Szukałem Was... Scenariusze lekcji wychowawczych dla pokolenia Jana Pawła II Gimnazjum
Spis treści Wstęp ____________________________________________
7
Andrzej Jaśkowiec
Radosny Autorytet Ogólna koncepcja cyklu lekcji wychowawczych ____________ I. Uśmiechnięty Autorytet ___________________________ II. Moje życie jest cenne! ____________________________ III. Praca nad sobą _________________________________ IV. Być wolnym znaczy nieustannie czuwać! _____________ V. Młodość jest piękna w blasku przyjaźni _______________ VI. Praca i zainteresowania ___________________________ VII. Bądź bogaty w miłosierdzie! _______________________ VIII. Ja i moja rodzina ________________________________ IX. Solidarność – wyrazem Miłości _____________________ X. Wycieczka – Śladami Jana Pawła II _________________
11 15 20 27 31 38 47 54 59 65 72
Agnieszka Mikulec, Dorota Plata
Jan Paweł II – Człowiek... Wprowadzenie ______________________________________ I. Jan Paweł II – autorytet uczył... ____________________ II. Jan Paweł II – filozof uczył... _______________________ III. Jan Paweł II – przewodnik uczył... __________________ IV. Jan Paweł II – człowiek dialogu uczył... ______________ V. Jan Paweł II – nauczyciel Miłości uczył... _______________ VI. Jan Paweł II – autor dramatu „Przed sklepem jubilera” uczył... VII. Jan Paweł II – człowiek aktywny uczył... ______________ VIII. Jan Paweł II – Polak uczył... _______________________ IX. Jan Paweł II – wadowiczanin uczył... _________________ X. Miejsce Jana Pawła II w moim świecie _______________
83 85 90 95 107 111 116 119 124 130 133
Matylda Ceklarz
Dziesięć razy o miłości Wprowadzenie ______________________________________ I. O prawdzie w miłości _______________________________ II. O pokoju _______________________________________ III. O szczęściu przebaczania _________________________ IV. O tolerancji _____________________________________ V. O akceptacji ____________________________________ VI. O odwadze _____________________________________ VII. O zawierzeniu __________________________________ VIII. O urodzie świata ________________________________ IX. O wolności _____________________________________ X. O odpowiedzialności _____________________________
145 147 155 160 164 169 175 180 184 189 194
Katarzyna Pawłowska
Nie zmarnuj bogactw młodości! Wprowadzenie ______________________________________ I. Kto jest dla mnie autorytetem? _____________________ II. Habemus papam! ________________________________ III. Pracą czyńcie sobie ziemię poddaną! ________________ IV. Wypoczynek, który orzeźwia duszę __________________ V. Miłość widziana oczami Papieża ____________________ VI. Uwierz w rodzinę! _________________________________ VII. Dar życia ______________________________________ VIII. Od cywilizacji śmierci do cywilizacji miłości ____________ IX. Konkurs plastyczny „Od cywilizacji śmierci do cywilizacji miłości” X. Nie zmarnuj bogactw młodości! _____________________ I. II.
201 203 207 219 225 229 236 245 253 263 265
Jan Paweł II na tle dwóch totalitaryzmów (oprac. Teresa Król) 275 W dniu Jego śmierci... (oprac. Teresa Król) _____________ 281
Metody podziału uczniów na grupy
__ 293
Wstęp Nie wiadomo, kto wysłał pierwszego sms-a: Spotykamy się na... I szli – w Krakowie, Warszawie, Łodzi... a także wielu innych miastach Polski, aby być razem, wspólnie przeżywać i oddać hołd Temu, który odszedł, ale pozostał w ich sercach. Wydarzenia z Wielkiego Kwietniowego Tygodnia A.D. 2005 ujawniły solidarność i wdzięczność pokolenia, które przejdzie do historii jako pokolenie J.P. II. To pokoleniotwórcze przeżycie zrodziło pytania: jak żyć, aby zachować Jego przesłania, aby zakorzenić Jego naukę? Niniejsza propozycja zajęć wychowawczych stała się udziałem w refleksji nad spuścizną Jana Pawła II, choć w wymiarze bardzo niewielkim i dalekim od wzoru niedoścignionego Mistrza. Mamy jednak nadzieję, że książka ta spełni oczekiwania wychowawców, może również katechetów, uczących w gimnazjum. Większość propozycji dydaktycznych i rozwiązań metodycznych nie obliguje nauczycieli do systematycznej i zaproponowanej przez redaktora realizacji. Po wstępnym rozeznaniu, decyzję dotyczącą wyboru konspektów i kolejności wdrażania do nauczania szkolnego podejmuje wychowawca. Większość scenariuszy została zgłoszona i nagrodzona w konkursie „Jan Paweł II – autorytet w wychowaniu do wartości”, zorganizowanym przez Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego dla uczczenia Jubileuszu XXV-lecia Pontyfikatu Ojca Świętego. Za ich udostępnienie Redakcja składa podziękowanie. Książkę zamyka rozdział zawierający „Metody podziału uczniów na grupy”. Praca zespołowa wpłynie na zwiększenie zaangażowania każdego członka grupy, stworzy też okazję do wyrażenia swoich emocji. Za możliwość wykorzystania pomysłów w tym rozdziale Redakcja dziękuje Centrum ARRUPE w Gdyni.
Andrzej Jaśkowiec
Radosny Autorytet Propozycja realizacji w klasie I lub II
Radosny Autorytet
Szukałem Was...
Ogólna koncepcja cyklu lekcji wychowawczych Zamiarem autora było zaproponowanie programu, który ukazałby młodzieży postać Papieża jako człowieka pełnego humoru, spontaniczności i jednocześnie wiernego ogólnoludzkim wartościom. Kolejność poruszanych tematów układa się następująco (według haseł): 1.
Radość – poprzez odtworzenie kilku anegdotycznych sytuacji z życia Jana Pawła II dokonuje się zaznajomienie wychowanków z osobą Papieża i odkrycie, iż postawa otwartości na innych jest źródłem radości życia.
2.
Życie jest skarbem – refleksja nad wartością życia jest nieodzowna w podejmowaniu tematu odkrywania wartości najważniejszych dla człowieka.
3.
Praca nad sobą – kontynuując rozważania nt. życia podejmujemy refleksję nad koniecznością jego twórczego przetwarzania, stąd temat kształtowania swojej osobowości, charakteru.
4.
