Poradnik młodego jeźdźca by Wydawnictwo Galaktyka

• Jakie są pierwsze kroki w jeździectwie • Jak trzeba obchodzić się z koniem i dbać o niego, w stajni i w terenie • Jak stopniowo doskonalić własne umiejętności • Jak pracować z koniem • Jak sobie radzić z nieposłuszeństwem koni • Jak zdobywać kolejne odznaki jeździeckie

Wojciech Mickunas Isabelle von Neumann-Cosel, dziennikarka i autorka książek, jest instruktorką jeździectwa oraz sędziną Niemieckiej Federacji Jeździeckiej. Mieszka w południowo-zachodnich Niemczech, ma trzy jeżdżące konno córki. Napisała wiele artykułów, książek i scenariuszy do filmów poświęconych koniom i jeździectwu, przeznaczonych dla wszystkich grup wiekowych. Od wielu lat z dużym zaangażowaniem uczy jazdy konnej dzieci i młodzież. ISBN: 978-83-7579-091-7

Isabelle von Neumann-Cosel

Od kilku lat obowiązuje w naszym kraju system zdobywania odznak jeździeckich Polskiego Związku Jeździeckiego. Wszyscy adepci sztuki jeździectwa, którzy zamierzają w przyszłości wystartować w zawodach, być może kiedyś zostać instruktorami czy sędziami jeździeckimi, muszą rozpocząć od egzaminu na Brązową Odznakę Jeździecką. Aby pomyślnie zdać egzamin, trzeba wykazać się umiejętnościami praktycznymi i wiedzą teoretyczną. Większość zdających ogranicza się do przeczytania obowiązującego zestawu pytań i odpowiedzi. Bardziej ambitni starają się przeczytać choć jedną pozycję z dostępnej literatury. Ten poradnik to właśnie książka, którą powinni przeczytać przygotowujący się do pierwszego jeździeckiego egzaminu z wiedzy teoretycznej.

Poradnik młodego jeźdźca

Marzysz o tym, żeby dosiąść pięknego gniadosza albo kasztanka i pognać z wiatrem w zawody? Piękne marzenia! I możliwe do zrealizowania: nie tak trudno przecież zapisać się do szkółki jeździeckiej. Aby marzenia się spełniły, pamiętaj, że koń to wspaniałe, mądre zwierzę, które zasługuje na to, by wiedzieć o nim jak najwięcej. Ta książka ci w tym pomoże! Znajdziesz w niej odpowiedzi na wiele pytań i wątpliwości:

Poradnik młodego jeźdźca Isabelle von Neumann-Cosel

Project1

11/26/09

9:16 AM

Page 4

Dla Sarah, Valerie i Hanni Tytu∏ orygina∏u: Das Pferdebuch für junge Reiter © 1985 FNverlag der Deutschen Reiterlichen Vereinigung GmbH, which improves this edition of „Das Pferdebuch für junge Reiter“ ISBN wydania oryginalnego: 978-3-88542-331-7 All rights reserved. © for the Polish edition: Galaktyka Sp. z o.o., ¸ódê 2009 90-562 ¸ódê, ul. ¸àkowa 3/5 tel. +42 639 50 18, 639 50 19, tel./fax 639 50 17 e-mail: galak@galaktyka.com.pl; sekretariat@galaktyka.com.pl www.galaktyka.com.pl ISBN: 978-83-7579-091-7 Zdjćia: C.T. Nebe: s. 96 (na dole), 118, 150 W. Ernst: s. 69, 70, 93, 95, 96 (na górze) E. Holin: s. 100 S. Bachmann: s. 101 FNverlag, Warendorf: s. 170-171, 254 Zdjćie na ok∏adce oraz zdjćie na s. 91: Jarek Zalewski Konsultacja: El˝bieta Morciniec Redaktor prowadzàcy: Marek Janiak Redakcja: El˝bieta Derelkowska Korekta: Malwina ¸oziƒska, Ma∏gorzata Go∏àb Redakcja techniczna: Ma∏gorzata Kryszkowska Projekt ok∏adki: Artur Marcinkowski DTP: Jakub Kaba∏a Druk i oprawa: Imprima Spó∏ka Jawna

Ksi´garnia internetowa!!! Pe∏na informacja o ofercie, zapowiedziach i planach wydawniczych Zapraszamy www.galaktyka.com.pl kontakt e-mail: galak@galaktyka.com.pl; sekretariat@galaktyka.com.pl Wszelkie prawa zastrze˝one. Bez pisemnej zgody Wydawcy ksià˝ka nie mo˝e byç powielana ani cz´Êciowo, ani w ca∏oÊci. Nie mo˝e te˝ byç reprodukowana, przechowywana i przetwarzana z zastosowaniem jakichkolwiek Êrodków elektronicznych, mechanicznych, fotokopiarskich, nagrywajàcych i innych.

Project1

11/26/09

9:16 AM

Page 8

Spis treÊci Pierwsze chwile z koniem 1 Nauka jazdy konnej – gdzie i jak? . . . 2 Pierwsze lekcje . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Dosiad i pomoce . . . . . . . . . . . . . . . . 4 K∏us anglezowany i galop . . . . . . . . . 5 Jazda samodzielna . . . . . . . . . . . . . . . Obchodzenie si´ z koƒmi 6 Kantar, uwiàzywanie, prowadzenie . . 7 Piel´gnacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Prace w stajni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Siod∏anie i kie∏znanie . . . . . . . . . . . . .

10 14 19 25 31

37 46 54 59

ZnajomoÊç koni 10 Dzikie konie i ich przodkowie . . . . . . . 67 11 Budowa konia . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 12 Chody konia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 13 Narzàdy zmys∏ów . . . . . . . . . . . . . . . . 82 14 Hodowla i rasy koni . . . . . . . . . . . . . . 87 15 Rasy kuców . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 16 Warunki bytowe . . . . . . . . . . . . . . . 106 17 Zachowania stadne . . . . . . . . . . . . . 111 Od poczàtkujàcego do zaawansowanego 18 Czworobok i figury na czworoboku . 115 19 Wspó∏dzia∏anie pomocy . . . . . . . . . . 121 20 Ustawienie, zgi´cie, proste çwiczenia . 127 21 Plan treningu . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 22 W∏asny plan treningu . . . . . . . . . . . . 141 23 Zabawy z koƒmi . . . . . . . . . . . . . . . . 147 Jazda w terenie 24 Pierwszy wyjazd w teren . . . . . . . . . . 25 Jazda w terenie, zasady i przepisy . . . 26 Wypadki, pierwsza pomoc, roÊliny trujàce . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Rajd konny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

151 159 164 172

Skoki 28 Kozio∏ki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Trening skokowy . . . . . . . . . . . . . . . 30 Ró˝ne przeszkody . . . . . . . . . . . . . . . 31 Niepos∏uszeƒstwo w skokach . . . . . .

