta³y dostatecznie poznane. Takie pozornie nowe i wcze niej nieznane schorzenia mog¹ mieæ pod³o¿e zaka ne lub paso¿ytnicze (np. choroba Akabane, wzglêdnie neosporoza), toksyczne (np. crooked calf disease i choroba hien ) lub s¹ powodowane czynnikiem dziedzicznym (jak niedobór adhezji leukocytów czy zespó³ z³ego wch³aniania cynku). Mog¹ byæ one tak¿e powodowane czynnikami ¿ywieniowymi, wzglêdnie warunkami utrzymania, np. przemieszczenia przed¿o³¹dków, które wyst¹pi³y ze wzmo¿on¹ czêsto ci¹ na skutek selekcji w kierunku zwiêkszenia mleczno ci oraz zwiêkszonej intensywno ci ¿ywienia z zastosowaniem kiszonki z kukurydzy, czy te¿ wystêpuj¹ce, w zwi¹zku z utrzymaniem na pod³ogach szczelinowych, zapalenie skóry palców u krów mlecznych. G¹bczasta encefalopatia byd³a powodowana jest wrêcz przez nowy rodzaj czynnika zaka nego (priony). W sprzyjaj¹cych

warunkach takie nowe jednostki chorobowe ( emerging diseases ) mog¹ gwa³townie nabieraæ znaczenia i powodowaæ powa¿ne szkody w gospodarce narodowej. Za pomoc¹ niniejszej ksi¹¿ki spróbujemy przybli¿yæ aktualny stan wiedzy o chorobach byd³a, które pojawi³y siê w ci¹gu ostatnich 30 lat.

1.2.8 Choroby nowotworowe

n Definicja. Choroby nowotworowe dotycz¹ w zale¿no ci od pierwotnej lokalizacji, rodzaju zajêtej tkanki i tendencji do wzrostu jednego lub wielu narz¹dów. Nowotwory ³agodne mog¹ wp³ywaæ mechanicznie na narz¹dy s¹siaduj¹ce; i tak, guzy po³o¿one w pobli¿u prze³yku powoduj¹ po pewnym czasie upo ledzenie prze³ykania, prze¿uwania oraz odbijania i/lub oddychania. Guzy z³o liwe maj¹ tendencjê do naciekania i destrukcji pierwotnie zajêtej tkanki, jak równie¿ do oddzia³ywania wtórnego, przez kontakt i przerzuty drog¹ limfatyczn¹ i hematogenn¹, na odleg³e narz¹dy, których czynno æ z czasem równie¿ ulega silnemu upo ledzeniu. ■ Znaczenie. U byd³a domowego nowotwory i powodowane przez nie choroby, w porównaniu do cz³owieka, psa, konia, kota, wystêpuj¹ rzadko, poniewa¿ zwierzêta te, czêsto ju¿ w m³odym wieku, s¹ poddawane ubojowi, a tak¿e rednia d³ugo æ ¿ycia krów mlecznych wynosi oko³o 5 lat, tym samym wiêkszo æ zwierz¹t nie osi¹ga wieku predysponuj¹cego do wyst¹pienia nowotworów. Jednak choroby nowotworowe byd³a maj¹ znaczenie praktyczne wystêpowanie enzootycznej bia³aczki byd³a ogranicza istotnie eksport zwierz¹t hodowlanych. Inne mog¹ wystêpowaæ w stadzie w sposób powtarzalny, je¿eli nie ustali siê i nie usunie onkogennych warunków rodowiska. Niektóre raki byd³a maj¹ znaczenie w badaniach porównawczych nad nowotworami. ■ Wystêpowanie. Dane, co do czêsto ci pojawiania siê okre lonych typów nowotworów byd³a, ró¿ni¹ siê w zale¿no ci od placówki badawczej, regionu, z którego zbierane s¹ dane i sposobu ich przetwarzania. Za stosunkowo czêsto wystêpuj¹ce uwa¿a siê: w³ókniakobrodawczaki, raka ga³ki ocznej, enzootyczn¹ bia³aczkê byd³a, nowotwory os³onek nerwowych, raka skóry, nowotwory macicy i jajni-

