bioetyka
Magdalena Rokicka
Bogumił Strączek
S C E N A R I U S Z E dla nauczycieli biologii, etyki, wychowania do życia w rodzinie, wychowawców i katechetów
Magdalena Rokicka Bogumił Strączek
bioetyka Scenariusze zajęć i prezentacje multimedialne dla nauczycieli biologii, etyki, wychowania do życia w rodzinie, wychowawców i katechetów
Wydawnictwo Rubikon 2016
@Scenariusze_czarno-biale.indd 1
2016-09-13 11:53:25
© Copyright 2016 by Katarzyna Król Wydawnictwo i Hurtownia Rubikon Redakcja: Teresa Król Opracowanie graficzne i skład: Marcin Nowak Projekt okładki: Marcin Nowak Zdjęcia: 123rf.com, Andrzej Zachwieja ISBN 978-83-65217-04-2
Podziękowanie dla Polskiego Stowarzyszenia Obrońców Życia Człowieka za udostępnienie zdjęć z okresu prenatalnego życia człowieka.
Katarzyna Król Wydawnictwo i Hurtownia Rubikon ul. Na Leszczu 17 30-376 Kraków tel. 12 398 18 43, fax. 12 398 18 44 www.KsiegarniaRubikon.pl REGON 351450547 NIP 944-147-11-82
@Scenariusze_czarno-biale.indd 2
2016-09-13 11:53:25
Wstęp
Współczesna rzeczywistość konfrontuje nas z wieloma dylematami etycznymi i moralnymi związanymi z szybkim rozwojem szeroko pojętej technizacji w dyscyplinach takich jak medycyna, genetyka czy biotechnologia. Odkrycie w 1953 roku budowy cząsteczki DNA stało się precedensem nie tylko dla genetyków, wywołało także dyskusję wśród prawników i filozofów. W późniejszych latach nastąpiły kolejne wydarzenia: 1954 – pierwsza transplantacja nerki, 1967 – transplantacja serca, 1968 – opracowanie harwardzkich kryteriów śmierci mózgowej, 1978 – pierwsze dziecko z zapłodnienia pozaustrojowego, 1996 – narodziny sklonowanej owcy Dolly, 1998 – uzyskanie ludzkich komórek macierzystych, 2001 – ustawa eutanatyczna w Holandii itd. Z jednej strony, wydarzenia te otworzyły przed nami wiele możliwości, budząc wielkie nadzieje na znaczący postęp nie tylko w naukach biologicznych, także w medycynie praktycznej. Z drugiej strony, powstaje obawa, że niewłaściwe wykorzystanie osiągnięć nauki i techniki spowoduje gwałtowne załamanie wartości oraz norm moralnych. Stąd też pojawia się coraz większa potrzeba etycznej i antropologiczno-aksjologicznej refleksji nad granicami ingerencji w życie ludzkie w sytuacjach jego powstawania, trwania i śmierci. Potrzebie tej stara się sprostać bioetyka (gr. bios – życie, ethos – obyczaj, sposób życia). Naturalnym punktem wyjścia i podjęcia dyskusji oraz refleksji bioetycznej powinna być rzetelna wiedza w zakresie biologii, medycyny i praktyki lekarskiej. W medialnych przekazach często brakuje informacji, które porządkowałyby tę wiedzę i dawały podstawy do budowania indywidualnego światopoglądu. W zamian często akcentuje się emocje, jakie niewątpliwie budzi dyskusja wokół takich tematów, jak aborcja, in vitro, przeszczepianie narządów czy eutanazja. Tymczasem bez uzyskania jasnej odpowiedzi na fundamentalne pytania: czym jest embrion?, na czym polega diagnostyka prenatalna?, czym się różnią embrionalne komórki macierzyste od indukowanych?, kiedy naprawdę zaczyna się życie? itp., niemożliwe jest racjonalne uzasadnianie jakiegokolwiek systemu myślenia etycznego.
