metody aktywizujace.indd 4
2008-06-23 14:24:04
ELŻBIETA WÓJCIK
METODY AKTYWIZUJĄCE
W PEDAGOGICE GRUP
metody aktywizujace.indd 1
2008-06-23 14:24:04
metody aktywizujace.indd 4
2008-06-23 14:24:04
Spis treści
Wprowadzenie ................................................................................5 Wybrane zasady pedagogiki grup ...................................................7 Dydaktyka spotkań grupowych ....................................................13 Metody aktywizującące .................................................................21 Metody wstępne zwiększające poczucie wspólnoty .....................21 Metody wprowadzające w temat .................................................22 Metody rozwiązywania problemów i poszukiwania informacji .....23 Metody aktywizujące dla narzeczonych, kręgów małżeńskich i na zajęcia wychowania prorodzinnego ....................................55 Metody interakcyjne (gry rozluźniające) .......................................91 Metody medytacyjne ...................................................................107 Gry ruchowe – przerywniki ..........................................................113 Kilka sposobów tworzenia małych grup ......................................117 Metody oceny zajęć .....................................................................119 Samopoczucie uczestników. Metody feed-back .........................123
metody aktywizujace.indd 3
2008-06-23 14:24:04
metody aktywizujace.indd 4
2008-06-23 14:24:04
WPROWADZENIE
Cechą współczesnej cywilizacji jest osamotnienie człowieka w wielkich, anonimowych strukturach: duże miasta, wielkie domy mieszkalne, w których człowiek gubi się i zatraca poczucie przynależności do jakiejś grupy (społeczności), czując się niezauważonym i zapomnianym. Dlatego też zarówno w psychologii jak i w psychiatrii (zwłaszcza w psychoterapii) wzrasta zainteresowanie znaczeniem małych grup w rozwoju osobowym każdego człowieka, a także w terapii zaburzeń nerwicowych i nerwic. Kierunek ten nazwano „psychologią w działaniu”. Chodzi tu nie tylko o przekazywanie wiedzy, ale także o pomoc ludziom w ich osobowym rozwoju, o lepsze poznanie siebie i innych, o wyzwalanie mocy twórczych tkwiących w każdym z nas, oraz o poprawę stosunków międzyludzkich. Kierunek ten zapoczątkowali m.in. tacy psychologowie, jak: Gardner Murphy, Gordon Allport, Erich Fromm, Abraham Maslow, Carl R. Rogers. W dziedzinie tej powstały różne systemy, w ramach których opracowywane są specjalne metody prowadzenia spotkań grupowych, jak np. terapia postaci (Gestalttherapie), której twórcą jest Fritz Perls, lub tzw. analiza transakcyjna, stworzona przez Erica Berne’a. Wszystkie te kierunki odchodzą od tradycyjnego modelu spotkań dyskusyjnych, składających się z referatu i ogólnej dyskusji. Nie rezygnując z krótkich prelekcji, stosują inne metody pracy grupowej, zwane ogólnie metodami aktywizującymi. Nie oznacza to odrzucenia dawnych metod, ale raczej ich uzupełnienie. Dla przekazania wiedzy teoretycznej, zwłaszcza dużej grupie
metody aktywizujace.indd 5
2008-06-23 14:24:04
słuchaczy, wykład nadal jest uznawany za najodpowiedniejszy. Metody aktywizujące stosuje się natomiast przede wszystkim w małych grupach, zajmujących się wiedzą związaną z życiem człowieka, przeżywaniem, pracą i układami międzyludzkimi (za dużą grupę uważa się 20 osób, i więcej). Zaletą małej grupy jest większa możliwość kontaktów międzyosobowych, porozumiewania się oraz wypowiadania się każdego uczestnika. W małej grupie każdy czuje się przez innych zauważony. Ilość interakcji w grupie jest zależna od jej wielkości, przy czym maleje ona skokowo: • najwięcej interakcji jest w grupie 2-4 osób, • drugi skok: 5-7 osób, • trzeci skok: 8-12 osób. Liczba 12 jest uważana