Kształtowanie sumienia – podjęcie pracy nad sobą jest osobistą decyzją młodego człowieka. Napotyka w niej wiele pokus i przeszkód, stąd temat kształtowania umiejętności odpowiedzialnego korzystania z wolności na podstawie prawego sumienia.
5.
Młodość i przyjaźń – temat, który ma ukazać, iż na drodze kształtowania swojej osobowości, charakteru, młody człowiek nie idzie sam, że towarzyszą mu tysiące, miliony młodych ludzi na całym świecie. Ludzi, którzy w pracy nad sobą podążają drogą wskazaną przez Jana Pawła II – Przyjaciela Młodych.
6.
Praca – pracując nad sobą w młodości zmierzamy ku odpowiedzialnemu przeżywaniu dorosłości, do bycia w pełni człowiekiem. Być w pełni człowiekiem znaczy przede wszystkim znać swoje pierwsze zadanie na ziemi i jego znaczenie. Stąd temat pracy jako źródła wielu innych wartości.
11
12
Szukałem Was...
Andrzej Jaśkowiec
7.
Wrażliwość, miłosierdzie – każda praca zmierza ku tworzeniu wspólnego dobra. Ukazujemy wartość dzielenia się owocami swojej pracy i szczególną potrzebę wrażliwości na potrzebujących wokół nas.
8.
Rodzina – najpełniej miłość i miłosierdzie realizują się w rodzinie – miejscu, w którym przychodzimy na świat, dorastamy i uczymy się żyć. Rodzina jest też naszym celem – jeżeli nie wybierzemy innego powołania w życiu, naszym celem będzie założenie rodziny, stąd refleksja nad tym, jak kształtować relacje rodzinne już dziś, aby w przyszłości były one poprawne.
9.
Solidarność – wyrazem miłości; solidarność jako cecha stosunków międzyludzkich i w ujęciu historycznym jako ruch związkowy od 1980 roku, zrodzony z przekonania o konieczności walki o godność i wolność człowieka. Wybór Papieża Polaka a odzyskanie wolności w krajach zniewolonych systemem totalitarnym – to zagadnienie, którego nie można przeoczyć.
10. Śladami Karola Wojtyły i Jana Pawła II – proponujemy wycieczkę śladami Papieża do miejsc, z którymi związany był najbardziej: do domu rodzinnego i kościoła w Wadowicach oraz do Kalwarii Zebrzydowskiej. Ponadto proponujemy odwiedzić krakowskie Łagiewniki. Wycieczka mogłaby się odbyć w ramach Archidiecezjalnej Pielgrzymki Młodzieży Katechizowanej do Kalwarii Zebrzydowskiej (alternatywny program wyjazdu w innym terminie). Osobiste przebycie szlaku papieskiego będzie najlepszym sposobem na zetknięcie się z Autorytetem, który stanowił odniesienie w kształtowaniu świata wartości młodych ludzi.
PRZEZNACZENIE I REALIZACJA PROGRAMU Zaproponowany program przeznaczony jest dla uczniów pierwszej lub drugiej klasy gimnazjum. Odpowiednie rozeznanie i decyzję co do poziomu realizacji pozostawia się wychowawcy. Realizacja programu mogłaby się odbywać w cyklu 10 comiesięcznych lekcji wychowawczych, zwieńczonych wspólną wycieczką klasową.
CELE OGÓLNE Nadrzędnym celem programu jest ukazanie osoby Jana Pawła II jako autorytetu wyznaczającego kierunek rozwoju
Radosny Autorytet
Szukałem Was...
człowieka, opartego na trwałych wartościach ogólnoludzkich i chrześcijańskich. Odkrycie wartości, którymi młodzi gimnazjaliści kierują się już w swoim życiu. Uświadomienie, iż Papież – Polak był człowiekiem wielkiego formatu, który kierował swoje orędzia nie tylko do chrześcijan, ale do wszystkich ludzi dobrej woli. Ukazanie młodzieży, iż przesłanie Papieża ma charakter ponadczasowy, bo opiera się na wartościach trwałych i niezmiennych. Kształtowanie przekonania, iż tylko na podstawie wartości niezmiennych i trwałych można bezpiecznie budować swoją przyszłość i szczęście.
13
20
Szukałem Was... II.
Andrzej Jaśkowiec
Moje życie jest cenne!
CEL OGÓLNY Uświadomienie uczniom, jak wielką wartością jest ludzkie życie.
CELE OPERACYJNE Uczeń po zajęciach: – dostrzega wartość życia, jego kruchość i przemijanie, – rozumie, że życie stanowi fundament wszystkich innych wartości, – zna nauczanie Jana Pawła II na temat wartości życia ludzkiego, – potrafi dokonać refleksji nad sensem własnego życia.
FORMY I METODY praca z tekstem, dyskusja, pogadanka, miniwykład, wypowiedź pisemna
MATERIAŁY I ŚRODKI DYDAKTYCZNE – przygotowane sentencje, fragmenty wystąpień Jana Pawła II nt. życia, jego wartości, kruchości, przemijania, konieczności jego obrony. Tekstów powinno być tyle, ilu jest w klasie uczniów (załącznik 1), – czyste kartki papieru, długopisy.
LITERATURA 1. Ostrowska K., W poszukiwaniu wartości (cz. 1), RUBIKON, Kraków 2003. 2. Wypłyń na głębię, Jan Paweł II do Młodych – wybór myśli, Wyd. Diecezjalne, Sandomierz 2005. 3. Zuchniewicz P., Szukałem Was. Jan Paweł II i Światowe Dni Młodzieży, Wyd. Polwen, Radom 2005. 4. Wy jesteście nadzieją Świata. Jan Paweł II do młodzieży, Wyd. Salwator, Kraków 2005.
Radosny Autorytet
Szukałem Was...
