Słownik pojęć do przedmiotu WdŻwR by Wydawnictwo Rubikon

CYAN MAGENTA YELLOW BLACK Wykaz autorów haseł: ISBN 83-88725-71-8 „Słownik” obejmuje liczne pojęcia i treści odnoszące się do sfery

Adamski Franciszek, prof.

seksualności człowieka, daje ich obiektywną interpretację i ukazuje

Augustyn Józef, dr

znaczenie prawidłowego funkcjonowania małżeństwa. Sfera ta jest

Bulenda Teodor, dr

ukazana w kategoriach wartości ludzkich, mających swój wymiar

Cerańska-Goszczyńska Hanna, dr med.

Dudziak Urszula, dr Frydrychowicz Anna, mgr Hrynkiewicz Józefa, prof. dr hab. Jankowska Maria, dr Kazimierczak Maria, mgr Klimski Tadeusz, prof. dr hab. Kornas-Biela Dorota, dr

Prof. UW, dr hab. Krystyna Ostrowska

fizjologiczny, psychiczny, emocjonalny i duchowy, ale też i wieko-

słownik pojęć

Chazan Bohdan, prof. dr med.

wo-rozwojowy.

Przedstawiony słownik jest oryginalnym i pożytecznym pomysłem: nie mamy w języku polskim publikacji o charakterze encyklopedycznym skoncentrowanej w swej zawartości wokół szeroko ujmowanej problematyki małżeńsko-rodzinnej. W przypadku „Słownika pojęć – Wychowanie do życia w rodzinie” mamy do czynienia z kompendium podstawowej wiedzy bezpo-

Kowalska Irena, dr Krystyna Ostrowska – dr hab., profesor Uniwersytetu Warszawskiego – od wielu lat kieruje Za-

Koźniewska Elżbieta, mgr

kładem Psychologii Dewiacji w Instytucie Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji UW. W latach

Kowalski Wawrzyniec Roch, mgr

1994-2000 była dyrektorem Centrum Metodycznego Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej

Kukułowicz Teresa, prof. dr hab.

Ministerstwa Edukacji Narodowej, a następnie do 2003 roku kierownikiem Zespołu ds. Realizacji

Kwak Anna, prof. dr hab.

przedmiotu Wychowanie do Życia w Rodzinie. Głównym obszarem jej zainteresowań naukowych

Mierzejewska Grażyna, mgr

są problemy rozwoju i funkcjonowania osobowości dzieci i młodzieży, a szczególnie takich struk-

Milewska Ewa, dr

tur, jak system wartości i postawy religijno-moralne. Teoretyczne i empiryczne prace Krystyny

Obertyńska-Romanowska Ewa, dr med. Opolska Teresa, dr Orbik Zbigniew, dr Orłowski Stanisław, mgr Ostrowska Krystyna, dr hab., prof. UW Papis Wanda Elżbieta, mgr Pilch Tadeusz, prof. dr hab. Putyński Leszek, dr Rogala-Obłękowska Jolanta, dr hab. Ryś Maria, prof. dr hab. Sokołowska Maria, mgr Surzykiewicz Janusz, dr hab.

Ostrowskiej podejmują zagadnienia uwarunkowań nieprzystosowania społecznego, przestępczości, agresji i przemocy dzieci i młodzieży, znaczenia rodziny oraz kształtowania systemu wartości w procesie wychowania, socjalizacji, profilaktyce i resocjalizacji. Jest autorką książek, które pozwalają nauczycielom i uczniom odkryć świat wartości i zachęcić do ich urzeczywistniania: W poszukiwaniu wartości (1994), W poszukiwaniu wartości. Z Biblią przez życie (1995), Wokół rozwoju osobowości i systemu wartości (1998). W latach 1995-1997 była liderem rządowego projektu działań pt.: „Promocja zdrowia fizycznego, psychicznego, społecznego i duchowego w systemie edukacji i poprzez edukację”. Doświadczenia i propozycje dalszych działań zawarła w książce Zdrowie,

średnio i pośrednio dotyczącej małżeństwa, rodziny i wychowania

WYCHOWANIE DO ŻYCIA W RODZINIE

Kowalska-Ehrlich Barbara, prof. dr hab.

do życia w rodzinie. Dzieło, pieczołowicie przygotowane przez prof. K. Ostrowską, ma charakter raczej naukowy, a mniej encyklopedyczny, aczkolwiek swej strukturze treściowej, zakresie objętego materiału, poziomie wykładu jest pomyślane jako podręczna pomoc dla nauczycieli przedmiotu, także tych, którzy dopiero przygotowują się do niego po ukończeniu innego kierunku studiów.

To właśnie ten potencjalny nauczyciel przedmiotu „Wychowanie do życia w rodzinie” znajdzie tu zatwierdzony przez władze ministerialne program zajęć, z podziałem na klasy i typy szkół. Program ów jest pomyślany także pod kątem zorientowania rodziców zainteresowanych zawartością treściową dyskusyjnego dla niektórych przedmiotu. Upublicznienie treści programowych zajęć niewątpliwie powinno położyć kres wszelkim dywagacjom

osobowość, wychowanie (1998). Uczestniczyła w pracach przygotowujących program zajęć edu-

i zakusom na to dobro, jakiego zdążyliśmy się dopracować, mając

kacyjnych „Wychowanie do życia w rodzinie”. Jest zwolenniczką aksjocentryzmu w edukacji

na względzie troskę o autentyczne przygotowanie młodych poko-

i w wychowaniu.

leń Polaków do życia w rodzinie.

Szczawińska Maria, lek. med. Szymanowska Aleksandra, prof. dr hab. Fragment recenzji prof. dr. F. Adamskiego

Szymańska Joanna, mgr Wojcieszek Krzysztof, dr

CYAN MAGENTA YELLOW BLACK

WYCHOWANIE DO ŻYCIA W RODZINIE

słownik pojęć POD REDAKCJĄ

KRYSTYNY OSTROWSKIEJ

KRAKÓW 2004

Spis treści

Wstęp

..............................................................................

Część I Antropologiczno-etyczne zagadnienia małżeństwa i rodziny

....................................

Część II Demograficzno-prawne zagadnienia małżeństwa i rodziny

..................................

Część III Problemy psychologiczno-pedagogiczne małżeństwa i rodziny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 Część IV Problemy medyczno-seksuologiczne

.............................

127

................................

169

...........................................................

186

Część V Metodyka i dydaktyka „Wychowania do życia w rodzinie” Przepisy prawne

Literatura pomocnicza

.................................................

204

................................................

206

............................................................

