mysle_Slupek_druk 30 sierpnia 2010 15:55:04
myslę więc jestem.indd 1
2010-09-01 22:56:25
1 2 3 4 5
MYŚLĘ, WIĘC JESTEM... ROZSĄDNY
3
Za pomocą naszych zmysłów nie możemy ujmować faktów, lecz tylko subiektywny obraz, odbicie świata zewnętrznego. Alfred Adler, Sens życia
Myślenie refleksyjne polega na zawieszeniu sądu na czas dalszego rozpatrywania sprawy. Najważniejszym czynnikiem w kształceniu dobrych nawyków myślowych jest nabycie zdolności odroczenia wniosku oraz opanowanie różnych metod szukania materiałów mogących potwierdzić lub zbić myśli nasuwające się spontanicznie. Myślenie jest jedyną drogą, która pozwala nam uniknąć impulsywności lub rutyny w działaniu. John Dewey, Jak myślimy?
myslę więc jestem.indd 3
2010-09-01 22:56:26
4
myslę więc jestem.indd 4
MYŚLĘ, WIĘC JESTEM... ROZSĄDNY
1 2 3 4 5
2010-09-01 22:56:26
1 2 3 4 5
MYŚLĘ, WIĘC JESTEM... ROZSĄDNY
5
Spis treści I. WSTĘP
7
II. ZAŁOŻENIA PROGRAMU
8
III. CELE PROGRAMU
11
IV. ZAKRES TREŚCI PROGRAMU
12
V. METODY PRACY
12
VI. ARANŻACJA PRZESTRZENI, MATERIAŁY
13
VII. WSKAZANIA
13
VIII. EWALUACJA
13
SCENARIUSZE ZAJĘĆ Z DZIEĆMI Spotkanie 1: Dwa sposoby myślenia
30
Spotkanie 2 Model Z-P-R
34
Spotkanie 3 Nierozsądne myśli
38
Spotkanie 4: Umiemy rozsądnie myśleć
43
Spotkanie 5: Złe i dobre wnioski
47
Spotkanie 6: „Patrzcie, to ja!”
53
Spotkanie 7: „Nie potrzebuję aż tyle uwagi”
58
Spotkanie 8: „Ja tu rządzę!”
61
Spotkanie 9: „Wcale nie muszę mieć ostatniego słowa”
63
Spotkanie 10: „Zemszczę się!”
66
Spotkanie 11: „Wcale nie muszę się mścić”
69
myslę więc jestem.indd 5
2010-09-01 22:56:26
6
myslę więc jestem.indd 6
MYŚLĘ, WIĘC JESTEM... ROZSĄDNY
1 2 3 4 5
Spotkanie 12: „Poddaję się”
72
Spotkanie 13: „Spróbuję!”
75
Spotkanie 14: Przemiana
81
2010-09-01 22:56:26
1 2 3 4 5
MYŚLĘ, WIĘC JESTEM... ROZSĄDNY
7
I. WSTĘP Z niepokojem zauważamy w szkole rosnącą liczbę dzieci nie potrafiących panować nad emocjami, sprawiających swoim zachowaniem szereg problemów tak swojemu otoczeniu, jak i sobie. Oczywiście większość nauczycieli i wychowawców dąży do zmiany tego stanu rzeczy, myśląc nie tyle o komforcie swojej pracy (choć i to wydaje się być rzeczą niebagatelną), ile o dobru dziecka. Niestety, nie ma takich sposobów oddziaływań, które dawałyby gwarancję sukcesu, ponieważ nie ma – i chyba nigdy nie będzie – syntetycznego obrazu ludzkiego zachowania, który wyjaśniałby je jednoznacznie we wszystkich aspektach i szczegółach. Niewątpliwie jednak poznanie jak największej liczby metod, technik czy programów, którymi można się posłużyć, i które rokowałyby nadzieję na wystarczająco skuteczne zapobieganie, łagodzenie czy rozwiązywanie problemów dzieci, pozwoli ustrzec się przed jednostronnym nastawieniem (albo – albo) na rzecz bardziej liberalnego podejścia (i – także). Umożliwi także podjęcie elastycznych działań w myśl zasady: Kiedy stwierdzisz, że coś przynosi efekty, rób tak dalej, a jeśli coś nie przynosi efektów, spróbuj czegoś innego. W końcu wreszcie pozwoli wychowawcy pogłębić profesjonalną samoświadomość i wzbudzić refleksję służącą tworzeniu własnej strategii wychowania, opartej już nie tylko na intuicji i praktyce, lecz na rozległej wiedzy pedagogicznej i psychologicznej. Teoretyczne podstawy prezentowanego programu profilaktyczno – wychowawczego pt. „MYŚLĘ, WIĘC JESTEM... ROZSĄDNY” wyrastają z poglądów Alfreda Adlera i jego bliskiego współpracownika Rudolfa Dreikursa oraz teorii amerykańskiego psychologa Alberta Ellisa, twórcy metody terapeutycznej znanej pod nazwą „Rational Emotive Behaviour Therapy” (Racjonalno-Emotywna Terapia Behawioralna).