CZAS: 45 minut PRZEBIEG LEKCJI 1. Powitanie uczniów. 2. Losowanie tekstów W kilku słowach prowadzący zapoznaje uczniów z tematem zajęć. Następnie rozkłada na ławce kartki papieru z sentencjami Ojca Świętego Jana Pawła II nt. życia (załącznik 1), odwrócone w kierunku blatu stołu. Wychowankowie losują dowolne kartki. Dobrze będzie, jeżeli nauczyciel również weźmie udział w tym ćwiczeniu. (Uwaga, jeśli uczniów w klasie jest więcej niż 25, wówczas niektóre sentencje będą podwojone. Uczniowie, którzy je wylosują – odpowiadają wspólnie). 4 min. 3. Praca z tekstem – wypowiedź pisemna Każdy uczeń siada wygodnie na swoim miejscu i przez chwilę z uwagą wczytuje się w wylosowaną przez siebie sentencję. Następnie stara się odnotować na czystej kartce papieru myśl, refleksję, która nasuwa mu się po lekturze. 6 min. 4. Rozmowa kierowana (Uwaga. Do tej części lekcji warto ustawić krzesła w kręgu, aby uczniowie dzieląc się swoimi refleksjami mieli lepszy kontakt z koleżankami i kolegami). Wychowawca zadaje pytanie: – Czego dowiedzieliśmy się o życiu? Każdy uczestnik lekcji odczytuje sentencję i własną refleksję na temat życia. (Ta część lekcji posiada charakter osobistego dzielenia się doświadczeniem, dlatego nauczyciel winien szczególnie czuwać, aby wypowiedzi uczniów nie zakłóciły kpiny kolegów.) 20–25 min. 5. Dyskusja Na zakończenie zajęć nauczyciel podejmuje dyskusję na temat: – Co znaczy, że ludzkie życie jest skarbem?
21
22
Szukałem Was...
Andrzej Jaśkowiec
– Jak we współczesnej rzeczywistości ten skarb jest naruszany (aborcja, eutanazja, zamachy terrorystyczne, samobójstwa, uzależnienia, brawura, np. skoki na głowę do wody, zbyt szybka jazda motorem, samochodem, itp.)? Na tablicy można wspólnie z wychowankami sporządzić „MANIFEST OCHRONY ŻYCIA”, który może składać się z odpowiedzi uczniów na pytanie: – Dlaczego życie należy chronić? 5–10 min.
23
A. Jaśkowiec, Radosny Autorytet
ZAŁĄCZNIK 1
1.
– Materiał do refleksji
Życie to czas, kiedy możemy realizować nasze potencjalne bogactwo i przyczyniać się do ogólnego postępu ludzkości. To jest ten czas dany nam, ażeby urzeczywistniać w sobie i w historii wartość miłości, dobroci, radości, sprawiedliwości, pokoju, za którym tęskni każdy człowiek. Jan Paweł II
2.
Tego nas uczy Chrystus o nas: jakim skarbem jest każdy z was, życie każdego z was, osobowość każdego z was, jedyna i niepowtarzalna.
3.
Także do nas skierowane jest wyraźne, stanowcze wezwanie Mojżesza: Patrz! Kładę dziś przed tobą życie i szczęście, śmierć i nieszczęście. (…) Kładę przed wami życie i śmierć, błogosławieństwo i przekleństwo. Wybierajcie więc życie, abyście żyli wy i wasze potomstwo.
4.
Wobec niezliczonych i poważnych niebezpieczeństw, jakie zagrażają życiu we współczesnym świecie, czujemy się jakby przygniecieni poczuciem bezsilności: wydaje się, że dobro nigdy nie znajdzie dość sił, aby pokonać zło!
Jan Paweł II
Jan Paweł II
5.
Człowiek nie jest absolutnym władcą i samowolnym sędzią rzeczy, a tym bardziej życia; ale jest sługą planu ustalonego przez Stwórcę – i na tym polega jego niezrównana wielkość. Jan Paweł II
6.
Życie zostaje powierzone człowiekowi jako skarb, którego nie wolno mu roztrwonić, i jako talent do wykorzystania.
7.
Stwórca chciał, aby człowiek, żywy obraz Boga, był królem i panem. „Bóg uczynił człowieka – pisze św. Grzegorz z Nyssy – w taki sposób, aby mógł on sprawować swą funkcję króla ziemi”.
Jan Paweł II
Jan Paweł II
24
Szukałem Was...
8.
Życie ludzkie jest święte.
9.
Bóg ukazuje, że nie cieszy się ze zguby żyjących. Tylko Szatan może się nią cieszyć: przez jego zawiść śmierć weszła na świat.
10.
Jan Paweł II
Jan Paweł II
Życie ludzkie nie może być traktowane jak przedmiot, którym wolno swobodnie dysponować, ale jako rzeczywistość najbardziej święta i nietykalna, jaka istnieje na tym świecie. Pokój nie jest możliwy, jeżeli nie chroni się tego fundamentalnego dobra. Jan Paweł II
11.
Nie można domagać się pokoju i jednocześnie gardzić życiem.
12.
Życie potrzebuje mocy i wartości Bożych, nadprzyrodzonych, wtedy dopiero nabiera blasku.
13.
Życie ludzkie jest święte i nienaruszalne w każdej chwili swego istnienia.
14.
Życie jest przemianą.
15.
Jesteśmy powołani, aby wyrażać zachwyt i wdzięczność za życie otrzymane w darze.
16.
Życie ludzkie, nawet gdy jest słabe i cierpiące, jest zawsze wspaniałym darem Bożej dobroci.
Jan Paweł II
Jan Paweł II
Jan Paweł II
Jan Paweł II
Jan Paweł II
Jan Paweł II
25
A. Jaśkowiec, Radosny Autorytet
17.
Więcej wart jest człowiek z racji tego czym jest, niż ze względu na to co posiada.
18.
Dzieje życia i śmierci każdego człowieka wplecione są w powołanie każdej ludzkiej rodziny, która daje życie – i która też uczestniczy w doświadczeniu cierpienia i śmierci. W tym doświadczeniu obecny jest Chrystus, który mówi: „Ja jestem zmartwychwstaniem i życiem”.
Jan Paweł II
Jan Paweł II
19.
Miłość jest potężniejsza niż śmierć. Świat potrzebuje tego świadectwa, aby otrząsnąć się z więzów owej cywilizacji śmierci, która w niektórych momentach współczesności szczególnie odsłania swe groźne oblicze. (...) Co znaczy, że miłość jest potężniejsza niż śmierć? To znaczy także: „Nie daj się zwyciężyć złu, ale zło dobrem zwyciężaj”. Te słowa tłumaczą prawdę o czynie oświęcimskim ojca Maksymiliana Kolbego na różne wymiary: na wymiar życia codziennego, ale także na wymiar epoki, na wymiar trudnego momentu historycznego, na wymiar XX wieku, a może i czasów, które idą. Jan Paweł II
20.