176 183 188 193

Problemy z koƒmi 32 P∏ochliwoÊç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197 33 Narowy w stajni . . . . . . . . . . . . . . . . 201 34 Niepos∏uszeƒstwo pod jeêdêcem . . . 207 W∏asny koƒ 35 Znalezienie odpowiedniego konia . . . 36 Karmienie i kontrola zdrowia . . . . . . 37 OdpowiedzialnoÊç za konia . . . . . . . 38 Rozstanie z w∏asnym koniem . . . . . .

215 222 228 232

Wyposa˝enie 39 Stosowny ubiór i akcesoria . . . . . . . . 236 40 Rzàd wierzchowy . . . . . . . . . . . . . . . 240 41 Sprz´t dla konia . . . . . . . . . . . . . . . . 245 Pierwsze egzaminy 42 Uprawnienia i odznaki . . . . . . . . . . . 251

Project1

11/26/09

9:16 AM

Page 14

Trudniej si´ wdrapaç na konia, ni˝ na nim usiedzieç…

CoÊ ci poradz´: musisz prze∏o˝yç nog´ przez grzbiet!

2 Pierwsze lekcje Wsiadanie Ju˝ na poczàtku pierwszej lekcji powstaje problem: jak wejÊç na konia? Popatrz na zdj´cia obok. Jest kilka mo˝liwoÊci: naj∏atwiej dosiàÊç konia z jakiegoÊ podwy˝szenia – kamienia, schodków, ∏awki albo murku. To ˝aden wstyd, je˝eli jeêdziec jest ma∏y, a koƒ du˝y. Przy pierwszym wsiadaniu mo˝e ci ktoÊ pomóc. Staƒ przy koniu na wysokoÊci sio-

d∏a i ugnij lewà nog´. Uzgodnij z pomocnikiem komend´ (na przyk∏ad: „Raz, dwa, trzy, hop!”) i spr´˝ynuj troch´ prawà nogà, aby na „hop!” wskoczyç na konia. To u∏atwia pomocnikowi zadanie. W ten sposób mo˝e ci´ podsadziç na konia nawet ktoÊ mniejszy od ciebie. Utrzymuj tu∏ów pionowo i z rozmachem przerzuç prawà nog´ przez grzbiet konia.

Project1

11/26/09

9:16 AM

Page 15

Pierwsze lekcje

Lewa r´ka na przednim ∏´ku, prawa na tylnym.

Tak jest ∏atwiej.

Du˝y jeêdziec dosiada ma∏ego konia bez k∏opotu.

Z pomocy trzeba korzystaç umiej´tnie. Wypróbuj to!

Project1

11/26/09

9:16 AM

Page 16

Poradnik m∏odego jeêdêca

Przed zsiadaniem wyjmij nogi ze strzemion!

Aby zeskoczyç, musisz wziàç odpowiedni rozmach.

Prawid∏owe zsiadanie Przed zsiadaniem musisz wyjàç obie nogi ze strzemion, potem zrobiç wymach nogami do ty∏u i do góry i z∏àczyç je nad siod∏em, aby zeskoczyç na lewà stron´ konia.

d∏a. Przesuƒ si´ w siodle jak najbardziej do przodu i wyprostuj: g∏owa ma byç uniesiona, oczy skierowane na wprost, a nogi swobodnie opuszczone. Pami´taj, ˝e nogi muszà ca∏à d∏ugoÊcià przylegaç do boków konia – naj∏atwiej to zrobiç, ustawiajàc uda tak, aby kolana skierowane by∏y w przód.

Pierwsza lekcja na lon˝y Nauk´ jazdy konnej najlepiej rozpoczynaç na lon˝y. Lon˝a to d∏uga taÊma, na której instruktor prowadzi konia po kole. Dzi´ki temu jeêdziec mo˝e si´ koncentrowaç na prawid∏owym dosiadzie. W jednej ze swoich powieÊci Karol May opisa∏ histori´, jak Old Shatterhand uje˝d˝a∏ dzikiego mustanga. Tak mocno Êciska∏ szalejàcego konia nogami, ˝e nie tylko si´ na nim utrzyma∏, ale tak˝e koƒ nie móg∏ wr´cz z∏apaç ju˝ oddechu... Ty jednak nie naÊladuj Old Shatterhanda, poniewa˝ nogi nie sà po to, aby je zaciskaç na bokach konia! Najpierw usiàdê równo poÊrodku sio-

Dosiad w st´pie Zaczynamy od jazdy st´pem. Zdziwisz si´, jak ruchliwy jest koƒ w tym chodzie. W st´pie z konia trudno spaÊç, ale siedzieç prosto i spokojnie te˝ wcale nie jest ∏atwo, dlatego mo˝esz trzymaç r´koma pasek na szyi konia.

Nie ko∏ysz si´ w st´pie!

Project1

11/26/09

9:16 AM

Page 17

Pierwsze lekcje

Czy przy pierwszych krokach st´pa twój tu∏ów odchyli∏ si´ troch´ w ty∏? Tak najcz´Êciej si´ dzieje. Spróbuj usiàÊç pionowo i koncentruj si´ na ruchach grzbietu konia, ko∏yszàcych ci´ jednoczeÊnie: w przód i w ty∏, w lewo i w prawo oraz w gór´ i w dó∏. Na pewno wyczujesz, ˝e ∏atwiej spokojnie siedzieç, kiedy wyprostujesz brzuch, piersi i ramiona. Na lon˝y koƒ chodzi po kole. Patrz przed siebie ponad jego zewn´trznym uchem i wyd∏u˝aj jak najbardziej wewn´trznà stron´ cia∏a. Przesuwaj si´ w siodle troch´ w przód, bez podpierania si´ r´kami. Kiedy poczujesz si´ pewnie, sprawdê, czy kolana nie podesz∏y ci troch´ do góry: jedynà radà na to jest luêne opuszczenie nóg, ale bez odstawiania ich od boków konia. Staraj si´, by nogi mia∏y kontakt z jego bokami, ale nie zaciskaj ∏ydek.