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

ków, nefroblastomê oraz raki i kostniakomiêsaki rogów. Rzadziej spotyka siê inne formy bia³aczki, ródb³oniaki, czerniaki i miêsaki skóry, raki w¹troby, kostniako- i chrzêstniakomiêsaki, guzy ko ci sitowej, raki nadnercza, naczyniaki i naczyniakomiêsaki oraz t³uszczaki. Nale¿y tutaj wspomnieæ, ¿e przypadki nowotworów niepotwierdzone wynikiem badania klinicznego, mikroskopowego i poubojowego nie s¹ przydatne w tworzeniu statystyk wystêpowania nowotworów. Niektóre z nich charakteryzuj¹ siê zwiêkszon¹ czêsto ci¹ wystêpowania lub te¿ pojawiaj¹ siê bardzo rzadko jest to skutkiem powi¹zania pewnych nowotworów z okre lonymi rasami, sposobem utrzymania lub u¿ytkowania, wystêpowania ograniczonego do obszarów, na których stwierdza siê kofaktory onkogenne lub zwalczania z urzêdu pewnych ich form (bia³aczka). Dotyczy to np. raka rogów, raka prze³yku i pêcherza moczowego (³¹czonego z wystêpowaniem i spo¿ywaniem paproci orlicy), raka ga³ki ocznej i sromu (korelacja braku pigmentu i silnego promieniowania UV), czerniaka i czerniakomiêsaka (predyspozycja u ras pigmentowanych na czarno) oraz enzootycznej bia³aczki byd³a doros³ego, obecnie w znacznym stopniu st³umionej w wielu krajach europejskich. ■ Przyczyny. Niektóre nowotwory manifestuj¹ siê ju¿ w momencie porodu (bia³aczka ciel¹t, niektóre ródb³oniaki, czerniaki, guzy z komórek tucznych, guzy z komórek ziarnistych oraz potworniaki), niektóre z nich wydaj¹ siê nawet uwarunkowane dziedzicznie (bia³aczka grasicy, nerwiakow³ókniaki skórne). Inne nowotwory powodowane s¹ zaka¿eniem wirusami onkogennymi (w³ókniakobrodawczaki, enzootycza i bia³aczka limfatyczna byd³a doros³ego, rak ko ci sitowej, rak ga³ki ocznej i sromu), powtarzaj¹cymi siê urazami mechanicznymi (rak rogów, kostniakomiêsak), czynnikami toksycznymi (raki pêcherza, prze³yku, ko ci sitowej, ródb³oniaki) lub dzia³aniem wiat³a s³onecznego (rak ga³ki ocznej i sromu). ■ Objawy, przebieg, rozpoznanie. Rozpoznanie i ocena ³agodno ci lub z³o liwo ci guza opiera siê na obrazie klinicznym podanym w odpowiednich rozdzia³ach niniejszej ksi¹¿ki. Za nowotworem ³agodnym przemawia wyst¹pienie guza pojedynczego, powolny wzrost, dobre odgraniczenie od otaczaj¹cych tkanek, brak sk³onno ci do tworzenia przerzutów i brak zaburzeñ stanu ogólnego. Wyst¹pienie

mnogich guzów i ich szybki wzrost, naciekanie tkanek otaczaj¹cych i tworzenie przerzutów w regionalnych wêz³ach ch³onnych lub innych narz¹dach oraz nasilaj¹ce siê zaburzenia stanu ogólnego (brak apetytu, spadek produkcji mleka, wychudzenie, niekiedy gor¹czka) wskazuj¹ na z³o liwy proces nowotworowy. Wyja nienie przynosi czêsto badanie histopatologiczne bioptatu pobranego z miejsca przej cia tkanki nowotworowej w zdrow¹, konserwowanego 4% paraformaldehydem, a w przypadku nowotworów b³on luzowych tak¿e dziêki badaniu cytologicznemu wymazu. Dotychczas nie opracowano biochemicznych ani immunologicznych markerów nowotworowych przydatnych w diagnostyce. ■ Diagnostyka ró¿nicowa. Pod uwagê nale¿y wzi¹æ przede wszystkim ziarniniaki zaka ne (promienica, nokardioza, gru lica), jak i obrzêki, krwiaki, ropowicê, ropnie i zapalenia kaletek maziowych. ■ Rokowanie, leczenie. W przypadku mnogich nowotworów nie udaje siê uratowaæ warto ci rze nej po uboju. Nowotwory ³agodne powoduj¹ce zaburzenia funkcji daj¹ siê usun¹æ chirurgicznie tak¿e u byd³a. W przypadku nowotworów z³o liwych mo¿liwe jest to tylko w stadiach wczesnych, poniewa¿ ich ca³kowite usuniêcie staje siê trudne lub wrêcz niemo¿liwe ze wzglêdu na brak odgraniczenia od tkanek zdrowych oraz niemo¿no æ wykrycia istniej¹cych ju¿ podklinicznych przerzutów. Wspó³czesne techniki chemio- i radioterapii nie znalaz³y zastosowania u byd³a ze wzglêdów gospodarczych i z powodu przepisów dotycz¹cych higieny zwierz¹t i produktów pochodzenia zwierzêcego. ■ Zapobieganie. Profilaktyka dziedzicznych chorób nowotworowych polega na selekcji hodowlanej, a w przypadku nowotworów o pod³o¿u zaka nym na wykryciu i eliminacji nosicieli. Inne zwalcza siê, eliminuj¹c czynniki szkodliwe, podejrzane o ich wywo³anie (powtarzaj¹ce siê urazy mechaniczne, toksyczne i wp³yw wiat³a s³onecznego).

1.3

Sezonowo æ wystêpowania chorób byd³a

Wiele chorób byd³a, ze wzglêdu na ich patogenezê, wi¹¿e siê z okre lonymi warunkami rodowiska (pobyt w oborze lub na pastwisku, warunki

1.4 Wystêpowanie chorób byd³a uwarunkowane produkcyjno ci¹

pogodowe, stadia wegetacji ro lin pastewnych i truj¹cych, sposób bytowania i namna¿ania mikroorganizmów chorobotwórczych oraz paso¿ytów i wiele innych) i w zwi¹zku z tym ma miejsce wyra ne, sezonowe zwiêkszenie czêsto ci ich pojawiania siê. Regionalnie z tej zale¿no ci w ka¿dym sposobie u¿ytkowania i utrzymania wynikaj¹ kalendarzowe okresy czêstszego wystêpowania okre lonych chorób (tab. 1.2). Znajomo æ tych okresów i ich przyczyn ma praktyczne znaczenie w efektywnej wspó³pracy pomiêdzy lekarzem weterynarii a hodowc¹, np. w planowaniu badañ kontrolnych i diagnostycznych, szczepieñ zapobiegawczych oraz w³a ciwym stosowaniu leków w profilaktyce.

