Dziecko z FAS w szkole i w domu by Wydawnictwo Rubikon

Krzysztof Liszcz

Nauczyciel znajdzie w tej książce porady dotyczące poznania potrzeb i możliwości ucznia z FAS, szczegółowy opis zaburzeń, których poznanie jest konieczne przy wypracowywaniu określonych form pomocy, oraz konkretne wskazówki metodyczne. Rodzice zaniepokojeni niezrozumiałym dla nich zachowaniem dziecka otrzymują konkretne wskazówki, poparte osobistymi przykładami, jak dzięki „uważnej miłości” odkryć symptomy FAS u swoich dzieci, służąc im potrzebnym wsparciem. Warto polecić również tę pozycję lekarzom, aby przekonywali rodziców, że nie ma bezpiecznej dawki alkoholu dla nienarodzonego dziecka. dr hab. Maria Ryś, prof. UKSW

W SZKOLE I W DOMU

Książka dra Krzysztofa Liszcza podejmuje bardzo ważny temat, kluczowy z punktu widzenia nauczyciela i rodzica, ale także szerszego środowiska – wychowawców, lekarzy, pielęgniarek. Oprócz podstawowych informacji o Płodowym Zespole Alkoholowym, Autor przedstawia propozycje pomocy dzieciom z FAS, opisując sprawdzone zasady planowania działań w szkole i w kontaktach pomiędzy szkołą a domem, oraz metody tworzenia pozytywnego klimatu w szkole.

FAS

Problematyka dotycząca skutków sięgania po alkohol przez matki oczekujące narodzin dziecka jest w naszym kraju wciąż mało znana, a przez wielu – także tych, których nasze społeczeństwo uważa za autorytety w dziedzinie zdrowia (lekarze, pielęgniarki) − często nawet bagatelizowana. Zdarza się, że kobiety w ciąży popijają wino za poradą lekarza, który w ramach profilaktyki dotyczącej stresów przekonuje: „lampka wina pani nie zaszkodzi!”. I najczęściej lekarze ci mają rację – symboliczna lampka wina kobiecie nie zaszkodzi, ale może zaszkodzić nienarodzonemu dziecku!

DZIECKO Z

Współzałożyciel i prezes (1993-2007) Fundacji na Rzecz Wspierania w Rozwoju Dzieci z Uszkodzeniem Mózgu „Daj Szansę”. Od roku 2001 pracuje w Zakładzie Leczniczo-Opiekuńczym dla osób z zaburzeniami psychicznymi w Raciążku. Prowadzi działania wspierające rodziców zastępczych i adopcyjnych oraz pomaga w rozwiązywaniu problemów związanych ze szkodami poalkoholowymi u dzieci (FASD). Ojciec adopcyjny i zastępczy czworga dzieci, założyciel Pracowni Edukacyjnej Aksjomat (2008). Wielokrotnie nagradzany za swoją pracę, otrzymał m.in. Nagrodę Fundacji POLCUL (2005), Order „Ecce Homo” (1998) oraz wspólnie z żoną Katarzyną Nagrodę Znaku i Hestii im. Ks. J. Tischnera (2009). Stypendysta i członek Stowarzyszenia ASHOKA, członek Stowarzyszenia Uniwersyteckiego „Fides et Ratio”.

Krzysztof Liszcz

Lekarz medycyny, psychiatra, absolwent łódzkiej Wojskowej Akademii Medycznej (1975). Wykładowca Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu w latach 1993-2010, doktorant Uniwersytetu Medycznego w Łodzi.

Krzysztof Liszcz

DZIECKO Z FAS W SZKOLE I W DOMU

ISBN 978-83-89947-19-2

okl_fas.indd 2

2011-07-21 09:51:01

liszcz_NOWY_26_06_2011.indd 2

2011-07-21 09:47:51

Krzysztof Liszcz

DZIECKO Z FAS W SZKOLE I W DOMU

liszcz_NOWY_26_06_2011.indd 3

2011-07-21 09:47:51

liszcz_NOWY_26_06_2011.indd 2

2011-07-21 09:47:51

Spis treści

PRZEDMOWA

Część I DZIECKO Z PŁODOWYM ZESPOŁEM ALKOHOLOWYM W SZKOLE Rozdział 1: Podstawowe informacje o Płodowym Zespole Alkoholowym (FAS) Spektrum poalkoholowych zaburzeń płodu – FASD (Fetal Alcohol Spectrum Disorder) FAS/E a inne jednostki chorobowe Dzieci z FASD w szkole Zaburzenia funkcji poznawczych

15 15 18 18 20

Trudności emocjonalne dziecka z FAS w sytuacjach społecznych 20 Zaburzenia rozwoju fizycznego

Problem poalkoholowego uszkodzenia płodu

Zaburzenia funkcjonowania dziecka z FAS

Zaburzenia pierwotne

Zaburzenia wtórne

Umiejętności dzieci z FAS

Jak ,,budować” na możliwościach dziecka?

Rozdział 2: Pomoc i wsparcie

System pomocy i wsparcia

Grupa wsparcia

Rodzice – uczeń − nauczyciele

Nieformalni konsultanci i doradcy

Formalna pomoc i wsparcie Wewnątrzszkolna grupa wsparcia

32 32

liszcz_NOWY_26_06_2011.indd 5

2011-07-21 09:47:58

Grupa wspierająca proces edukacji Zewnętrzna społeczność wspierająca Kilka praktycznych kroków (przykładowe działania)

33 33 34

Rozdział 3: Tworzenie pozytywnego klimatu w szkole

Cechy pozytywnego klimatu w szkole Organizacja pracy w szkole (przykładowe działania) Obszary funkcjonowania dziecka z uszkodzeniem poalkoholowym Środowisko funkcjonowania fizycznego Środowisko emocjonalne i społeczne Środowisko zdobywania wiedzy

37 38 40 40 44 45

Rozdział 4: Sposoby nauczania, wsparcie, interwencje, sukcesy

Zasady planowania działań Modyfikacje głównego planu nauczania Strategia nauki Strategie organizacyjne Adaptacje indywidualne Grupa wsparcia Indywidualne Programy Nauczania − IPN Indywidualny plan Pauliny (przykładowe działania) Rozwiązania usprawniające porozumiewanie się

49 52 52 53 55 57 58 59 61

Rozdział 5: Strategie i interwencje behawioralne stosowane w klasie

Ustalenie i wdrożenie reguł klasowych Pięć kroków wprowadzania regulaminu klasowego Spotkania klasowe Kontakty między szkołą a domem Strategie stosowane w klasie Nauka zachowań społecznych Nauczanie z wykorzystaniem ,,opowiadań społecznych” Pomoc w panowaniu nad emocjami Jak zapewnić uczniowi bezpieczeństwo? Niewłaściwe zachowania − rozwiązywanie problemów Konsekwencja w działaniach

65 67 69 69 70 70 72 73 73 74 75

liszcz_NOWY_26_06_2011.indd 6

2011-07-21 09:47:58

Strategie postępowania z uczniem w klasie i szkole Strategie stosowane poza szkołą

76 78

CZĘŚĆ II JAK BYĆ NAUCZYCIELEM DZIECKA Z FAS? Rozdział 1: Potrzeby i możliwości ucznia z FAS/E KROK PIERWSZY − zbierz informacje KROK DRUGI − opracuj plan i zacznij go realizować KROK TRZECI − oceń dotychczasowe działania KROK CZWARTY − zmodyfikuj program

83 83 87 88 89

Rozdział 2: Zaburzenia zachowania u dzieci z zespołem FAS/E

Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi Zaburzenia myślenia przyczynowo-skutkowego Zaburzenia funkcjonowania społecznego Szczególne trudności uczniów z FAS Jak stworzyć odpowiednie otoczenie dla dziecka z FAS/E w szkole? Zaburzenia pamięci Zaburzenia mowy i rozumienia wypowiedzi innych osób Trudności w czytaniu i pisaniu Ograniczenia sprawności fizycznej Myślenie matematyczne Nauki ścisłe