Brzuch i piersi wyprostowane, ramiona szeroko rozstawione – tu∏ów jest stabilny.

Najwa˝niejsze jest, aby jeêdziec nabra∏ zaufania do konia.

Project1

11/26/09

9:16 AM

Page 18

Poradnik m∏odego jeêdêca

Masz bóle mi´Êni i siniaki? Poradz´ ci coÊ: weê ciep∏à kàpiel i rób dalej swoje!

W k∏usie mo˝esz si´ na poczàtku przytrzymywaç siod∏a. PuÊcisz je, kiedy poczujesz si´ pewnie.

Dosiad w k∏usie W k∏usie jeêdziec jest lekko podrzucany w siodle w rytm ruchów konia, a na kole dodatkowo nieco wyrzucany na zewnàtrz. Przesuwaj si´ w siodle do przodu i opuszczaj wewn´trzne kolano, co uchroni ci´ przed wyrzucaniem na zewnàtrz. W k∏usie siedzenie jeêdêca równie˝ przesuwa si´ na przemian w prawo i w lewo. Czy czujesz obie koÊci siedzeniowe? Powinny pozostawaç w siodle. Nawet je˝eli z ca∏ej si∏y wciskasz si´ w siod∏o, nie mo˝esz si´ odchylaç do ty∏u. Tu∏ów powinien pozostawaç w pionie. Je˝e-

Staraj si´ trzymaç strzemiona dok∏adnie w poprzek pod najszerszym miejscem stopy. Stopa nie mo˝e byç wsuni´ta w strzemi´ zbyt g∏´boko ani te˝ oparta na nim czubkami palców.

li zgubisz strzemiona, to znaczy ˝e podciàgasz do góry kolana. Na poczàtku jeêdê du˝o bez strzemion, które cz´sto tylko przeszkadzajà.

dosiad: Prawid∏owy ionie, wp – Prosty, spokojny. plecy – Brzuch i ramiona ne, wyprostowa wione. sta szeroko roz puszczone! oo – Nogi luên

Project1

11/26/09

9:17 AM

Page 19

Dosiad jak z obrazka! Stój, zatrzymaj si´! W∏aÊnie mia∏em taki ∏adny dosiad!

3 Dosiad i pomoce Prawid∏owy dosiad Po kilku jazdach utrzymanie si´ na koniu nie b´dzie ci sprawia∏o wi´kszych k∏opotów. Do ko∏ysania i ruchów grzbietu konia w st´pie i k∏usie mo˝na si´ szybko przyzwyczaiç. Chocia˝ gdybyÊ móg∏ zobaczyç si´ w lustrze, zauwa˝y∏byÊ, ˝e twój dosiad jest jeszcze chwiejny, ˝e przy ka˝dym kroku st´pa i k∏usa troch´ si´ przesuwasz w siodle. To, co najtrudniejsze, jeszcze przed tobà: musisz si´ nauczyç siedzieç spokojnie i prosto tak˝e wtedy, kiedy koƒ jest w ruchu. Byç mo˝e pomyÊlisz, ˝e przepisowy dosiad nie jest taki wa˝ny – najwa˝niejsze,

aby nie spaÊç z konia! Mo˝e nie warto wysilaç si´ tylko po to, aby nauczyç si´ postawy jak z podr´cznika?

GdybyÊ mia∏ ochot´ pociàgaç mnie za pysk, ubezpiecz si´ wczeÊniej od wypadku!

Odpowiedê jest jedna: tylko jeêdziec o prawid∏owym dosiadzie mo˝e prowadziç konia pewnie i panowaç nad jego tempem. Ciàgni´ciem za wodze si´ tego nie osiàgnie.

Project1

11/26/09

9:17 AM

Page 20

Poradnik m∏odego jeêdêca

Siedê zawsze poÊrodku siod∏a, w pozycji wyprostowanej! Wodza, d∏oƒ i przedrami´ jeêdêca do ∏okcia powinny tworzyç lini´ prostà.

Prawid∏owy dosiad – prawid∏owa jazda Wypróbuj, jak zareaguje koƒ, kiedy przemieÊcisz swój ci´˝ar na jego jednà stron´. Dla konia dosiad jest najprzyjemniejszy, kiedy jeêdziec siedzi równo i prosto, w odpowiednim miejscu siod∏a (nad punktem ci´˝koÊci), wspó∏pracujàc mi´Êniami pleców i brzucha: dzi´ki temu tu∏ów nie kiwa si´ w przód i w ty∏. Troch´ trudniej zauwa˝yç przesuni´cie cia∏a w bok. Dotyczy to zw∏aszcza jazdy na ∏ukach, kiedy wielu jeêdêców „k∏adzie si´” w zakr´t (przesuwa tu∏ów za bardzo do wewnàtrz) albo odchyla si´ na zewnàtrz. Takich b∏´dów mo˝esz uniknàç, przesuwajàc wewn´trzne biodro wyraênie do przodu i wyd∏u˝ajàc wewn´trznà stron´ cia∏a. Mo˝esz sobie pomóc wewn´trznà r´kà, aby dosunàç si´ do przedniego ∏´ku (tu∏ów musi zostaç wyprostowany). Po-

dà˝aj swoim zewn´trznym ramieniem w przód, odpowiednio do ruchu po kole. KoÊci siedzeniowe ca∏y czas pozostajà w siodle! Na poczàtku b´dziesz zapewne odczuwaç ból ramion, ale to szybko minie. Je˝eli musisz si´ przytrzymywaç, rób to jednà r´kà, druga powinna w tym czasie odpoczywaç. Kiedy poczujesz si´ pewnie, puÊç ∏´k i zwieÊ r´k´ swobodnie za udem. Czy mo˝na çwiczyç dosiad, nie przytrzymujàc si´ r´koma? OczywiÊcie! Ale nie rób tego za cz´sto i zbyt d∏ugo, bo prawdopodobnie zaczniesz si´ trzymaç nogami, a to du˝y b∏àd.

ZaciÊni´cie nóg to dla mnie sygna∏: „Jazda!”.

Project1

11/26/09

9:17 AM

Page 21

Dosiad i pomoce

Brak równowagi – utrata wyczucia Êrodka grzbietu.