za optymalną dla małej grupy. Jeśli w grupie jest więcej niż 12 osób, ilość interakcji znacznie maleje. Przypomnijmy, że Chrystus miał 12 uczniów. Św. Benedykt zalecał tworzenie wspólnot liczących po 10 osób, a św. Teresa z Avila polecała swym klasztorom liczbę 20 zakonnic jako optymalną. Celem niniejszej pracy jest przedstawienie (w dużym skrócie) zasad ogólnej pedagogiki grup, ze szczególnym zwróceniem uwagi na tzw. metody aktywizujące, które są pomocne w prowadzeniu spotkań grupowych służących przekazywaniu informacji, pogłębianiu refleksji, pobudzaniu własnej twórczości uczestników, pomocy w ich rozwoju osobowym i w nawiązywaniu kontaktów. Niektóre więzi międzyludzkie, zwłaszcza rodzinne, są nam dane jako dar. Jednak większość więzi nie powstaje samoistnie, lecz jest zależna od naszego zaangażowania i wzajemnego porozumienia. Jeżeli mamy mało lub nie mamy prawie żadnych kontaktów, to przyczyna tkwi często w nas samych. Do nawiązywania kontaktów potrzebne są pewne pomoce, jak: słowa, gesty, mimika, gdyż bez tego pozostajemy dla siebie wzajemnie tajemnicą. Jednak nie zawsze udaje nam się tak wyrazić, jak tego pragniemy. Występują też różnice w poglądach, toteż częste są nieporozumienia i konflikty, które prowadzą do trudności i kryzysów w więzach międzyludzkich. Od nas samych w dużym stopniu zależy, czy trudności te doprowadzą do zerwania więzi, czy raczej do jej pogłębienia. Pedagogika grup, ze swymi metodami aktywizującymi, ma na celu m.in. pomoc w tej dziedzinie, polegającą na ukazywaniu ludziom możliwości wyboru takich dróg postępowania w przezwyciężaniu konfliktów i kryzysów, aby prowadziły one do pogłębienia i wzmocnienia więzi międzyludzkich.
metody aktywizujace.indd 6
2008-06-23 14:24:04
Metody aktywizujące
A. Metody wstępne zwiększające poczucie wspólnoty Wstępna rozmowa w małych grupach Uczestnicy tworzą małe grupy po 3-7osób i każdy mówi, jak się w obecnej chwili czuje (czy jest np. stremowany, czy zainteresowany, czy może szczególnie zmęczony itp.), oraz co jest dla niego szczególnie ważne w dziedzinie dotyczącej tematu spotkania, np.: • w utrzymaniu dobrej atmosfery w domu, • w kontaktach z ludźmi, • w problemach wieku dorastania, • uzależnieniach, • rozwoju osobowości itp. Każdy mówi swoje kwestie raczej krótko, bez dyskusji. Następnie prowadzący wyjaśnia, że ta krótka metoda wzmaga wzajemne zaufanie, a także zainteresowanie tematem i późniejszą refleksję.
21
metody aktywizujace.indd 21
2008-06-23 14:24:08
Wstępne rozmowy po dwie osoby Po dwie osoby mówią sobie, jaką miały drogę na spotkanie i jak minął ich ostatni dzień. Jeżeli się nie znają, zaczynają od przedstawienia się imionami. Następnie wyszukują 3-5 wspólnych zainteresowań czy upodobań, np. chętnie spaceruję po lesie, lubię zbierać grzyby, lubię czytać książki, interesuję się... itp. Albo: Dwie osoby mówią sobie – dlaczego na to spotkanie przyszły, czego się spodziewają, czym są szczególnie zainteresowane. Na tę rozmowę przeznacza się 3-5 minut. Cel: uwolnienie od początkowego onieśmielenia, rozluźnienie psychiczne, nawiązanie kontaktów, poczucie wspólnoty z innymi.
Poznanie imion Uczestnicy siadają w kole i każdy kolejno mówi swoje imię. Następnie jeden uczestnik obchodzi wszystkich po kolei i mówi: ty jesteś Hanka, ty jesteś Stefan itd. Jeżeli nie pamięta, może zapytać. Inni mogą przy tym pomagać. Trwa to tak długo, aż wszyscy obejdą koło. Jako wstęp można zastosować też następujące gry: • fotoekspresja (str. 41) • cebula (str. 92) • cztery kąty (str. 26) • punkty w ruchu (str. 115) • gra start-stop (str. 116) • atomy – molekuły (str. 114) • co lubię (gra z piłką) (str. 97) • imię i znak (str. 96) Gry te mają znaczenie rozluźniające psychicznie i ożywiające uczestników. Wprowadzają też atmosferę wspólnoty.
