WĘDRUJĄC KU DOROSŁOŚCI Wychowanie do życia w rodzinie
podręcznik S Z K O Ł A P O D S TAW O WA
8
Magdalena Guziak-Nowak Teresa Król, Grażyna Węglarczyk
Wędrując ku Dorosłości Wychowanie do życia w rodzinie dla uczniów klasy 8 szkoły podstawowej
Magdalena Guziak-Nowak Teresa Król, Grażyna Węglarczyk
Wędrując ku Dorosłości Wychowanie do życia w rodzinie dla uczniów klasy 8 szkoły podstawowej podręcznik pod redakcją Teresy Król
3
© Copyright 2018 by Katarzyna Król Wydawnictwo i Hurtownia Rubikon Adiustacja i korekta: Bogumiła Ziembla Projekt graficzny i skład: Marcin Nowak Projekt okładki: Marcin Nowak Zdjęcia: 123rf.com, pixabay.com
Podręcznik dopuszczony do użytku szkolnego przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania i wpisany do wykazu podręczników przeznaczonych do kształcenia ogólnego do nauczania wychowania do życia w rodzinie w klasie ósmej, na podstawie opinii rzeczoznawców: dr. Andrzeja Dakowicza prof. dr. hab. Aleksandra Nalaskowskiego dr hab. Danuty Krzyżyk Etap edukacyjny: II Typ szkoły: szkoła podstawowa Rok dopuszczenia: 2018 Numer ewidencyjny w wykazie MEN: 920/5/2018
ISBN 978-83-65217-27-1 Katarzyna Król Wydawnictwo i Hurtownia Rubikon ul. Na Leszczu 17, 30-376 Kraków tel. 572 328 950, faks 12 398 18 44 www.KsiegarniaRubikon.pl REGON 351450547, NIP 944-147-11-82
Książka, którą nabyłeś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał praw, jakie im przysługują. Jej zawartość możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym. Ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując ją, rób to jedynie na użytek osobisty. Szanujmy cudzą własność i prawo! Polska Izba Książki Więcej o prawie autorskim na www.legalnakultura.pl
Spis treści Od autorek 1. Budowanie relacji międzyosobowych Autoportret Dlaczego jestem taki, a nie inny? Właściwa samoocena Budowanie więzi osobowej W grupie raźniej!
7 8 9 10 12 13 14
2. Na początek: zakochanie
16
Miłość i odpowiedzialność Zakochanie Uczciwość w relacji Kocham siebie w tobie Czujemy inaczej Od zakochania do miłości
17 18 19 20 20 22
3. O etapach i rodzajach miłości 24 Miłość wymaga starań Etapy miłości Czy to na pewno miłość? Miłość dojrzała
25 25 29 31
4. Rozwój psychoseksualny człowieka
32
Biologiczna determinacja płci Wpływ środowiska rodzinnego na rozwój psychoseksualny Wpływ środowiska rówieśniczego na rozwój psychoseksualny Męskość, kobiecość i ich wzajemne uzupełnianie się
33
5. Seksualność człowieka Trzy poziomy seksualności Integracja seksualna Popęd seksualny człowieka Cyberseks Prostytucja nieletnich
6. Przedwczesna inicjacja seksualna
44 45 48 50 51 52
56
Presja seksualna 57 Skutki przedwczesnej inicjacji seksualnej 59
7. Choroby przenoszone drogą płciową Nastolatki a choroby przenoszone drogą płciową Choroby bakteryjne Choroby wirusowe Choroby pierwotniakowe Choroby grzybicze
8. AIDS Wirus HIV i choroba AIDS Przebieg choroby Drogi przenoszenia zakażenia Profilaktyka Stosunek do chorych i do osób żyjących z HIV
70 71 71 73 76 76
78 79 79 82 84 85
35 38 42
5
9. Metody rozpoznawania płodności
88
Planowanie rodziny Oznaczanie okresów płodności i niepłodności w cyklu Metody naturalnego planowania rodziny Zalety metod rozpoznawania płodności
10. Antykoncepcja i środki wczesnoporonne Planowanie rodziny – wybór metody Antykoncepcja Środki wczesnoporonne
11. Niepłodność i wielkie pragnienie dziecka Funkcje płciowości Gdy trudno zostać rodzicami Przyczyny niepłodności Leczenie niepłodności Techniki wspomaganego rozrodu Naprotechnologia Dzieci urodzone w sercu
12. Inicjacja seksualna – czy warto czekać? Ważna decyzja Dlaczego warto czekać Permisywizm i rewolucja seksualna
6
89 90 93 95
98 99 101 107
110 111 111 112 114 114 118 120
122 123 123 127
13. Dojrzałość do małżeństwa Wybór współmałżonka – dawniej i dziś Narzeczeństwo Dojrzałość do małżeństwa Kryteria wyboru współmałżonka Szczęśliwe małżeństwo Współczesne zagrożenia rodziny Co można, a czego nie można, czyli o prawie rodzinnym
14. Wobec choroby, cierpienia i śmierci Trudne doświadczenia jako część życia Śmierć w rodzinie Ostatnie pożegnanie Etapy żałoby Gdy umiera dziecko Pamięć o zmarłych
130 131 131 132 134 136 137 139
142 143 144 145 146 148 149