Brak równowagi – przesuni´cie w bok z za∏amaniem biodra.

Jazda w równowadze Jak jeêdziec daje koniowi do zrozumienia, czego od niego chce? Poprzez „pomoce”: tak nazywajà si´ w j´zyku jeêdzieckim mo˝liwoÊci oddzia∏ywania na konia. Takà wa˝nà pomocà, z której mo˝e nie zdajesz sobie sprawy, jest ci´˝ar twojego cia∏a. Wyobraê sobie, ˝e musisz nosiç na plecach ci´˝ki worek, który przesuwa si´ troch´ w lewo lub w prawo – je˝eli nie uda ci si´ poprawiç worka, zapewne stracisz równowag´!

Nie bàdê jak worek na moim grzbiecie!

Jeêdziectwo jest przede wszystkim grà równowagi. Dlatego u dobrych jeêdêców cz´sto nie widaç oddzia∏ywaƒ na konia!

Brak równowagi – tu∏ów odchylony do ty∏u – dosiad fotelowy (u góry) albo do przodu – dosiad wid∏owy (u do∏u).

Project1

11/26/09

9:17 AM

Page 22

Poradnik m∏odego jeêdêca

wyd∏u˝ona, ale z lekkim ugi´ciem w kolanie. Zanim jednak nauczysz si´ tak trzymaç nogi podczas ruchu konia, trzeba b´dzie wielu godzin jazdy. ¸ydkami oddzia∏ujesz na konia. Zanim zaczniesz si´ uczyç prawid∏owego nacisku ∏ydkami, musisz çwiczyç, çwiczyç i jeszcze raz çwiczyç! – utrzymywanie kontaktu ∏ydek z bokami konia przy ka˝dym jego ruchu, ale bez zaciskania. Do tego nogi muszà byç „d∏ugie”, czyli rozciàgni´te (ale bez przesady!), i przylegaç p∏asko do siod∏a i boków konia. Ca∏e nogi obrócone sà do wewnàtrz, kolana skierowane na wprost ku g∏owie konia – nie na zewnàtrz. Najlepiej u∏ó˝ nogi prawid∏owo od razu, kiedy siàdziesz na konia: wyciàgnij je troch´ w ty∏ i obróç do wewnàtrz, a nast´pnie przesuƒ ostro˝nie w przód, na w∏aÊciwà pozycj´. W ten sposób wewn´trzne mi´Ênie ud nieco si´ cofajà. Tych mi´Êni, podobnie jak siedzenia, nie mo˝esz podczas jazdy napinaç! KtoÊ, kto si´ przestraszy, najcz´Êciej automatycznie zakleszcza nogi. Gdyby ci si´ to zdarzy∏o, zatrzymaj konia i Êwiadomie si´ rozluênij. Spi´ty jeêdziec jest dla konia nieprzyjemny, a wtedy problemy si´ nasilajà.

D∏ugie nogi Dlaczego nie mo˝na zaciskaç nóg na bokach konia? Poniewa˝ nogi, a dok∏adniej mówiàc ∏ydki, te˝ sà pomocami jeêdêca. Je˝eli ktoÊ „trzyma si´” ∏ydkami, nie mo˝e si´ nimi pos∏ugiwaç. Na fotografii pokazano, jak powinna byç u∏o˝ona noga jeêdêca: ma byç jak najbardziej

Mo˝emy si´ za∏o˝yç, ˝e od razu zauwa˝´, kiedy si´ przestraszysz!

Project1

11/26/09

9:17 AM

Page 23

Dosiad i pomoce

Tak nale˝y trzymaç wodze. Zwróç uwag´ na ugi´te daszkowato kciuki.

Kontakt z pyskiem konia nawiàzujesz, obracajàc lekko d∏onie do wewnàtrz.

Z wodzami ostro˝nie Spróbuj najpierw ustawiç pi´Êci jak do trzymania wodzy: pionowo, nadgarstki nieco zaokràglone, ma∏e palce sà nieco bli˝ej siebie ni˝ kciuki, d∏onie zamkni´te, ale nie kurczowo, kciuki daszkowato ugi´te. Pami´taj, aby wodze nie by∏y przekr´cone. Wodze ∏àczà pysk konia z twoimi d∏oƒmi: wchodzà w nie mi´dzy palcem ma∏ym a serdecznym, a wychodzà u góry, mi´dzy palcem wskazujàcym a kciukiem. Koniec wodzy zwisa swobodnie mi´dzy prawà wodzà a szyjà konia. Je˝eli chcesz skróciç wodze, uchwyç je w jednà r´k´, a nast´pnie z∏ap bli˝ej pyska konia drugà r´kà. To równie˝ trzeba wyçwiczyç, ale niekoniecznie na koniu! Chcàc wyd∏u˝yç wodze, przepuÊç je po prostu odrobin´ mi´dzy palcami.

Trzymajàc tak wodze, mo˝esz uchwyciç dla pewnoÊci pasek asekuracyjny przy siodle.

Project1

11/26/09

9:17 AM

Page 24

Poradnik m∏odego jeêdêca

Tak mo˝esz sobie u∏atwiç trzymanie bata: nie musisz go trzymaç za uchwyt, tylko nieco ni˝ej, w punkcie ci´˝koÊci. Nasuni´ty na bat „motylek” od wytoka zapobiega ucià˝liwemu przesuwaniu si´ bata w d∏oni.

Jak trzymaç bat Kiedy zaczniesz jeêdziç samodzielnie, prawdopodobnie przyda ci si´ bat. Nie s∏u˝y on do bicia konia, lecz do wspierania dzia∏aƒ ∏ydek. Dopóki nie opanujesz prawid∏owych dzia∏aƒ pomocy, z batem ∏atwiej ci b´dzie radziç sobie na ró˝nych szkolnych koniach – pod warunkiem, ˝e

ojnie , siedê spok i´ s j u t s o r p – Wy . i równo i swobodnie, utrzymug – OpuÊç ntoakt z bokami konia. j n o k cià˝a jàc zakr´cie doyd∏u˝aj m y ˝d a k a – N wewn´trznà i w stron´ à stron´ cia∏a. wewn´trznwewn´trzne biodro – Wysuwadju. do przo acaniu wodzy albo r – Przy skdaniu bata do drugiejwo∏a k prze ierw uchwyç obie r´ki najp nà r´k´! dze w jed

Z batem raczej si´ do mnie nie zbli˝aj!

sà do tego przyzwyczajone. Niektóre konie panicznie si´ go bojà. Na poczàtku u˝ywaj niezbyt d∏ugiego bata, najwy˝ej metrowej d∏ugoÊci. Je˝eli bat ma p´tl´ na r´k´, Êciàgnij jà albo utnij, bo tylko przeszkadza. Bat trzymany w d∏oni razem z wodzà le˝y skoÊnie na Êrodku uda. Na poczàtku najlepiej go trzymaç w wewn´trznej r´ce i przek∏adaç przy ka˝dej zmianie kierunku do drugiej r´ki. To nale˝y çwiczyç! Najpierw ujmujesz obie wodze w r´k´ z batem, wolnà r´kà wyciàgasz powoli bat do góry, ostro˝nie przek∏adasz go nad szyjà konia na drugà stron´ i ujmujesz wodze w obie r´ce.