3 @Scenariusze_czarno-biale.indd 3
2016-09-13 11:53:26
Poznawanie człowieka i otaczającej go przyrody czyli zgłębianie fenomenu życia (bios) może być fascynującą przygodą. Od podróży, jaką muszą przebyć plemniki, by połączyć się z komórką jajową, po rozwijający się w organizmie kobiety embrion, od cudu narodzin poprzez piękno różnic, w jakim przejawia się nasza indywidualność, wreszcie od choroby i zmagania się z trudnościami naszego człowieczeństwa po jego kres – życie zawsze zachwyca swoją niepowtarzalnością, nieprzewidywalnością reakcji i wciąż do końca niezgłębioną tajemnicą. Czy jest coś bardziej fascynującego i spędzającego sen z powiek niż zachwycanie się życiem? Chcielibyśmy, aby każdy czytelnik od takiego zachwytu zaczął czytanie niniejszych scenariuszy, ponieważ ich powstanie wypływa z afirmacji życia. W refleksji bioetycznej konieczne jest pójście kilka kroków dalej. Nie wystarczy jedynie zachwyt nad życiem, ani też sucha wiedza z zakresu nauk biomedycznych, jakkolwiek byłaby ona szeroka i specjalistyczna. Konieczna jest jeszcze umiejętność dokonywania oceny, czy konkretne praktyki, związane z ingerencją nauki i techniki w życie człowieka, są moralnie dopuszczalne, czy też nie. Bioetyka podchodzi do fenomenu życia nie tylko w sposób opisowy, ale i normatywny. Określa więc normy, czyli wydaje sądy o tym, co jest dobre, a co złe. Próba ucieczki od odpowiedzi na pytanie o godziwość lub niegodziwość moralną czynów mija się z podstawowymi celami, jakie stawia sobie bioetyka. Konieczne zatem, by nauczyciel, przystępujący do prowadzenia lekcji na podstawie scenariuszy przedstawionych w niniejszej książeczce, miał tego świadomość. Scenariusze te opierają się na treściach zawartych w książce „Bioetyka dla młodych. Przewodnik”. Na kanwie biologicznego cyklu życia człowieka ukazano dylematy etyczne i moralne dotyczące poszczególnych etapów życia; zostały one w sposób jasny i klarowny przedstawione w 9 tematach. Nauczyciel może zapoznać ucznia z fazami rozwoju człowieka w okresie prenatalnym oraz zagadnieniami aborcji eugenicznej, diagnostyki prenatalnej, genetycznej diagnostyki preimplantacyjnej, zapłodnienia pozaustrojowego, komórek macierzystych, przeszczepiania narządów, eutanazji, a także pojęć związanych z płcią biologiczną, psychologiczną, społeczno-kulturową. Cele każdej lekcji uwzględniają pełny rozwój osobowy młodego człowieka, a zatem jego wiedzę (episteme), umiejętności (praxis) oraz postawy (ethos). W ich osiągnięciu pomocne będą różnorodne metody aktywizujące.
4 @Scenariusze_czarno-biale.indd 4
2016-09-13 11:53:26
Niniejsze scenariusze są pierwszą na rynku polskim publikacją bioetyczną, zachęcającą nauczycieli do zmierzenia się z ważnymi tematami, wobec których może w przyszłości stanąć każdy z nas. Skierowane są do wszystkich nauczycieli, którzy dostrzegają potrzebę rozmowy i dyskusji z uczniami na tematy dotyczące granicznych sytuacji życia człowieka, jego powstawania, trwania i końca. Podejmowane problemy są tak istotne, że nie powinny być pominięte w edukacji młodego człowieka. Jeżeli naszą troską jest, by podejmował on decyzje świadomie i z uwagą, niezbędne jest dostarczenie mu rzetelnej wiedzy oraz wprowadzenie go w świat refleksji bioetycznej.