210

Alfabetyczny spis haseł Wykaz autorów

Wstęp Rodzina, wychowanie do życia w rodzinie – te pojęcia w ostatnich latach bardzo często są obecne w prasie, radiu, telewizji, publikacjach naukowych i popularnonaukowych, w dokumentach prawnych krajowych i międzynarodowych, także na ustach polityków i działaczy społecznych, ale przede wszystkim są również obecne w systemie szkolnego nauczania i wychowania. „Wychowanie do życia w rodzinie”, jako zajęcia edukacyjne na poziomie szkoły podstawowej, gimnazjum, ponadgimnazjalnej, realizowane są w Polsce na mocy Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu, wykonującego dyspozycję art. 4. ust. 3 ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz. U. Nr 17, poz. 78, z 1995 r.; Nr 66, poz. 334, z 1966 r.; Nr 139, poz. 646, z 1997 r.; Nr 141, poz. 943 i Nr 157, poz. 1040; z 1999 r. Nr 5, poz. 32 oraz z 2001 r. Nr 154, poz. 1792). Współcześnie dostrzega się znaczącą rolę edukacji w kształtowaniu człowieka, przyszłego obywatela nie tylko swojego kraju, swojej ojczyzny, ale także współuczestnika globalnej gospodarki, zarządzania, podejmowania decyzji strategicznych dla całej ludzkości. W tym kontekście wychowanie i przygotowanie do życia w rodzinie nabiera nowego sensu, nowej jakości. Rodzina, jako najmniejsza wspólnota osób, daje okazję do uczestniczenia w wielu procesach, które rozgrywają się na scenie życia społecznego w kraju i na świecie. To właśnie w rodzinie rozwija się i doskonali cały system zaspokajania potrzeb jej członków, biologicznych, psychicznych, społecznych i duchowych. W rodzinie uwyraźniane są wartości, które hierarchizują decyzje, działania i wybór środków do realizacji stawianych sobie zadań i celów, tak w odniesieniu do poszczególnych członków rodziny (rodziców, dzieci) jak i całej wspólnoty rodzinnej. W rodzinie planuje się przyszłość dzieci, rodziców, zabezpiecza na ten cel środki materialne, kształci postawy społeczne i moralne. Planowanie w rodzinach osób wierzących idzie jeszcze dalej, uwzględniając perspektywę życia nadprzyrodzonego, jego wymogów i wpływu na kształtowanie społecznej rzeczywistości. To tylko niektóre

z istotnych procesów dokonujących się we wspólnocie rodzinnej, w jej specyficznych relacjach przenikniętych więzami miłości, czasami tylko obowiązku. Nie ma chyba osób, które podważałyby tezę głoszącą, że rodzina w sposób trwały, ciągły, spontaniczny, obejmując wszystkie aspekty ludzkiej egzystencji, jest miejscem przygotowania do uczestnictwa we wszystkich innych społecznościach, grupach i wspólnotach ludzkich. Jest miejscem uaktywnienia i rozwoju społecznego (kapitału) potencjału człowieka. Dlatego właśnie słuszna jest obecność w szkole zajęć edukacyjnych „Wychowanie do życia w rodzinie” (powinien to być samodzielny przedmiot), podczas których dostarcza się wiedzę, uczy sprawności i umiejętności, a także kształtuje postawy, system wartości i inne dyspozycje psychiczne niezbędne do optymalnego funkcjonowania w aktualnym życiu rodzinnym (jako dziecko) i ewentualnie w przyszłym jako rodzic czy inny członek rodziny, np. dziadek, babcia, ciotka, wujek, krewny. Bycie małżonkiem i rodzicem, a także dzieckiem, wymaga „bycia sobą i bycia w świecie”. W podstawie programowej, określającej zakres treści, które winny być rozważane i przekazywane uczniom w procesie kształcenia, uwzględniono wiedzę biologiczną, medyczną, seksuologiczną istotną dla poznania i zrozumienia zachowania człowieka w odniesieniu do siebie samego, osoby innej, czy tej samej płci, do prokreacyjnej funkcji człowieka, jego zdolności przekazywania innym życia, do współczesnych zagrożeń związanych z ludzką sferą aktywności seksualnej i prokreacyjnej. Aczkolwiek ta część programu jest wyraźnie dominująca, to jednak następne działy, dotyczące treści antropologiczno-etycznych, psychologiczno-pedagogicznych i demograficzno-prawnych, przywracają właściwe proporcje problemów, przed którymi staje rodzina, i ukazują ich wielowymiarowość. Oddajemy do rąk nauczycieli, uczniów i rodziców Słownik pojęć opartych na Podstawie programowej kształcenia ogólnego do zajęć „Wychowanie do życia w rodzinie” z nadzieją, że pomoże on w adekwatnym zrozumieniu tego, co stanowi o godności człowieka i należnym mu szacunku. Autorzy haseł wskazują na złożoność biologiczną, psychiczną, społeczną i duchową człowieka oraz rolę rodziny w procesie osiągnięcia pełni człowieczeństwa.

Zamysł przygotowania tej pomocy dydaktycznej zrodził się w Centrum Metodycznym Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej podczas spotkań i konsultacji z nauczycielami, prowadzącymi te zajęcia, oraz konsultantami i doradcami metodycznymi. Układ Słownika pojęć wyraża podnoszoną wielokrotnie złożoność funkcjonowania człowieka w rodzinie. Całość podzielono na pięć części. W pierwszej umieszczono terminy odnoszące się do zagadnień antropologiczno-etycznych ważnych dla rozumienia i organizowania życia rodzinnego. W drugiej są terminy z obszaru demograficzno-prawnego, w trzeciej psychologiczno-pedagogiczne, w czwartej medyczno-seksuologiczne. Część piąta to terminy ważne w samym procesie kształcenia i wychowania, obejmujące działania metodyczne i dydaktyczne. Waga pro-blemów związanych z takimi pojęciami, jak wybór drogi życiowej, agresja i przemoc w rodzinie, funkcje rodziny, skłoniły do szerszego, niż słownikowe, opracowania tej tematyki. Mam nadzieję, że korzystający ze Słownika będą mogli więcej przekazać, więcej wytłumaczyć, więcej zrozumieć i nauczyć się o tych obszarach funkcjonowania człowieka. Słownik zawiera nazwy pojęć w języku polskim, angielskim i niemieckim. Alfabetyczny spis pojęć zamieszczono na końcu książki, wraz z wykazem literatury, z której korzystali Autorzy i która może poszerzyć wiedzę na konkretny temat. Dane o Autorach oraz treść rozporządzenia, na którym opiera się cała publikacja, zamykają książkę. W tym miejscu pragnę podziękować wszystkim Autorom haseł, którzy rozumiejąc zamysł Słownika, mimo licznych obciążeń zawodowych, naukowych czy osobistych wyrazili gotowość współpracy i przygotowali swoje opracowanie. Autorami są naukowcy i praktycy z różnych środowisk: Uniwersytetu Warszawskiego, Uniwersytetu Stefana Kardynała Wyszyńskiego, Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Akademii Pedagogiki Specjalnej, Instytutu Matki i Dziecka, Centrum Metodycznego Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej. Składam im serdeczne podziękowania.

Krystyna Ostrowska

Część I Antropologiczno -etyczne zagadnienia małżeństwa i rodziny

A U T O R Y T E T

Autorytet (ang.) authority (niem.) Autorität Słowo autorytet pochodzi z łacińskiego słowa auctoritas, co oznacza „powaga moralna”. W Małej encyklopedii i Słowniku wyrazów obcych PWN autorytet jest określany jako: 1) powaga moralna i umysłowa, uznanie i posłuch u innych; 2) osoba, doktryna, itp., ciesząca się szczególnym i pełnym uznaniem w pewnej dziedzinie lub wśród pewnej grupy ludzi. Natomiast w Słowniku wyrazów bliskoznacznych S. Skorupki autorytet to: wyrocznia, powaga, arbiter, alfa i omega, fachowiec, znawca, mistrz. Naukowcy podają różne definicje pojęcia autorytetu. Pojęcie „autorytet” bywa używane w szerokim znaczeniu jako zjawisko społeczne odnoszące się do instytucji, grupy społecznej, społeczeństwa, oraz w znaczeniu węższym do osoby. Można zatem wyróżnić: • autorytet instytucji (organizacji), • autorytet grupy, • autorytet osoby (jednostki). Autorytet jako zjawisko społeczne łączy się z integrującą, regulującą oraz wychowawczą funkcją, jaką pełni w odniesieniu do instytucji, grup społecznych i jednostek. Autorytet, zwłaszcza osobowy, łączy się z istnieniem określonych cech (atrybutów) wynikających bezpośrednio lub pośrednio z osobowości danej jednostki (np. inteligencja, empatia, niezawodność działania, zachowanie zgodne z przyjętymi zasadami moralnymi, posiadanie określonego systemu wartości). Aby powstał autorytet, muszą być spełnione następujące warunki:

A I

– obecność przedmiotu (obiektu) reprezentującego określone wartości; – występowanie podmiotu, który spostrzega oraz odbiera wpływ tych wartości jako cenny i pożądany jednostkowo lub/i społecznie; – odbiór wpływu tych wartości jest dobrowolny i przynajmniej częściowo uświadamiany przez podmiot; – podmiot akceptuje i uznaje odbierany wpływ wartości reprezentowanych przez przedmiot (obiekt) autorytetu. Psychologowie podkreślają interakcyjny charakter autorytetu oraz traktują autorytet jako wzorzec osobowy, oddziałujący swoim przykładem na innych. Uważają oni (np. M. Żebrowska), że autorytet to wynik jedno- lub dwustronnej interakcji między dwiema osobami, dwiema grupami lub osobą a grupą, w przebiegu której jedna ze stron kształtuje lub modeluje swój sposób myślenia, ustosunkowania, zachowania zgodnie ze wzorcami myślenia reprezentowanymi przez drugą stronę. Zatem geneza autorytetu wiąże się z podwójną regulacją zachowania człowieka: społeczną i jednostkową. Zachowanie człowieka rozumiane jako proces regulacji, czyli porównywania aktualnego stanu rzeczy do jakiegoś wzorca (standardu), zakłada istnienie autorytetu. Powstanie autorytetu wiąże się z zaspokajaniem określonych potrzeb człowieka, z ukształtowaniem się odpowiedniego systemu wartości, które uwarunkowane są normami społecznymi, czyli pewnymi modelami zachowań, pożądanymi zarówno z punktu widzenia ogółu społeczeństwa, jak i grup społecznych i ich członków.

CZĘŚĆ I

C I E R P I E N I E

Proces regulacji stosunków człowieka z otoczeniem dzięki autorytetowi może przebiegać na dwóch poziomach: społecznym i jednostkowym. Człowiek może uznawać autorytety albo może być sam autorytetem dla kogoś, albo pod jakimś względem być autorytetem dla siebie samego. W przypadku poziomu społecznego autorytet osobowy stanowi środek usprawniający i integrujący funkcjonowanie systemów społecznych, takich jak: szkoła (autorytet nauczyciela), zakład pracy (autorytet szefa, kierownika, dyrektora), rodzina (autorytet rodziców). Autorytet łagodzi lub likwiduje konflikty i zagrożenia. Wpływa na funkcjonowanie danego układu społecznego poprzez kierowanie, kontrolowanie, aktywizowanie, komunikowanie. Umożliwia to sprawniejsze działanie grup społecznych i społeczeństw. Na poziomie jednostkowym regulacyjna funkcja autorytetu wiąże się z potrzebą potwierdzenia własnej wartości i godności osoby. Autorytet jest ważnym czynnikiem skupiającym jednostkę i społeczeństwo wokół wartości i celów. Autorytet ma szczególnie znaczenie w życiu młodzieży. Ważne jest, aby istniał ktoś, kto byłby drogowskazem, wzorem w postępowaniu i życiowych wyborach oraz inspirował do działań mających na celu wszechstronny rozwój jednostki lub grup społecznych. Jednakże, by ktoś mógł być autorytetem, musi spełniać określone warunki. Wymogi kierowane wobec autorytetu można sprowadzić do trzech podstawowych własności: kompetencji, zaufania i wpływu. Warunkiem kompetencji jest stanowienie wzoru postępowania. Osoba będąca wzorem

do naśladowania powinna odznaczać się następującymi grupami cech: • grupa I – obejmuje cechy świadczące o altruizmie, wrażliwości wobec drugiego człowieka i jego spraw (rozumienie drugiego, gotowość pomocy, dobroć, życzliwość, wyrozumiałość, umiejętność współżycia, humanitaryzm); • grupa II – zawiera cechy świadczące o prawości autorytetu (szlachetność, uczciwość, prawdomówność, praworządność, prostolinijność, szczerość, sprawiedliwość, postępowanie zgodne z głoszonymi zasadami i wartościami); • grupa III – zawiera cechy świadczące o odpowiedzialności autorytetu (zdyscyplinowanie, sumienność, obowiązkowość); • grupa IV – obejmuje cechy świadczące o poszanowaniu samego siebie (poczucie własnej wartości i godności, bycie asertywnym). Opracowała: Maria Jankowska

Cierpienie (ang.) suffer (niem.) Leid Cierpienie jest stanem duchowym człowieka powodowanym świadomym przeżywaniem ograniczoności natury ludzkiej co do ciała, duszy i relacji z innymi. Najczęściej cierpienie jest łączone z chorobą i jej skutkami, np. bólem, samotnością, brakiem przyjaźni, miłości, smutkiem, poczuciem winy i jest przeciwstawiane przyjemności, szczęściu. Cierpienie nie jest celem działania

Antropologiczno-etyczne zagadnienia małżeństwa i rodziny

C I E R P I E N I E

człowieka. Pozostaje w związku z koniecznością respektowania często trudnych w realizacji powiązań człowieka ze środowiskiem przyrodniczym, społecznościami i w wymiarze religijnym z życzeniami (Objawieniem) Stwórcy. Wiąże się z tym intensywność przeżywania cierpienia, która zależy od siły oddziaływań zewnętrznych i wewnętrznych człowieka, np. indywidualnej emocjonalności, struktury osobowości, rozumienia sensu cierpienia. Cierpienie wiąże się z odpowiedzialnością za złe skutki wywołane działaniami człowieka. Niekiedy jest kojarzone zamiennie z poczuciem winy. Naturalnym dążeniem człowieka jest przeciwstawianie się i eliminowanie cierpienia tak fizycznego (lekoterapia), jak i psychicznego (psychoterapia). Za błędne uważa się próby eliminowania cierpienia za wszelką cenę, np. poprzez zażywanie narkotyków, alkoholu. Trudnym wyborem dla uniknięcia cierpienia jest bunt, ucieczka, np. ze wspólnoty rodzinnej, szkoły itp. W porządku religijnym cierpienie jest dopuszczonym przez Stwórcę skutkiem powstającym w życiu niedoskonałego bytu ludzkiego. Włączenie się człowieka w porządek łaski, miłości nadprzyrodzonej usuwa dominację cierpienia w ludzkim życiu, a zbawienie wyklucza cierpienie. Por. także śmierć

C I

Opracował: Tadeusz Klimski

Człowiek (ang.) human being (niem.) Mensch Człowiek jest realnym, samodzielnym, duchowo-cielesnym bytem osobowym. W ujęciu przyrodniczym ukazuje się pochodzenie człowieka w ramach nowego gatunku biologicznego powstałego w wyniku ewolucji kosmicznej i wskazuje na czynniki konstytuujące organizm biologiczny i psychikę różniącą człowieka od zwierząt. W wymiarze społecznym zwraca się uwagę na cechy, postawy spowodowane wzajemnym oddziaływaniem człowieka a środowiskiem społecznym i kulturą. Dzięki społecznym (wspólnotowym) powiązaniom człowiek może osiągać dojrzałość biologiczną, a dzięki poznaniu zmysłowemu i umysłowemu rozumie otaczającą go rzeczywistość, własną w niej rolę, realizuje swoje potrzeby i przystosowuje się do zmieniających się okoliczności. W filozoficznym ujęciu człowiek również jawi się jako wyjątkowy, doskonalszy od pozostałych bytów żyjących. Jego istota przedstawiana jest w różnych stanowiskach od wyłącznie materialistycznych do spirytualistycznych. Wyróżnia się różne elementy strukturalne człowieka, tak co do ciała jak i duszy, podkreślając zarazem jego jedność psychofizyczną i funkcjonalną. Złożoność, a zarazem niedoskonałość człowieka powoduje konieczność wielorakich oddziaływań i doznań cielesnych i psychicznych. Prowadzą one do udoskonalania człowieka lub niekiedy do jego degradacji. Człowiek jest podmiotem (utożsamianym z duszą lub „ja”), z którym wiąże się tożsamość jego