91 94 96 98 99 101 104 108 110 111 113

Muzyka i plastyka

115

CZĘŚĆ III DZIECKO Z ZESPOŁEM FAS W DOMU Rozdział 1: Wiadomości istotne

122

Kasia − nasza adoptowana córka

124

Rozdział 2: Jakie objawy powinny nas skłonić do szukania pomocy specjalistycznej? Obserwacja symptomów

liszcz_NOWY_26_06_2011.indd 7

126 126

2011-07-21 09:47:58

A. Uważna miłość − widzenie B. Uważna miłość − słyszenie C. Uważna miłość − czucie D. Uważna miłość − rozwój ruchowy E. Uważna miłość − mowa małych dzieci F. Uważna miłość − sprawne ręce Zasady treningu toaletowego Zaburzenia pamięci

Rozdział 3: Rodzina jako drużyna Droga usprawniania dzieci z FAS Rodzina − wsparcie i wspieranie Rodzic zastępczy a nauczyciel − spotkanie profesjonalistów

127 131 135 139 143 145 147 148 149 149 150 152

Aneks MATERIAŁY POMOCNICZE Część I MATERIAŁY POMOCNICZE DO ROZDZIAŁU 2 Załącznik nr 1 – Zespół wspierający pracę nauczyciela (dzielenie się informacjami) Załącznik nr 2 – Zespół wspierający pracę nauczyciela (prośba o pomoc i współpracę) Załącznik nr 3 – Zespół wspierający pracę nauczyciela (prośba o przedstawienie profilu neurobehawioralnego dziecka)

157 158 159

MATERIAŁY POMOCNICZE DO ROZDZIAŁU 3 Załącznik nr 1 – Dobry klimat w naszej szkole

162

Załącznik nr 2 – Charakterystyka funkcjonowania zmysłowego

164

MATERIAŁY POMOCNICZE DO ROZDZIAŁU 4 Załącznik nr 1 – Opis adaptacji koniecznych w realizacji indywidualnego programu nauczania

liszcz_NOWY_26_06_2011.indd 8

165

2011-07-21 09:47:58

MATERIAŁY POMOCNICZE DO ROZDZIAŁU 5 Załącznik nr 1 – Sposób spędzania czasu wolnego

166

Załącznik nr 2 – Mój plan obrazkowy

167

Załącznik nr 3 – Kontrolowanie stresu

168

Część II MATERIAŁY POMOCNICZE DO ROZDZIAŁU 2 Załącznik nr 1 – Propozycje prostych pytań przydatnych w czasie pierwszego spotkania z rodzicami-opiekunami dziecka z FAS/E

169

Załącznik nr 2 – Notatki przydatne na pierwszym spotkaniu z rodzicami dziecka z FAS/E

171

Załącznik nr 3 – Lista zachowań ucznia z FAS/E, z właściwą i niewłaściwą ich interpretacją

173

Załącznik 4 – Zdolności adaptacyjne ucznia

174

Załącznik nr 5 – Lista oceniająca stan pamięci dziecka

176

Załącznik nr 6 – Lista sprawdzająca stan poziomu rozwoju mowy i ekspresji językowej

177

Załącznik nr 7 – Sprawność psychoruchowa

179

Załącznik nr 8 – Myślenie matematyczne (lista zdolności)

180

Załącznik nr 9 – Wiedza – zdolności (lista umiejętności)

182

Załącznik nr 10 – Zainteresowanie sztuką: plastyka – muzyka – śpiew

184

MATERIAŁY POMOCNICZE DO CZĘŚCI III Załącznik nr 1 – Rozwój wzroku

186

Załącznik nr 2 – Rozwój słuchu

186

Załącznik nr 3 – Rozwój dotyku

187

Załącznik nr 4 – Rozwój ruchowy

187

Załącznik nr 5 – Rozwój mowy

188

Załącznik nr 6 – Rozwój sprawności rąk

189

Załącznik nr 7 – Profil rozwojowy BIBIC

190

LITERATURA

liszcz_NOWY_26_06_2011.indd 9

192

2011-07-21 09:47:58

liszcz_NOWY_26_06_2011.indd 10

2011-07-21 09:47:58

PRZEDMOWA Od kilku lat trwają w naszym kraju działania upowszechniające wiedzę o skutkach narażenia dziecka w życiu płodowym na działanie alkoholu etylowego. Problematyka Płodowego Zespołu Alkoholowego (FAS) i zaburzeń pochodnych budzi coraz szersze zainteresowanie rodziców i opiekunów, pracowników socjalnych, pedagogów, psychologów i lekarzy. Znaczna grupa dzieci dotkniętych tym problemem jest wychowywana poza rodzinami pochodzenia, w rodzinach zastępczych, adopcyjnych i w domach dziecka. Wiele dzieci, które dorastają w domach rodzinnych, boryka się z trudnościami szkolnymi i problemami zdrowotnymi. Rodzice często nie radzą sobie z wychowywaniem dziecka z FAS, nieraz popadając w różne problemy materialne i w uzależnienia, sprawiając ból dzieciom i sobie. W szkole praca z uczniem z zaburzeniami poalkoholowymi jest procesem wiążącym się z nieustannym planowaniem i organizowaniem. Stosowane strategie muszą być poddawane ciągłej kontroli i analizie. Nauczyciel powinien znaleźć czas, by móc podkreślić i uwidocznić każdy sukces ucznia. Powinien też poddawać superwizji swoje działania wobec dziecka i rodziny. Dzieci z FAS potrzebują naszej życzliwości, troski i uwagi. Za piętrzące się trudności odpowiedzialne jest przede wszystkim uszkodzenie mózgu. Nie szukajmy winy pośród rodziców, uczniów, instytucji. Obserwujmy, myślmy, dyskutujmy i działajmy.

liszcz_NOWY_26_06_2011.indd 11

2011-07-21 09:47:58

ROZDZIAŁ 2

Pomoc i wsparcie W tym rozdziale zostanie omówione udzielanie dzieciom z FAS właściwej pomocy i wsparcia przez nauczycieli, pracowników szkoły, konsultantów itp. Większość szkół dysponuje różnego rodzaju możliwościami zapewnienia pomocy uczniom z zaburzeniami poalkoholowymi. Każda szkoła powinna określić rodzaje pomocy i wsparcia kierowanego do uczniów. Zakres i poziom tych działań zależy od wielkości szkoły, jej środków materialnych, a także od dostępu do innych instytucji wspierających jej działanie.

System pomocy i wsparcia Oddziaływania formalne: • •

Zewnętrzny system wsparcia (Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna, Ośrodki Terapii Pedagogicznej, Poradnia Zdrowia Psychicznego). Działania wspierające edukację (zajęcia korekcyjno-kompensacyjne, zajęcia rewalidacyjne, działania pedagoga szkolnego).

Oddziaływania nieformalne: •

• •

Nieformalni konsultanci (wzajemna pomoc nauczycieli, opracowywanie indywidualnych programów edukacyjnych przez wychowawców, nauczycieli poszczególnych przedmiotów). Współpraca nauczycieli z rodzicami, dzielenie działań między siebie. Naturalne oparcie w klasie (nauczyciele i grupa koleżeńska).

Obecnie wszystkie szkoły stoją przed koniecznością zapewnienia odpowiedniego wsparcia uczniom z uwzględnieniem ich indywidualnych potrzeb. Potrzeby ucznia mogą być niewielkie lub znaczące, również wsparcie może być niewielkie, aż po bardzo duże. Rodzaj udzielanego wsparcia możemy podzielić na dwie kategorie: nieformalne i formalne.

liszcz_NOWY_26_06_2011.indd 28

2011-07-21 09:48:03

Rozdział 2: Pomoc i wsparcie

Wsparcie nieformalne Nieformalne wsparcie jest udzielane przez nauczyciela korzystającego ze znanych sobie strategii i technik postępowania oraz współpracującego z rodzicami, kolegami i specjalistami. Cała gama działań zespołu klasowego musi uwzględniać indywidualne potrzeby ucznia, stanowiąc klucz do sprostania jego indywidualnym potrzebom.

