– 19 –
Kuba Snochowski
POWSTRZYMAĆ AGRESJĘ
POWSTRZYMAĆ AGRESJĘ Agresja jest trzecią częścią projektu profilaktycznego dla młodzieży. Pierwsza dotyczyła problemu narkomanii, druga – alkoholizmu. Tym razem skupiamy się wokół kwestii przemocy wśród młodych. Nasz projekt z założenia ma być interaktywną pomocą dla nauczyciela/ pedagoga/terapeuty w prowadzeniu lekcji wychowawczej. Materiał filmowy jest tylko pretekstem do dyskusji z uczniami. Po raz kolejny proponujemy sprawdzony już schemat całości podzielonej na trzy części. Pierwsza i trzecia, to fabularyzowane scenki dotyczące przemocy w szkole, druga – dokumentalna to wypowiedzi więźniów osadzonych właśnie za przemoc. Tak jak w poprzednich projektach, świadomie przeciwstawiamy prostotę fikcji w fabule z siłą prawdy dokumentu. Ta różnica może być skutecznie wykorzystana w moderowaniu dyskusji na lekcji. Mamy nadzieję, że uczniowie sami zwrócą na nią uwagę. Pozornie banalna historia szkolna nabiera innego wymiaru, kiedy słyszymy wypowiedzi osadzonych. Rady, które przekazują młodzieży są proste lepiej –3–
się uczyć, stronić od złego towarzystwa, aktywnie i twórczo spędzać wolny czas. Prostota w myśleniu o przemocy okazuje się być najskuteczniejszym kluczem do walki z nią. Musimy pamiętać, że szkoła jest szczególnie zagrożona zjawiskiem przemocy. W większych grupach rodzą się zależności, uczniowie silniejsi fizycznie dominują nad słabszymi. W tym wieku młodzież uważa przemoc fizyczną za naturalny argument w sporze. Niejednokrotnie uczniowie sami nie wiedzą, czym tak naprawdę jest przemoc. Ci, którzy się nią posługują, nie zawsze zdają sobie sprawę z konsekwencji swojego zachowania. Należy podkreślić, że zjawisko przemocy składa się nie tylko z aspektu fizycznego. O wiele dotkliwiej odczuwamy przemoc psychiczną. Zastraszanie, przezywanie, obrażanie, szantaż przeplatają się ze szturchaniem, popychaniem, wymusza-niem, w końcu biciem. Jednak to strach przed bólem fizycznym jest bardziej destrukcyjny od samego bólu. Poprzez strach można kogoś zdominować, kimś się posłużyć. To, co możemy zrobić, to pokazać, na przykładach zawartych w naszym materiale filmowym, mechanizm agresji: prosty przykład fabuły, prawdziwy przykład więźniów.
Nasz materiał nie jest gotową receptą na walkę z przemocą w szkole. Bylibyśmy naiwni myśląc, że
–4–
dwie godziny lekcyjne wystarczą, by nawrócić agresywną młodzież. Napięcie, które wywołuje wśród dzieci przemoc, powstaje nie tylko w szkole. Rozwój młodego człowieka jest wypełniony wyzwaniami, trudnymi decyzjami, wszelkiego rodzaju naciskami rówieśników, wymaganiami dorosłych. Dlatego zdajemy sobie sprawę z tego, jak złożonym problemem jest agresja. Jednak wierzymy w jedno: żadne dziecko nie wymyśliło przemocy. Przemoc przechodzi zawsze z dorosłych na dzieci. To dorośli są jedynym wzorem zachowań, a dzieci nie rozwinęły jeszcze zmysłu selekcji. Musimy o tym pamiętać, kiedy będziemy chcieli jednoznacznie ocenić zachowanie ucznia. Zadajmy sobie pytanie: dlaczego ktoś posłużył się przemocą? Czasem zamiast kary potrzebniejsza jest rozmowa. Paradoksalne złamanie zaklętego kręgu przemoc-kara-przemoc rozmową może przynieść rozwiązanie o wiele skuteczniejsze niż reprymenda. Uważamy, że Państwa doświadczenie pedagogicznie jest nieocenionym źródłem inspiracji do poprowadzenia lekcji profilaktycznych. Namawiamy do twórczego wykorzystania naszego materiału nasze propozycje zawarte w tym folderze są tylko sugestią. Można je wykorzystać, rozwinąć, zastąpić bardziej odpowiednim ćwiczeniem. Ważne jest, by wypełnić czas między kolejnymi częściami materiału filmowego bezpośrednim
–5–
kontaktem między uczniami, między uczniami a nauczycielem/pedagogiem/terapeutą. Pomoże to Państwu w diagnozie problemu przemocy w danej klasie. Jeśli choć w niewielkim stopniu zdołamy, wspólnymi siłami, uwrażliwić młodzież, będzie to nasz wielki sukces. Film zawiera: 1. fabularyzowane sceny – przemoc w szkole 2. część dokumentalna – wypowiedzi więźniów 3. kontynuacja fabularyzowanych scen
–6–
KONSPEKT (proponujemy podział na dwie godziny lekcyjne)
Pierwsza lekcja I ETAP Prezentacja materiału filmowego – sceny fabularne dotyczące przemocy w szkole.