1.4

Wystêpowanie chorób byd³a uwarunkowane produkcyjno ci¹

Specjalizacja w chowie byd³a na okre lone kierunki produkcji i sposoby utrzymania powoduje koncentracjê zwierz¹t w podobnym wieku i o zbli¿onej masie cia³a, a w przypadku osobników ¿eñskich, tak¿e na podobnym stadium cyklu reprodukcyjnego i w takich samych warunkach rodowiskowych. Pojawiaj¹ siê zatem uwarunkowania mog¹ce nasilaæ wystêpowanie pewnych chorób. Wynikaj¹ z tego ró¿norodne spektra obserwowanych najczê ciej schorzeñ, jak pokazuj¹ to nastêpuj¹ce przyk³ady:

Tabela 1.2 Podsumowanie niektórych chorób byd³a o nasilonej sezonowo ci Pora roku wiosna

lato

jesieñ

zima

Czynniki rodowiska usposabiaj¹ce do zachorowañ

Choroby sezonowe

koniec okresu karmienia kiszonkami

listerioza, zatrucie jadem kie³basianym

przeniesienie na pastwisko

miopatia przeci¹¿eniowa, choroby racic, tê¿yczka pastwiskowa, opadniêcie przez kleszcze/babeszjoza, gor¹czka kleszczowa, opadniêcie przez meszki, powodowane obskakiwaniem pora¿enia odbytu, ogona, pêcherza, z³amania ko ci koñczyn pastwiskowe zapalenie rogówki i spojówki, reakcje nadwra¿liwo ci na wiat³o s³oneczne, oderwania strzyków, inwazje paso¿ytów ¿o³¹dkowo-jelitowych

sezon pastwiskowy obory wolnostanowiskowe z pod³ogami szczelinowymi

opasy: martwica koñca ogona

sezon pastwiskowy

rozedma pastwiskowa, zatrucia azotanami, zatrucia ¿o³êdziami i innymi ro linami truj¹cymi, Herpes mamillitis (herpeswirusowe zapalenie strzyków), w cieklizna

powrót do obór

nadmierne karmienie li æmi buraków/kwasica mleczanowa ¿wacza, zatkanie prze³yku, kulawizny koñczyn, enzootyczna bronchopneumonia, w cieklizna

utrzymanie oborowe (sezon wycieleñ, wysoka laktacja, bardziej intensywne ¿ywienie)

krowy mleczne: enzootyczna bronchopneumonia i ciê¿kie porody, poronienia, zmia¿d¿enie strzyków, zaleganie pourazowe, pierwotna i wtórna ketoza oraz zespó³ mobilizacji tkanki t³uszczowej, przemieszczenie i skrêty przed¿o³¹dków, kwasica ¿wacza i inne niestrawno ci, urazowe zapalenie czepca oraz jego nastêpstwa, rozszerzenie jelita lepego i jego przemieszczenie, krwiaki, choroby racic (wrzód Rusterholza), opadniêcie przez wszy, wszo³y i larwy gzów nowo narodzone cielêta: wady genetyczne/zaburzenia rozwojowe, przepukliny pêpkowe i zaka¿enia pêpka, biegunki, bronchopneumonia, martwicowe zapalenie krtani, grzybice, w³ókniakobrodawczaki opasy: opadniêcie przez wszy i wszo³y, wierzb, mechaniczne uszkodzenia aparatu ruchu, zaka¿enie, zakrzepowo-posocznicowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

➤ cielêta i cielêta opasowe: uszkodzenia porodowe, niedotlenienie, zaburzenia rozwojowe o pod³o¿u zaka nym, niedoborowym i toksycznym, biegunki noworodków, infekcje pêpka, nawrotowe wzdêcia, choroby przed¿o³¹dków, enzootyczna bronchopneumonia i dyfteroidalne zapalenie krtani, enzootycza dystrofia miê niowa, martwica kory mózgu, anemia z niedoboru ¿elaza, tê¿yczka ciel¹t, grzybica, infestacje paso¿ytami ³¹kowymi, zatrucia; ➤ krowy mleczne: wewn¹trzmaciczne uszkodzenie p³odu, zaburzenia poporodowe, odmiedniczkowe zapalenie nerek, hipokalcemiczne pora¿enie poporodowe, ketoza, zespó³ mobilizacji tkanki t³uszczowej, przemieszczanie przed¿o³¹dków i ich skrêty, zapalenie gruczo³u mlekowego i egzema zgiêciowa, niestrawno ci na tle urazowym i ¿ywieniowym, powodowane utrzymaniem w oborze lub na pastwisku choroby racic i koñczyn, tê¿yczka pastwiskowa, rozedma pastwiskowa; ➤ krowy matki i mamki: urazy pastwiskowe, ostre wzdêcie ¿wacza (przed¿o³¹dków), pastwiskowe zapalenie rogówki, opadniêcie przez gzy, robaki ¿o³¹dkowo-jelitowe i kleszcze, tê¿yczka z niedoboru magnezu, rozedma pastwiskowa, choroby skóry wymienia, ketoza krów;