Grupa wsparcia Poradnia Zdrowia Psychicznego

Pracownik socjalny

Foniatra

Diabetolog

Konsultant ds. autyzmu

Psychiatra

Okulista

Lekarz rodzinny

Ortopeda

Katecheta

Świetlica Socjoterapeutyczna

Terapeuta zajęciowy

Wychowawca klasowy

Fizjoterapeuta

Pielęgniarka środowiskowa

Nauczyciele przedmiotów

UCZEŃ

Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna

Masażysta

Ośrodek wczesnej interwencji

Psycholog kliniczny

Rodzice, także adopcyjni i zastępczy

Neurologopeda

Ośrodek rehabilitacji

Ośrodek dziennego pobytu

Arteterapeuta

Neurolog dziecięcy

Socjoterapeuta

Ośrodek Pomocy Społecznej

Hipoterapeuta

Audiolog

Laryngolog

Endokrynolog

Klinika pediatryczna

Konsultant ośrodka dla niedowidzących

System wsparcia i pomocy dla ucznia z zaburzeniami poalkoholowymi składa się z dużej liczby osób oraz instytucji współpracujących ze sobą na różnych płaszczyznach i udzielających specyficznej pomocy.

liszcz_NOWY_26_06_2011.indd 29

2011-07-21 09:48:03

Cz. I. Dziecko z Płodowym Zespołem Alkoholowym w szkole

Rodzice – uczeń – nauczyciele Nauczyciel zbiera informacje na temat ucznia poprzez: • analizę otrzymanych dokumentów ucznia (świadectwa, opinie lekarskie, pedagogiczne i psychologiczne), • rozmowy z rodzicami ucznia, • rozmowy z nauczycielami dziecka z poprzednich lat, • określanie, czy inne instytucje, specjaliści udzielają wsparcia dziecku i w jakim zakresie, • obserwacje i rozmowy z samym uczniem i w obecności rodziców. Na początku roku szkolnego nauczyciel powinien nadal korzystać z pomocy istniejących do tej pory grup wsparcia oraz kontynuować podjęte postępowanie. Będzie on zatem: • obserwował ucznia, • stosował różne strategie postępowania, aby usprawnić jego funkcjonowanie, • uaktualniał cele, jakie ma osiągnąć uczeń, • dzielił klasę na mniejsze zespoły i włączał ucznia do zespołu odpowiedniego dla realizacji określonych celów, • dokonywał przeglądu różnych metod nauczania, dobierając optymalne, • stosował różne techniki nauczania zgodnie z możliwościami poznawczymi ucznia i pozostałych członków zespołu, • pamiętał o konieczności wytłumaczenia nowych pojęć przed przystąpieniem do nowej lekcji (dodatkowo, indywidualnie, ponownie), • opracowywał dodatkowe instrukcje do stosowania zarówno w sali lekcyjnej jak i poza nią, • starał się angażować rodziców w opracowanie domowych instrukcji dotyczących nauki, jak też czynności w życiu codziennym, • korzystał z pomocy szkolnych wolontariuszy, • wprowadzał dodatkowe adaptacje sposobów nauczania (wydłużony czas pracy przeznaczony dla ucznia z zaburzeniami, stosowanie materiałów o powiększonej czcionce), • dostosowywał charakter materiałów edukacyjnych do możliwości uczniów w zespole, • stosował niezbędne techniki behawioralne.

liszcz_NOWY_26_06_2011.indd 30

2011-07-21 09:48:03

Rozdział 2: Pomoc i wsparcie

Pozytywny klimat

Metody nauczania

Tworzenie zespołu uczniów

Techniki nauczania

NAUCZYCIEL

Zróżnicowane i dostosowane instrukcje

Planowanie długoterminowe

Motywowanie i nagradzanie

Indywidualne adaptacje

Nieformalni konsultanci i doradcy Są to następujące osoby: • nauczyciele innych przedmiotów, • rodzice, • uczniowie, • nauczyciele oraz pracownicy szkoły, np. pielęgniarka, pracownicy administracji, • rada rodziców. Podczas nieformalnych konsultacji nauczyciel kontynuuje poszukiwania odpowiednich strategii postępowania, wsparcia i interwencji mogących pomóc uczniowi. Może odbywać się to poprzez: • zbieranie dodatkowych informacji na temat ucznia, • omawianie swoich spostrzeżeń z rodzicami i zdobywanie wiedzy na temat strategii, które sprawdzają się w domu, • prowadzenie rozmów z innymi nauczycielami na temat ich pomysłów i sugestii, • wprowadzenie w życie pomysłów (eksperymentalnie) i obserwowanie, jak się sprawdzają, • korzystanie z nieformalnych konsultacji ze specjalistami (pielęgniarka, pedagog, psycholog itp.). Zespół nieformalnych konsultantów, składający się z nauczycieli dobrze poinformowanych co do specyfiki problemów ucznia, tworzy grupę wsparcia posiadającą duże doświadczenie, wiedzę i wiele sprawdzonych pomysłów, które mogą być wprowadzone w życie, zanim nauczyciel zapoczątkuje formalny proces udzielania pomocy.

liszcz_NOWY_26_06_2011.indd 31

2011-07-21 09:48:03

Cz. I. Dziecko z Płodowym Zespołem Alkoholowym w szkole

Formalna pomoc i wsparcie Formalna pomoc i wsparcie powinny zostać udzielone wówczas, gdy nieformalne strategie postępowania nie odniosą zamierzonego skutku. Oficjalna pomoc powinna być przeznaczona szczególnie dla uczniów, którzy przejawiają specyficzne zaburzenia wymagające postawienia diagnozy. Formalne działania wymagają zgody rodziców. Aby oficjalnie udzielana pomoc mogła przynosić efekty, nauczyciel musi podjąć współpracę z wieloma profesjonalistami.

Wewnątrzszkolna grupa wsparcia W jej skład wchodzą: • dyrektor szkoły, • pedagog specjalny, • pedagog szkolny, • psycholog, • wychowawca, • pielęgniarka szkolna. Dużą zaletą wewnątrzszkolnej grupy wsparcia jest to, że wszyscy jej członkowie pracują w tej samej placówce i mogą pozwolić sobie na codzienne konsultacje, regularne spotkania. Do jej obowiązków zaliczamy: • odbieranie i analizowanie formalnych informacji o funkcjonowaniu dziecka, o jego zachowaniu, postępach edukacyjnych, aktywności, nastroju i stanie zdrowia, • określanie, przeformułowanie, modyfikowanie wymagań, • prowadzenie interwencji w małych grupach, • rozwijanie szkolnych grup wsparcia oraz procedur pomagających przezwyciężyć trudności, jakie mają uczniowie (przydzielanie opiekunów), • koordynowanie/przygotowywanie gruntu do kontaktów ze specjalistami, • współpraca z innymi instytucjami wspierającymi pracę szkoły, • wyznaczenie grupy osób odpowiedzialnych za opracowanie Indywidualnego Planu Nauczania (IPN). Koordynatorem wewnątrzszkolnej grupy wsparcia niekoniecznie musi być nauczyciel. Może to być każda osoba współpracująca z uczniem na terenie szkoły (dyrektor szkoły, pedagog specjalny, wychowawca, szkolna pielęgniarka). Do obowiązków koordynatora należy:

liszcz_NOWY_26_06_2011.indd 32

2011-07-21 09:48:04

Rozdział 2: Pomoc i wsparcie

• • • • • •

wyznaczenie osób odpowiedzialnych za opracowanie IPN, wyznaczanie terminów spotkań, ustalenie, czy obecność danego członka zespołu jest konieczna na spotkaniu, przygotowanie planu spotkań, rejestrowanie przebiegu interwencji i jej wyników, aranżowanie spotkań i kontaktów z rodzicami.