Człowiek przychodzi na świat, rośnie, dojrzewa, odkrywa swoje powołanie i rozwija swoją osobowość w ciągu lat swojej aktywności. Później zbliża się do momentu, kiedy musi opuścić ten świat. Im dłuższe jest jego życie, tym bardziej odczuwa swoją kruchość i stawia sobie pytanie, co jest poza granicami śmierci. Stąd wynika pytanie, które zadaje się Temu, który zwyciężył śmierć: Panie, gdzie mieszkasz? Pomóż nam odnaleźć prawdziwy sens naszego życia. Jan Paweł II
21.
Dzisiaj człowiek tak bardzo często nie wie, co w nim jest. Tak bardzo często jest niepewny sensu swojego życia na ziemi. Tak często opanowuje go zwątpienie, które przechodzi w rozpacz. Pozwólcie zatem – proszę was, błagam was z pokorą i ufnością – pozwólcie Chrystusowi mówić do człowieka. On jeden ma słowa życia wiecznego. Jan Paweł II
22.
Wielu ludzi dziś żyje na progu frustracji wywołanych różnymi okolicznościami współczesnej egzystencji. (...) Frustracja: poczucie bezsensu życia. Czy jest wyjście z tego stanu ducha? Czy jest dla człowieka jakaś droga? Drogą jest Ten, który „umiłował do końca”. Drogą jest Eucharystia – sakrament tej miłości. Jan Paweł II
26
Szukałem Was...
23.
Głębokim pokojem napełnia mnie myśl o chwili, w której Bóg wezwie mnie do siebie – z życia do życia!
24.
Sens życiu nadaje miłość. Tylko ten, kto umie kochać aż do zapomnienia o sobie, by oddać się bratu, realizuje w pełni swoje życie i daje najwyższy wyraz wartości swojego ziemskiego istnienia.
Jan Paweł II
Jan Paweł II
25.
Sprawa życia oraz jego obrony i promocji nie jest wyłączną prerogatywą chrześcijan. Chodzi bowiem o wartość, którą każda ludzka istota może pojąć w świetle rozumu i dlatego bez wątpienia odnosi się ona do wszystkich. Jan Paweł II
Agnieszka Mikulec Dorota Plata
Jan Paweł II – Człowiek... Propozycja realizacji w klasie II
Dobrze jest słuchać o cnotach i ideałach, lecz lepiej je widzieć przemienione w osobę. br. Tadeusz Ruciński
Szukałem Was...
Jan Paweł II – Człowiek...
Wprowadzenie Zwracam się do was, drodzy nauczyciele i wychowawcy, podjęliście się wielkiego zadania przekazywania wiedzy i wychowania powierzonych wam dzieci i młodzieży (...). Oczekują (oni) odpowiedzi na wiele zasadniczych pytań, jakie nurtują ich umysły i serca (...) Pomagajcie im budować fundamenty pod ich przyszłe życie. Jan Paweł II
Powyższe słowa stanowią motto naszej pracy z młodzieżą, pracy, której nie wahamy się nazwać powołaniem. Mamy świadomość trudności, jakie przed nami stoją, szczególnie w obecnych czasach kryzysu wartości i braku autorytetów. Jesteśmy osobami nielubiącymi narzekać, niepoddającymi się i pragnącymi zmieniać świat w tym małym, ale ważnym wycinku, który został nam dany. Pracując z młodymi ludźmi, staramy się wychowywać ich do wartości, niejednokrotnie przywołując Osobę Ojca Świętego. Pragniemy, aby ziarno prawdy głoszonej przez Jana Pawła II zasiane przez nas w sercach i umysłach wychowanków stanowiło dla nich inspirację do dalszych osobistych poszukiwań celu, sensu i szczęścia w życiu.
TREŚCI ZAJĘĆ a) poruszane zagadnienia autorytet w życiu młodego człowieka, wybór właściwej drogi życiowej, hierarchia wartości, tolerancja, zakochanie a miłość, dojrzewanie do miłości, patriotyzm, patriotyzm lokalny, mądre gospodarowanie czasem W ramach integracji międzyprzedmiotowej i poszukiwań różnorodnych odniesień oraz sposobów poznawania treści proponujemy konkretne kontynuacje i nawiązania.
83
84
Szukałem Was...
Agnieszka Mikulec, Dorota Plata
b) tematy lekcji Tematy jednostek lekcyjnych podawane są w różnych momentach lekcji, w zależności od koncepcji przebiegu zajęć. Formułując je, posłużyłyśmy się metodą zdań niedokończonych. Pierwszy człon tematów, wprowadzający w problematykę zajęć, podaje nauczyciel; drugi, będący częściową ewaluacją podjętych działań, uzupełniają uczniowie. c) materiały dydaktyczne Stanowią je wybrane przez nauczyciela wypowiedzi Ojca Świętego, fragmenty Jego twórczości, relacje z pielgrzymek, a także teksty literackie, materiały ikonograficzne, artykuły prasowe. Uczniowie również są współtwórcami lekcji m.in. poprzez własną pracę, polegającą na poszukiwaniu, gromadzeniu, selekcjonowaniu i przetwarzaniu informacji. Efekty pracy uczniów powstałe w czasie realizacji cyklu lekcji wychowawczych eksponowane są na ściennej gazetce klasowej i pozostają na niej do następnych zajęć.
Szukałem Was...
Jan Paweł II – Człowiek...
III. Jan Paweł II – przewodnik uczył... CELE Po zajęciach uczeń: – zna wskazania i oczekiwania Papieża wobec młodzieży i stara się je realizować w swoim życiu, – ilustruje poznawane treści przykładami z otaczającej rzeczywistości, – interpretuje tekst, uwzględniając intencje nadawcy, – porównuje i wartościuje modele drogi życiowej, – przewiduje konsekwencje niektórych wyborów, – zna pojęcie homo eligens (człowiek wybierający).
FORMY I METODY praca w grupach, praca z tekstem, dyskusja, miniwykład, metaplan
MATERIAŁY I ŚRODKI DYDAKTYCZNE – fragmenty artykułu prasowego Pogańskie dzieci... (załącznik 1) – ksero dla 7 grup, – arkusze odpowiedzi (załącznik 2), – fragmenty wypowiedzi Ojca Świętego (załączniki 3, 4), – elementy metaplanu (do powiększenia i wycięcia) – załącznik 5, – wzór plakatu – metaplan (załącznik 6), – ozdobne kartki z życzeniami – słowami Papieża (załącznik 7), – magnesy, szary papier, pisaki.