5 @Scenariusze_czarno-biale.indd 5
2016-09-13 11:53:26
Spis treści: 1
Bogumił Strączek
2
Bogumił Strączek
3
Magdalena Rokicka
4
Magdalena Rokicka
5
Magdalena Rokicka
6
Magdalena Rokicka
7
Bogumił Strączek
8
Bogumił Strączek
9
Bogumił Strączek
Historia życia małego człowieka / 7 Aborcja / 19
Diagnostyka prenatalna / 25 Sztuczne zapłodnienie / 34 Genetycza diagnostyka preimplantacyjna / 40 Badania nad komórkami macierzystymi / 45 Kres życia / 55 Przeszczepianie narządów / 64 Teoria płci kulturowej i orientacja seksualna / 74
Załączniki z materiałami do ćwiczeń oraz prezentacje multimedialne zamieszczono na dołączonej płycie CD. Dostępne są także na stronie www.wdz.edu.pl.
6 @Scenariusze_czarno-biale.indd 6
2016-09-13 11:53:26
Temat: Historia życia małego człowieka
1
CELE OGÓLNE poznanie faz rozwoju człowieka w okresie prenatalnym, postrzeganie życia jako fundamentalnej wartości, uczenie się samemu, podpatrywanie sposobów uczenia się u innych, uczenie się we współpracy.
CELE OPERACYJNE. Po zajęciach uczeń: Wiedza
Postawy
opisze, w jaki sposób dochodzi do poczęcia człowieka,
ugruntuje swoje poglądy nt. życia nienarodzonych,
zdefiniuje pojęcia: zapłodnienie, ciąża, zygota, embrion, stadium płodowe,
samodzielnie przyswaja wiedzę,
przedstawi różne fazy rozwoju człowieka w okresie prenatalnym, opisze etapy stadium embrionalnego i płodowego, uporządkuje nową wiedzę i zrelacjonuje ją innym.
Umiejętności
opracuje wybrany fragment informacji do zaprezentowania innym uczniom, zaplanuje skuteczny sposób przekazania nowej wiedzy, przedstawi i zreferuje istotne treści dotyczące poszczególnych faz życia prenatalnego, porządkuje i wyjaśnia pozyskane informacje, rozpozna na podstawie charakterystycznych cech fazę życia człowieka przed narodzeniem, uzasadni unikatowy genotyp identyfikujący człowieka.
udoskonali umiejętność pracy w zespole, angażuje się w przekazywanie wiedzy, wykazuje współodpowiedzialność za innych.
Metody i formy pracy
praca w grupach,
JIGSAW (układanka), praca z tekstem, miniwykład.
Środki dydaktyczne
filmy edukacyjne (do wyboru): „Od poczęcia do narodzin”, „Tajemnice ludzkiego ciała”, fragment filmu BBC Knowledge, „Od poczęcia człowiek”, PSOŻCz www.pro-life.pl, „Cud miłości”, wyd. Hagi. załącznik 1 (Karta ćwiczeń I i Karta ćwiczeń II) – ksero instrukcji pracy dla każdego ucznia, załączniki 1A, 1B, 1C, 1D (dla każdej grupy) – dostępne także w kolorze na płycie CD oraz na stronie www.wdz.edu.pl, załącznik 2/1 i 2/2 – test sprawdzający w formie puzzli, koperty z puzzlami (cz. I) oraz karty ćwiczeń (cz. II) dla każdej grupy – dostępne w kolorze j.w., załącznik 2/3 dla nauczyciela. Karta ćwiczeń (cz. III) – rozwiązanie, arkusze papieru na plakaty, kolorowe pisaki, „cenki”, Bioetyka dla młodych. Przewodnik.
Czas: 45 lub 60 minut
7 @Scenariusze_czarno-biale.indd 7
2016-09-13 11:53:26
1. Historia życia małego człowieka
I. Wprowadzenie – 5 minut 1. Powitanie klasy. 2. Podanie tematu lekcji. 3. Wprowadzenie w specyfikę zajęć, poinformowanie o ich aktywnym charakterze. Wyjaśnienie metody JIGSAW.