Grupa wspierająca proces edukacji Kiedy dotychczasowe środki zaradcze nie przynoszą efektów, wówczas do współpracy należy włączyć osoby wspierające sam proces edukacji. Faktyczna liczba członków takiej grupy będzie zależała od lokalnych możliwości oraz usług świadczonych na danym terenie. W jej skład mogą wchodzić: • logopeda, • psycholog szkolny, • pracownik socjalny, • terapeuta, • fizjoterapeuta, • laryngolog, • okulista, • neurolog i inni specjaliści. Korzystanie z usług powyższych specjalistów wymaga zgody rodziców. Jeśli taka zgoda nastąpi, wówczas do obowiązków tej grupy będzie należeć: • diagnozowanie/określenie sytuacji, • wyznaczenie kierunków postępowania, • interwencja (realizowanie planu postępowania), • uczestniczenie w procesie opracowywania IPN, • współpraca z pozostałymi członkami zespołu, • kontakty z rodzicami, • kompletowanie informacji na temat przebiegu interwencji u danego ucznia.

Zewnętrzna społeczność wspierająca Podczas realizowania specjalistycznych konsultacji może wystąpić konieczność kontaktowania się ze specjalistami czy instytucjami nie związanymi bezpośrednio z pracą szkoły. Często ma to miejsce wówczas, gdy

liszcz_NOWY_26_06_2011.indd 33

2011-07-21 09:48:04

Cz. I. Dziecko z Płodowym Zespołem Alkoholowym w szkole

wszystkie inne możliwości zostały wyczerpane. Czasami korzystanie z tego rodzaju pomocy niesie za sobą konieczność wyłączenia na jakiś czas ucznia ze szkolnej społeczności i przeniesienia do innego typu instytucji, oferującej bardziej odpowiednie działania.

Kilka praktycznych kroków (przykładowe działania) Zosia jest nową uczennicą, którą przeniesiono z innej szkoły. Została zapisana do klasy II przez swoich adopcyjnych rodziców. Przy zapisie rodzice wspomnieli, że dziewczynka miała pewne problemy w klasie I, pomimo to uzyskała promocję do klasy II. Nauczyciele zauważyli, że uczennica jest bardzo aktywna werbalnie i ruchowo. Przez pierwszy dzień pobytu w szkole Zosia zachowywała się spokojnie. Jest bardzo niska jak na swój wiek, ale za to werbalnie i ruchowo aktywna. Nie potrafi usiedzieć w jednym miejscu, chodzi po klasie i przeszkadza innym uczniom. Zaniepokojona tą sytuacją wychowawczyni skontaktowała się z poprzednią szkołą Zosi. Dowiedziała się, że dokumenty dziewczynki zostały już przesłane, a dyrektor poinformował ją, że możliwości jego placówki w zakresie świadczenia dodatkowego wsparcia uczniom są bardzo ograniczone, dlatego też problem Zosi nie był priorytetowy. Określił ją jako niedojrzałą, ruchliwą i bardzo gadatliwą dziewczynkę. Dokumenty dziewczynki dotarły do szkoły wraz z dodatkowymi informacjami. W książeczce zdrowia dziecka nie odnotowano problemów ze słuchem i wzrokiem. Nauczyciel zaobserwował, że uczennica ma trudności z pisaniem oraz ze zrozumieniem czytanego tekstu. Przy pierwszym spotkaniu z rodzicami wychowawczyni Zosi spytała ich, jak córka odnajduje się w nowych warunkach. Dowiedziała się, że dziewczynka źle znosi pobyt w szkole, że nie nawiązała kontaktów z koleżankami z sąsiedztwa. W połowie września nauczycielka próbowała nadal we własnym zakresie wpłynąć na zmianę zachowania uczennicy. Przeniosła Zosię do ławki znajdującej się naprzeciw jej biurka. Opracowała z dziewczynką system znaków, za pomocą których Zosia miała otrzymywać informacje, że jest za głośna, czy też przeszkadza klasie. Poświęciła kilka dni na opracowanie procedury pozwalającej usiedzieć dziewczynce w jednym miejscu. Po kilku próbach wpływania na zachowanie uczennicy nauczycielka zniechęciła się do dalszej pracy. Zosia nie potrafiła zapamiętać

liszcz_NOWY_26_06_2011.indd 34

2011-07-21 09:48:04

Rozdział 2: Pomoc i wsparcie

i zastosować prostych reguł. Nauczycielka kontaktowała się z innymi nauczycielami w sprawie problemów dziewczynki z czytaniem. Otrzymała od nich wsparcie w zakresie nowych procedur usprawniających czytanie. W październiku wychowawca oraz pozostali nauczyciele przeanalizowali dotychczasowe postępy Zosi. Wspólnie przyjęli hipotezę, że uczennica nie rozumie czytanego tekstu, mimo że rozpoznaje większość słów, jakie powinien znać drugoklasista. Na tej podstawie podjęli decyzję o zasięgnięciu pomocy neurologopedy. Wychowawczyni postanowiła ponownie skontaktować się z rodzicami uczennicy. Podczas spotkania z rodzicami mama Zosi była bardzo smutna i wyznała, że córka niewłaściwie zachowuje się w domu. Matka miała żal do szkoły, że nic nie robi, aby zmienić sytuację dziecka. Nieformalna grupa wsparcia, która zorganizowała się, by pomóc uczennicy, ponownie przeanalizowała dokumentację i informacje, jakie posiadała na jej temat. Członkowie grupy postanowili objąć dziewczynkę specjalnym programem wyrównawczym, mającym na celu poprawienie jej zdolności czytania ze zrozumieniem. Ponieważ problemy narastały, wychowawczyni podjęła decyzję o konieczności opracowania dla niej IPN. W wyniku tej decyzji zespół postanowił skupić się na problemach Zosi: nadpobudliwością, brakiem koncentracji uwagi, kłopotach z zapamiętywaniem, rozumieniem czytanych tekstów i z zachowaniem społecznym. Zespół opracowujący IPN zadecydował, aby rozwinąć początkowy plan interwencji o dodatkowy komponent pozwalający ocenić stan psychologiczny dziewczynki. Podstawowe obszary, które zostały włączone w plan działania, to: • społeczny – pomaganie Zosi w rozwijaniu umiejętności potrzebnych do nawiązywania przyjaźni, • zachowania – pomaganie dziewczynce w opanowaniu nadpobudliwości, • komunikowania – pomaganie Zosi w zrozumieniu języka stosowanego w klasie, • nauki – pomoc w czytaniu ze zrozumieniem. Ponieważ psycholog podejrzewał u Zosi zespół ADHD, należało zdobyć dodatkowe informacje, które mogłyby potwierdzić lub wykluczyć to przypuszczenie. Psycholog był zaniepokojony, gdyż zauważył u dziewczynki kilka cech charakterystycznych dla osób z zaburzeniami poalkoholowymi. Dlatego potrzebował więcej danych, by móc potwierdzić swoje przypuszczenia. Spotkał się

liszcz_NOWY_26_06_2011.indd 35

2011-07-21 09:48:04

Cz. I. Dziecko z Płodowym Zespołem Alkoholowym w szkole

z rodzicami, którzy wyrazili zgodę na dodatkowe badania, mające na celu całościową ocenę stanu zdrowia dziewczynki. Przed przystąpieniem do badań psycholog skontaktował się z pediatrą, który zaproponował, by przeanalizować prenatalną historię dziecka. Podczas rozmowy z adopcyjną mamą Zosi psycholog zdobył pewne informacje na temat biologicznej mamy dziewczynki. Adopcyjna matka przyznała, że o biologicznej matce wie niewiele, tyle tylko, że dziewczynka po porodzie została umieszczona w Domu Małego Dziecka. Lekarz chciał się także dowiedzieć, jak nadpobudliwość, niewłaściwe zachowanie, frustracja i gniew dziewczynki są odbierane przez jej matkę adopcyjną. Po rozmowie zadzwonił do szkoły i przekazał uzyskane informacje, poprosił także, by szkoła przydzieliła matce pracownika socjalnego, który miał udzielić jej wskazówek, jak reagować na zachowania córki. Do zadań przydzielonego pracownika socjalnego należało także zgromadzenie informacji na temat biologicznej matki Zosi. Okazało się, że dziewczynka była narażona w okresie życia płodowego na działanie alkoholu. Pracownik wytłumaczył matce, z czym to się wiąże i pomógł jej nawiązać kontakt z Poradnią Zdrowia Psychicznego, gdzie dziewczynka miała uzyskać diagnozę. Trzy miesiące później zdiagnozowano u Zosi ARND (Poalkoholowe Zaburzenia Neurorozwoju). Diagnoza ta pozwoliła grupie osób opracowujących IPN poznać przyczynę zaburzeń i opracować właściwą strategię postępowania, która zaspokoiłaby potrzeby dziewczynki i dała szansę na jej dalszy rozwój.

liszcz_NOWY_26_06_2011.indd 36

2011-07-21 09:48:04

ROZDZIAŁ 3

Tworzenie pozytywnego klimatu w szkole W tym rozdziale zostanie omówione znaczenie pozytywnego klimatu w szkole i jego komponenty, oraz sposoby i kierunki zmian, dzięki którym uczeń z FAS będzie czuł się bezpieczny, doceniany i akceptowany.