➤ buhaje i ja³ówki opasowe: st³uszczenie w¹troby wywo³ane stresem transportowym, enzootyczna bronchopneumonia, kwasica mleczanowa ¿wacza i inne b³êdy ¿ywieniowe, fusonekrobacilloza w¹troby, martwica koñcówki ogona, zaka¿enie zakrzepowo-posocznicowe, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, miê niochwat pora¿enny, zerwanie w³ókien miê ni podudzia, pora¿enie tylnych koñczyn powodowane obskakiwaniem, zerwanie ciêgna Achillesa, grzybice, w³ókniakobrodawczaki, wierzb, zaburzenia etologiczne; ➤ buhaje hodowlane: wyrwanie kó³ka nosowego, urazy aparatu ruchu i narz¹dów p³ciowych doznawane przy obskakiwaniu krów, zmiany zwyrodnieniowe koñczyn miednicznych oraz przewlek³a kostniej¹ca spondyloartroza, agresywno æ i reakcje lêkowe. Ci¹g³y rozwój wy¿ej wymienionych kierunków u¿ytkowania wymaga od lekarzy bujatrów znajomo ci ¿ywienia, utrzymania i cyklu produkcyjnego oraz ich potencjalnego oddzia³ywania na zdrowotno æ i wydajno æ stada znajduj¹cego siê pod ich opiek¹. Zale¿no ci takie zostan¹ przedstawione w niniejszym podrêczniku.

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

Rycina 9.263 K¹piel racic w rodku dezynfekcyjnym w zwalczaniu zaka nych zapaleñ skóry palców.

9.14.17 Ropowicze zapalenie korony lub opuszek

n Definicja. Pojedyncze, ropowicze, przebiegaj¹ce zazwyczaj z tworzeniem ropni, rzadziej martwicowe, zapalenie tkanek korony lub opuszki. Inne okre lenia: zastrza³ korony, opuszek, ropieñ opuszki; heel abscess , retroarticular heel infection . n Wystêpowanie, formy, przyczyny. Pierwotne formy ropowic korony lub opuszek s¹ stosunkowo rzadkie, mog¹ one dotykaæ zarówno zwierz¹t m³odych, jak i starych w chowie pastwiskowym i alkierzowym, umiejscawiaj¹ siê g³ównie na koñczynach miednicznych. Przyczyn¹ s¹ te same drobnoustroje, co w przypadku infekcji miêdzypalcowych (patrz wy¿ej); stwierdzenie, jakie by³y wrota zaka¿enia w momencie rozpoznania choroby jest czêsto niemo¿liwe. Czêst¹ form¹ wtórn¹ jest przej cie zaka¿enia z tkanek s¹siaduj¹cych. Wystêpuje ona g³ównie w zwi¹zku z ropnym zapaleniem tworzywa, przebijaj¹cym siê na koronie lub opuszkach oraz jako nastêpstwo wrzodu podeszwowego Rusterholza, ochwatu, nagwo¿d¿enia i innych zmian. n Objawy, przebieg. W przypadku wystêpowania pierwotnej formy choroby zwierzêta objawiaj¹ kulawiznê redniego stopnia, rzadziej du¿ego. W ropowicy podkoronowej rozwija siê w okolicy korony ceglasto-czerwony, pó niej niebiesko-czerwony bolesny, twardy, gor¹cy obrzêk, co powoduje nacieczenie i uwypuklenie (czê ciowe lub 1086

okrê¿ne) korony (ryc. 9.264). W przypadku ropowicy opuszki (ryc. 9.265) obrzêk ten mo¿e ograniczaæ siê do jednej strony lub wyst¹piæ na opuszkach obu racic. Czêsto dochodzi do rozszerzenia siê stanu zapalnego w kierunku bli¿szym, co prowadzi do powstania powy¿ej pêciny obrzêku s¹siaduj¹cego, czê ciowo powodowanego ropowic¹, a czê ciowo obrzêkiem ( zastrza³ ). W przypadkach przebiegaj¹cych korzystnie, dochodzi do tworzenia ropnia i jego przebicia siê na zewn¹trz. Rzadko zdarza siê, aby ropa przebi³a siê przez staw racicowy i koronowy lub do pochewki ciêgnowej. W takiej sytuacji nastêpuje gwa³townie nasilaj¹ca siê kulawizna. Niekorzystny jest proces powstawania licznych, drobnych ropni, powoduj¹cych w miejscu tworzenia przetok zniszczenie i owrzodzenie skóry korony lub opuszek. Jedynie w rzadkich przypadkach ropowicy nie dochodzi do tworzenia siê ropni, lecz do rozleg³ej martwicy tkanki podskórnej pod pierwotnie niezmienion¹ skór¹. Do przebicia siê ropy dochodzi dopiero w zaawansowanym stadium. Wtórne ropowice korony lub opuszek powodowane s¹ wywo³uj¹cym lub predysponuj¹cym schorzeniem pierwotnym i z regu³y maj¹ przebieg postêpuj¹cy.

Rozpoznanie, diagnoza ró¿nicowa. Z regu³y rozpoznanie kliniczne nie sprawia problemu. Badanie RTG, USG lub punkcja pozwalaj¹ na stwierdzenie zajêcia tkanek po³o¿onych g³êbiej oraz wystêpowania ropni. W przypadku ropowicy koronowej wynik badania racicy czu³kami kopytowymi jest ujemny. Przewlek³e aseptyczne zapalenie opuszek (rozdz. 9.14.9) rozwija siê wolniej, jest mniej bolesne i przebiega zazwyczaj z deformacj¹ puszki racicowej i maceracj¹ rogu opuszkowego. W przypadku ochwatu (rozdz. 9.14.8) korona staje siê obrzêk³a. Je¿eli natomiast ropowica korony jest nastêpstwem septycznego zapalenia tworzywa (rozdz. 9.14.14), to dochodzi w krótkim czasie do przebicia siê ropy pomiêdzy skór¹ i puszk¹ rogow¹.