CZĘŚĆ I

D I A L O G

samego. Dzięki poznaniu, działaniom, relacjom osobowym człowiek może transcendować to, co w nim immanentne. Działania człowieka są zorientowane na cel (dobro). Ostatecznym celem jest dobro najdoskonalsze – absolut. Dzięki poznaniu i działaniu człowiek przekształca świat na swoją miarę i tworzy dzieła – kulturę, z której korzysta w dowolnym czasie. W ujęciu teologicznym ukazuje się immanentną i transcendentną wartość człowieka w świetle Objawienia. Człowiek stworzony na wzór i podobieństwo Boga znajduje sens swego życia w przyjaźni z Bogiem udzielającym daru zbawienia przez Jezusa Chrystusa. Historia zbawienia człowieka obejmuje akt stworzenia, przymierze z Bogiem, powiązanie człowieka ze światem, rozwój jednostkowy i wspólnotowy, humanizowanie świata, wyzwalanie się od zła dzięki wspólnocie (Kościół) i miłości Bożej. Por. także godność osoby ludzkiej, integralna wizja człowieka, wielowymiarowość człowieka Opracował: Tadeusz Klimski

Dialog (ang.) dialogue (niem.) Dialog Słowo i pojęcie dialogu ma grecki rodowód (dia – jeden z drugim, logos – słowo), dialogos oznaczało rozmowę dwu osób, a równocześnie bogaty w znaczenia kulturowy sposób zachowania się ludzi. Dialog oznaczał także typ utworu literackiego, w którym (jak w tragedii

greckiej) zawarte były nie tylko gramatyczne formy pytania i odpowiedzi, ale przede wszystkim bogaty zasób emocji łączących bohaterów dramatu, ich wzajemne relacje i zależności oraz ich postawy wobec fundamentalnych pytań egzystencjalnych. Największe dzieła filozoficzne starożytności, w tym pisma Platona, mają postać dialogu. Podobnie w tragedii i komedii greckiej dominującą formą ekspresji jest dialog. Dialog od czasów starożytnych stał się więc jedną z zasadniczych kategorii filozoficznych oraz wartości etycznych, wokół których zbudowane zostały zręby kultury europejskiej. Dialog to: rozmowa dwu ludzi zmierzająca do uzgodnienia stanowisk; sposób dzielenia się ludzi informacjami o rzeczach istotnych; forma kontaktu międzyosobniczego, w którym partnerzy ujawniają wzajemnie swoje emocje, przekonania i postawy z intencją poznania się i zrozumienia. Dialog ma więc nie tylko sens taktyczny, językowy, pragmatyczny; ma także sens humanistyczny, moralny, bo służy wymianie uczuć, wyrażeniu zrozumienia drugiego, gotowości do aprobaty odmienności u drugiego, gotowości współdziałania. Dialog jest najdoskonalszym instrumentem pokoju i drogą pojednania. Najlepszym przykładem znaczenia dialogu jest relacja wychowawcza rodzica i dziecka oraz dialog ekumeniczny. W obu przypadkach zawarte są ważne, konstytutywne cechy dialogu w szerokim znaczeniu tego słowa: 1. uczucie miłości albo szacunku, 2. otwarta szczerość własnych intencji i oczekiwań, 3. gotowość do zrozumienia racji i motywów partnera dialogu,

Antropologiczno-etyczne zagadnienia małżeństwa i rodziny

D I A L O G

4. maksymalne zbliżenie stanowisk i skupienie uwagi na szansach porozumienia, 5. gotowość wspólnego działania na rzecz przyjaznej koegzystencji. Fundamenty, na których opiera się prawdziwy dialog, to uznanie równości uczestników dialogu, zaufanie i wiara w dobrą wolę partnerów oraz pozytywna motywacja do rozmowy. Inaczej mówiąc, fundamentem dialogu jest świat wartości. Dialog, nie znosząc naturalnych i nieuchronnych różnic między ludźmi, pozwala na bezkonfliktowe współżycie, budowanie ładu społecznego i praktykowanie tolerancji. Z tego twierdzenia wynika, że dialog jest formą istnienia człowieka, społeczeństw, cywilizacji. Dopóki trwa dialog, trwa porozumienie, współżycie, rozwój. Dialog nie powinien się więc nigdy kończyć, bo jest najdoskonalszą formą współżycia ludzi, współistnienia kultur, powszechnego pokoju. Nauczanie i wychowanie – to forma dialogu nauczyciela z wychowankiem. Ich prawzorem są praktyki Perypatetyków greckich, w których uczeń i nauczyciel spotykali się w rozmowie jako równorzędne podmioty, dochodząc wspólnie do rozwiązań i prawd. Oprócz równorzędności podmiotowej wychowanka i nauczyciela, dialog wychowawczy wyróżnia to, iż dotyczy i poszukuje wartości fundamentalnych, ukazuje istotę człowieka, sens ludzkiej egzystencji, cele i prawdy ludzkiego życia.

D I

Opracował: Tadeusz Pilch

Dobro (ang.) good (niem.) Gut Dobro jest jednym z głównych pojęć, którymi zajmuje się etyka. Różne systemy etyczne pojmują dobro w różnoraki sposób. W koncepcjach etycznych opartych na hedonizmie (epikureizm) dobro jest przedmiotem pragnień i utożsamiane jest z przyjemnością lub sumą przyjemności, czyli szczęściem. Wedle stanowiska monizmu aksjologicznego dobro jest elementem jednolitej triady: dobra – piękna – prawdy (gr. Kalokagathia) i wchodzi w skład ideału wychowawczego starożytnych Greków, do którego istoty należało połączenie sprawności fizycznej i etycznej szlachetności. W systemach pluralistycznych wyróżnia się wiele rodzajów dóbr i klasyfikuje się je według różnych kryteriów (dobra duchowe, materialne, poznawcze, moralne itp.). Zgodnie z klasyczną definicją: „Dobro jest tym, czego wszystkie byty pożądają” (Bonum est quod omnia appetunt). W filozofii chrześcijańskiej powiada się, że wszelkie działania ludzkie zmierzają do jakiegoś celu – dobra. Celem każdego działania człowieka jest dobro zamierzone przez daną osobę ze względu na nie samo. Można tutaj wyróżnić dobra względne, czyli środki do realizacji celów oraz dobro bezwzględne – cel, któremu podporządkowane są różne środki (dobra względne). Takim celem wyznaczającym pole ludzkiej moralności jest głównie dobro osobowe – człowiek (Bóg). Dobro (i zło), pomimo iż wyznacza dziedzinę moralności, jednak nie ogranicza się do niej. Pojawia się ono w aspekcie

CZĘŚĆ I

E T Y K A

wszystkich aktów dokonywanych przez człowieka, jak również w aspekcie całej natury. Wyraża się to w stwierdzeniu, że wszystko cokolwiek istnieje (cała natura) jest dobre. Mówimy, że dobre są czyny dokonywane ze względu na dobre intencje moralne, charakteryzujące się ukierunkowaniem na dobro osoby, lecz również dobre jest np. wykształcenie, religia, sztuka, mieszkanie, samochód, słońce czy samo życie. Skoro dobro przysługuje wszystkim istniejącym rzeczom, zło jest jedynie brakiem dobra i jako takie nie istnieje realnie, jest zepsuciem natury, panującej w niej harmonii (św. Augustyn). Dobre jest wychowanie, które nie zaniedbuje żadnego z aspektów rozwoju osobowości człowieka: religijnego, moralnego, intelektualnego, fizycznego, społecznego czy seksualnego. Celem tego procesu jest doprowadzenie do wszechstronnego rozwoju osobowości – wychowanie dojrzałego, szlachetnego, mądrego, dobrego człowieka. Opracował: Zbigniew Orbik