myslę więc jestem.indd 7
2010-09-01 22:56:26
8
MYŚLĘ, WIĘC JESTEM... ROZSĄDNY
1 2 3 4 5
II. ZAŁOŻENIA PROGRAMU 1. Zachowania dzieci są celowe, tzn. zmierzają do osiągnięcia określonego celu. Jest nim przede wszystkim chęć uzyskania przynależności i znaczenia w swojej społeczności. 2. Złe zachowanie wynika z przyjęcia błędnych sposobów osiągania tego celu. Dzieci chcą: • zwrócić na siebie uwagę – ukryta logika: Przynależność i znaczenie uzyskam wtedy, gdy będę ciągle absorbował twoją uwagę, sprawię, że będziesz się mną stale zajmował. • zyskać władzę – ukryta logika: Mam poczucie przynależności tylko wtedy, gdy jestem „szefem”, rządzę i robię to, na co mam ochotę. • zemścić się lub wyrównać rachunki – ukryta logika: Czuję się skrzywdzony, nie znajdując przynależności i znaczenia, rekompensuje mi to satysfakcja płynąca z zemsty. Mam prawo krzywdzić innych. • ujawnić własne niedostatki – ukryta logika: Poddaję się, nie wierzę, abym mógł uzyskać przynależność i znaczenie, nie zasługuję na nie. 3. Wszystkie formy zachowań determinowane są przez kontekst społeczny, tzn. uzależnione są od tego, jak dziecko postrzega siebie, swoje relacje z innymi oraz jak postrzega uczucia, które ludzie do niego żywią. 4. Przyjmowanie przez dzieci omówionych wyżej błędnych sposobów osiągania poczucia przynależności i znaczenia jest wynikiem ich nieracjonalnego myślenia o sobie samych i o wydarzeniach (trudnościach), które stają się ich udziałem, posługiwania się myślowymi stereotypami, schematami, irracjonalnymi przekonaniami. Przekonania te – a nie trudności – w głównej mierze decydują o tym, co dziecko czuje i jak się zachowuje.
myslę więc jestem.indd 8
2010-09-01 22:56:26
1 2 3 4 5
MYŚLĘ, WIĘC JESTEM... ROZSĄDNY
9
5. Żadne z doświadczeń nie ma samo w sobie i samo przez się ustalonej wartości. To dziecko nadaje im wartość. Kiedy ocenia swoje doświadczenia, wytwarza sobie o nich pewne przekonania. Oceny te, czyli przekonania, określają to, co dziecko czuje w określonej sytuacji i jak się w niej zachowa. 6. System przekonań każdego człowieka, a więc i dziecka, można podzielić na dwie kategorie: • przekonania konstruktywne (racjonalne), • przekonania niekonstruktywne (irracjonalne). To irracjonalne przekonania są przyczyną przyjmowania błędnych sposobów realizowania celów, zaburzonych uczuć i działań; są siłą niszczącą próby radzenia sobie z niesprzyjającymi doświadczeniami. Przyjmują one formę niepodważalnych stwierdzeń, które powodują, że ludzie: • ignorują to, co pozytywne, • wyolbrzymiają to, co negatywne, • przesadnie generalizują. Trzy główne przekonania irracjonalne (niekonstruktywne) to: • Muszę być wyjątkowo kompetentny, muszę koniecznie odnosić sukcesy. • Inni muszą się ze mną liczyć, muszą zawsze traktować mnie ze zrozumieniem, uczciwie, z miłością. • Świat zawsze powinien dawać mi szczęście, a warunki, w których żyję, koniecznie muszą być komfortowe i przyjemne. 7. Bardzo często zdarza się, że te kategoryczne i bezkrytycznie zgłaszane żądania nie zostają spełnione. Prowadzi to do wyciągania „logicznych” wniosków za pomocą następującej metody rozumowania: • To straszne, że tak mi nie idzie (podczas gdy absolutnie powinno mi iść lepiej). • To straszne, że traktujesz mnie tak źle (czego absolutnie nie powinieneś robić, jesteś nikczemny i godny pogardy). • Nie mogę tolerować sytuacji, w których warunki zewnętrzne są dla mnie tak złe (absolutnie nie mogą takie być).