LITERATURA 1. Białobrzeska K., Co wybierają młodzi ludzie?, „Społeczeństwo Otwarte” 1991, nr 11, s. 42-46. 2. Ojciec Święty do dzieci, „Wychowawca” 1999, nr 6, s. 28. 3. Mari A., Ufne serca, Wyd. Biały Kruk, Kraków, 2005.
95
96
Szukałem Was...
Agnieszka Mikulec, Dorota Plata
4. Ruciński T., Pogańskie dzieci chrześcijańskiego świata, „Wychowawca” 1998, nr 1, s. 8-9. 5. Wojtyła K., Elementarz etyczny, Lublin 1983, s. 75 6. Nowy Elementarz Jana Pawła II na Trzecie Milenium, Wyd. Literackie, Kraków 2005.
CZAS: 90 minut PRZEBIEG ZAJĘĆ
Wprowadzenie Nauczyciel wprowadza w tematykę zajęć dotyczącą porównania dwóch wizji współczesnego człowieka: lansowanej w mediach i tej, którą proponował w swym nauczaniu Jan Paweł II.
Rozwinięcie 1. Praca z tekstem w grupach a) Podział uczniów na 7 grup. b) Uczniowie zapoznają się z wybranymi fragmentami artykułu Pogańskie dzieci chrześcijańskiego świata (załącznik 1). Następnie wyszukują przykłady zachowań ilustrujących wymienione przez autora modelowe cechy współczesnego człowieka i zapisują je (załącznik 2). c) Po prezentacji efektów swej pracy uczniowie umieszczają scharakteryzowane nazwy cech człowieka w poziomym ciągu na arkuszu – plakacie, na którym widnieje napis: Wizja człowieka początku XXI wieku. 2. Miniwykład Nauczyciel, komentując wynik pracy uczniów, uzupełnia ich spostrzeżenia. Zwraca także uwagę na schematyzm i stereotypowe ujęcie wizerunku człowieka XXI wieku. Zaznacza, że celem cytowanego artykułu była chęć podkreślenia problemów dotykających współczesnego człowieka. 3. Nauczyciel przytacza słowa Ojca Świętego z Listu do młodych (załącznik 3), na podstawie których uczniowie poznają oczekiwania Papieża wobec młodych, mających wpływ na kształto-
Szukałem Was...
Jan Paweł II – Człowiek...
wanie obrazu przyszłości. Należy podkreślić, że Jan Paweł II stawiał wymagania, ale równocześnie dawał wskazówki, jak je zrealizować. 4. Ćwiczenie „Poszukujemy myśli Ojca Świętego” Słowne drogowskazy Papieża (załącznik 4) zostały ukryte przez nauczyciela przed lekcją w różnych miejscach klasy. Zadaniem uczniów jest ich odnalezienie. 5. Rozmowa nauczająca Uczniowie interpretują, a następnie umieszczają na plakacie odnalezione wcześniej słowa, uzupełniając stworzony na początku cyklu zajęć ciąg słów kluczy. Tym sposobem powstaną dwie wizje współczesnego człowieka oparte na przeciwstawnych wartościach. 6. Metaplan a) Podział uczniów na 5-6-osobowe grupy. b) Rozdanie materiałów: szary papier – 1/2 arkusza, „chmurki” (po jednej dla każdej grupy), wycięte „kółka” (po 7 sztuk), wycięte „owale” (po 7 sztuk), wycięte „kwadraty” i „prostokąty” (po ok. 7 sztuk), (załącznik 5) oraz pisaki, klej lub szpilki. c) Uczniowie tworzą plakat: – w „chmurce” zapisują temat oraz dopełnienie tematu lekcji: „Jan Paweł II – przewodnik uczył, jak żyć” i przyklejają (przypinają) u góry plakatu. – w „kółka” wpisują słowa – klucze charakteryzujące człowieka XXI wieku (wg br. T. Rucińskiego), – w „owale” wpisują słowa – klucze charakteryzujące człowieka – na podstawie wypowiedzi Jana Pawła II, – „kółka” przypinają (przyklejają) obok „owali” w górnej części plakatu w dwóch kolumnach wg wzoru (załącznik 6), d) dyskusja w grupie nt. „dlaczego nie jest tak, jak powinno być?” oraz „jak stać się człowiekiem XXI wieku wg wizji Jana Pawła II”, e) po przedyskutowaniu uczniowie wypisują na kwadratowych kartkach przyczyny negatywnych zjawisk i przypinają pod częścią „Dlaczego nie jest tak, jak powinno być”, a na prostokątnych kartkach wnioski: „zależne od nas” i „niezależne
97
98
Szukałem Was...
Agnieszka Mikulec, Dorota Plata
od nas” – jeden pomysł na jednej kartce – (po ok 7 kartek) i przypinają, segregując je w dolnej części plakatu, f) dokonanie prezentacji plakatów przez 2 liderów – przedstawicieli każdej z grup, g) uporządkowanie plakatów – tworzymy jeden wspólny plakat: usuwamy hasła powtarzające się, dopinamy ciekawe, brakujące z różnych grup, h) podsumowanie pracy przez nauczyciela.
Zakończenie 1. Miniwykład nauczyciela Podanie i dopełnienie tematu lekcji, np. ...uczył, jak żyć; ...uczył, jak rozpoznawać prawdziwe wartości; ...uczył, jak dokonać wyboru właściwej drogi. 2. Nauczyciel wręcza uczniom ozdobne karteczki z różnymi fragmentami wypowiedzi Ojca Świętego z komentarzem, że mogą one pełnić rolę nici Ariadny w labiryncie świata (załącznik 7).
Kontynuacje i nawiązania Zajęcia z języka polskiego i lekcji wychowawczych związanych z dokonywaniem życiowych wyborów i odpowiedzialności.
Agnieszka Mikulec, Dorota Plata, Jan Paweł II – Człowiek...