n Rokowanie, leczenie. Rokowanie, ze wzglêdu na mo¿liwo æ wy¿ej wymienionych powik³añ, jest ostro¿ne, natomiast korzystne w przypadku przebicia siê ropnia. Pierwotne ropowice korony i opuszek wymagaj¹ intensywnego leczenia przeciwbakteryjnego zarówno ogólnego, jak i miejscowe-

9.14 Choroby palców

Rycina 9.264 Zaawansowana ropowica korony.

go z zastosowaniem do¿ylnych antybiotyków po za³o¿eniu opaski Esmarcha (szczegó³y rozdz. 9.16.6). Ropnie nale¿y naci¹æ, wykonaæ drena¿ i zaopatrzyæ rodkiem antyseptycznym, masy martwicowe w tkance podskórnej po naciêciu skóry usuwa siê i zak³ada drena¿. W stadium pocz¹tkowym u¿yteczne mo¿e byæ zastosowanie rodków zwiêkszaj¹cych ukrwienie (ok³ady Priessnitza, nacieranie ma ci¹). Powik³ania wymagaj¹ leczenia chirurgicznego.

9.14.18 Zapalenie skóry palca

Definicja. Ograniczone, zlokalizowane zazwyczaj w obrêbie bruzdy opuszki, pocz¹tkowo powierzchowne zapalenie skóry, przechodz¹ce pó niej we wrzodziej¹co-ziarninuj¹ce zapalenie skóry, rozprzestrzeniaj¹ce siê powierzchownie, niekiedy a¿ do szpary miêdzyracicowej. Podobne, pojedyncze zmiany spotyka siê nieraz w grzbietowej czê ci korony oraz w okolicy raciczek. Zapalenie skóry

Rycina 9.265 Ropowica opuszki spowodowana zapaleniem szpary miêdzyracicowej.

palca powstaje wskutek wspó³dzia³ania usposabiaj¹cych wp³ywów wewnêtrznych i zewnêtrznych z drobnoustrojami warunkowo chorobotwórczymi znajduj¹cymi siê w skórze ( choroba wieloczynnikowa ). Inne okre lenia: gnicie opuszek , (papillomatous) digital dermatitis, hairy footwart , dermatite digitée , dermatite digitale , dermatitis digitalis.

Wystêpowanie. Choroba jest znana od dawna i zosta³a opisana przez Wyssmanna (1931) jako z³o liwy zaka ny wrzód opuszki lub wrzód pêcinowo-raciczkowy , a pó niej nazwano j¹ gniciem racic / gniciem rogu opuszkowego . Obecnie choroba sta³a siê powa¿nym problemem w stadach byd³a mlecznego (Cheli i Mortellaro, 1974) i jest rozpowszechniona na ca³ym wiecie. W stadzie schorzenie mo¿e dotyczyæ 90% pog³owia, lecz jego rozprzestrzenienie jest czêsto stwierdzane dopiero w czasie rutynowej pielêgnacji racic lub gdy wyra ne objawy wystêpuj¹ jednocze nie u wielu zwierz¹t. Zapalenie skóry palca dotyczy g³ównie koñczyn miednicznych (oko³o 90%),

1087

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

rzadziej koñczyn piersiowych, niekiedy wielu koñczyn jednocze nie lub obejmuje kolejno koñczyny w krótkich odstêpach czasu. Choroby podobne do zapalenia skóry palców by³y, co prawda, obserwowane u m³odych zwierz¹t, jednak wystêpuje ono z regu³y u zwierz¹t doros³ych trzymanych w systemie nieuwiêziowym. Ja³ówki do³¹czane do stada wydaj¹ siê szczególnie podatne na zachorowanie, tak¿e wysoka laktacja jest okresem zwiêkszonej zachorowalno ci. Choroba wystêpuje tak¿e w oborach uwiêziowych (stanowiskowych) oraz u zwierz¹t trzymanych na pastwiskach, szczególnie w okresie du¿ych opadów i na ³¹kach o nieprzepuszczalnym pod³o¿u. Usposabiaj¹co dzia³aj¹ niehigieniczne warunki w oborach (niedostateczny odp³yw gnojowicy w przypadku pod³óg szczelinowych, ci¹g³a wilgoæ przy pod³ogach betonowych, pozostawienie obornika w oborach ció³kowych, zanieczyszczone legowiska, nagromadzenie ka³u i moczu w tylnej czê ci stanowiska), zbyt ma³a liczba stanowisk, za du¿a obsada zwierz¹t, brak pielêgnacji racic i spowodowane ni¹ wystêpowanie racic oborowych z tworzeniem nagniotów na opuszkach, b³êdy ¿ywieniowe (niedobór sk³adników, dawki powoduj¹ce kwasicê, jednostajne ¿ywienie odpadami gorzelnianymi) oraz inne czynniki ze strony zwierzêcia (przerost opuszek z g³êbok¹ bruzd¹ miêdzyopuszkow¹ i in.).