myslę więc jestem.indd 9
2010-09-01 22:56:26
10
MYŚLĘ, WIĘC JESTEM... ROZSĄDNY
1 2 3 4 5
• Kiedy robię coś źle lub kiedy postępuję nieudolnie, to jestem osobą zupełnie bezwartościową i godną potępienia. • Jeśli kilka razy nie uda mi się zrealizować zamierzonego celu, to zawsze będę ponosił porażki i dowiodę, że nie nadaję się do niczego. 8. Wszystkie przekonania typu „ja powinienem”, „oni powinni” są oczywiście naturalne i właściwe, dopóki nie przybierają formy powinności absolutnych, lecz są tym, czego pragnę lub co wolałbym. Tak więc: powinienem odnieść sukces, zdobyć uznanie i czuć się wspaniale, ale nie muszę. Mogę żyć i być dość zadowolony z życia nawet wtedy, jeśli mi się nie powiedzie, spotkam się z dezaprobatą i będę miał niezbyt dobre samopoczucie. Jeśli chcę zdobyć czyjąś sympatię, będę robił, co mogę, aby ją zyskać, ale jeśli mi się to nie uda, nie stanę się przez to osobą bezwartościową i nie ma podstaw, aby twierdzić, że nigdy nie zdobędę niczyjej sympatii. Jeśli chcę odnieść sukces w jakiejś dziedzinie, będę robił, co mogę, aby go uzyskać. Będę pamiętał jednak, że choć jest on bardzo pożądany, to nie jest absolutnie konieczny. Niepowodzenie nie oznacza, że już zawsze będę ponosił porażki. 9. To, jak dziecko nabyło swoje aktualne irracjonalne przekonania jest, co prawda, interesujące (urazy z dzieciństwa, wpływ osób znaczących), ale nie najważniejsze. Najistotniejsze jest to, że bez względu na genezę można je zmieniać. 10. Przekonania są efektem uczenia się. To, co powstało przez uczenie się, można także w ten sam sposób zmienić. 11. W systemie szkolnym można nauczyć dzieci – wykorzystując ich konstruktywne zdolności myślenia i planowania – jak analizować i zmieniać dysfunkcjonalne, irracjonalne przekonania, a przez to zwalczać swoje trudne emocje i zmieniać
myslę więc jestem.indd 10
2010-09-01 22:56:26
1 2 3 4 5
MYŚLĘ, WIĘC JESTEM... ROZSĄDNY
11
niewłaściwe zachowania (eliminować błędne sposoby osiągania pożądanych celów) lub, co ważniejsze, zapobiegać im. 12. Zmiany Przekonań można dokonać dzięki: • odnalezieniu Zdarzeń (Trudności), które poprzedzają emocjonalne lub przejawiające się w zachowaniu Reakcje; • odkryciu racjonalnych i irracjonalnych Przekonań o tych Zdarzeniach; • uświadomieniu sobie, że irracjonalne Przekonania są przyczyną niezdrowych Reakcji, tzn. zaburzonych emocji i niewłaściwych zachowań; • zakwestionowaniu tych Przekonań, w czym pomocne mogą okazać się odpowiedzi na następujące pytania: – Czy istnieje jakiś dowód na poparcie tego Przekonania? – Jakie są dowody przeciw niemu? – Co najgorszego może się stać, jeśli odrzucę to Przekonanie? – Co dobrego może się dzięki temu stać?
III. CELE PROGRAMU
Podstawowe cele programu: 1. Dzieci wykorzystują swoje konstruktywne zdolności myślenia i planowania do analizowania i zmieniania dysfunkcjonalnych, irracjonalnych przekonań. Dzięki temu zwalczają swoje trudne emocje i zmieniają niewłaściwe zachowania. Rezygnują z niewłaściwych działań zmierzających do osiągnięcia przynależności i znaczenia. 2. Dzieci wykształcają w sobie nawyk stałego podejmowania samodzielnych prób modyfikowania własnych myśli, uczuć i działań.
myslę więc jestem.indd 11
2010-09-01 22:56:26
12
MYŚLĘ, WIĘC JESTEM... ROZSĄDNY
1 2 3 4 5
Cele pochodne: – Dzieci bardziej realistycznie spostrzegają siebie, innych ludzi, świat. – Mają wzmocnione poczucie własnej wartości. – Znają metody konstruktywnego rozwiązywania konfliktów. – Dążą do samopoznania i pracy nad sobą. – Znają i stosują proste strategie postępowania w sytuacjach subiektywnie trudnych.