II. Realizacja tematu – 35 minut Film – 5 minut
1. Emisja filmu – fragment dot. początku okresu prenatalnego Nauczyciel zapowiada projekcję filmu oraz prosi uczniów, by zwrócili uwagę na komentarz lektora: „kiedy zaczyna się życie człowieka?”. Uczniowie zapisują odpowiedź na kartkach oraz porównują swoje wyniki. JIGSAW – 28 minut
2. Każdy uczeń w klasie przyswaja wiedzę na temat faz życia prenatalnego. Uczenie się poprzez współpracę i uczenie innych − JIGSAW (z ang. układanka) I etap − nauczyciel dzieli uczniów na 4-osobowe grupy (ostatnia grupa może liczyć mniej osób, np. 3). Przykład podziału klasy liczącej 27 uczniów na 7 grup: 1A
1B
2A
2B
3A
3B
4A
4B
1C
1D
2C
2D
3C
3D
4C
4D
GRUPA 1
GRUPA 2
GRUPA 3
5A
5B
6A
6B
5C
5D
6C
6D
GRUPA 5
GRUPA 6
GRUPA 4 7A
7B 7C
GRUPA 7
Nauczyciel rozdaje uczniom Kartę ćwiczeń I i II (załącznik 1 – instrukcja pracy). Każdy członek grupy otrzymuje kartę – swoją część materiału do opanowania − załączniki 1A, 1B, 1C, 1D. Każda grupa dysponuje całością materiału (A+B+C+D). W każdej grupie uczniowie pracują na tych samych fragmentach tekstu przez 4 minuty.
8 @Scenariusze_czarno-biale.indd 8
2016-09-13 11:53:27
Informacje dla uczniów: Podzielcie się całym tekstem, niech każdy z was wylosuje (lub wybierze) jedną część. Przeczytajcie uważnie poniższe teksty, w ciszy i skupieniu. Zastanówcie się, jakie informacje są w nich najważniejsze − macie na to 4 minuty. (I etap pracy) Potem przez 5 minut będziecie pracować w grupach eksperckich, każda nad swoim tematem. (II etap pracy) Następnie wrócicie do swoich grup, gdzie każdy przedstawi swój temat kolegom, pomoże im go zrozumieć i zapamiętać, odpowie na ich pytania. Każdy z was musi wykonać to zadanie w czasie 3 minut. (3 minuty x 4 uczniów = 12 minut). (III etap pracy) Po upływie 15 minut oddacie wszystkie materiały i pomoce nauczycielowi, a sami sprawdzicie, ile od siebie nawzajem się nauczyliście, ponieważ wykonacie test, układając puzzle Etapy życia prenatalnego. (IV etap pracy) II etap − Uczniowie pracujący na tym samym fragmencie tekstu spotykają się w grupach ekspertów, wspólnie (przez 5 minut) porządkują swoją wiedzę, wyjaśniają wątpliwości i zastanawiają się, w jaki sposób najlepiej nauczyć pozostałych członków swoich grup danej partii materiału. 1A
1B
7A
2A
6A
3A 5A
7B
2B
6B
4A
3B 5B
4B
GRUPA EKSPERTÓW A
GRUPA EKSPERTÓW B
1C
1D
7C
2C
6C
3C 5C
4C
GRUPA EKSPERTÓW C
6D
2D
5D
3D 4D
GRUPA EKSPERTÓW D
9 @Scenariusze_czarno-biale.indd 9
2016-09-13 11:53:27
1. Historia życia małego człowieka
W trakcie zajęć w grupach „ekspertów” nauczyciel obserwuje i kontroluje stopień zrozumienia tekstu, dokonywanej syntezy, sposobu jej przekazania innym. Dokonuje korekt złej interpretacji, stosowanego słownictwa, zakresu ważności spraw poznawanych. Może także pomóc uczniom poprzez odwołanie się do planu porządkującego opanowanie, a następnie referowanie wiedzy. (załącznik 1 − Plan opanowywania wiedzy) III etap – Uczniowie wracają do swoich grup i uczą się wzajemnie. Każdy członek grupy winien w ciągu 12 minut opanować całość materiału (A, B, C, D). 1A