Etyka (ang.) ethic (niem.) Ethik Etyka to nauka filozoficzna odpowiadająca na ważne ludzkie pytania, które zadaje każdy człowiek: jak żyć, jak postępować wobec siebie i innych, jakie działanie jest dobre, a jakie złe. Jest to więc nauka, która stara się dokonać obiektywnej oceny wartości ludzkiego czynu. Ta ocena etyczna dotyczy nie tylko bezpośrednich skutków danego

czynu, ale jego najgłębszych uzasadnień (racji, powodów, przyczyn). W ciągu dziejów ludzkiej myśli stale zajmowano się tego rodzaju pytaniami, ale odpowiedzi czerpano z tradycji, religii, obyczajów, prawa. Etyka ma ambicje określania wartości ludzkiego postępowania w sposób naukowy, to znaczy poddający się społecznej weryfikacji pod względem prawdziwości ustaleń. Zatem twierdzenia i oceny etyków można sprawdzać rozumowo, jak inne tezy naukowe. Najczęściej jednak w codziennym życiu rzadko spotyka się czysto naukowe rozważania etyczne, a często treści etyczne są ukryte, na przykład w przysłowiach (np. „Nie czyń drugiemu, co tobie niemiłe”). Jako nauka filozoficzna, etyka jest częścią drogi człowieka do mądrości, gdyż szuka ostatecznych uzasadnień określania danego czynu jako dobrego lub złego. Może też korzystać z podstawy w postaci zdrowego rozsądku, co jest metodologicznym przywilejem nauk filozoficznych (cenią one bazę w postaci poznania przednaukowego, potocznego, np. w postaci obserwacji skutków czyjegoś działania). Etyka jest oparta na metafizycznym rozpoznaniu struktury człowieka jako osoby. Jak pojmujemy człowieka, tak też zwykle budujemy etykę. Etyka tak rozumiana jest jedną z najważniejszych nauk i przyczynia się do ładu społecznego. W ciągu dziejów proponowano bardzo różne teorie etyczne, ale wydaje się, że wszystkie one zbiegają się w pewnym szczególnym miejscu, jakim jest podstawowa afirmacja osoby. W ten sposób za dobre uznaje się takie postępowanie, które przyczynia się do afirmacji ochrony istnienia osób (siebie i innych). To wskazanie jest czytelne w tak podstawo-

Antropologiczno-etyczne zagadnienia małżeństwa i rodziny

E T Y K A

wych zasadach czy normach, jak zakaz odbierania człowiekowi życia czy zakaz kłamstwa (odbieranie prawdy). Etyka wskazuje na dobre działania, ale nie zajmuje się ustalaniem warunków ich spełniania (co nie zawsze jest łatwe). Tym zajmuje się inna nauka filozoficzna – pedagogika, mająca ułatwić poprzez wychowanie spełnianie wymagań etycznych. Wiele wskazań etycznych znajduje się w świętych tekstach wielkich religii, ale i w tekstach literackich. Znakomitym i wciąż aktualnym przykładem jest Etyka nikomachejska Arystotelesa. Naukami bliskimi etyce z punktu widzenia problematyki są: teologia moralna, socjologia moralności. Również polscy filozofowie mają wielkie osiągnięcia w rozwoju etyki, zwłaszcza w XX wieku (K. Wojtyła, M. Krąpiec, M. Gogacz, L. Kotarbiński, H. Elzenberg, J. M. Bocheński, J. Woroniecki, I. Lazari-Pawłowska i inni).

E I

Opracował: Krzysztof Wojcieszek

Godność osoby ludzkiej man’s dignity, human-dignity (niem.) Menschenwürde

jego duszy nieśmiertelność i powiązania interpersonalne, a ciału ludzkiemu proporcjonalną do duszy doskonałość aż do jego śmierci. Godność przejawia się w relacjach osobowych (miłość, wiara, nadzieja), w mądrości, kontemplacji i w wolności świadomego działania ludzkiego. Człowiek nie może stać się narzędziem w realizacji jakichkolwiek celów. W porządku psychologicznym godność jest podstawą samooceny pozytywnego obrazu siebie, afirmacji życia, eliminowania manipulowania przez innych i przezwyciężania zagrożeń. Godność motywuje postępowanie człowieka ze względu na wyznawany system wartości, skłania do szacunku względem innych osób. Poczucie własnej godności jest jednym z celów wychowania. Godności nie można nabyć ani utracić. W aspekcie teologicznym godność szczególnie jest podkreślona w relacji z Bogiem, który uczynił człowieka na swój obraz i podobieństwo. Godność jest niezależna od wieku, płci, rasy, religii, światopoglądu, co jest podstawową zasadą uchwalania międzynarodowych praw człowieka. Por. także człowiek Opracował: Tadeusz Klimski

(ang.)

Godność osoby ludzkiej – aksjologiczne (wartościujące) ukazanie doskonałości osoby ludzkiej (człowieka) względem innych bytów w świecie. Wyróżnienie człowieka, jego pozycja w świecie wynika z zawartości wewnętrznej i struktury samego ludzkiego bytu, zapewniającej

Hierarchia wartości (ang.) hierarchy of values (niem.) Werthierarchie Hierarchicznie uporządkowane preferencje tego, co dla człowieka jest ważne, pożądane, cenne. Przyjmuje się, że człowiek ustosunkowuje się do pewnych obiektów,

CZĘŚĆ I

I N T E G R A L N A W I Z J A C Z Ł O W I E K A

nazywanych wartościami, które mają dla niego szczególne znaczenie, w tym sensie, że wyznaczają cele i dążenia, określają ideał osobowościowy i motywują do określonych działań. Wartościami mogą być: idee, np. wolność, sprawiedliwość, solidarność, równość; idealne stany rzeczy, np. praworządne państwo; relacje międzyludzkie, np. przyjaźń, miłość, rodzina; osoby, np. osobowy Bóg, człowiek. Wartości stają się dla człowieka pożądane i cenne, gdyż pomagają mu zaspokoić potrzeby biologiczne, psychiczne, społeczne, moralne, religijne, sensu życia i więzi emocjonalnych. Uznanie wartości życia i zdrowia pozwala ochraniać ludzkie istnienie, poszukiwać nowych sposobów ochrony zdrowia i leczenia. Osobiste zaangażowanie i życie wartościami stwarza warunki do stawania się coraz bardziej człowiekiem, co oznacza rozwijanie wszystkich typowo ludzkich właściwości ze sfery psychicznej, społecznej i duchowej. Zgodnie z teorią systemów hierarchicznie uporządkowane preferencje wartości ułatwiają podejmowanie decyzji, rozwiązywanie konfliktów i wyznaczanie zadań. Osoba posiadająca hierarchiczny system wartości wie, do czego dążyć najpierw, a co można realizować później, wie co jest ważne w danej chwili, a co jest konieczne, niezbędne – dlatego jej działanie pozbawione jest napięć i frustracji. W badaniach naukowych określa się hierarchię wartości osób i grup na podstawie szacowań na skali od bardzo ważnych do najmniej ważnych. Por. także wartości, życie jako wartość Opracowała: Krystyna Ostrowska

Integralna wizja człowieka (ang.)