Cechy pozytywnego klimatu w szkole Pozytywny klimat w szkole istnieje wówczas, gdy wszyscy uczniowie czują się potrzebni, wartościowi, akceptowani i bezpieczni w swoim środowisku, gdzie są osoby dorosłe, na które zawsze mogą liczyć i ufać im. Pozytywny klimat w szkole udziela się wszystkim: uczniom, rodzicom, nauczycielom oraz innym pracownikom. Jest to możliwie dzięki codziennym wysiłkom w tym kierunku, podejmowanym w szkole. Tworzenie właściwego klimatu w szkole ma być głównym celem, który powinni realizować wychowawcy i nauczyciele, aby maksymalnie usprawnić proces przyswajania wiedzy, kształtowania umiejętności oraz rozwijania zainteresowań uczniów. Badania prowadzone nad klimatem szkolnym skupiają się na wykazaniu wpływu, jaki może wywierać szkoła czy klasa na funkcjonowanie ucznia. Badania te mogą być prowadzone na terenie szkoły lub w sali lekcyjnej przez nauczycieli, rodziców, innych pracowników szkoły oraz przez samych uczniów. Uzyskane wyniki badań powinny zostać wykorzystane do opracowywania planu mającego poprawić warunki panujące w szkole. Warunki panujące w szkole można kontrolować w sposób formalny lub nieformalny. Formalna ocena powinna być prowadzona przez odpowiednio powołane do tego instytucje, np. władze oświatowe, organizacje pozarządowe, czy stowarzyszenia rodziców. Nieformalna ocena jest zwykle prowadzona przez pracowników szkoły z wykorzystaniem przygotowanych ankiet.

liszcz_NOWY_26_06_2011.indd 37

2011-07-21 09:48:04

Cz. I. Dziecko z Płodowym Zespołem Alkoholowym w szkole

Organizacja pracy w szkole (przykładowe działania) Poniżej opisujemy atmosferę panującą w klasie Zosi. Warunki w tej klasie zostały tak przekształcone, by uczęszczająca do niej uczennica z ARND mogła funkcjonować jak najlepiej. Atmosfera ta jest wynikiem działań podjętych przez wychowawczynię, która zmieniła w klasie zarówno środowisko fizyczne, jak też emocjonalne i społeczne. Klasa Zosi Na pierwszy rzut oka klasa jest taka jak inne, za wyjątkiem miejsca przy biurku nauczyciela. Stoi tam ławka z wyznaczoną przestrzenią o nazwie „biuro ucznia”. W pobliżu znajdują się dwa regały ze szkolnymi przyborami i książkami Zosi. Ławka jest zlokalizowana w dobrze oświetlonym miejscu. Biuro ucznia jest używane jako spokojne miejsce, w którym Zosia (a od czasu do czasu i inni uczniowie) może w skupieniu pracować. Wszystkie zbędne plakaty i tablice zostały usunięte z biura i z okolic ławki. Podręczniki, zeszyty i inne przybory zostały oznaczone określonymi kolorami (np. na niebiesko materiały przeznaczone do przedmiotów ścisłych, a na szaro do przedmiotów humanistycznych). Materiały te znajdują się w odpowiednich pudełkach oznaczonych etykietą i rysunkiem, tak by uczennica zawsze wiedziała, gdzie szukać danej rzeczy. Wokół ławki znajduje się przestrzeń wyznaczona za pomocą taśmy. Jest ona zarezerwowana tylko dla Zosi, pozostali uczniowie są proszeni o nieprzekraczanie wyznaczonego miejsca. W biurze ucznia znajduje się też przyklejony podział godzin z zajęciami planowanymi na dany dzień. Jedno z największych pudeł zawiera specjalne sprzęty przeznaczone dla Zosi, jak: kalkulator, magnetofon ze słuchawkami i stoper. Społeczne i emocjonalne potrzeby Zosi Wychowawczyni zatroszczyła się o społeczno-emocjonalne potrzeby wszystkich swoich uczniów. Na początku roku szkolnego założyła, że klasa będzie miejscem przyjaznym i sprzyjającym uczniom. Wychowawczyni zaprosiła swoich uczniów do dyskusji dotyczącej przydzielania funkcji oraz innych aktywności, jakie mieliby pełnić w ciągu roku, z uwzględnieniem indywidualnych zainteresowań i możliwości. Jeden z uczniów został wybrany na klasowego pomocnika Zosi. Inni z kolei mieli pomagać jej w godzinach porannych, pozostali chętni podczas posiłku lub kolejnych zajęć. Dziewczynka bardzo lubi

liszcz_NOWY_26_06_2011.indd 38

2011-07-21 09:48:04

Rozdział 3: Tworzenie pozytywnego klimatu w szkole

muzykę, dlatego wychowawczyni pomogła jej zapisać się do chóru. Powyższe ustalenia zostały wcześniej uzgodnione z rodzicami Zosi i pozostałymi nauczycielami. Trening behawioralny dla dziewczynki ma być realizowany razem z innymi nauczycielami i rodzicami. Gdy zaczyna ona wykazywać niewłaściwe zachowanie, nauczycielka prosi ją, by przeniosła się w inne, wybrane miejsce. Robi to w delikatny ale stanowczy sposób, bez dyskutowania na ten temat z uczennicą, za pomocą umówionego sygnału. W nowym miejscu Zosia może słuchać muzyki lub opowiadań z taśmy magnetofonowej do momentu, aż się uspokoi. Nauczycielka sprawiła, że każdy uczeń czuje się integralną częścią klasy i ma poczucie bezpieczeństwa. Program nauczania Zosi Zosia ma problemy z zapamiętywaniem, rozumieniem upływu czasu, nie potrafi także samodzielnie wykonywać poleceń. Ma pewne problemy z czytaniem ze zrozumieniem, ze słownictwem i z działaniami matematycznymi. Nauczycielka korzysta z Indywidualnego Planu Nauczania, traktując go jako środek do usprawnienia adaptacji dziewczynki umożliwiający jej osiągnięcie sukcesu. Plan ten został sprowadzony do trzech następujących dziedzin: nauka, socjalizacja, zachowanie. Wychowawczyni zdaje sobie sprawę z tego, że nie zawsze jej podopieczna będzie właściwie reagowała na polecenia. Nie oznacza to jednak, że dziewczynka nie jest w stanie sprostać wymaganiom nauczyciela. Przeciwnie, uczennica angażuje się w większość zajęć szkolnych i lekcyjnych. Nauczycielka eksperymentuje używając stopera w celu uświadomienia Zosi upływu czasu przeznaczonego na daną czynność. Do pracy z uczennicą wyznaczony jest nauczyciel, który pomaga jej w opanowaniu słownictwa koniecznego dla rozumienia czytanych tekstów. Innym działaniem, mającym usprawnić czytanie ze zrozumieniem, jest praca uczennicy ze specjalnym programem komputerowym. Ponadto każdego dnia, przez 20 minut, Zosia korzysta w pracowni komputerowej z programu przeznaczonego do nauki matematyki na poziomie II klasy. Może także korzystać z kalkulatora przy obliczaniu podstawowych działań. Rodzice są wspierani przez szkołę i współpracują z nauczycielem córki. Dochodzi pomiędzy nimi do codziennej wymiany informacji. Jest to możliwe dzięki wprowadzeniu specjalnego zeszytu, w którym obie strony zapisują swoje uwagi.

liszcz_NOWY_26_06_2011.indd 39

2011-07-21 09:48:04

Cz. I. Dziecko z Płodowym Zespołem Alkoholowym w szkole

Powyższy przykład organizacji nauki w szkole pokazuje, co można zrobić, by sprostać specjalnym potrzebom dziecka z uszkodzeniem poalkoholowym. Wychowawczyni posiadała dostateczną wiedzę na temat schorzenia, by wiedzieć, że uczennica jest inna, ale nie gorsza. Rozumiała, że brak reakcji Zosi na jej polecenia nie jest wynikiem tego, iż jest ona uparta czy złośliwa. Problemy Zosi wynikają z zaburzeń odbioru informacji, ograniczonego ich zapamiętywania i działania czynników rozpraszających. Nauczycielka wie, że Zosia często nie umie sprostać zwykłemu szkolnemu stresowi, co skutkuje zaburzeniami zachowania.