II ETAP Omówienie materiału filmowego. Nauczyciel/ pedagog/terapeuta powinien wcielić się w rolę moderatora-kreatora dyskusji. Co uczniowie zobaczyli? Jakich bohaterów? Co mogą o nich powiedzieć? Jak się zachowywali? Co mogło nimi powodować? Odpowiedzi nie powinny stwarzać problemów, warto więc zasugerować głębszą analizę postaw. Co może być przyczyną powstawania konfliktów, choćby tak „błahych” jak ten z filmu? Uczniowie –7–
z pewnością będą oceniać bohaterów. Lecz to, co nas interesuje, mieści się poza oceną. Poszukajmy razem z uczniami motywacji, które towarzyszyły bohaterom. Być może trudno będzie przekonać klasę do analizy. To również jest ważna informacja brak zdania może oznaczać brak zrozumienia, wstyd, lęk przed wypowiedzią. Proponujemy zadać podstawowe pytanie: czym jest agresja, czym jest przemoc? To uczniowie powinni sami stworzyć definicje tych dwóch pojęć. Niech je zapiszą i sprawdzą na końcu drugiej lekcji, czy chcą wprowadzić zmiany.
III ETAP Część dramowa. Szukamy sytuacji konfliktowych, wywołujących agresję, budzących przemoc. W zależności od Państwa wyboru, można sięgnąć po inspirację do literatury, bądź wyko-rzystać propozycje samych uczniów. Wątków konfliktowych w kanonie lektur szkolnych jest wiele. Być może klasa zajmuje się właśnie utworem, z którego można zaczerpnąć schemat (Shakespeare, Moliere, dramat antyczny...). W obu przypadkach istotny będzie element improwizacji. Inspiracja jest tylko punktem wyjścia. Trzeba jasno określić, na czym polega konflikt, do czego postacie naszej dramy dążą, jak
–8–
silną posiadają motywację. Reszta zależy od wykonawców. Oczywiście całkowicie rezygnujemy z kontaktu fizycznego, dbamy o to, by konflikt rozgrywał się na płaszczyźnie słownej, emocjonalnej. Starajmy się czujnie prowadzić uczniów, kiedy jednej ze stron zabraknie argumentów trzeba pomóc. To ćwiczenie nie ma wyłonić zwycięzców, czy pogrążyć przegranych. Każdy z uczestników naszej dramy zasługuje na szacunek i podziękowanie za odwagę. Po zakończeniu zarówno uczestnicy jak i obserwatorzy powinni opisać przebieg scenki. Zapowiadamy część dokumentalną, którą uczniowie obejrzą na następnej lekcji.
Druga lekcja I ETAP Prezentacja części dokumentalnej wypowiedzi osadzonych więźniów.
II ETAP Omówienie materiału filmowego. Próba analizy postaw osadzonych. Czy wypowiedzi różnią się od –9–
siebie? Jeśli tak, to czym? Jakie wnioski i rady więźniowie pragną przekazać młodzieży? Dla nas, twórców, najistotniejsza jest reakcja uczniów na tę część. Jeśli sami odnajdą podobieństwo, wręcz tożsamość, między przemocą opisaną w dokumencie a przemocą w ich otoczeniu, będzie to bardzo pozytywny sygnał. Przemoc jest zawsze przemocą, niezależnie od warunków, w których występuje. Jest tak samo nie-bezpieczna, tak samo krzywdząca, tak samo uzależniająca. Oczywiście efekty przemocy są różne, różna jest ich skala. Jednak mechanizmy są te same. I do tego wniosku należy doprowadzić uczniów. Proponujemy w tym momencie powrócić do bohaterów scenek z części dramowej. Wtedy pracowaliśmy nad ukazaniem sytuacji konfliktowych. Teraz warto zająć się szukaniem „bez-piecznego wyjścia”, czyli takiego, które pozwoli uniknąć konfliktu. Prosimy uczniów, by znów weszli w swoje role. Tym razem, w momencie wybranym przez uczestników, bohaterowie zamiast konfrontacji, próbują dążyć do kompromisu. Zgoda nie jest jedyną alternatywą dla przemocy. Można zakończyć spotkanie respektując odmienne zdanie rozmówcy. Szacunek dla drugiego człowieka jest podstawowym orężem w walce z przemocą.