B. Metody wprowadzające w temat Gdy grupa uczestników jest duża • krótki film wprowadzający w temat, • krótka informacja o treści referatu dla obudzenia ciekawości, • przedstawienie konkretnego przykładu, przypadku z życia do zastanowienia się: jak postąpiłbym w danej sytuacji? Co bym radził?, • zebranie problemów, czyli postawienie pytania o trudności, wątpliwości w danej dziedzinie,
22
metody aktywizujace.indd 22
2008-06-23 14:24:08
• ankiety aktywizujące, czyli kartki z pytaniami dotyczącymi tematu głównego, na które uczestnicy próbują sobie sami odpowiedzieć przez zakreślenie „tak” lub „nie”, lub przez naddarcie brzegu kartki, • wstępna dyskusja w małych grupach na „zadane” pytania czy zagadnienia. Po ok. 10 minutach, jedna osoba z każdej grupy referuje krótko wyniki dyskusji.
Gdy grupa uczestników jest nieduża Poza powyższymi metodami: • układanka (str. 33), • cztery kąty (z pytaniami dotyczącymi danego tematu) (str. 26), • metoda „5 z 25” (str. 44), • składanka (str. 28), • „burza mózgów” (str. 34), • medytacja-plakat (str. 109), • metoda 6-6 (str. 45), • łańcuch skojarzeń (str. 35).
Ankiety aktywizujące Przygotowuje się kartki z kilkoma pytaniami dotyczącymi osobistych poglądów na temat, który ma być przedstawiony w referacie. Pytania mogą też dotyczyć sytuacji słuchacza w omawianej dziedzinie. Takie zastanowienie się przed analizą problemu pobudza zainteresowanie, gdyż uświadamia własne wątpliwości, trudności w sformułowaniu odpowiedzi, oraz ważność zagadnienia. Pytania mogą być też tak sformułowane, aby uczestnik mógł zakreślić odpowiedź: tak lub nie. Jeżeli grupa jest bardzo duża i brak czasu, można poprzestać na rozdaniu ankiet przed referatem i daniu paru minut na osobistą refleksję. Jeżeli czas i miejsce pozwalają, dobrze jest, po rozdaniu ankiet i po chwili osobistej refleksji, utworzyć małe grupy po 3-6 osób, w celu omówienia poglądów i odpowiedzi na pytania ankiety, z tym że nie ma obowiązku ujawniania osobistych odpowiedzi. Na taką rozmowę przeznaczamy ok. 10 minut. Potem każda grupa składa krótkie sprawozdanie z dyskusji, po czym następuje referat, który uzupełnia, rozwija i wyjaśnia to, co zostało powiedziane. Można też przygotować dla poszczególnych małych grup różne ankiety aktywizujące, które zawierają inne zestawy pytań. Oczywiście wszystkie dotyczą tematu głównego. Zastosowanie ankiet aktywizujących pobudza zainteresowanie i aktywność słuchaczy, prowadzi do głębszego przeżycia przez nich omawianego zagadnienia; dostarcza im też pewnego poczucia zadowolenia i satysfakcji, poza tym czują się oni dostrzeżeni osobiście, nie tylko jako bierna grupa słuchaczy.
23
metody aktywizujace.indd 23
2008-06-23 14:24:08
metody aktywizujace.indd 4
2008-06-23 14:24:04
Kilka sposobów tworzenia małych grup
Tworzenie par 1. Przygotowuje się małe obrazki (rysowane zwykłymi kredkami), przedstawiające różne przedmioty, ale tak, aby po dwa pasowały do siebie, np.: • kościół i dzwon, • okno i kwiat w doniczce, • kot i mysz itp. Wchodzącym zawiesza się obrazki na nitkach na szyi, albo przypina szpilką do ubrania. W odpowiednim momencie, gdy chce się uczestników połączyć w pary w celu przeprowadzenia jakiejś metody, poleca się, aby każdy odszukał swoją parę. 2. Uczestnicy ciągną losy zawierające połowę wyrazu – ich zadaniem jest odnaleźć parę przez szukanie całego wyrazu.