ZAŁĄCZNIK 1
– Pogańskie dzieci chrześcijańskiego świata
Człowiek XXI wieku: JEST WYKORZENIONY (wykorzeniany i wykorzeniający się) z historii, z tradycji, z obyczajów, z ojczyzny, z lokalnej wspólnoty, z rodziny, z Kościoła, ze swoich ideałów i wartości, a nawet z prawdy o sobie samym. POZBAWIONY PIONU, czyli odniesienia do Boga, do absolutu, do wieczności. „Odcinany od Nieba” a „zniewalany przez ziemię”. Ignorujący istnienie nienaruszalnych świętych praw i zasad. Wątpiący we wszystko dla zasady, dla mody, dla wygody. ZMATERIALIZOWANY z rosnącą tendencją, aby swoje potrzeby uczuciowe, duchowe, religijne nawet zaspokajać przez rzeczy, coraz to liczniejsze, bardziej luksusowe, z coraz to bardziej rozbudowanym rytuałem wokół kupowania, podziwiania i użytkowania ich. Zafascynowany jest techniką, która ma jakoby „zbawić” świat, rozwiązując jego wszystkie problemy. Staje się ów człowiek sługą urządzeń machiny, z mentalnością trybu czy podzespołu. Szczęście niebiańskie upatruje raczej w ziemskim dobrobycie. OSAMOTNIONY, samotny wskutek „technicznego” używania innych ludzi. Zagubiony wśród mnogości przedmiotów, wyobcowujący się ze świata przyrody, z rzeczywistych związków międzyludzkich, a w końcu i z rzeczywistości, bo zanurzający się coraz częściej w iluzoryczność rzeczywistości medialnej. ZNIEWOLONY (manipulowany) przez reklamę, propagandę, coraz silniejsze bodźce rozbudzające sztuczne głody i potrzeby; przez dyżurne i modne ideologie; przez dyktaturę mody ogarniającej wszystkie dziedziny życia; przez własne popędy i nałogi. ZNERWICOWANY, nie wytrzymujący takiej ilości bodźców, informacji, pośpiechu, przyjemności, rozrywek i żyjących przez to w stałym napięciu nerwowym i uczuciowym, z coraz częstszymi reakcjami histerii lub ciągłego znużenia czy apatii. Rozchwiany emocjonalnie, nieodpowiedzialny, niewierny. Coraz mniej dojrzały, zakompleksiony, egzaltowany, z zanikiem woli i sumienia. Popadający w coraz większe depresje, a więc szukający zapomnienia, ucieczki od rzeczywistości. RELIGIANCKI, uciekający od wiary, od wiedzy religijnej, obowiązków moralnych, od Kościoła, w naskórkowe religianctwo, w pseudomistyczne doznania, w zainteresowanie ezoteryzmem, egzotycznymi kultami, praktykami New Age; uprawiający różne formy guseł i zabobonów; poszukujący modnych guru i terapeutów duchowych. Otwarty na wszystkie dziwolągi religijne, ale arogancki wobec Kościoła Katolickiego. br. Tadeusz Ruciński
99
100
Szukałem Was...
ZAŁĄCZNIK 2
– Arkusz odpowiedzi
Grupa I
CZŁOWIEK WYKORZENIONY Po przeczytaniu tekstu „Pogańskie dzieci chrześcijańskiego świata” scharakteryzuj i podaj przykłady zachowań ilustrujących modelowe cechy człowieka wykorzenionego.
................................................................................................................... ................................................................................................................... ................................................................................................................... ................................................................................................................... ................................................................................................................... ................................................................................................................... ................................................................................................................... ...................................................................................................................
Grupa II
CZŁOWIEK POZBAWIONY PIONU Po przeczytaniu tekstu „Pogańskie dzieci chrześcijańskiego świata” scharakteryzuj i podaj przykłady zachowań ilustrujących modelowe cechy człowieka pozbawionego pionu.
................................................................................................................... ................................................................................................................... ................................................................................................................... ................................................................................................................... ................................................................................................................... ................................................................................................................... ................................................................................................................... ...................................................................................................................
Agnieszka Mikulec, Dorota Plata, Jan Paweł II – Człowiek...
101
Grupa III
CZŁOWIEK ZMATERIALIZOWANY Po przeczytaniu tekstu „Pogańskie dzieci chrześcijańskiego świata” scharakteryzuj i podaj przykłady zachowań ilustrujących modelowe cechy człowieka zmaterializowanego.
................................................................................................................... ................................................................................................................... ................................................................................................................... ................................................................................................................... ................................................................................................................... ................................................................................................................... ................................................................................................................... Grupa IV
CZŁOWIEK OSAMOTNIONY Po przeczytaniu tekstu „Pogańskie dzieci chrześcijańskiego świata” scharakteryzuj i podaj przykłady zachowań ilustrujących modelowe cechy człowieka osamotnionego.
................................................................................................................... ................................................................................................................... ................................................................................................................... ................................................................................................................... ................................................................................................................... ................................................................................................................... ................................................................................................................... Grupa V
CZŁOWIEK ZNIEWOLONY Po przeczytaniu tekstu „Pogańskie dzieci chrześcijańskiego świata” scharakteryzuj i podaj przykłady zachowań ilustrujących modelowe cechy człowieka zniewolonego.
................................................................................................................... ................................................................................................................... ................................................................................................................... ................................................................................................................... ................................................................................................................... ...................................................................................................................
102
Szukałem Was...
Grupa VI
CZŁOWIEK ZNERWICOWANY Po przeczytaniu tekstu „Pogańskie dzieci chrześcijańskiego świata” scharakteryzuj i podaj przykłady zachowań ilustrujących modelowe cechy człowieka znerwicowanego.
................................................................................................................... ................................................................................................................... ................................................................................................................... ................................................................................................................... ................................................................................................................... ................................................................................................................... ...................................................................................................................
Grupa VII
CZŁOWIEK RELIGIANCKI Po przeczytaniu tekstu „Pogańskie dzieci chrześcijańskiego świata” scharakteryzuj i podaj przykłady zachowań ilustrujących modelowe cechy człowieka religianckiego.
................................................................................................................... ................................................................................................................... ................................................................................................................... ................................................................................................................... ................................................................................................................... ................................................................................................................... ...................................................................................................................
ZAŁĄCZNIK 3
– Foliogram
„Wy jesteście przyszłością świata, wy jesteście przyszłością Kościoła, wy jesteście moją nadzieją...” Jan Paweł II, List do młodych
Agnieszka Mikulec, Dorota Plata, Jan Paweł II – Człowiek...