IV. ZAKRES TREŚCI PROGRAMU Program adresowany jest do uczniów starszych klas szkoły podstawowej. Zawiera 14 konspektów spotkań 45-minutowych. Do każdego konspektu dołączony jest Arkusz Pracy Ucznia. Każdorazowo podsumowaniem zajęć jest zadanie domowe, takie samo dla dzieci, jak i dla wychowawcy. Spotkania stanowią spójną całość o układzie linearnym. Po pewnych modyfikacjach istnieje jednak możliwość wykorzystania pojedynczych scenariuszy (lub kilku zgrupowanych) oddzielnie.
V. METODY PRACY MINIWYKŁAD – krótka prelekcja wygłaszana prostym językiem DYSPUTA – dzielenie się pomysłami dotyczącymi rozwiązywania problemów BURZA MÓZGÓW – tworzenie list pomysłów GORĄCE KRZESŁO – wypowiedzi uczniów przed klasą PSYCHODRAMA – odgrywanie scenek PRACE PLASTYCZNE PRACA W GRUPACH PRACA INDYWIDUALNA
myslę więc jestem.indd 12
2010-09-01 22:56:26
1 2 3 4 5
MYŚLĘ, WIĘC JESTEM... ROZSĄDNY
13
VI. ARANŻACJA PRZESTRZENI, MATERIAŁY Wszystkie zajęcia mogą odbywać się w klasie szkolnej. Wskazane jest takie ustawienie stolików, które pozwoli na kontakt wzrokowy dzieci, odgrywanie scenek, pracę w grupach. Podstawowe materiały: przygotowane (skserowane) Arkusze Pracy Uczniów, kartki z tzw. skalą opinii (skalą szacunkową).
VII. WSKAZANIA • Wychowawca powinien modyfikować przykłady użyte w scenariuszach, biorąc pod uwagę obserwowane w klasie problemy. • Wychowawca powinien być aktywnym uczestnikiem programu – tak jak uczniowie przygotowywać zadania domowe, dzielić się z uczuciami spostrzeżeniami dotyczącymi pracy nad sobą. • Zajęcia są pewnego rodzaju treningiem racjonalno-intelektualnym i nie wymagają nawiązywania jakichś szczególnych więzi wychowawca – uczniowie. Jednak stworzenie właściwej atmosfery zajęć i odpowiednia postawa wychowawcy – wzajemne otwarcie się na siebie, okazywanie autentyczności, zaufanie i empatia, wymienność ról, a więc mówienie i słuchanie, oferowanie i asymilowanie, wykorzystanie potencjału dziecka, poszanowanie jego godności i wolności – są istotnym warunkiem powodzenia programu.
VIII. EWALUACJA 1. Ewaluacja formatywna 2. Ewaluacja konkluzywna
myslę więc jestem.indd 13
2010-09-01 22:56:26
1 2 3 4 5
MYŚLĘ, WIĘC JESTEM... ROZSĄDNY
SCENARIUSZE ZAJĘĆ Z DZIEĆMI
myslę więc jestem.indd 29
2010-09-01 22:56:27
30
MYŚLĘ, WIĘC JESTEM... ROZSĄDNY SPOTKANIE 1:
1 2 3 4 5
DWA SPOSOBY MYŚLENIA
CEL: Uczniowie wiedzą, że zmiana sposobu myślenia o przykrych zdarzeniach, których doświadczają, pomoże im w zwalczaniu trudnych emocji i eliminowaniu niewłaściwych zachowań. PREZENTACJA:
•
Wyjaśnij uczniom, że wszystkim zdarzają się czasem jakieś nieprzyjemności powodujące smutek i złe samopoczucie, i że właśnie w takich sytuacjach należy zwracać szczególną uwagę na rozsądne myślenie i zachowanie. Powiedz im, że takiego rozsądnego myślenia i zachowania można się nauczyć.
•
Przeczytaj klasie tekst: W andrzejkowy wieczór w szkole odbywała się dyskoteka. Bartek i Robert poszli na nią razem. Obaj byli podekscytowani, kiedy wchodzili do sali gimnastycznej. To była pierwsza szkolna dyskoteka w tym roku i wszyscy koledzy i koleżanki mieli na niej być. Co więcej, obaj chłopcy mieli cichą nadzieję, że Kasia też tam będzie. Przez pierwsze pół godziny słuchali tylko muzyki i rozmawiali ze sobą. Każdy z nich udawał, że w ogóle nie zauważa Kasi, która rozmawiała z grupką koleżanek. Wreszcie Bartek zdobył się na odwagę i podszedł do grupki, w której stała Kasia. – Czy chciałabyś zatańczyć? – zapytał. – Nie, dziękuję – odpowiedziała Kasia i wróciła do przerwanej rozmowy. Na te słowa Bartek złapał swoją kurtkę i wybiegł z sali gimnastycznej. Po drodze minął Roberta i nawet się z nim nie pożegnał. Trzasnął za sobą drzwiami i ruszył w stronę domu. – To straszne – powiedział do siebie. – Straszne, wstrętne, okropne. Wszyscy mnie nienawidzą. Nikt mnie nigdy nie polubi. Więcej nie pójdę na żadną głupią dyskotekę. I nigdy więcej nie poproszę dziewczyny do tańca.