2A
1D
1B
2D
3A 2B
3D
4A 3B
4D
4B
1C
2C
3C
4C
GRUPA 1
GRUPA 2
GRUPA 3
GRUPA 4
5A 5D
6A 5B
6D
7A 6B
5C
6C
GRUPA 5
GRUPA 6
7C
7B
GRUPA 7
IV etap − Uczniowie wykonują w ciągu 5 minut (nadal pracując w grupach) test sprawdzający stopień przyswojenia nowej wiedzy, poprzez ułożenie puzzli Etapy życia prenatalnego. (załącznik 2/2). Uwaga: Rozwiązanie – załącznik 2/3
III. Zakończenie i podsumowanie – 10 minut Film
Od poczęcia do narodzin Projekcja dalszych fragmentów filmu o rozwoju prenatalnym człowieka lub każda grupa wykonuje plakat Historia życia małego człowieka w czterech odsłonach (6 minut); Uczniowie wybierają najciekawsze plakaty, liczy się ilość i jakość informacji przedstawionych na plakacie; głosowanie (np. przez przyklejanie na plakatach naklejek − „cenek”) na najlepszą pracę grupową (4 minuty).
10 @Scenariusze_czarno-biale.indd 10
2016-09-13 11:53:27
Informacje z biotechnologii i współczesnej medycyny są już włączone do nauczania szkolnego. Zapłodnienie pozaustrojowe, diagnostyka prenatalna, transplantacja narządów, komórki macierzyste – nowe techniki i terapie budzą wielkie nadzieje. Jednocześnie powstają obawy, że niewłaściwe ich wykorzystanie może spowodować gwałtowne załamanie wartości i norm moralnych. Stąd potrzeba etycznej refleksji nad granicami ingerencji w życie ludzkie. Wyjaśnienia i odpowiedzi na wiele pytań zawiera „Bioetyka dla młodych. Przewodnik”, a uzupełnieniem tej pozycji są scenariusze zajęć dla nauczycieli biologii, wychowania do życia w rodzinie oraz wychowawców i katechetów. Zaproponowane metody aktywizujące i prezentacje multimedialne pomogą uczniom uporządkować wiedzę, rozwinąć umiejętności i wykształcić właściwe postawy. Podejmowane problemy są tak istotne, że nie powinny być pominięte w edukacji młodego człowieka.
dr Magdalena Rokicka – z wykształcenia biolog molekularny, prowadziła badania naukowe w rejonach polarnych i na Tasmanii. Absolwentka „Bioetyki i prawa medycznego” UKSW w Warszawie, redaktor naukowy „Bioetyki dla młodych. Przewodnika”. Była wykładowcą na Uniwersytecie Dziecięcym, prowadziła zajęcia z biologii w gimnazjum i liceum dla klas medycznych w Gdańsku. Miłośniczka przyrody, szczególnie dzikiej, nienaruszonej przez człowieka.
mgr Bogumił Strączek – doktorant, magister filozofii, pracownik Krakowskiego Instytutu Rozwoju Edukacji, autor artykułów z zakresu filozofii kultury, etyki ogólnej i bioetyki. Publikował m.in. w czasopismach „Kwartalnik Filozoficzny”, „Seminare”, „Hybris”, „Idea. Studia nad strukturą i rozwojem pojęć filozoficznych” oraz w pracach monograficznych poświęconych problematyce filozofii i edukacji. Prowadził zajęcia z etyki ogólnej i bioetyki dla studentów i nauczycieli.