Przyczyny, patogeneza. Etiologia i rozwój choroby nie zosta³y dotychczas dok³adnie poznane, jednak w ostatnim okresie ustalono, ¿e choroba ma pod³o¿e wieloczynnikowe. Schorzenie rozpoczyna siê od wystawienia ow³osionej skóry bruzdy opuszkowej na ci¹g³e dzia³anie agresywnego chemicznie i bakteriologicznie wilgotnego i ubogiego w tlen rodowiska (patrz rozdz. 9.14.16). Wskutek dzia³ania keratolitycznego dochodzi do rozlu nienia struktury warstwy rogowej (stratum corneum), co u³atwia wnikanie bakterii w g³¹b naskórka i (po przekroczeniu b³ony podstawnej) do warstwy brodawkowatej, niekiedy nawet a¿ do strefy siateczkowej. Zwi¹zane z tym podra¿nienie skóry wywo³uje ograniczon¹ reakcjê zapaln¹, obejmuj¹c¹ pocz¹tkowo naskórek, a pó niej tak¿e warstwê brodawkowat¹ skóry w³a ciwej. Proces rozpoczyna siê przekrwieniem, parakeratoz¹, akantoz¹ i wysiêkiem surowiczo-w³óknikowym, dalej nastêpuje ziarninuj¹ce do wrzodziej¹cego zapalenie skóry, na której brzegach tworzy siê bia³y,

1088

hiperplastyczny wa³. W dalszym przebiegu pozbawiony nab³onka obszar sp³aszcza siê i pokrywa ziarnin¹ (ziarna podobne do poziomki), a nawet brodawkowymi kosmkami. W wymazach i próbkach tkanek pobranych ze zmienionych obszarów skóry mo¿na rozpoznaæ wiele gatunków bakterii w obrazie mikroskopowym lub na drodze hodowli. W g³êbi naskórka dominuj¹ jednak krêtki, g³ównie Treponema spp. W zaka¿eniach do wiadczalnych stwierdzano 21 90 dni po zaka¿eniu obecno æ przeciwcia³ humoralnych przeciwko Treponema spp.; podobne by³y wyniki badañ immunohistochemicznych (Read i Walker, 1998 i in.). Istniej¹ te¿ przes³anki wskazuj¹ce na udzia³ Borrelia spp. W zwi¹zku z powy¿szym, krêtkom przypisuje siê g³ówn¹ rolê w powstawaniu zapalenia skóry palców, prawdopodobnie przy wspó³udziale innych bakterii. Pogl¹d ten potwierdzany jest faktem, ¿e zapalenie skóry palców rozprzestrzenia siê w stadzie jak choroba zaka na i reaguje na zastosowanie substancji antybiotycznych. Przechorowanie nie powoduje powstania trwa³ej odporno ci. W obszernym badaniu porównawczym próbek histopatologicznych pochodz¹cych z wielu krajów wykazano daleko id¹ce podobieñstwo zapalenia skóry palców z wystêpuj¹c¹ w USA form¹ brodawkowat¹. Mo¿na tak¿e stwierdziæ, ¿e u krów z dermatitis digitalis regularnie wystêpuje maceracja opuszek. Z tego wzglêdu podejrzewa siê, ¿e obydwie choroby maj¹ wspóln¹ etiologiê. Spowodowane jest to faktem, ¿e postêpuj¹ca maceracja rogu opuszkowego powoduje obni¿enie siê opuszki, co skutkuje nara¿eniem skóry opuszek na ci¹g³e zanieczyszczenia z pod³o¿a. Zwi¹zane z tym przeniesienie ciê¿aru prowadzi nierzadko do odczynowego przerostu pod ció³ki opuszki, co powoduje, ¿e pomiêdzy opuszkami tworzy siê g³êboka, s³abo powietrzna bruzda skóry wype³niona zanieczyszczeniami. Zapalenie skóry staje siê tym samym procesem samopodtrzymuj¹cym i nasilaj¹cym siê.

n Objawy, przebieg. Objawy zale¿¹ od rozleg³o ci i czasu trwania zmian miejscowych oraz ewentualnych powik³añ. W przypadkach lekkich nie wystêpuje pocz¹tkowo kulawizna, jednak zwierzêta w pozycji stoj¹cej próbuj¹ naprzemiennie odci¹¿aæ chore koñczyny (zazwyczaj miedniczne) i poruszaj¹ siê z napiêtymi miê niami ( sztywny chód ). Wraz z rozwojem choroby zwierzêta zalegaj¹ czê ciej i w zwi¹zku z tym pobieraj¹ mniej

9.14 Choroby palców

Rycina 9.266 Powierzchowne zapalenie skóry palców i szpary miêdzyracicowej z brunatnym nalotem.

pokarmu, co z kolei odbija siê negatywnie na wydajno ci mlecznej i stanie od¿ywienia. Ciê¿kie stany chorobowe objawiaj¹ siê nasilon¹ kulawizn¹ z oparcia, stromym ustawieniem pêcin dla odbarczenia opuszek. Stadium pocz¹tkowe zmian miejscowych zazwyczaj mo¿na zaobserwowaæ przypadkowo w czasie korekcji racic lub innych zabiegów. Objawia siê ono ¿ó³to-bia³ym zabarwieniem skóry w bru dzie opuszkowej i obecno ci¹ przyklejonych w tym miejscu lepkich, mazistych z³ogów komórkowych (zeszlifowana warstwa rogowa), a niekiedy w postaci ograniczonej utraty naskórka. W okresie pó niejszym dochodzi do tworzenia siê w tym miejscu, tu¿ powy¿ej krawêdzi rogu, ostro odgraniczonego, lekko wyniesionego ogniska pokrytego szarym lub brunatnym nalotem, o kszta³cie owalnym lub okr¹g³ym i rednicy 1 5 cm (ryc. 9.266). Usuniêcie nalotu powoduje krwawienie. W tym stadium stan zapalny skóry mo¿e utrzymywaæ siê przez d³u¿szy czas, do momentu powstania guzkowatej krwi cie-czerwo-

Rycina 9.267 Ziarninowo-guzkowate ( truskawkowate ) zapalenie skóry palców z bia³ym wa³em odgraniczaj¹cym (parakeratoza) w po³¹czeniu z tworzeniem zgrubienia wywo³anego uciskiem na opuszki (Fotografia: J. Henkel, Schwaighausen).