integral vision of man/ human-being (niem.) integrales Menschenbild Jest to takie ujmowanie ludzkiej natury, w którym nic nie jest pominięte. Rozumienie człowieka (w tym i samego siebie) może być kompletne lub ułomne. Ponieważ łatwiej jest uprościć jakieś zagadnienie i popełnić błąd, niż uwzględnić wszystkie aspekty, dlatego też w kulturze często zdarzały się niekompletne, błędne ujęcia człowieka. Takie uproszczenia czy błędy zawsze obracają się przeciw człowiekowi, przynosząc mu krzywdę. Współcześnie stosunkowo często pomija się w człowieku to, co duchowe (niematerialne), traktując go jak zwierzę. Zwraca się przy tym uwagę na te aspekty ludzkiej natury, które upodabniają nas do zwierząt. Próbuje się wyjaśnić ludzkie myślenie, wskazując na odkrycia neurofizjologii; ludzkie zachowania, wskazując na zachowania zwierząt w stadzie; ludzką naturę, wskazując na osiągnięcia genetyki. Wszystkie te zdobycze wiedzy są cenne i godne uwagi. Nawet szokująca w wieku XIX teoria ewolucji jest w stanie bardzo wiele wnieść do rozumienia człowieka. Jednak sprowadzenie osoby ludzkiej do stanu zwierzęcego czyni jej zasadniczą krzywdę, gdyż usuwa w cień jej niematerialne możliwości: rozum i wolę. One to właśnie są gwarantami ludzkiej wolności i źródłami godności. Ta pomyłka drogo kosztuje, gdyż otwiera drogę do manipulacji człowiekiem, do totalitaryzmu, a nawet do ludobójstwa (rasistowskie teorie nazizmu prowadzą-

Antropologiczno-etyczne zagadnienia małżeństwa i rodziny

I N T E G R A L N A C Z Ł O W I E K A

W I Z J A

cego do wyniszczenia całych narodów). Skoro ludzie to tylko egzemplarze gatunku, więc liczy się jedynie gatunek, a nie osobnik, który jest tylko nośnikiem genów. Trudno o spójne z tą koncepcją uzasadnienie humanizmu. Z drugiej strony notujemy w przeszłości (neoplatonicy) i obecnie teorie, które przesadnie akcentują rozumność i wolność człowieka, odmawiając znaczenia konkretności ludzkiego ciała. Tego rodzaju poglądy sięgają aż Platona i jego uczniów. Przybierały niekiedy zabawne formy, gdyż neoplatonicy gardzili ciałem do tego stopnia, że się go wstydzili. Wbrew pozorom, tego rodzaju pogląd wcale nie jest tylko historią, gdyż reprezentują go współcześni przedstawiciele nauk humanistycznych i niektórzy filozofowie. Afirmacja wolności człowieka posuwa się tak daleko, że to on poznając tworzy świat i jego sens (co po rozważeniu okazuje się czystym absurdem). Taki człowiek to już nie zwierzę, ale anioł, czysta inteligencja (a może nawet stwórca?). Zdarzały się również koncepcje „zwierzęco-anielskie”. Tak na przykład manichejczycy (sekta religijna pochodzenia irańskiego) uznawali ciało za pochodzące od diabła, a duszę za boską. Z tego powodu ich przywódcy duchowi starali się wyniszczyć ciało głodem i odmawianiem mu wszelkich praw (w tym rozmnażania, bo po co współdziałać z diabłem?). Francuski filozof Jakub Maritain w dziele Trzej reformatorzy wskazał na Kartezjusza jako myśliciela, który wprowadził współczesność w błędne rozumienie człowieka jako niezrozumiałego konglomeratu zwierzęcia – ciała – maszyny i duszy – anioła. Późniejsi myśliciele szli

I I

za jednym lub drugim elementem tego skrajnego dualizmu. Znacznie częściej za zwierzęcym, co zaznaczyło się w hasłach oświeceniowych („myśl jest wydzieliną mózgu”, „człowiek jest tym, co je”). W dużym stopniu dziedziczymy ten kartezjański dualizm. Na tym tle ciekawie rysują się poglądy myślicieli, którzy akcentowali doskonałą jedność i współdziałanie tego, co w człowieku duchowe i cielesne. Do takich należał w starożytności Arystoteles, a w średniowieczu Albert Wielki i Tomasz z Akwinu. Dla nich ciało było u człowieka niezbędną bramą ducha. Tomasz ujął to następująco: „Nic nie znajduje się w intelekcie, co przedtem nie było w zmysłach”. Ciało, choć przypomina zwierzęce (zmysły, popędy, uczucia), to jednak jest doskonale dostosowane do współdziałania z władzami duchowymi – intelektem i wolą. Dlatego nie jest w ścisłym sensie „zwierzęce”, lecz ludzkie. Tę integralność ujmowano też symbolicznie, opisując człowieka jako miniwszechświat (mikrokosmos) będący odbiciem makrokosmosu. Nie znaczy to, że złożoność natury ludzkiej zachodzi automatycznie. W jakimś stopniu wymaga od nas pewnej pracy harmonizującej oba poziomy. Teologia wskaże na trudność grzechu, który rozbił pierwotną integrację. Mimo tych trudności ciało spełnia się w działaniach duszy, a dusza w działaniach ciała. O ludziach, którzy demonstrują taką harmonię, mówimy: zintegrowani. Por. także wielowymiarowość człowieka, człowiek, godność osoby ludzkiej Opracował: Krzysztof Wojcieszek

CZĘŚĆ I

M I Ł O Ś Ć

Kultura

Miłość

(ang.) culture (niem.) Kultur

(ang.) love (niem.) Liebe

Kultura – nazwa pochodzenia łacińskiego od słowa cultura – uprawa, czyli odnosząca się do wszelkiej działalności człowieka. W szerokim sensie tego słowa kultura to przejawy aktywności ludzkiej skutkujące określonymi rezultatami, np. w dziedzinie nauki, rzemiosła, przemysłu, sztuki, hodowli i upraw, także polityki. Stąd nazwy: kultura artystyczna, muzyczna, literacka, rękodzielnicza, wielkoprzemysłowa, rolna, kultura osobista. W wąskim znaczeniu kulturą określa się nagromadzone w ciągu dziejów ludzkości wytwory myśli (książki, biblioteki, dzieła sztuki malarskiej, rzeźbiarskiej, rysowniczej, muzycznej). Kultura to także tradycje i obyczaje wytwarzane, pielęgnowane i przekazywane następnym pokoleniom jako dokonania ludzkiego umysłu i serca, służące kultywowaniu więzi międzyludzkich i tworzeniu wspólnot. W tym znaczeniu można mówić o kulturze chrześcijańskiej, greckiej, pogańskiej, żydowskiej, rodowej, plemiennej. W tym sensie też używa się terminu człowiek kulturalny, czyli korzystający z kultury umysłu i serca wytworzonej dla rozwijania, podtrzymywania, wzbogacania i doskonalenia jakości życia ludzkiego pojedynczych osób i wspólnot. Człowiek kulturalny korzysta także z szerszego rozumienia i dorobku kultury, a więc tych wszystkich dokonań, które na przestrzeni dziejów kształtowały rozwój człowieka i cywilizacji.