Project1

11/26/09

9:17 AM

Page 25

Nagle wszystko odbywa si´ tak szybko…

To galop z lewej czy z prawej nogi?

4 K∏us anglezowany i galop Unoszenie si´ – po co? Dopiero co zaczà∏eÊ jako tako radziç sobie w siodle w k∏usie, a ju˝ pojawia si´ coÊ nowego: k∏us anglezowany. W k∏usie anglezowanym jeêdziec co krok na przemian unosi si´ w siodle i siada. Najpierw uczono ci´, ˝e nale˝y siedzieç w siodle g∏´boko, pewnie i spokojnie, czyli „wysiadywaç”, jak si´ to okreÊla w ˝argonie jeêdzieckim, a teraz ka˝à ci si´ unosiç. Czemu to s∏u˝y? Spokojne unoszenie si´ i mi´kkie siadanie (nie mo˝na spadaç w siod∏o!) odcià˝a grzbiet konia od ci´˝aru jeêdêca, oszcz´dzajàc tym samym konia, ale tak˝e jeêdê-

ca, dla którego na d∏u˝szà met´ k∏us anglezowany jest mniej m´czàcy od k∏usa çwiczebnego. Byç mo˝e na poczàtku ten punkt widzenia ci´ nie przekona, bo pierwsze próby sà dla jeêdêca doÊç ucià˝liwe, ale kiedy nabierzesz wprawy, b´dziesz swobodnie jeêdzi∏ k∏usem anglezowanym przez d∏u˝szy czas! K∏usem anglezowanym jeêdzi si´ zawsze po to, aby oszcz´dzaç konia: na poczàtku treningu, kiedy jego mi´Ênie nie sà jeszcze odpowiednio rozluênione, oraz w terenie, gdzie koƒ musi pokonywaç znacznie d∏u˝sze trasy ni˝ na uje˝d˝alni.

Project1

11/26/09

9:17 AM

Page 26

Poradnik m∏odego jeêdêca

K∏us anglezowany – unoszenie si´ w siodle.

K∏us anglezowany – siadanie w siod∏o.

Poddawaç si´ wyrzucaniu z siod∏a OczywiÊcie mo˝esz najpierw wypróbowaç unoszenie si´ w siodle w st´pie, chocia˝ jest to trudniejsze ni˝ w k∏usie. Sam k∏us ju˝ troch´ wyrzuca jeêdêca z siod∏a – teraz musisz tylko z∏apaç rytm konia! Na poczàtku ktoÊ mo˝e ci w tym pomóc, liczàc raz-dwa, raz-dwa (na raz siedzisz, na dwa si´ unosisz). Je˝eli to si´ nie udaje, czasami skuteczniejsze sà znaki r´kà w gór´ i w dó∏. Na poczàtku ∏atwiej jest unieÊç si´ w siodle, ∏apiàc wewn´trznà r´kà grzyw´, przy czym nogi muszà nadal spokojnie przylegaç do boków konia. Si∏a do unoszenia si´ w siodle i spokojnego siadania bierze si´ z ud i kolan.

W∏aÊciwa noga Kiedy z∏apiesz rytm unoszenia si´ i siadania w siodle, musisz sobie poradziç z kolejnym problemem: anglezowaniem na w∏aÊciwà nog´. Chodzi tu oczywiÊcie nie o twojà nog´, lecz nog´ konia, a dok∏adniej mówiàc: jego tylnà nog´ wewn´trznà. Koƒ porusza si´ na lon˝y w lewo lub w prawo – jego wewn´trznà nogà tylnà jest odpowiednio noga lewa lub prawa. Anglezowanie na w∏aÊciwà nog´ oznacza, ˝e nale˝y siadaç, kiedy koƒ stawia na ziemi wewn´trznà tylnà nog´, i unosiç si´, kiedy stawia na ziemi nog´ tylnà zewn´trznà. OczywiÊcie, z siod∏a nie mo˝esz widzieç wewn´trznej tylnej nogi – jak si´ wi´c zorientowaç, czy anglezujesz na w∏aÊciwà nog´? To proste: równoczeÊnie z wewn´trznà tylnà nogà koƒ wysuwa do przodu zewn´trznà przednià nog´ – po niej mo˝esz si´ zorientowaç, czy anglezujesz na w∏aÊciwà nog´.

Podobno sà jeêdêcy anglezujàcy bez strzemion!

Project1

11/26/09

9:17 AM

Page 27

K∏us anglezowany i galop

sobie, ˝e ruch ∏opatki zabiera ci´ ze sobà: kiedy ∏opatka wysuwa si´ do przodu, unosisz si´ w siodle. Majàc pewnoÊç, ˝e rozpoznajesz ruch i prawid∏owo anglezujesz, poddaj si´ próbie: przejedê par´ kroków k∏usem çwiczebnym, zacznij ponownie anglezowaç i spojrzyj na zewn´trznà ∏opatk´, aby sprawdziç, czy siadasz na w∏aÊciwà nog´. Je˝eli tak, to dobrze, je˝eli nie – nie przejmuj si´: rzadko komu udaje si´ to od razu. A wi´c çwicz nadal do skutku! K∏us anglezowany nieprawid∏owy – górna cz´Êç tu∏owia zbyt cofni´ta.