nej tkanki ziarninowej, która rozrasta siê na wiêkszej powierzchni i w g³¹b tkanek. Powierzchnia zmian przyjmuje wygl¹d truskawkowaty (ryc. 9.267, 9.268). Jednocze nie czêsto tworzy siê bia³awy, hipertroficzny (parakeratoza), guzkowaty wa³ z d³ugimi, nastroszonymi w³osami. W dalszym przebiegu mo¿e doj æ do sp³aszczenia tkanki ziarninowej lub powstania d³ugich, brodawkowatych kosmków i/lub w³ókienek (ryc. 9.269 do 9.271). Niekiedy stan zapalny rozprzestrzenia siê a¿ do raciczek lub te¿ proces umiejscawia siê w tej okolicy pierwotnie. Szczególnie w stadium pocz¹tkowym chore zwierzêta przejawiaj¹ ból przy ucisku na zmiany skórne, gwa³townym cofniêciem koñczyny. W okresie pó niejszym reakcja bólowa s³abnie, jednak utrzymuje siê tak d³ugo, jak proces jest aktywny mo¿e wiêc byæ kryterium oceny skuteczno ci stosowanego leczenia. S¹siaduj¹cy róg opuszkowy jest z regu³y silnie popêkany, sp³aszczony i nierzadko oddzielony od pod³o¿a.

1089

Choroby wewnêtrzne i chirurgia byd³a

szybkim, o rodkowym dzia³aniem skurczowym. miertelna dla byd³a ilo æ cykuty (ok. 50 100 mg/ kg m.c.) zawarta jest w gar ci k³¹czy szaleju jadowitego. Zatrucia zdarzaj¹ siê prawie wy³¹cznie po zjedzeniu korzeni wydobytych z ziemi przy pracach melioracyjnych lub ods³oniêtych wskutek zmian poziomu wody lub rozdeptania miêkkiej ziemi. S¹ one ³apczywie zjadane przez byd³o i w nastêpstwie tego straty w stadzie mog¹ byæ znaczne. ■ Objawy, przebieg, rokowanie. Zwierzêta zostaj¹ przewa¿nie znalezione martwe z powodu wyst¹pienia objawów ju¿ w ci¹gu 10 minut, do 1,5 godziny po zjedzeniu korzeni. Martwe zwierzêta le¿¹ z regu³y niedaleko brzegu poro niêtego szalejem jadowitym lub od jego wydobytych korzeni. W innych przypadkach obserwuje siê niepokój, pieniste linienie, zgrzytanie zêbami, dziki, nieruchomy wzrok, oczopl¹s, pó niej wpó³ zamkniête oczy i wypadniêcie trzeciej powieki, nastrzykanie naczyñ twardówki, rozszerzenie renic (czê ciowo tak¿e zaburzenia widzenia), szeroko otwarte nozdrza, pianê przed jam¹ ustn¹, ochryp³e ryczenie, dr¿enie, drgania miê ni, wzdêcia, czêste oddawaRycina 10.83 Blekot pospolity (Aethusa cynapium; Weihe, 1972; wysoko æ 0,1 1,8 m).

10.5.34 Zatrucie szalejem jadowitym M. STÖBER ■ Wystêpowanie, przyczyny. Ulubionymi siedliskami szaleju jadowitego (Cicuta virosa; water hemlock, cowbane, poison parsnip; ryc. 10 84) s¹ bagna, zaro la trzcinowe oraz rowy i brzegi wód stoj¹cych lub wolno p³yn¹cych. Ro lina osi¹ga wysoko æ < 1,55 m, ma rurowat¹, drobno pobru¿d¿on¹ ³odygê, li cie wielokrotnie pierzaste i bia³e baldachy. Korzeñ jest pusty, przedzielony poprzecznymi cianami i ma palcowate wypustki. Przy naciêciu podziemnych czê ci 2-letniej ro liny wyp³ywa oleisty, czerwono-brunatny i wydzielaj¹cy osza³amiaj¹cy zapach selera sok. Zwiera on cykutê (= d³ugo³añcuchowy, nienasycony alkohol), która nie traci toksyczno ci przy suszeniu (0,2% s.m. korzenia lub 3,5% s.m. korzenia). Ta wystêpuj¹ca tak¿e w innych gatunkach szaleju toksyna cechuje siê niezwykle

1282

Rycina 10.84 Szalej jadowity (Cicuta virosa, Weihe, 1972; wysoko æ 0,6-1,5 m).