Miłość stanowi głęboką relację pomiędzy dwiema osobami. Dzięki niej człowiek „wychodzi poza siebie” i spotyka się z drugim człowiekiem. Miłość jest aktywnym, pozytywnym ustosunkowaniem się do drugiej osoby. Jest pragnieniem afirmacji istnienia kochanej osoby i jej rozwoju. Miłość posiada naturę duchową, ponieważ wnika do wnętrza człowieka i pozwala dostrzec jego bogactwo i piękno. Człowiek wtedy cieszy się z obecności drugiej osoby i pragnie utrzymać z nią jak najściślejszą więź, a także działać dla jej dobra. To wewnętrzne zaangażowanie powiększa altruizm, przynosi radość i daje poczucie szczęścia. Specyfiką miłości jest dynamika i rozwój. Jeżeli nie rozwija się i nie doskonali, wówczas związek dwojga ludzi skazany jest na zagładę. Miłość jest procesem długotrwałym, przebiegającym w określonych etapach. Najczęściej wymienia się: 1. Odkrycie wartości drugiej osoby – zaczyna się od fascynacji, często ze względu na atuty zewnętrznego wyglądu, ale także piękna moralnego lub dobra tkwiącego w drugim człowieku, ze względu na jego cechy charakteru, osobowości, intelektu. 2. Miłość upodobania – poznane cechy i odkryte wartości drugiej osoby prowadzą do zachwytu. Etapowi temu zwykle towarzyszą romantyczne uczucia, charakterystyczne dla zakochania. Są one

Opracowała: Krystyna Ostrowska

Antropologiczno-etyczne zagadnienia małżeństwa i rodziny

M I Ł Ó Ś Ć

skoncentrowane bardziej na sobie, własnych przeżyciach i odczuciach niż na obiekcie uczuć. Zakochanie nie jest miłością, lecz impulsem do wyjścia poza siebie i może w przyszłości przemienić się w prawdziwą miłość. 3. Miłość pożądania – polega na pragnieniu jak najczęstszych kontaktów z ukochaną osobą i zjednoczeniu się z nią. 4. Miłość życzliwości i troski – ma miejsce wtedy, kiedy romantyczne marzenia i pragnienia bliskości zostają przetworzone w stałą relację z osobą kochaną. Objawia się to podjęciem decyzji o zawarciu małżeństwa, chęcią opiekowania się i troszczenia przez całe życie o tę osobę i związek, a także stworzenia warunków do pełnego rozwoju związku. W miłości kobiety i mężczyzny zawarte są trzy elementy, które występują w różnym nasileniu, w różnych okresach związku. Są to: seks, eros i caritas. Seks jest miłością zmysłową, którą wyraża potrzeba fizycznego zbliżenia, posiadania partnera i oddania fizycznego. Eros jest rodzajem głębokiej miłości uczuciowej skierowanej na przeżywanie obrazu całego człowieka. ródłem takiej miłości jest wrażliwość na wartość osoby kochanej; na kobiecość kojarzącą się z wdziękiem i męskość wyrażającą się siłą i dającą poczucie bezpieczeństwa. Eros to pragnienie bycia razem, poczucia bliskości ukochanego człowieka i zapatrzenia w niego. Dla miłości erotycznej charakterystyczne jest to, że wiąże ludzi ze sobą, ale pozostaje jedynie na płaszczyźnie zainteresowania drugą osobą

M I

głównie ze względu na samego siebie, na własne zadowolenie, czy radość odczuwaną pod jej wpływem. Caritas jest miłością osobową charakteryzującą się całkowitym oddaniem osobie kochanej, rezygnacją z dominacji własnych praw, uznającą i szanującą niepowtarzalną indywidualność i odrębną tożsamość drugiej osoby. Miłość osobowa jest pozbawiona egoizmu przez całkowite zwrócenie się ku drugiej osobie, pragnienie dla niej dobra i dążenie do pełni jej rozwoju. Można stwierdzić, że dopiero miłość osobowa zasługuje na miano „miłości”. Wybiera ona drugą osobę dla niej samej, aby dać jej wszystko i zrobić dla niej wszystko. Relacja taka zakłada akt woli i akt działania skierowany nie na siebie samego, lecz ku obiektowi. Miłość osobowa nie jest również pozbawiona zmysłowości i uczuciowości, stwarza im odpowiedni klimat, w którym mogą one jeszcze pełniej niż w miłości zmysłowej i uczuciowej wyrażać swoje bogactwo w relacji między kobietą a mężczyzną. Por. także miłość dojrzała, miłość platoniczna Opracowała: Maria Jankowska

Miłość dojrzała (ang.) mature love, full love (niem.) reife Liebe Dojrzała miłość to taki rodzaj relacji do drugiej osoby, która uwzględnia jej wyjątkowość, niepowtarzalność, jedyność, ale jednocześnie ujmuje tę osobę w całej jej złożoności ludzkiej,

CZĘŚĆ I

M I Ł O Ś Ć

tzn. przyjmuje i akceptuje jej wymiar biologiczny, psychiczny, społeczny i duchowy. Miłość dojrzała wyraża się w szacunku dla drugiej osoby, w trosce o rozwój i zaspokojenie jej wszystkich potrzeb. Wyraża się także w odpowiedzialności za skutki własnego działania, mające wpływ na życie osoby kochanej, w świadczeniu pomocy zawsze wtedy, gdy druga osoba nie dysponuje możliwościami do zaspokojenia potrzeb, zrealizowania zadań przed nią stawianych czy wybranych. Miłość dojrzała łączy się z dawaniem „siebie” drugiemu, jest zawsze połączona z darem, wyrzeczeniem, ofiarą bezinteresowną. Jest to szczególny rodzaj relacji z drugim człowiekiem, w której dobro tej osoby jest pierwszoplanowym czynnikiem motywacyjnym podejmowanych działań. Miłość dojrzałą, jak dojrzałość w ogóle, trzeba rozwijać, kształtować, stwarzać odpowiednie warunki i praktykować. Za jej rozwój odpowiedzialne są obie strony relacji. Cechy miłości dojrzałej można zauważyć w miłości rodzicielskiej, braterskiej, małżeńskiej, oblubieńczej, bliźniego, Boga. Przeciwieństwem miłości dojrzałej jest miłość niedojrzała, która bardziej nakierowana jest na zaspokajanie własnych potrzeb dzięki cechom i dyspozycjom drugiej osoby niż na dobro osoby kochanej i dobro wspólnej relacji. Także o miłości niedojrzałej mówimy wtedy, gdy eksponowany jest jeden z aspektów relacji, najczęściej sfera doznań seksualnych i innych zmysłowych, a niedocenianie psychiki i duchowości.

P L A T O N I C Z N A

Miłość platoniczna (ang.) platonic love (niem.) platonische Liebe Miłość platoniczna stanowi taki rodzaj relacji z drugą osobą, w której zaangażowany jest głównie rozum i sfera emocjonalna człowieka, natomiast zmysły nie odgrywają większej roli. Określenie tego rodzaju miłości wiąże się z poglądami filozofa greckiego Platona, który był racjonalistą i uważał, że realność przysługuje nie konkretnym obiektom, których doświadczamy za pośrednictwem zmysłów, lecz abstrakcyjnym formom reprezentującym te obiekty. Osoba zaangażowana jest zafascynowana swym obiektem miłości, myśli o nim, widzi go oczami wyobraźni. Treścią miłości platonicznej jest ukierunkowanie na umysłowe i uczuciowe przeżywanie całego człowieka, jest rodzajem wzruszenia nad nim. Uczucia, przeżycia, wzruszenia dotyczą przede wszystkim myśli o kochanym człowieku, którego osoba często zna bardzo pobieżnie lub nawet nie zna wcale. Stąd zaangażowanie jest ukierunkowane na umysłowy, wyidealizowany obraz obiektu miłości. Najczęściej tego rodzaju miłość jest charakterystyczna dla nastolatków, którzy zafascynowani są np. jakimś idolem, piosenkarzem, artystą. Opracowała: Maria Jankowska