ZAŁĄCZNIK 4
103
– „Drogowskazy” Papieża Jana Pawła II
„Nie lękajcie się Miłości, która stawia człowiekowi wymagania”. Jan Paweł II, List do młodych
„...mówi do Was człowiek, który swoją duchową formację zawdzięcza od początku polskiej kulturze, polskiej literaturze, polskiej muzyce, plastyce, teatrowi (...) Pozostańcie wierni temu dziedzictwu! (...) pomnóżcie to dziedzictwo!...” „Nie pozbawiajcie mnie tego radosnego przeświadczenia, że macie poczucie odpowiedzialności w nauce, w pracy i rozrywce”. Jan Paweł II, Przemówienie do stu tys. robotników w Meksyku
„Jesteście powołani do szlachetności i uczciwości”. „Jesteście powołani do walki z niemoralnością, do pracy nad tym, aby świat był bardziej sprawiedliwy, zdrowy i szczęśliwy”. Jan Paweł II, Przemówienie do stu tys. robotników w Meksyku
„Wartości duchowe w człowieku nie mogą mieć swego ostatecznego źródła w materii (...) ale właśnie w duchu, który je wytwarza”. Jan Paweł II, Elementarz etyczny
„W rodzinie młodzi i starzy rozmawiają ze sobą. Razem próbują rozwiązywać swoje problemy”. Jan Paweł II, Przemówienie do pielgrzymów..., Włochy
„(...) uważajcie naukę za wielki dar, który jest waszym podstawowym prawem i – oczywiście – zarazem obowiązkiem”. Jan Paweł II, Modlitwa „Anioł Pański”, Castel Gandolfo, Włochy
„Pamiętajcie zawsze, że jedynie wtedy, gdy oprzecie się (...) na jedynym fundamencie, jakim jest Jezus Chrystus, potraficie zbudować coś prawdziwie wielkiego i trwałego”. Jan Paweł II, Przemówienie do młodzieży, Meksyk
104
Szukałem Was...
ZAŁĄCZNIK 5
– Elementy metaplanu
Jan Paweł II – przewodnik uczył, jak żyć
Jak powinno być?
Jak jest? (wg br. T. Rucińskiego)
(wg Jana Pawła II)
Dlaczego nie jest tak, jak powinno być?
Wnioski niezależne od nas
Wnioski zależne od nas
Agnieszka Mikulec, Dorota Plata, Jan Paweł II – Człowiek...
ZAŁĄCZNIK
105
6 – Metaplan
JAK JEST? opis aktualnego stanu, sytuacji Człowiek XXI wieku – jaki jest? (wg br. Tadeusza Rucińskiego)
JAK POWINNO BYĆ? opis stanu, jaki chcielibyśmy uzyskać Człowiek XXI wieku – jaki powinien być? (wg Jana Pawła II)
DYSKUSJA w grupach
DLACZEGO NIE JEST TAK, JAK POWINNO BYĆ? przyczyny danego problemu, stanu, negatywnego zjawiska
WNIOSKI „zależne od nas” i „niezależne od nas”
ZAŁĄCZNIK 7
„Ideały mogą być urzeczywistnione tylko dzięki Ewangelii”. Jan Paweł II
„Czyny mówią głośniej niż słowa”. Jan Paweł II
„Kochać bliźniego, to znaczy żyć dla innych”. Jan Paweł II
106
Szukałem Was...
„Sens życiu nadaje miłość. Tylko ten, kto umie kochać aż do zapomnienia o sobie, by oddać się bratu, realizuje w pełni swoje życie i daje najwyższy wyraz wartości swojego ziemskiego istnienia”. Jan Paweł II
„I mówię do was: wstań, nie skupiaj się na słabościach i wątpliwościach, wyprostuj się... Wstań i idź”. Jan Paweł II
„Młodzi, nie lękajcie się świętości! Wzbijajcie się na wysokie szczyty”. Jan Paweł II
„Nie czekajcie na więcej lat, aby rozpocząć przygodę dążenia do świętości. Świętość jest zawsze młoda, tak jak wieczna jest młodość Boga”. Jan Paweł II
„Będziecie głosili Chrystusa nowemu tysiącleciu. (...) Jeśli będziecie tym, czym macie być, zapalicie cały świat”. Jan Paweł II
„Szukałem Was, teraz przyszliście do mnie i za to Wam dziękuję”. Jan Paweł II do młodzieży w przeddzień śmierci – 1 IV 2005
Matylda Ceklarz
Dziesięć razy o miłości Propozycja realizacji w klasie II lub III
Dziesięć razy o miłości
Szukałem Was... 145
Wprowadzenie Cykl lekcji wychowawczych „Dziesięć razy o miłości” jest adresowany do uczniów gimnazjum – często pełnych buntu, krytycyzmu, podważania autorytetów, ale też poszukujących punktów odniesienia i tego najważniejszego – wartości, o których nauczał i których był świadkiem całym swoim życiem Ojciec Święty Jan Paweł II. Nie należy się łudzić, że będzie to propozycja atrakcyjna dla wszystkich. Tematy związane z wychowaniem do wartości chrześcijańskich młodzież uważa za uprawnione na lekcjach religii, natomiast na lekcjach wychowawczych chce rozmawiać o problemach najbardziej ją interesujących: o swoich utarczkach ze światem, planach, relacjach z innymi, i o miłości. To naturalne zainteresowanie młodzieży nasunęło mi pomysł lekcji wychowawczych, których centralnym tematem jest miłość. W trakcie realizacji cyklu uczniowie przekonują się, że chodzi tu o najważniejsze (bo zawierające w sobie wszystkie inne) przykazanie – miłości. Autorka
Dziesięć razy o miłości
Szukałem Was... 189
IX. O wolności CELE Po zajęciach uczeń: – rozumie, czym jest wolność, – jest świadomy, że poświęcenie wolności w imię miłości może dać szczęście, – zdaje sobie sprawę, że wolność nie oznacza samowoli, – zna pojęcia kluczowe: wolność, swoboda wyboru, wolna wola.
FORMY I METODY „burza mózgów”, analiza tekstu, praca w grupach, dyskusja, ćwiczenia wyobraźni
MATERIAŁY I ŚRODKI DYDAKTYCZNE – tekst o wolności z Katechizmu Kościoła Katolickiego (załącznik 1), – definicja wolności, – wiersz ks. Jana Twardowskiego Kiedy mówisz, że kochasz (patrz: scenariusz VI, załącznik 2), – polecenia dla grup (załącznik 2), – asocjogram (załącznik 3).
LITERATURA 1. Katechizm Kościoła Katolickiego, Wyd. PALLOTINUM, Poznań 1994. 2. Jan Paweł II, Arturo Mari, Nie ma wolności bez Solidarności, Wyd. Biały Kruk, Kraków 2005.
PRZEBIEG ZAJĘĆ 1. Burza mózgów – próba ustalenia definicji wolności Prowadzący stawia pytanie: – Z czym kojarzy się wam wolność?