Obszary funkcjonowania dziecka z uszkodzeniem poalkoholowym

Środowisko funkcjonowania fizycznego Składa się nań wiele czynników, które mogą wpływać na tę sferę działalności ucznia (np. hałas, oświetlenie, jakość powietrza, sposób i jakość odżywiania, możliwość ruchu). Poniższe przykłady pokazują, jak środowisko szkolne ucznia może być zorganizowane, by sprostało specjalnym potrzebom ucznia z uszkodzeniem poalkoholowym. • Badania tych dzieci wykazują, że lepiej funkcjonują one w pomieszczeniu z oświetleniem fluorescencyjnym niż żarowym. Naturalne światło dobiegające z okna jest najbardziej wskazane, jednak gdy korzystanie z niego jest niemożliwe, należy stosować sztuczne, rozproszone światło. • Liczne źródła dźwięku (alarmy, dzwonki telefoniczne, sygnały domofonów, nagłe hałasy) mogą zaskakiwać tę grupę uczniów. Koniecznym może się okazać ich wyłączenie. Słuchawki lub tzw. ,,biały szum”, dobiegający z tła, mogą dobrze blokować i tłumić niepożądane hałasy. Szkoła powinna zadbać o to, by różnego typu alarmy, np. pożarowy, były tak skonstruowane, aby jak najmniej stresogennie oddziaływały na ucznia z uszkodzeniem poalkoholowym, który może zareagować w niepożądany sposób. Sygnał alarmu powinien być krótki, o niskiej częstotliwości, połączony z wizualną informacją. Z tego typu procedurą alarmową uczeń powinien być odpowiednio wcześnie zapoznany. Powinien też otrzymać instrukcję zachowania się w razie pożaru lub innego niebezpieczeństwa. Tradycyjne dzwonki ,,na przerwę” warto

liszcz_NOWY_26_06_2011.indd 40

2011-07-21 09:48:04

Rozdział 3: Tworzenie pozytywnego klimatu w szkole

•

zastąpić dźwiękami gongu lub krótką melodią. Drażniące, hałaśliwe, brutalne i niemodulowane dzwonki tradycyjne prowokują występowanie odruchu przestrachu Moro. Odruch ten uruchamia działania typu agresja – ucieczka i sprzyja różnorakim zaburzeniom zachowania ucznia. Hałasy dobiegające z innych sal lekcyjnych, z korytarza i zza okna rozpraszają uwagę ucznia z uszkodzeniem poalkoholowym. Ulega ona także rozproszeniu na skutek działań podejmowanych przez innych uczniów w sali lekcyjnej. Dlatego struktura klasy powinna być tak zorganizowana, by znajdowały się w niej optyczne bariery wyznaczające miejsce nauki, miejsce korzystania z komputera oraz obszar do działań specjalnych podejmowanych przez ucznia. W sali lekcyjnej powinno znajdować się miejsce do przechowywania pomocy dydaktycznych ucznia, np. szafka czy regał z drzwiczkami, aby nie rozpraszać uczniów widokiem zawartości. Biała (lepiej w kolorze kremowym lub popielatym) tablica powinna być zamontowana w pobliżu miejsca zajmowanego przez ucznia. Podczas pisania na niej warto używać różnego koloru i różnej grubości pisaków, co umożliwi dostosowanie obrazu pisma do możliwości wzrokowych ucznia. W ten sposób łatwiej dobrać wielkość kontrastu, zmniejszając go albo zwiększając. Czarne tradycyjne tablice, na których pisze się kredą, nie stanowią optymalnego rozwiązania. Dla niektórych uczniów przydatne okaże się miejsce wyciszenia, gdzie będą mogli się udać w sytuacji narastania poczucia rozdrażnienia natłokiem bodźców. Stołówka może być miejscem bardzo nieprzyjaznym dla dziecka z uszkodzeniem poalkoholowym. Uczniowie z FAS mogą reagować w niewłaściwy sposób na dobiegające z kuchni hałasy lub zapachy. W wielu przypadkach wyposażenie tego pomieszczenia powinno być zmienione, a dzieci z FAS powinny mieć wydzielone dla siebie pomieszczenie przeznaczone do jedzenia. Dekorując pomieszczenia, w których będzie przebywało dziecko z FAS, należy używać kolorów stonowanych, jak: różowy, beżowy, niebieski, zielony. Sufit powinien być gładki, bez dodatkowych ozdób, w neutralnych barwach. Podobne zasady odnoszą się do podłogi. Okna w pomieszczeniach lekcyjnych powinny być wyposażone w zasłony, umożliwiające ,,odcięcie” od rozpraszających wrażeń z zewnątrz. Uczniowie mający kłopoty z dotarciem ,,na czas” do różnych pomieszczeń w szkole, jak pracownie, gabinety, stołówka, sala gimnastyczna, powinni być zaopatrzeni w schematy dróg, którymi

liszcz_NOWY_26_06_2011.indd 41

2011-07-21 09:48:04

Cz. I. Dziecko z Płodowym Zespołem Alkoholowym w szkole

•

trzeba się poruszać. Warto w niektórych sytuacjach zaoferować uczniowi pomoc kogoś ze społeczności szkolnej. Powietrze i jego skład warunkują właściwe funkcjonowanie uczniów tak w sferze poznawczej, jak i ruchowej. Sale lekcyjne nie mogą być ,,przegrzewane”, optymalną temperaturą jest ok. 19° C, a wilgotność powietrza ok. 70%. Duża grupa uczniów z uszkodzeniem mózgu reaguje na przegrzanie obniżeniem progu drgawkowego i wzrostem temperatury ciała. Niesie to ryzyko wystąpienia epizodu drgawkowego lub jego ekwiwalentów pod postacią ,,napadów wyłączenia i nieuwagi”. Takie zaburzenia mogą być dodatkowo prowokowane ekspozycją na bodźce świetlne lub akustyczne o wysokiej częstotliwości, np. niesprawne oświetlenie jarzeniowe, zbyt długie przebywanie przed monitorem komputera, wirujące reflektory w dyskotece, głośna, rytmiczna muzyka.