10.5 Choroby o rodkowego uk³adu nerwowego na tle ¿ywieniowym, niedoborowym i toksycznym

nie moczu i ka³u (niekiedy krwaw¹ biegunkê), nag³e podrzucanie g³owy. Czêsto æ uderzeñ serca i oddychania jest pocz¹tkowo zwiêkszona, uderzenia serca s¹ czêsto nieregularne, pó niej wystêpuje bradykardia, a oddechy staj¹ siê g³êbsze przy zmniejszeniu ich czêsto ci. Pocz¹tkowo wystêpuj¹ naprzemiennie fazy podniecenia (bieganie, nag³e przewracanie siê, skurcze toniczno-kloniczne wychodz¹ce z karku i szerz¹ce siê na miê nie grzbietowe, ramienne i udowe) i coraz krótsze fazy osowia³o ci (otêpia³e stanie na szeroko rozstawionych nogach, niezborny chód, opuszczenie g³owy, obwis³e uszy). Zatrucie koñczy siê prawie zawsze mierci¹. Zwierzêta padaj¹ nagle po kilku minutach lub po wcze niejszym zaleganiu (w pozycji mostkowej lub bocznej) z ruchami wios³owania koñczynami i pi¹czk¹ najpó niej w ci¹gu 8 godzin w trakcie ataku skurczów w nastêpstwie pora¿enia oddychania. ■ Badanie sekcyjne. Wylewy krwi w tkance podskórnej w nastêpstwie przewrócenia siê i skurczów, zapalne przekrwienie b³on luzowych przed¿o³¹dków, niekiedy tak¿e trawieñca i jelit. W zawarto ci przed¿o³¹dków prawie zawsze mo¿na znale æ resztki korzeni szaleju jadowitego (czêsto w rynience prze³ykowej). ■ Rozpoznanie. Objawy kliniczne i kontrola otoczenia (nadgryzione resztki ro lin i korzeni) kieruj¹ podejrzenie na zatrucie szalejem jadowitym. W rozpoznaniu ró¿nicowym nale¿y uwzglêdniæ podobne choroby jak przy zatruciu szczwo³em plamistym (rozdz. 10.5.32). ■ Leczenie. Pomoc lekarsko-weterynaryjna przychodzi z regu³y zbyt pó no, a oprócz tego ogranicza siê do leczenia objawowego: byd³o spêdza siê z pastwiska, nie nale¿y go przy tym niepotrzebnie niepokoiæ, uspokaja przez parenteralne podanie neuroleptyków lub pentabarbitalu, o rodkowo dzia³aj¹ce analeptyki parenteralnie, rodki przeczyszczaj¹ce oraz adsorbuj¹ce p.o. ■ Zapobieganie. Lekarz weterynarii powinien poinformowaæ w³a cicieli zwierz¹t o toksyczno ci szaleju jadowitego. Poro niêtych nim powierzchni nie nale¿y u¿ywaæ jako pastwisk lub do produkcji paszy. Latem trzeba wypleniæ szalej jadowity za pomoc¹ odpowiednich herbicydów (2,4-D) i nieszkodliwie usun¹æ. Zagro¿one pastwiska powinny

byæ regularnie kontrolowane na wystêpowanie szaleju jadowitego. K³¹cza wydobyte przy czyszczeniu rowów nale¿y zniszczyæ.

10.5.35 Zatrucie kropid³em szafranowym M. STÖBER Podobnie jak szalej jadowity, kropid³o szafranowe (Oenanthe crocata: hemlock water-drop wort) wystêpuje na wilgotnych glebach. Kwitnie ono bia³o i posiada korzeñ sk³adaj¹cy siê z 5 palczastych k³¹czy. Po rozgnieceniu korzeñ wydziela cuchn¹cy, ¿ó³ty sok, który zawiera oporn¹ na wysychanie enantotoksynê (izomer cykuty). Zjedzenie oko³o 500 g korzeni kropid³a szafranowego prowadzi u byd³a do miertelnego zatrucia. Zatrucia zdarzaj¹ siê przewa¿nie pod koniec lata (niedobór paszy), czêsto w zwi¹zku z pracami ziemnymi lub czyszczeniem rowów (ods³oniêcie korzeni). Po krótkim okresie latencji, trwaj¹cym od kilku minut do kilku godzin i przebiegaj¹cym z lekkim wzdêciem ¿wacza, zwierzê nagle siê przewraca i wystêpuj¹ u niego skurcze kloniczne, które trwaj¹ ka¿dorazowo oko³o 30 sekund i przerywane s¹ 5 10-minutowymi, pi¹czkowymi okresami. Oprócz tego zwierzêta wykazuj¹ puste ¿ucie, rozszerzenie renic, kurcz powiek, utrudnione, przy pieszone oddychanie oraz nagromadzenie piany przed nosem i jam¹ ustn¹. Je li pacjenci mog¹ siê utrzymaæ na nogach, to ich ruchy s¹ nieskoordynowane. mieræ nastêpuje w ci¹gu kilku minut lub godzin od wyst¹pienia objawów wskutek pora¿enia oddychania. Po 1 3 dniach, gdy byd³o nie ma ju¿ dostêpu do tej ro liny, dalsze zachorowania nie wystêpuj¹. U zwierz¹t, które przetrwa³y zatrucie, mog¹ pozostaæ pora¿enia. Badanie sekcyjne wykazuje przekrwienie mózgu, wyra ny obrzêk p³uc z wybroczynami w tchawicy oraz pod nasierdziem i zapalenie trawieñca i jelit. W ¿waczu znajduj¹ siê k³¹cza kropid³a szafranowego. Zatrucia kropid³em piszcza³kowatym (Oe. fistulosa; ryc. 10.85) i wodnym (Oe. silaifolia) przebiegaj¹ w podobny sposób, natomiast zatrucie du¿ym kropid³em wodnym (Oe. aquatica s. phelandrium) objawia siê osowia³o ci¹, utrat¹ apetytu, odwodnieniem i s³abym têtnem.

1283

ISBN 978-83-7579-392-5

www.galaktyka.com.pl

Cena (tom I i II): 380 zł (w tym 5% VAT)

Choroby wewnętrzne Tom I i chirurgia bydła

prof. dr hab. Zygmunt Kuleta

Gerrit Dirksen Hans-Dieter Gründer Matthaeus Stöber

Choroby wewnętrzne i chirurgia bydła

Tom I

Na podstawie pracy Gustava Rosenbergera Choroby bydła