Zmiana nogi Równie˝ t´ operacj´ trzeba przeçwiczyç. Najlepiej robiç to tak: ktoÊ podaje ci komendy do unoszenia si´ i siadania, a kiedy masz pewnoÊç, ˝e siadasz na wewn´trznà tylnà nog´, spoglàdasz na zewn´trznà nog´ przednià. Naj∏atwiej orientowaç si´ po ∏opatce, którà z siod∏a dobrze widaç. Spróbuj zapami´taç ruch ∏opatki w momencie, gdy unosisz si´ w siodle. Wyobraê K∏us anglezowany nieprawid∏owy – nogi w kolanach za bardzo wyprostowane.

K∏us anglezowany nieprawid∏owy – jeêdziec unosi si´ za wysoko i za bardzo przemieszcza do przodu.

Czy udaje ci si´ to tak˝e w drugà stron´? JeÊli tak, to cel zosta∏ osiàgni´ty. Nie zapomnij tego! K∏us anglezowany jest ci potrzebny na ka˝dym treningu i za ka˝dym razem musisz si´ na poczàtku upewniç, czy anglezujesz na w∏aÊciwà nog´. Z czasem b´dzie si´ to odbywaç b∏yskawicznie. Aby w k∏usie anglezowanym zmieniç nog´, nale˝y wysiedzieç nie jeden, lecz dwa kroki k∏usa i ponownie unieÊç si´ w siodle. Spróbuj! Zmian´ nogi w k∏usie musisz çwiczyç dotàd, a˝ jà w pe∏ni opanujesz.

Project1

11/26/09

9:17 AM

Page 28

Poradnik m∏odego jeêdêca

Galop z prawej nogi – prawa noga przednia i prawa tylna wysuwajà si´ przed nogi lewe.

Jak w kinie W kinie – zw∏aszcza na westernach – konie najcz´Êciej galopujà. W odró˝nieniu od st´pa i k∏usa w galopie koƒ porusza si´ skokami. Galop najlepiej oddaje energi´, si∏´ oraz szybkoÊç konia i zapewne dlatego tak cz´sto mo˝na go oglàdaç na filmach.

Nie chcia∏bym graç w westernie – to zbyt m´czàce!

Inaczej wyglàda to na uje˝d˝alni, gdzie najwa˝niejszym chodem konia jest k∏us. Równie˝ konie ˝yjàce na wolnoÊci przemierzajà d∏ugie trasy k∏usem – galopujà tylko podczas zabawy, walki, a zw∏aszcza

zmuszone do ucieczki. Jeêdziec powinien podejmowaç próby galopowania dopiero po znalezieniu stabilnej równowagi w k∏usie. W galopie wyraênie widaç moment, gdy ˝adna z nóg konia nie dotyka ziemi. Koƒ potrafi do tego stopnia powi´kszyç i wyd∏u˝yç skok galopu, ˝e pozwala mu to pokonywaç przeszkody o imponujàcej wysokoÊci i szerokoÊci. Ale nawet niewielki skok galopu daje jeêdêcowi uczucie unoszenia si´ nad ziemià. Galopowanie daje pi´kne odczucia: wprawdzie w galopie jeêdziec jest bardziej wyrzucany z siod∏a ni˝ w k∏usie, ale ruch konia jest mi´kszy, ma wi´cej impetu i jest dla wprawnego jeêdêca przyjemniejszy. Uczucie ko∏ysania od przodu do ty∏u odpowiada ruchom koƒskiego grzbietu, ale u dobrego jeêdêca nie powinny byç one widoczne. Trzeba si´ wi´c uczyç utrzymywaç tu∏ów w galopie spokojnie, bez ko∏ysania w przód i w ty∏, przy czym obie koÊci siedzeniowe pozostajà w sta∏ym kontakcie z siod∏em. Przy pierwszych próbach galopu musisz si´ dobrze trzymaç r´kami. Poczàtkujàcy jeêdziec w galopie najbardziej obawia si´ upadku z konia, w zwiàzku z czym ulega pokusie podkurczania kolan i zaciskania ∏ydek.

Project1

11/26/09

9:17 AM

Page 29

K∏us anglezowany i galop

Jak na karuzeli Jeêdziec ma równie˝ uczucie wyrzucania na zewnàtrz. Mo˝e temu przeciwdzia∏aç, przyciàgajàc si´ wewn´trznà r´kà do przedniego ∏´ku i wyd∏u˝ajàc jak najbardziej wewn´trznà nog´ (jak gdyby chcia∏ dosi´gnàç kolanem ziemi). Dzi´ki temu do przodu przesuwa si´ jednoczeÊnie jego wewn´trzne biodro. Jeêdziec nie mo˝e jednak obróciç si´ w siodle: razem z wewn´trznym biodrem musi wyraênie pójÊç do przodu z ruchem konia zewn´trzne rami´ jeêdêca. Je˝eli trudno ci si´ oswoiç z ruchem galopu, wyobraê sobie, ˝e galopujesz na w∏asnych nogach. OczywiÊcie nie mo˝esz tego ruchu wykonywaç na koniu, a tylko mieç jego ÊwiadomoÊç! Galop z dobrej i z∏ej nogi Mówimy o galopie z prawej lub z lewej nogi w zale˝noÊci od tego, czy przed nogi lewe wysuwajà si´ nogi prawe (w ga-

lopie z prawej nogi), czy te˝ odwrotnie, przed nogi prawe wysuwajà si´ lewe nogi konia (w galopie z lewej nogi). Na poczàtku mo˝esz si´ ∏atwo orientowaç po przednich nogach, z której nogi koƒ galopuje. Jest jeszcze jeden niepo˝àdany rodzaj galopu: koƒ mo˝e galopowaç przodem z lewej, a ty∏em z prawej nogi (lub odwrotnie). Mówimy wtedy, ˝e koƒ w galopie krzy˝uje. Taki galop nie tylko wyglàda osobliwie, ale tak˝e jest nieprzyjemny dla jeêdêca. Kto mówi o galopie ze z∏ej nogi? Po prostu wol´ galopowaç z lewej nogi!

Koƒ powinien galopowaç w lewo z lewej, a w prawo z prawej nogi, poniewa˝ zawsze nieco zgina si´ w stron´ zgodnà z nogà, z której galopuje. Galop z nogi przeciwnej, tak zwany kontrgalop, przewidziany jest tylko w programach zawodów uje˝d˝eniowych.

Galop z lewej nogi – lewa noga przednia i lewa tylna wysuwajà si´ przed nogi prawe.