Wrażenia – percepcja – rozumienie Uczniowie z FAS mają trudności z selekcją i przetwarzaniem docierających do nich bodźców zmysłowych. Wrażenia te odbierane są przez wszystkie ośrodki zmysłowe (dotyku, słuchu, wzroku, smaku, powonienia, temperatury, nacisku, czucia głębokiego). Ważne są także takie kompetencje, jak orientacja przestrzenna, poczucie czasu, rytmu i sprawność ruchowa. U osób zdrowych odbiór docierających informacji zmysłowych jest automatyczny i w taki sam sposób podlega selekcji. Ten automatyczny proces nie zachodzi jednak prawidłowo u osób z syndromem FAS. W wielu przypadkach są one przytłoczone ilością docierających bodźców zmysłowych, co uniemożliwia im prawidłowe funkcjonowanie. Zmysł dotyku Dzieci z uszkodzeniem poalkoholowym mogą być: – nadwrażliwe na dotyk, szczególnie niespodziewany. Często na zwykłe, nagłe dotknięcie, np. przez kolegę, reagują agresją. Osoba, która tylko stoi obok ucznia z alkoholowym uszkodzeniem, może być odbierana przez niego jako ktoś, kto ją popycha; – niewrażliwe w pełni na dotyk – nie rozpoznają faktu dotykania, niebezpieczeństwa wynikającego z kontaktu z powierzchniami ostrymi, wirującymi, co może spowodować narażenie się na znaczące niebezpieczeństwo dla zdrowia. Mogą mieć podwyższony próg czucia bólu, co przejawia się brakiem reakcji na poważne zranienia (np. oparzenia);

liszcz_NOWY_26_06_2011.indd 42

2011-07-21 09:48:04

Rozdział 3: Tworzenie pozytywnego klimatu w szkole

–

dzieci z tej grupy często korzystają z własnej strategii uspokajania się poprzez sięganie do wrażeń zmysłowych. Niektóre dzieci wyciszają się przez dotykanie, np. tuląc miękką maskotkę lub bawiąc się zabawką.

Zmysł wzroku Dzieci z FASD bywają przytłoczone zbyt dużą ilością wrażeń wzrokowych, np. zbyt bogatym wystrojem sali lekcyjnej, mnóstwem tablic i plakatów. Duża grupa uczniów ma ograniczone pole widzenia, słabo wyróżnia z tła obiekty znaczące, wymaga przysłaniania tekstu ramką wyodrębniającą zdania właśnie czytane. Zmysł słuchu Obok nadwrażliwości na niektóre dźwięki, szczególnie te zaskakujące dziecko, często występuje w tej grupie niezdolność do właściwej ich selekcji. Dzieci te nie potrafią nadać odpowiedniej rangi bodźcom słuchowym, które do nich docierają. Koncentrują się często na ,,ciekawszych” lub ,,milszych”, nie podążają za tokiem dyktanda, a uwagę słuchową skupiają np. na skrzypieniu krzesła. Zmysł orientacji przestrzennej i sprawność ruchowa Dzieci z FASD mają trudności z: • skupieniem uwagi, gdy wykonują jakąś czynność ruchową lub gdy wokół nich ma miejsce ruch (zwłaszcza na otwartej przestrzeni). Gdy tańczą lub biegają, nie potrafią w sposób natychmiastowy zakończyć danej czynności, wymagają powtórzenia polecenia; • określeniem odległości dzielącej je od znajdujących się wokół nich przedmiotów (np. skaczą z dużej wysokości, wpadają z dużą siłą na przeszkody, wbiegają nagle pod samochód nie przewidując jego zbliżania się, słabo oceniając dzielącą odległość); • skupieniem uwagi, słuchaniem poleceń, podążaniem za tekstem – ruch ułatwia im osiągnięcie koncentracji uwagi i uspokaja; • oszacowaniem swojej siły (np. mogą zbyt mocno rzucić twardą piłkę w stronę kolegi wyrządzając mu krzywdę, lub łamać kredki z powodu zbytniego nacisku podczas rysowania). Zmysł smaku i zapachu Dzieci z alkoholowym uszkodzeniem mogą mieć obniżony próg tolerancji na niektóre smaki i zapachy, co może prowadzić do „przesadzania” z ilością ostrych przypraw.

liszcz_NOWY_26_06_2011.indd 43

2011-07-21 09:48:05

Cz. I. Dziecko z Płodowym Zespołem Alkoholowym w szkole

Przykłady problemów i trudności związanych z funkcjonowaniem zmysłów Nauczyciel lub inny profesjonalista zajmujący się dzieckiem z uszkodzeniem alkoholowym musi podjąć rolę „detektywa”, który bacznie obserwuje dziecko, interpretuje jego zachowanie oraz opracowuje strategię postępowania. Sytuacja: Uczeń z alkoholowym uszkodzeniem podczas czekania w szeregu na wejście do szkoły kopie, popycha i uderza kolegów. Problem: Uczeń jest nadwrażliwy na przypadkowy dotyk, gdy stoi w szeregu. Możliwe rozwiązania: Uczeń może stać na początku lub końcu szeregu, może on także za pozwoleniem dyrekcji i pod opieką wejść wcześniej na teren szkoły. Sytuacja: Uczeń jest roztargniony i pobudzony, gdy zajmuje miejsce naprzeciw tablicy z pracami uczniów. Problem: Uczeń jest nadpobudliwy na bodźce wzrokowe. Możliwe rozwiązania: Wzrokowe bodźce muszą zostać usunięte z okolic ławki ucznia. Nauczyciel korzysta z arkusza papieru, którym zasłania tablicę, gdy uczeń jest zbyt pobudzony lub gdy znajduje się w jej pobliżu. Sytuacja: Uczeń z alkoholowym uszkodzeniem jest nadpobudliwy w jadalni, gdy znajduje się w niej więcej niż 30 osób. Problem: Uczeń jest pobudzony przez docierające do niego zapachy i hałas. Możliwe rozwiązania: Jadalnia z małą liczbą osób, w pomieszczeniu włączona jest spokojna muzyka lub uczeń ma zatyczki do uszu podczas spożywania posiłku (pierwsze próby w domu). Sytuacja: Uczeń z alkoholowym uszkodzeniem ciągle wpada w klasie na przedmioty i na innych uczniów. Problem: Otwarta przestrzeń dezorientuje ucznia. Możliwe rozwiązania: Zorganizuj inaczej przestrzeń w klasie, wydzielając mniejsze obszary, np. przez naklejenie taśmy na podłodze.

Środowisko emocjonalne i społeczne Środowisko emocjonalne i społeczne zawiera wszystkie te czynniki, które mogą wpływać na interakcje pomiędzy uczniami (np. szacunek, jasne oczekiwania, bezpieczeństwo i przyjazna atmosfera). Poniższe przykłady pokazują,

liszcz_NOWY_26_06_2011.indd 44

2011-07-21 09:48:05

Rozdział 3: Tworzenie pozytywnego klimatu w szkole

jak emocjonalne i społeczne środowisko można dostosować do potrzeb dziecka z uszkodzeniem alkoholowym. • Uczeń powinien być, w sposób kontrolowany, nakłaniany do podejmowania ryzyka i brania odpowiedzialności. • Zachowanie dziecka z FAS może być bardzo różnorodne i zaskakujące. Pomimo to osoby pracujące z nim powinny na tego typu zachowania reagować bez wrogości, ale stanowczo, szukając przyczyn takiego postępowania. • Dzieci te mogą wymagać innego sposobu instruowania niż dzieci zdrowe. Osoby z nimi pracujące powinny odkryć, na jakiego typu wskazówki dzieci najlepiej odpowiadają i co jest przyczyną takich różnic. • Osoby zajmujące się dziećmi mogą korzystać ze specjalnie opracowanych metod pomagających rozwijać empatię. Dyrekcja szkoły może zaproponować szkolenie dla nauczycieli w zakresie rozwijania zdolności empatii, rozumienia i okazywania uczuć. • Nauczyciele powinni starać się wprowadzić w szkole atmosferę wzajemnej akceptacji różnic indywidualnych.

Środowisko zdobywania wiedzy Sukces dziecka jest uzależniony od relacji, jakie panują między nim a nauczycielem. Środowisko zdobywania wiedzy zawiera wszystkie czynniki, które mogą wpływać na jakość nauczania (np. metody przekazu, angażowanie uczniów, pomoce i materiały dydaktyczne). Poniższe przykłady pokazują, jak można dostosować środowisko zdobywania wiedzy tak, by odpowiadało ono specyficznym potrzebom ucznia. • Lekcja dla dzieci z alkoholowym uszkodzeniem powinna zostać przygotowana na podstawie różnych dostępnych strategii nauczania. Uczniowie z tego typu uszkodzeniem najlepiej pracują, gdy przedstawia się im konkret poparty obrazem lub przedmiotem, który mogą ująć w dłonie. • Dzieci powinny być prowadzone przez kolejne etapy zdobywania wiedzy. Należy zatem korzystać z dodatkowych zajęć, ciągłego analizowania skuteczności obranych metod, oraz korzystać z obrazowych przykładów z życia wziętych. • Nauczyciel musi nauczyć podstawowych zasad zachowania się w szkole i na lekcji (np. jak wchodzi się do sali lekcyjnej, w jaki sposób zabierać głos, prosić o pomoc).

liszcz_NOWY_26_06_2011.indd 45

2011-07-21 09:48:05

Cz. I. Dziecko z Płodowym Zespołem Alkoholowym w szkole

•

Nauczyciel powinien stosować różne techniki w celu zaangażowania ucznia, np. polecając mu pracę na przygotowanych wczesnej pomocach, wykorzystując mocne strony ucznia, takie jak spostrzegawczość, uporczywość w dążeniach, gotowość do współpracy, chęć i umiejętność posługiwania się pisanymi szczegółowymi instrukcjami.