117
metody aktywizujace.indd 117
2008-06-23 14:24:48
Tworzenie małych grup 1. O ile zna się liczbę uczestników, można przygotować tyle kartek z odpowiadającymi sobie wyrazami, ile osób ma być w małych grupach, np.: • sześć nazw owoców, • sześć nazw kwiatów, • sześć różnych butów, • sztućce, talerze, salaterka, miska, kubek, szklanka. Uczestnicy losują od prowadzącego po jednej kartce i tworzą grupy według odpowiadających sobie wyrazów. 2. Przygotowuje się kartki z obrazkami; tyle jednakowych obrazków, ile osób ma być w małych grupach (np.3-6). Mają to być rysunki zupełnie proste, np. ul, dom, drzewo, lalka, pajac, kwiatek i inne. Uczestnicy losują od prowadzącego po jednej kartce i tworzą małe grupy według jednakowych obrazków. 3. Przygotowuje się kartki z figurami geometrycznymi (np. koło, kwadrat) i z zaznaczonym kolorem, po kilka jednakowego koloru. Uczestnicy wyciągają kartki i tworzą grupy według kolorów. 4. Przy wejściu wręcza się każdemu agrafkę i małą kartkę (lub identyfikator), na której każdy pisze swoje imię i nazwisko, następnie przypina do ubrania. Na każdej z tych kartek jest kolorowa plamka lub jakiś znak, po kilka jednakowych. W czasie seminarium uczestnicy tworzą grupy, odszukując jednakowe znaki. 5. Przygotowuje się kartki z wyrazami zaczynającymi się na jednakową literę. Dalej – jak uprzednio. 6. Metoda Max i Sax. Przygotowuje się kartki z napisami: Max – ojciec Tax Wax Rax Lax Nax itd. Sax – ojciec Max – matka Sax – matka Max – córka Sax – córka Max – syn Sax – syn Max – wnuk Sax – wnuk Max – wnuczka Sax – wnuczka Płeć członków rodziny na kartkach jest przypadkowa i nie musi pokrywać się z płcią losujących. Odwrócone kartki miesza się i wszyscy biorą po jednej kartce. Następnie poleca się odnaleźć swoje rodziny – wolno wołać. Każdy ojciec ma usiąść na krześle, na jego kolanach matka, na jej kolanach córka, dalej syn i wnukowie. Oczywiście szukanie odbywa się w tumulcie, hałasie i wesoło. Gdy rodziny już się odnalazły, można przystąpić do zajęć w powstałych w ten sposób małych grupach.
118
metody aktywizujace.indd 118
2008-06-23 14:24:48
Metody oceny zajęć
Podsumowanie Na środku pokoju ustawia się krzesło lub inny przedmiot, np. kosz. Uczestnicy mogą wypowiadać swoje opinie lub odczucia, dotyczące kursu, np.: „Jestem bardzo zadowolony z zajęć”, „Część teoretyczna była nudna”, „Wolałbym inny dobór metod” itp. W zależności od stopnia identyfikacji z danym twierdzeniem, wszyscy uczestnicy ustawiają się bliżej lub dalej przedmiotu ustawionego w środku pokoju. Autor wypowiedzianej opinii powinien więc znaleźć się najbliżej niego, chyba że jego twierdzenie było prowokacją, co też jest dopuszczalne. Po wyczerpaniu się wypowiedzi podsumowanie się kończy, bez pytań i bez dyskusji. Prowadzący dziękuje uczestnikom za ich wypowiedzi, które na pewno stanowią dla niego pomoc i wskazówkę dla jego dalszej pracy.
Podsumowanie spotkania za pomocą ankiety Kartki z pytaniami, przygotowane wcześniej, rozdaje się na końcu spotkania do wypełnienia anonimowo.