myslę więc jestem.indd 30
2010-09-01 22:56:28
1 2 3 4 5
MYŚLĘ, WIĘC JESTEM... ROZSĄDNY
31
Kiedy Bartek wrócił do domu, był zły jak nigdy. Na pytanie mamy o przyczynę tak szybkiego powrotu tylko coś gniewnie odburknął. Poszedł do swojego pokoju, ciągle mamrocząc coś pod nosem. Kopnął tornister leżący przy biurku, rzucił w telewizor książką do przyrody, położył się na łóżku i zaczął gapić się w sufit. W tym samym czasie na zabawie Robert postanowił poprosić Kasię do tańca. – Nie, dziękuję – odpowiedziała Kasia i wróciła do rozmowy. Rozczarowany Robert wrócił na miejsce, gdzie stał wcześniej. – Kurczę – powiedział do siebie – a taką miałem ochotę z nią zatańczyć. Ale, prawdę powiedziawszy, Kasia ma prawo tańczyć z kim chce, to przecież nie koniec świata. Chyba po prostu zatańczę z kim innym.
• •
Zapytaj: Który chłopiec myślał i zachowywał się rozsądnie? Rozdaj Arkusz Pracy Ucznia nr 1 i poproś o wypełnienie strony. Poproszeni uczniowie czytają odpowiedzi, jakich udzielili. W omówieniu podkreśl, że możemy zmieniać nasze uczucia i nasze zachowanie, zmieniając sposób myślenia o tym, co nam się przydarza.
UTRWALENIE: Podziel klasę na małe grupy. Połowa dzieci zakłada, że Bartek dostał jedynkę z klasówki. W grupach zapisują, co w takiej sytuacji powiedział i zrobił. Druga połowa zastanawia się, jak w takiej samej sytuacji zachował się Robert. Każda grupa prezentuje swoje wnioski. PODSUMOWANIE: Zapytaj: Dlaczego Bartek tak bardzo się zdenerwował tą przykrą rzeczą, która mu się przydarzyła? (Odp.: Przyczyną był sposób, w jaki myślał o tym zdarzeniu.)
myslę więc jestem.indd 31
2010-09-01 22:56:28
32
MYŚLĘ, WIĘC JESTEM... ROZSĄDNY
1 2 3 4 5
ZADANIE DOMOWE: Poproś uczniów o zapisanie i wykonanie poniższego zadania: Przypomnij sobie, kiedy ostatnio bardzo się zdenerwowałeś, jakie zdarzenie było tego przyczyną, co myślałeś w związku z tym zdarzeniem i co w związku z tym zrobiłeś. Opisz to.
myslę więc jestem.indd 32
2010-09-01 22:56:28
1 2 3 4 5
33
MYŚLĘ, WIĘC JESTEM... ROZSĄDNY
ARKUSZ PRACY UCZNIA NR 1 Imię i nazwisko ............................................................. Data ..................................... DWA SPOSOBY MYŚLENIA To samo przydarzyło się Bartkowi i Robertowi. Kasia nie chciała zatańczyć z żadnym z nich. Poniżej napisano, co każdy z nich powiedział do siebie: BARTEK:
To straszne, wstrętne, okropne! Wszyscy mnie nienawidzą! ROBERT:
Co tam. To przecież nie koniec świata. POLECENIE: Zastanów się nad tym, co przydarzyło się chłopcom. 1. Zaznacz w nawiasie, jak mocno zdenerwowało to wydarzenie każdego z nich.
( ) Robert ( ) Bartek
1. niezbyt 2. trochę 3. dosyć mocno 4. bardzo
2. Krótko wyjaśnij, co twoim zdaniem spowodowało, że Robert i Bartek tak różnie zachowali się w tej samej sytuacji. ...................................................................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................................................................................
myslę więc jestem.indd 33
2010-09-01 22:56:28
mysle_Slupek_druk 30 sierpnia 2010 15:55:04