190
Szukałem Was...
Matylda Ceklarz
Uczniowie formułują swoje skojarzenia metodą „burzy mózgów”, a następnie zapisują na tablicy. Na zakończenie ćwiczenia – omówienie i uporządkowanie określeń. Z tych dowolnych skojarzeń powinny się wyłonić dwie grupy: • Wolność rozumiana jako swoboda nieograniczona czynnikami zewnętrznymi (np. brakiem suwerenności naszej ojczyzny, reżimem politycznym, karą ograniczenia wolności, aresztem, cenzurą itp.). • Wolność rozumiana jako wolna wola, swoboda wyboru, nieograniczona czynnikami wewnętrznymi (np. nałogami, presją wewnętrzną, chorobami itp.). 10 min. 2. Wolność wg Katechizmu Kościoła Katolickiego. a) O wolności możemy przeczytać w Katechizmie Kościoła Katolickiego (załącznik 1). Ponieważ do przyjęcia takiej definicji wolności młodzież nie zawsze jest gotowa i często wzbudza ona krytycyzm, zwłaszcza poza lekcjami religii, dobrze jest uzmysłowić im, że takie rozumowanie jest, albo stanie się ich udziałem, kiedy doświadczą miłości. b) Analiza ostatniego fragmentu tej definicji: „Wolność osiąga swą doskonałość, gdy jest ukierunkowana na Boga, który jest naszym szczęściem”. 10 min. 3. Ćwiczenie wyobraźni a) Prowadzący proponuje uczniom, aby wyobrazili sobie sytuację zakochania. Osoba, która jest obiektem ich miłości, jest dla nich szczęściem. Co dzieje się wówczas z wolnością? Jest ona ukierunkowana na ukochaną lub ukochanego, czyli tak naprawdę dobrowolnie ograniczona. Kochając rezygnujemy z części przysługujących nam swobód. Nie na darmo mówi się o „słodkiej niewoli miłości”. Czy rezygnując dobrowolnie np. z części swojego wolnego czasu, swoich ulubionych rozrywek, własnego egoizmu na korzyść osoby, dla której szczęścia poświęcamy to wszystko, czujemy się nieszczęśliwi, czy wyrzekamy się swojej wolności z żalem? Wręcz odwrotnie,
Dziesięć razy o miłości
Szukałem Was... 191
ponieważ to dawanie powoduje, że czujemy się wspaniale – nie ubożsi, ale bogatsi. b) Prowadzący w powyższym kontekście uświadamia uczniom, że miłość między mężczyzną a kobietą zmienia się i ma różne oblicza: inaczej wygląda w ich wieku, inaczej w małżeństwie ludzi dojrzałych. Wyrazem najdojrzalszej miłości jest zaangażowanie, w którym człowiek zapomina całkowicie o sobie na korzyść obiektu miłości. c) Na zakończenie tej części lekcji prowadzący odczytuje wiersz ks. Jana Twardowskiego Kiedy mówisz, cytując dwukrotnie ostatni wers: „i zapomnij, że jesteś gdy mówisz, że kochasz” (scenariusz VI, załącznik 2). 10 min. 4. Praca w grupach a) Uczniowie zostają podzieleni na cztery grupy. Każda z grup otrzymuje jeden temat i przygotowuje po kilka przykładów: w jakiej konkretnie formie przejawiają się wskazane rodzaje poświęcenia (załącznik 2). Grupa I
– Temat: Poświęcenie wolności matki dla dziecka.
Grupa II
– Temat: Poświęcenie miłości duchownego dla Boga.
Grupa III – Temat: Poświęcenie wolności Jana Pawła II dla swojej misji. Grupa IV – Temat: Poświęcenie miłości wolontariuszy dla potrzebujących pomocy, np. poszkodowanych przez wojnę dzieci. b) Przedstawiciele grup odczytują przykłady zebrane podczas pracy w zespołach. Jak wyglądało dobrowolne ograniczenie swojej wolności przez wymienione osoby w imię miłości? 15 min. 5. Asocjogram Na zakończenie lekcji uczniowie uzupełniają asocjogram (załącznik 3) o hasło WOLNOŚĆ.
192
Szukałem Was...
ZAŁĄCZNIK 1
– Wolność człowieka
Wolność jest zakorzenioną w rozumie i woli możliwością działania lub niedziałania, czynienia tego lub czegoś innego, a więc podejmowania przez siebie dobrowolnych działań. Dzięki wolnej woli każdy decyduje o sobie. Wolność jest w człowieku siłą wzrastania i dojrzewania w prawdzie i dobru i osiąga ona swą doskonałość, gdy jest ukierunkowana na Boga, który jest naszym szczęściem. Katechizm Kościoła Katolickiego, par. 1731 art. 3
ZAŁĄCZNIK 2 Grupa I
– Polecenia dla grup
Poświęcenie wolności matki dla dziecka. W jakiej formie przejawia się ten rodzaj poświęcenia? Podaj przykłady.
1. ........................................................................................................................................ 2. ........................................................................................................................................ 3. ........................................................................................................................................ 4. ........................................................................................................................................
Grupa II
Poświęcenie wolności osoby duchownej (konsekrowanej) dla Boga. W jakiej formie przejawia się ten rodzaj poświęcenia? Podaj przykłady.
1. ........................................................................................................................................ 2. ........................................................................................................................................ 3. ........................................................................................................................................ 4. ........................................................................................................................................
193
M. Ceklarz, Dziesięć razy o miłości
Grupa III
Poświęcenie wolności Jana Pawła II dla swojej misji. W czym się ono przejawiało?
1. ........................................................................................................................................ 2. ........................................................................................................................................ 3. ........................................................................................................................................ 4. ........................................................................................................................................
Grupa IV
Poświęcenie wolności wolontariuszy dla potrzebujących pomocy. W jakiej formie może się ono przejawiać? Podaj przykłady.
1. ........................................................................................................................................ 2. ........................................................................................................................................ 3. ........................................................................................................................................ 4. ........................................................................................................................................
3 – Asocjogram
AW
LN
OŚ
PR
WO
DZ
IE
ZAŁĄCZNIK
CI
JU
KO
PO
MIŁOŚĆ
URODZIE ŚWIATA
PRZEBACZANIU
przejawia się w...
IU ZEN
TO
LER
R WIE
JI
ZE W AD
AC PT
CE
OD
AN
AK
ZA
CJI