Atmosfera w szkole Kluczem do osiągnięcia sukcesu przez ucznia jest atmosfera zapewniająca wszystkim dzieciom poczucie własnej wartości, znaczenia oraz przynależności do grupy. Uczeń powinien być zachęcany przez nauczycieli do angażowania się w sprawy klasowe. Czasem będzie to wymagało dodatkowej pracy mającej na celu reorganizację środowiska szkolnego, aby było przyjazne dla ucznia z zaburzeniami alkoholowymi. Poniższe wskazówki będą przydatne w tworzeniu warunków do jak najpełniejszej integracji ucznia w klasie (omówione metody i programy były w praktyce stosowane przez niektóre szkoły). „Krąg Przyjaciół” Metoda ta ma zadbać o to, by w otoczeniu ucznia z zaburzeniami alkoholowymi znalazły się osoby najbardziej mu potrzebne. Ilustruje ona także drogę pozwalającą na pełną integrację chorego ucznia z pozostałymi dziećmi. Uczniowie otrzymują plansze pt. „Krąg przyjaciół”, która składa się z czterech mniejszych okręgów. Krąg Zażyłości: rodzina i najlepsi przyjaciele. Krąg Przyjaźni: przyjaciele, koledzy i sąsiedzi. Krąg Przynależności: drużyna sportowa, harcerska itp. Krąg Zmian: osoby, które lubisz, np. lekarz, nauczyciel, terapeuci. Nauczyciel może porównywać kręgi wykonane przez dzieci zdrowe z kręgami sporządzonymi przez dzieci z zaburzeniami poalkoholowymi. To ćwiczenie może pokazać dzieciom, że każde z nich jest inne. Jednocześnie pozwoli przekonać się, że dzieci zdrowe i dzieci z FAS mają wiele wspólnego. Przyjmując ten sposób postępowania, możemy liczyć na zwiększenie grona przyjaciół ucznia z zaburzeniami poalkoholowymi. Rzecznik uczniów – mentor szkolny Poszczególne szkoły rozwinęły tzw. „mentoring program”, polegający na tym, iż jedna osoba ze szkoły (tzw. mentor) nawiązuje z uczniem lub grupą

liszcz_NOWY_26_06_2011.indd 46

2011-07-21 09:48:05

Rozdział 3: Tworzenie pozytywnego klimatu w szkole

uczniów regularny kontakt. Podczas takich spotkań dzielą się oni swoimi życiowymi doświadczeniami. Tego typu doświadczenie jest bardzo korzystne dla uczniów z zaburzeniami poalkoholowymi. W tym przypadku dorosły jest odpowiedzialny za organizację i przygotowanie spotkań. Nauczyciel – doradca Niektóre szkoły wybierają spośród swoich nauczycieli osobę pełniącą funkcję doradcy, którego zadaniem jest wspieranie jednego z przypisanych mu uczniów. Doradca stara się osobiście poznać ucznia, by pomagać mu w rozwiązywaniu problemów. Uczeń współpracujący ze swoim doradcą staje się członkiem grupy doradczej spotykającej się regularnie, by dyskutować o wspólnych problemach. Samopomoc uczniowska Wiele szkół rozwinęło program, który jest realizowany przez wyznaczonych uczniów. Uczniowie ci pomagają słabszym kolegom. W zależności od rodzaju pomocy można wyróżnić programy do: • nauki czytania ( np. uczniowie z wyższych klas ćwiczą czytanie z uczniami z młodszych klas), • nauki nawiązywania znajomości, • identyfikowania problemów edukacyjnych i udzielania wsparcia. ,,Extra program” Uczniowie włączeni w ten program to zazwyczaj ci, którzy mają bardzo dobre wyniki w nauce lub w innych dziedzinach życia szkolnego, są poważani przez swoich kolegów. Ich zadaniem jest udzielanie pomocy tym uczniom, którzy mają trudności w osiągnięciu sukcesów. Odbywa się to poprzez dodatkowe zajęcia, naukę przygotowującą do opanowania nowej wiedzy oraz stały nadzór. Zadaniem uczniów powołanych do realizowania tego programu będzie np. przygotowanie słabszego kolegi do zawodów, do odegrania roli, pomoc w przygotowaniu do zajęć. „Szkolny pomocnik” – program doświadczeń pozytywnych Dla niektórych uczniów szkoła będzie musiała zorganizować dodatkowe zajęcia i znaleźć takie rozwiązania, by uczeń mógł osiągać sukcesy. Jednym ze sposobów może być aranżowanie sytuacji zapewniających tym dzieciom osiągnięcie sukcesu (np. uczniowie mogą być angażowani do pracy

liszcz_NOWY_26_06_2011.indd 47

2011-07-21 09:48:05

Cz. I. Dziecko z Płodowym Zespołem Alkoholowym w szkole

w sekretariacie, jako pomoc dla woźnych w czasie przerwy lub dla nauczycieli w trakcie lekcji). Ten typ aktywności może być szczególnie korzystny dla uczniów z zaburzeniami poalkoholowymi, pozwoli innym spojrzeć na nich w nowym świetle, z dobrej strony. Równocześnie pozwoli zredukować ich niepokój i obniżyć ruchliwość, na rzecz działań umożliwiających uzyskiwanie akceptacji i satysfakcji. Projekty szkolne Aby zmienić sytuację szkolną niektórych uczniów z grupy ryzyka, nauczyciele powinni zaangażować ich w realizację określonego projektu w młodszych klasach. Przykładem może być program opracowany przez szkołę podstawową w Winnipeg (Kanada), gdzie uczniowie z klas 5 i 6, przejawiający problemy wychowawcze, zostali zaangażowani w nadzorowanie projektu pt. „Bezpieczne wakacje” realizowanego przez młodsze klasy. Ogień i woda – młodsi i starsi Niektóre szkoły zapraszają do współpracy ludzi starszych, którzy mogą dzielić się z uczniami swoją wiedzą i doświadczeniem. Ich zadaniem może być praca w mniejszych grupach z wybranymi dziećmi, np. zapoznanie ich z tradycją, kulturą, zwyczajami, historią, którą sami przeżyli. Atmosfera w szkole i klimat panujący w sali lekcyjnej mają duży wpływ na zachowanie ucznia, a także na jego sukces. Składa się na to wiele czynników, m.in. współpraca wielu osób (pracowników szkoły, rodziców i samych dzieci), dzięki którym nauka przebiega w sprzyjającej atmosferze. Praktyka pokazuje, że wysiłek, jaki zostanie włożony w pracę nad tworzeniem warunków sprzyjających nauce dzieci z zaburzeniami poalkoholowymi, przynosi owoce. Jednakże ważne jest, aby nauczyciele mieli wiedzę na temat zespołu FAS i cechowali się empatią.

liszcz_NOWY_26_06_2011.indd 48

2011-07-21 09:48:05

liszcz_NOWY_26_06_2011.indd 2

2011-07-21 09:47:51

Krzysztof Liszcz

W SZKOLE I W DOMU

FAS

DZIECKO Z

Krzysztof Liszcz

DZIECKO Z FAS W SZKOLE I W DOMU

ISBN 978-83-89947-19-2

okl_fas.indd 2

2011-07-21 09:51:01