Project1

11/26/09

9:17 AM

Page 30

Poradnik m∏odego jeêdêca

Galop w szybkim tempie to prawdziwa przyjemnoÊç – równie˝ tego trzeba si´ nauczyç.

Zagalopowania i przejÊcia do k∏usa Mo˝esz u∏atwiç koniowi zagalopowanie z dobrej nogi, u˝ywajàc aktywnie pomocy wewn´trznych. Nale˝y bardziej docià˝yç wewn´trznà koÊç siedzeniowà, wysunàç do przodu wewn´trzne biodro i przy∏o˝yç do boku konia wewn´trznà ∏ydk´, która daje sygna∏ do zagalopowania. Kiedy lon˝ujàcy daje komend´ do zagalopowania, dociÊnij mocniej wewn´trznà ∏ydk´ (ale nie mo˝esz przy tym podciàgaç kolana!). åwiczyç trzeba nie tylko dosiad w galopie, lecz tak˝e przejÊcia: przy zagalopowaniu tu∏ów jeêdêca ma tendencj´ do odchylania si´ w ty∏, przy przejÊciu do k∏usa do pochylania w przód. Je˝eli o tym wiesz, ∏atwiej ci b´dzie pozostaç w pionie.

i´ anym unoÊ ssiaw o z e l g n a ie – W k∏us owoli i wyraênie oraz∏´ku. w siodle p i i blisko przedniego tuj nóg daj powol noszeniu si´ nie pros przy– Przy u . Kolana ca∏y czas oków ca∏kowiciesiod∏a, ∏ydki – do b ∏o˝one do awdê, konia. dym zak∏usowaniu spr – Po ka˝ jesz na dobrà nog´. j nogi czy k∏usu agalopowaniu z lewe lewà – Przy z czaj ci´˝ar cia∏a na prawej przemiesz rzy zagalopowaniu z e biostron´, p prawà. Wewn´trzn nogi – na waj do przodu. dro wysu

Project1

11/26/09

9:17 AM

Page 31

W lewo, ty g∏upi koniu!

Hurra – nie ma lon˝y!

5 Jazda samodzielna Wielka chwila To wspania∏e uczucie, kiedy po wielu przygotowujàcych çwiczeniach na lon˝y poczàtkujàcy jeêdziec mo˝e po raz pierwszy ruszyç na koniu samodzielnie. Wreszcie nadchodzi upragniona chwila, gdy koƒ nie s∏ucha komend lon˝ujàcego, lecz twoich! Nie przejmuj si´ zanadto, je˝eli w którymÊ momencie stwierdzisz, ˝e jednak nie zawsze s∏ucha... Nie traç odwagi! Wprawdzie çwiczy∏eÊ dosiad we wszystkich trzech chodach, a tak˝e trzymanie wodzy i dzia∏ania wodzami, ale teraz wszystko ma byç prawid∏owe jednoczeÊnie: dosiad, równowaga tu∏owia, u∏o˝enie nóg i kontakt z pyskiem konia – to wiele zadaƒ naraz.

Prawdopodobnie kiedy koncentrujesz si´ na ustawieniu ràk, przesuwajà ci si´ nogi; kiedy nogi u∏o˝one sà prawid∏owo, traci równowag´ tu∏ów; kiedy ju˝ wyprostujesz tu∏ów, uniesiesz zbyt wysoko r´ce. Wszelkie takie niedoskona∏oÊci odczuwa koƒ, który dopiero wtedy b´dzie pos∏usznie wykonywa∏ twoje polecenia, kiedy nauczysz si´ prawid∏owego dzia∏ania wszystkimi pomocami jednoczeÊnie. Poza tym si∏a dzia∏ania poszczególnych pomocy wymaga dok∏adnej koordynacji: na przyk∏ad pomoce aktywizujàce konia, twój ci´˝ar i prawid∏owo przy∏o˝one ∏ydki decydujà o tym, jak silny mo˝e – albo powinien – byç kontakt z pyskiem konia.

Project1

11/26/09

9:17 AM

Page 32

Poradnik m∏odego jeêdêca

Wodze powinny utrzymywaç równomierny, lekki kontakt z pyskiem konia (bez nacisku).

Nauka prowadzenia konia Prowadzenia konia nie mo˝na si´ oczywiÊcie nauczyç z ksià˝ki; wymaga to w∏asnych prób. Zacznij od nauki prowadzenia konia w st´pie. Ju˝ wtedy utrzymywanie spokojnego dosiadu, tu∏owia w pionie i równomiernego kontaktu z pyskiem konia jest zadaniem wystarczajàco trudnym. Zwracaj uwag´ na potylic´ konia: im stabilniejszy kontakt utrzymujesz z pys-

kiem konia, tym spokojniejsza jest jego potylica. Pami´taj, ˝e musisz u˝ywaç obu wodzy jednoczeÊnie, w rzeczywistoÊci bowiem sà one jednà wodzà, prowadzàcà od prawej r´ki jeêdêca poprzez pysk konia do lewej r´ki, a ca∏y obwód zamyka sam jeêdziec. Podczas jazdy r´ce muszà byç niezale˝ne, ale jedna r´ka musi wyczuwaç, co w∏aÊnie robi druga.

Wodze luêno zwisajà.

Wodze za bardzo napi´te.

Project1

11/26/09

9:17 AM

Page 33

Jazda samodzielna

Jazda w zast´pie Kiedy b´dziesz ju˝ móg∏ jeêdziç na koniu samodzielnie, prawdopodobnie rozpoczniesz od jazdy w grupie, zwanej w j´zyku jeêdzieckim zast´pem. Zast´p prowadzi doÊwiadczony jeêdziec, zwany prowadzàcym. Jadàc za innym koniem, pilnuj odpowiedniego odst´pu: co najmniej na jednà, a najwy˝ej na dwie d∏ugoÊci konia. Na stronach 116 i 117 znajdziesz rysunki tzw. figur na Êladzie. Musisz je poznaç, aby poruszaç si´ swobodnie po uje˝d˝alni. Zapami´taj nazwy figur i przynale˝nych im komend. Najwa˝niejsze poj´cia – takie jak „ca∏a uje˝d˝alnia”, „ko∏o” i „zmiany kierunku” – szybko sobie przyswoisz.

A ja w zast´pie musz´ chodziç zawsze na szarym koƒcu!