Por. także miłość Opracowała: Krystyna Ostrowska

Antropologiczno-etyczne zagadnienia małżeństwa i rodziny

Alfabetyczny spis haseł A

Dorastanie 66

Aborcja 128

Dysfunkcje rozwojowe 67

Adopcja 42

Dysfunkcje zachowaniowe 67

Agresja 60

Dziewictwo 139

AIDS 129 Aktywność seksualna 130

Alkoholizm 62

Edukacja seksualna 140

Antykoncepcja 132

Ekonomia w rodzinie 45

Asertywność 63

Empatia 68

Autorytet 10

Etyka 15

Bezdzietność 64

Fascynacja 69

Ból miesiączkowy 133

Fazy rozwoju człowieka 141 Funkcje rodziny 70

C Choroba 133

Ciąża 134

Godność osoby ludzkiej 16

Cierpienie 11 Cykl miesiączkowy 135

Czas wolny 65

Hierarchia wartości 16

Człowiek 12

Higiena 142

Czynniki ryzyka wczesnej inicjacji seksualnej 136

HIV 143

D Demografia 43 Dialog 13 Dobro 14 Dojrzewanie 137

206

Homoseksualizm 144 Hospicjum 72

I Identyfikacja z płcią 74 Infekcje przenoszone drogą płciową 145

Inicjacja seksualna 146

Integracja 76

Narkomania 83

Integracja seksualna 147

Naturalne karmienie 150

Integralna wizja człowieka 17

Naturalne planowanie rodziny (NPR) 151

Integralny wymiar wychowania 170 Intymność 77

Negocjacje 85 Niepełnosprawność 85 Nieplanowana ciąża 151

Nieprzystosowanie 86

Jakość w edukacji 171

Nietykalność seksualna 152

K Kierowanie własnym rozwojem 171 Klimat szkoły 172 Klimat rodziny 172 Koleżeństwo 172 Komplementarność płci 78 Komunikacja interpersonalna 79 Konflikt 80 Kultura 19

M Macierzyństwo 81 Małżeństwo 82 Mass media 172 Metody naturalne 148

Nietypowe zachowania seksualne 152 Normy zachowań, w tym seksualnych 153

O Odpowiedzialność 22 Ojcostwo 87 Organizm ludzki i jego funkcjonowanie 154 Osobowość 173

P Planowanie rodziny 89 Płciowość 155 Płód 155 Poczucie sensu życia 22

Miesiączka 149

Podstawy prawne „wychowania do życia w rodzinie” 45

Miłość 19

Pokwitanie 156

Miłość dojrzała 20

Polityka rodzinna 47

Miłość platoniczna 21

Pomoc 174

207

Pomoc rodzinie 174

Poradnictwo dla dzieci i młodzieży 175

Relacje osobowe 101

Pornografia 157 Poród 159 Postawa 89

Relacje w rodzinie 103 Rodzicielstwo 25 Rodzina 104

Postawa prorodzinna 90

Rodzina z problemem alkoholowym 105

Postawa prospołeczna 91

Rodziny uzależnione 107

Postawa prozdrowotna 159

Role społeczne 53

Postawa rodzicielska 92

Rozwiązywanie problemów 108

Poszanowanie życia 24

Rozwój człowieka 110

Prawa człowieka 48

Rozwój moralny 111

Prawa dziecka 49

Rozwój psychoseksualny 161

Prawo rodzinne i opiekuńcze 50 Presja seksualna 160

Profilaktyka 176

Samotne rodzicielstwo 112

Prognozy demograficzne 50

Samowychowanie 112

Program „Życie i Miłość” 177

Sąd rodzinny i dla nieletnich 54

Programy profilaktyczne w rodzinie i szkole 177

Seksualność 162

Prokreacja 160 Przekwitanie 161

Separacja 54

Przemoc 93

Standardy ewaluacyjne w edukacji 180

Przemoc w rodzinie 97

Starość 113

Przeżywanie 99

Starzenie się społeczeństwa 55

Przyjaźń 24

Stereotypy 115

Przyrost naturalny 52

Styl życia 25

Przystosowanie 99

Sytuacje trudne 117

Psychologia prenatalna 100

Szacunek dla ciała 27

Psychologia rodziny 178

Szczęście 28

Psychoprofilaktyka 179

Szkoła rodzenia 162

Pytania egzystencjalne 24

208

Sekty 180

Śmierć 29

Zachowanie 185

Świętowanie 30

Zadania rodziny 124

T Testy psychologiczne i pedagogiczne 181

Zagrożenia okresu dojrzewania 164 Zakochanie 125 Zaufanie 37 Zawarcie małżeństwa 57

Zdrowie duchowe 165

Uczucie 118

Zdrowie fizyczne 166

Układ rozrodczy człowieka 164

Zdrowie psychiczne 166

Umieranie w rodzinie 119

Zdrowie społeczne 167

Uzależnienia 120

Ż W

Życie i jego wartość 38

Wartości 31 Wielowymiarowość człowieka 31 Wierność małżeńska 121 Więź rodzinna 122 Władza rodzicielska 56 Wolność 32 Wsparcie 182 Współpraca 123 Wybór drogi życiowej 33 Wychowanie 123 Wychowanie do życia w rodzinie 183 Wychowanie w rodzinie 124 Wychowawcza rola szkoły 184

Alfabetyczny spis haseł

209

CYAN MAGENTA YELLOW BLACK Wykaz autorów haseł: ISBN 83-88725-71-8 „Słownik” obejmuje liczne pojęcia i treści odnoszące się do sfery

Adamski Franciszek, prof.

seksualności człowieka, daje ich obiektywną interpretację i ukazuje

Augustyn Józef, dr

znaczenie prawidłowego funkcjonowania małżeństwa. Sfera ta jest

Bulenda Teodor, dr

ukazana w kategoriach wartości ludzkich, mających swój wymiar

Cerańska-Goszczyńska Hanna, dr med.

Dudziak Urszula, dr Frydrychowicz Anna, mgr Hrynkiewicz Józefa, prof. dr hab. Jankowska Maria, dr Kazimierczak Maria, mgr Klimski Tadeusz, prof. dr hab. Kornas-Biela Dorota, dr

Prof. UW, dr hab. Krystyna Ostrowska

fizjologiczny, psychiczny, emocjonalny i duchowy, ale też i wieko-

słownik pojęć

Chazan Bohdan, prof. dr med.

wo-rozwojowy.

Kowalska Irena, dr Krystyna Ostrowska – dr hab., profesor Uniwersytetu Warszawskiego – od wielu lat kieruje Za-

Koźniewska Elżbieta, mgr

kładem Psychologii Dewiacji w Instytucie Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji UW. W latach

Kowalski Wawrzyniec Roch, mgr

1994-2000 była dyrektorem Centrum Metodycznego Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej

Kukułowicz Teresa, prof. dr hab.

Ministerstwa Edukacji Narodowej, a następnie do 2003 roku kierownikiem Zespołu ds. Realizacji

Kwak Anna, prof. dr hab.

przedmiotu Wychowanie do Życia w Rodzinie. Głównym obszarem jej zainteresowań naukowych

Mierzejewska Grażyna, mgr

są problemy rozwoju i funkcjonowania osobowości dzieci i młodzieży, a szczególnie takich struk-

Milewska Ewa, dr

tur, jak system wartości i postawy religijno-moralne. Teoretyczne i empiryczne prace Krystyny

średnio i pośrednio dotyczącej małżeństwa, rodziny i wychowania

WYCHOWANIE DO ŻYCIA W RODZINIE

Kowalska-Ehrlich Barbara, prof. dr hab.

osobowość, wychowanie (1998). Uczestniczyła w pracach przygotowujących program zajęć edu-

i zakusom na to dobro, jakiego zdążyliśmy się dopracować, mając

kacyjnych „Wychowanie do życia w rodzinie”. Jest zwolenniczką aksjocentryzmu w edukacji

na względzie troskę o autentyczne przygotowanie młodych poko-

i w wychowaniu.

leń Polaków do życia w rodzinie.

Szczawińska Maria, lek. med. Szymanowska Aleksandra, prof. dr hab. Fragment recenzji prof. dr. F. Adamskiego

Szymańska Joanna, mgr Wojcieszek Krzysztof, dr

CYAN MAGENTA YELLOW BLACK