– 10 –
Naturalnie pozostaje pytanie: co zrobić z emocjami, które powstały podczas sporu? Przecież musi nastąpić rozładowanie negatywnych emocji. Jak poradzić sobie z tym napięciem?
III ETAP Prezentujemy ostatnią część materiału filmowego zakończenie szkolnej historii. Filmowi bohaterowie pogodzili się przez teatr. Jak inaczej niwelować przemoc? Nie dopuszczając do niej? Spróbujmy sprowokować dyskusję na ten temat. Niech uczniowie stworzą, ich zdaniem, najskuteczniejszy program do walki z przemocą, agresją. Warto zapytać, w jakich warunkach powstaje agresja, która przeradza się w przemoc. Później zachęcić do poszukiwania „wentylu bezpieczeństwa” dla agresorów. Wzorzec dzieci otrzymują od dorosłych, obcowanie z przemocą w domu i poza nim kształtuje kolejnego agresora, ale katalizatorem jest także nuda, brak zajęć pozalekcyjnych, niska samoocena, chęć imponowania, niespełnione ambicje. Można stwierdzić: dzieci powinny znaleźć hobby, które pochłonie je bez reszty. Podstawą jest jednak spełnienie. Spełnione dziecko staje się silniejsze i odporniejsze na ne-
– 11 –
gatywny wpływ środowiska. Metodą prób i błędów młody człowiek powinien znaleźć dziedzinę, w której pragnie się sprawdzać. Sport czy sztuka umożliwiają indywidualny rozwój w grupie rówieśników. Namawianie uczniów do takich aktywności jest naszym obowiązkiem. Na zakończenie lekcji wróćmy do definicji agresji i przemocy. Zapytajmy młodzież, czy chciałaby coś zmienić, jeśli tak, dlaczego? Niezależnie od warunków, w których dziecko wzrasta, na nic nasze wysiłki, jeśli nie ma wokół niego miłości.
– 12 –
Słowniczek Agresja świadome i celowe zachowanie zwrócone przeciw innym osobom /także przeciw sobie/ i przedmiotom zmierzające do wyrządzenia szkody. Asertywność – umiejętność odmawiania w sposób nie uwłaczający godności drugiej osoby. Sztuka mówienia „nie”. Zachowanie pozbawione wulgarności. Drama – jedna z aktywnych metod nauczania, polegająca na odgrywaniu wyznaczonych ról, zawierająca element emocjonalny i uczuciowy. Empatia – umiejętność wczuwania się w położenie innej osoby, identyfikowanie się uczuciowe z kimś. Informacja zwrotna – komunikat werbalny, dotyczący wyłącznie zachowania osoby, do której mówimy. Określenie, co zobaczyliśmy, pozbawione oceny. Komunikat niewerbalny – informacja wyrażona za pomocą gestu, mimiki twarzy, postawy ciała – bez udziału słowa.
– 13 –
Moderowanie otwartości – czuwanie nad bezpieczeństwem np. dyskusji; przyzwalanie na szczerość wypowiedzi z jednoczesnym wyznaczaniem granic. Nałóg – fizyczne lub psychiczne uzależnienie np. od narkotyków, alkoholu, nikotyny, Internetu, pornografii prowadzące do kompulsywnego zachowania, nad którym dana jednostka nie ma wystarczającej kontroli. Partnerstwo – sposób komunikowania się, polegający na tym, że współuczestnicy rozmowy mają równe szanse, żadna ze stron nie dominuje. Profilaktyka – ogół środków zapobiegających chorobom (nałogom). Przemoc siła przeważająca czyjąś siłę, fizyczna przewaga wykorzystywana do czynów bezprawnych dokonywanych na kimś; narzucona bezprawnie władza, panowanie; czyny bezprawne dokonane z użyciem fizycznego przymusu; gwałt. Przemoc określana jest jako użycie siły w stosunku do osoby lub grupy osób, najczęściej w celu wymuszenia określonych zachowań albo postaw. Takiemu zachowaniu towarzyszy przyjęte naruszenie norm moralnych. Umiejętności interpersonalne – umiejętności nawiązania kontaktu z drugą osobą, oparte na empatii i otwartości.
– 14 –