Wszystko wydaje si´ ∏atwiejsze, kiedy jedzie si´ za innym koniem. Musisz jednak uwa˝aç, bo konie czasem szachrujà: lubià skracaç naro˝niki albo wykonywaç niedok∏adnie figury na Êladzie. Staraj si´ jeêdziç samodzielnie tak˝e w zast´pie. W jakim stopniu ci si´ to udaje, zorientujesz si´ po tym, na ile dok∏adnie wyje˝d˝asz figury.

Project1

11/26/09

9:17 AM

Page 34

Poradnik m∏odego jeêdêca

Przy zmianach kierunku muszà wspó∏dzia∏aç wszystkie pomoce jeêdêca.

Zmiany kierunku Przed ka˝dà zmianà kierunku koncentruj si´ na dosiadzie, przemieszczajàc ci´˝ar cia∏a na nowà stron´ wewn´trznà. Wysuƒ wewn´trzne biodro w przód i staraj si´ bardziej docià˝aç poÊladek wewn´trzny ni˝ zewn´trzny. Prostuj wewn´trznà stron´ cia∏a i opuszczaj jak najbardziej wewn´trznà nog´. Pami´taj, ˝e najcz´stszym b∏´dem pope∏nianym przy zmianie kierunku jest zgi´-

cie w biodrze. Siedê pionowo i prostopadle do grzbietu konia tak˝e w zakr´tach. Poka˝ koniowi wodzà nowy kierunek jazdy i poluzuj, jak tylko koƒ zareaguje. Przy zmianie kierunku obie wodze powinny byç przy szyi konia, a r´ce muszà pozostaç ka˝da po swojej stronie szyi, bo szybko odczujesz pokus´ przek∏adania jednej r´ki przez grzyw´ na drugà stron´ szyi.

Project1

11/26/09

9:17 AM

Page 35

Jazda samodzielna

Ruszanie st´pem i zak∏usowanie Chcàc ruszyç st´pem, wyprostuj si´, przy∏ó˝ równomiernie obie ∏ydki do boków konia i przesuƒ r´k´ tylko na tyle do przodu, aby koƒ mia∏ swobod´ ruchu g∏owy – nie wi´cej. Je˝eli nacisk ∏ydek nie wystarcza, pomó˝ sobie g∏osem, a w razie potrzeby lekko puknij konia batem tu˝ za ∏ydkà. Uwa˝aj, aby przy tym nie szarpnàç za wodze! ¸atwiej jest klepnàç konia batem po ∏opatce (ale nie wszystkie konie sà do tego przyzwyczajone). Na poczàtku najpo˝yteczniejszy jest bat trzymany w wewn´trznej r´ce. Dlatego przy ka˝dej zmianie kierunku musisz pami´taç o prze∏o˝eniu bata do drugiej r´ki, co dobrze jest opanowaç wczeÊniej. Pomoce do zak∏usowania sà takie same jak do ruszenia st´pem, tyle ˝e intensywniejsze. Je˝eli nie czujesz si´ pewnie, uchwyç zewn´trznà r´kà trzymajàcà wodz´ rzemyk asekuracyjny na przednim ∏´ku: pozwoli ci to siedzieç spokojniej, a przez to u∏atwi koniowi ruch. Trzymanie r´kà – póêniej tylko dwoma palcami – rzemyka asekuracyjnego to ˝aden wstyd! Je˝eli ktoÊ uwa˝a, ˝e sobie bez tego poradzi, i pociàga konia niespokojnà r´kà za pysk, na pewno b´dzie mia∏ z k∏usem problemy. CoÊ ci poradz´: powiedz mi po prostu, o co ci chodzi. Na pewno zrozumiem to lepiej ni˝ te twoje dziwne pomoce!

Nie przek∏adaj r´ki przez szyj´ konia – lepiej skróç wodze.

Rytm i odpowiednie tempo Jeêdziec czuje si´ wygodnie na grzbiecie konia tylko wtedy, kiedy koƒ porusza si´ rytmicznie. O rytmie, czyli w j´zyku jeêdzieckim – takcie konia, dowiesz si´ wi´cej z rozdzia∏u 12. SzybkoÊç, z jakà koƒ porusza si´ w danym chodzie, nazywamy w j´zyku jeêdzieckim tempem. Aby jazda by∏a przyjemna dla jeêdêca i konia, koƒ musi poruszaç si´ w odpowiednim rytmie i tempie. Je˝eli tempo jest za wolne, jeêdziec raz po raz gubi rytm, poniewa˝ koƒ z w∏asnej inicjatywy usi∏uje przejÊç do ni˝szego chodu. Je˝eli tempo jest za szybkie, jeêdziec równie˝ gubi rytm, poniewa˝ koƒ zaczyna spieszyç. Kiedy uda ci si´ znaleêç odpowiednie tempo i utrzymywaç równomierny rytm, jazda stanie si´ du˝o ∏atwiejsza.

Project1

11/26/09

9:17 AM

Page 36

Poradnik m∏odego jeêdêca

W zatrzymaniu koƒ powinien byç uwa˝ny i staç prosto na wszystkich czterech nogach.

Hamulec Chcàc przejÊç z k∏usa do st´pa albo zatrzymaç konia, musisz – co dziwne – dobrze przy∏o˝yç ∏ydki i nie mo˝esz przechylaç si´ do przodu. Przy stabilnym dosiadzie do przejÊcia do st´pa albo zatrzymania wystarcza kilkakrotne lekkie obrócenie ràk w nadgarstku do wewnàtrz i z powrotem. Dlaczego pomoce aktywizujàce sà wa˝ne tak˝e przy przejÊciu do ni˝szego chodu albo przy zatrzymaniu, dowiesz si´ z rozdzia∏u 19. Nawet je˝eli nie od razu ci si´ to udaje – nie ciàgnij za obie wodze jednoczeÊnie, bo efekt b´dzie odwrotny od zamierzonego. Zatrzymam si´, kiedy b´d´ mia∏ na to ochot´!

: Do ruszeniaj si´, skróç wodze, u t Wypros ie ∏ydki, poluzuj . przy∏ó˝ obkiedy koƒ zareaguje kontakt, a d o st´pa Do przejÊacni ia: i zatrzym j si´, przy∏ó˝ obie Wyprostu przemian kierujàc . ∏ydki, na ewnàtrz i z powrotem r´ce do w

Isabelle von Neumann-Cosel

Poradnik młodego jeźdźca

Poradnik młodego jeźdźca Isabelle von Neumann-Cosel