119
metody aktywizujace.indd 119
2008-06-23 14:24:48
Przykłady ankiet: I. Dla dorosłych 1. Czy Pan(i) dobrze się czuł(a) na zajęciach? ........................................... ............................................................................................................ ............................................................................................................ 2. Czy temat spotkania uważa Pan(i) za pożyteczny? .............................. ............................................................................................................ ............................................................................................................ 3. Co się Panu(i) podobało? ..................................................................... ............................................................................................................ ............................................................................................................ 4. Co się Panu(i) nie podobało? ................................................................ ............................................................................................................ ............................................................................................................ 5. Jakie zmiany Pan(i) proponuje? ........................................................... ............................................................................................................ ............................................................................................................ ............................................................................................................ ............................................................................................................ II. Dla uczniów 1. Co mi się na zajęciach podobało?.......................................................... ............................................................................................................ ............................................................................................................ 2. Co mi się na zajęciach nie podobało?.................................................... ............................................................................................................ ............................................................................................................ 3. Moje uwagi i propozycje. ..................................................................... ............................................................................................................ ............................................................................................................ ............................................................................................................ ............................................................................................................
120
metody aktywizujace.indd 120
2008-06-23 14:24:48
III. Na zajęciach Czułe(a)m się bardzo dobrze Wiele się dowiedziałe(a)m Jestem, zadowolon(a)y ze swojej aktywności
TAK 1 2 1 2 1 2
3 3 3
NIE 4 5 4 5 4 5
Odpowiednie punkty zakreśl kółkiem
Pakowanie walizki Metodę tę stosuje się na zakończenie zajęć lub kursu. Uczestnicy siedzą w kole. Otrzymują ok. 2 minuty na zastanowienie się, co dały im te zajęcia lub spotkanie, co zabierają z niego ze sobą. Następnie jedna osoba mówi: pakuję swoją walizkę i wkładam do niej... (np.: optymizm, lepsze rozumienie innych ludzi, nowe metody pracy grupowej itp.). Inni uczestnicy dodają do jej „walizki” (mówią ci uczestnicy, którzy chcą, bez żadnej kolejności) jakieś przedmioty, symbole, np.: dobre buty, abyś szła swoją drogą, album ze zdjęciami nas wszystkich, czerwoną różę, szczyptę odwagi, parę uśmiechów itp. „Darów” nie objaśnia się. Obdarowany dziękuje słowem lub uśmiechem, może coś dopowiedzieć, ale nie powinien prosić o wytłumaczenie. Gdy prowadzący zauważa, że następuje dłuższa przerwa w „obdarowywaniu”, prosi, aby ktoś następny zgłosił się i zaczął „pakować” swoją walizkę. Na zakończenie czyni to również sam prowadzący. Bagaż, który zabieram ze sobą Na środku pokoju, na stole lub na podłodze kładzie się arkusz papieru z narysowaną walizką (można zawiesić też na tablicy lub na ścianie). Kto chce, pisze na tym arkuszu, co według niego było na zajęciach lub w danym spotkaniu cennego, co jest tym bagażem, który zabiera z sobą. Potem następuje ogólna rozmowa na ten temat. Negatywy i pozytywy Przygotować kartki w dwóch kolorach (np. niebieskie i żółte), cztery razy więcej niż liczba uczestników. Drogą głosowania ustala się, na którym kolorze piszemy negatywy, na którym pozytywy. W braku kolorowych, można przygotować same białe kartki. Uczestnicy tworzą małe grupy po 3-4 osoby i wspólnie piszą na kartkach, co było na zajęciach negatywnego, co chcą zostawić. Zbiera się te kartki do koszyka.
121
metody aktywizujace.indd 121
2008-06-23 14:24:49
Z kolei uczestnicy w grupach piszą, co było pozytywnego, co chcą ze sobą zabrać – te kartki również się zbiera (np. do walizeczki). Następnie jedna osoba odczytuje treść kartek negatywnych, druga osoba treść kartek pozytywnych.
Wąż oceny Jedno krzesło stawiamy w jednym końcu pokoju, mówiąc, że to jest głowa węża, drugie w dość dużej odległości, mówiąc, że to jest ogon węża. Uczestnicy stają między krzesłami, tworząc tułów węża. Komu spotkanie bardzo się podobało, staje bliżej głowy, a komu się nie podobało (tzn. kto nie jest zadowolony), staje bliżej ogona. Potem następuje omówienie całości. Nie ma przy tym obowiązku wypowiedzenia swoich uwag, mówią tylko ci, którzy chcą.
122
metody aktywizujace.indd 122
2008-06-23 14:24:49
metody aktywizujace.indd 130
2008-06-23 14:24:52