Od autorek W przygotowanym dla was podręczniku do wychowania do życia w rodzinie zawarliśmy wiedzę, która dotyczy nie tylko kwestii związanych z okresem dojrzewania. Chcemy bowiem, aby w ostatniej klasie szkoły podstawowej podręcznik pomógł wam w odkrywaniu wartości cennych także w późniejszym życiu. Zaczynamy od zachęcania was do budowania obiektywnego obrazu własnego „ja” i traktowania siebie jako osoby jedynej i niepowtarzalnej. Dalej piszemy o radości zakochania, etapach miłości, a także o różnicach w jej przeżywaniu przez dziewczęta i chłopców. Mówiąc o dojrzewaniu człowieka i rozwoju psychoseksualnym, nie mogłyśmy pominąć zagrożeń łączących się z podejmowaniem aktywności seksualnej, takich jak presja seksualna i choroby przenoszone drogą płciową, szczególnie AIDS. Kilka rozdziałów dotyczy odpowiedzialnego rodzicielstwa i biologii prokreacji. Opisujemy w nich metody planowania rodziny, mówimy o antykoncepcji, a także o niepłodności i sposobach jej leczenia. Wokół inicjacji seksualnej narosło wiele mitów. Analizując ten problem, zastanawiamy się, jakie argumenty mogą skłonić młodych ludzi, aby z inicjacją seksualną poczekać do małżeństwa. Zakochanie i miłość prowadzą do założenia rodziny. Opisujemy więc okres narzeczeństwa, zamieszczamy amerykański test pozwalający sprawdzić dojrzałość do małżeństwa, piszemy o kryteriach wyboru męża i żony. Krótko omawiamy także akty prawne regulujące funkcjonowanie małżeństwa i rodziny. Rozdział zamykający podręcznik dotyczy trudnych doświadczeń, które jednak są częścią życia człowieka. Mówimy w nim o chorobach w rodzinie, odchodzeniu bliskich i o żałobie przeżywanej po ich stracie. Gorąco pragniemy, aby ten podręcznik nie tylko służył wam wiedzą, lecz także dał materiał do przemyślenia i przedyskutowania. Dorastanie to piękny, ale trudny czas, w którym odkrywacie siebie oraz podejmujecie wiele decyzji ważących na całym dalszym życiu. Chcemy wam w tym towarzyszyć. Autorki
7
1.
Budowanie relacji międzyosobowych Na tej lekcji dowiecie się
• jakie czynniki wpływają na rozwój waszej osobowości, • dlaczego ważna jest umiejętność właściwej samooceny, • o zaletach aktywności w organizacjach i stowarzyszeniach młodzieżowych.
8
Autoportret Wakacje, które zapewne macie jeszcze w pamięci, a także początek roku szkolnego, to czas intensywnego nawiązywania nowych relacji. Na koloniach, obozach i wycieczkach mieliście okazję poznawać nowe osoby. Teraz, gdy być może rozważacie zapisanie się do harcerstwa albo na kółko matematyczne, zastanawiacie, jacy będą ludzie, których tam spotkacie. Czy ich polubicie? Jakimi zasadami będą się kierować? Czy znajdziecie wśród nich nowe koleżanki i nowych kolegów, a może nawet przyjaciół? Okres dojrzewania, czyli ten etap życia, w którym patrzycie na świat bardziej krytycznie niż kiedyś, jest też czasem, kiedy uważnie przyglądacie się sobie – dosłownie i w przenośni. Spoglądacie w lustro i oceniacie swą sylwetkę, ubiór, fryzurę. Zadajecie sobie także jedno z najważniejszych pytań, które musi sobie zadać każdy człowiek: kim jestem? Pytanie o własną tożsamość i odkrywanie jej prowadzi do refleksji i zmiany postawy wobec nowych relacji – koleżeńskich, przyjacielskich, które nawiązujecie w szkole, na zajęciach dodatkowych czy w innych grupach rówieśniczych. Myśli: „Czy oni będą dla mnie dobrymi kolegami?”, zaczyna towarzyszyć pytanie: „Czy ja sam potrafię być dobrym kolegą i przyjacielem? Co mogę dać drugiemu człowiekowi?”.
9
1. Budowanie relacji międzyosobowych
Dlaczego jestem taki, a nie inny? Jeden z najstarszych sporów w świecie nauki dotyczy odpowiedzi na pytanie, dlaczego jesteśmy tacy, a nie inni. Czy to geny sprawiły, że mamy takie, a nie inne cechy osobowości? A może to środowisko, w którym żyjemy, tak was ukształtowało? Obecnie psychologowie uważają, że czynników, które wpływają na rozwój, jest więcej i że wzajemnie na siebie oddziałują.
• Dziedziczność
W momencie zapłodnienia, czyli połączenia się komórki jajowej z plemnikiem, powstaje nowy człowiek, mający zakodowane wrodzone cechy fizyczne i psychiczne. Odziedziczone po przodkach cechy fizyczne często można zauważyć już na pierwszy rzut oka, na przykład kolor włosów, kształt oczu czy sylwetkę. Wpływ genów na cechy fizyczne jest bezpośredni, dlatego nie można zmienić swojej grupy krwi czy poszerzyć klatki piersiowej. Natomiast wpływ czynników genetycznych na rozwój psychiki jest pośredni. Oznacza to, że człowiek otrzymuje od swoich rodziców pewne predyspozycje: może być duszą towarzystwa (jak tata) i umysłem ścisłym (jak mama). Nie jest jednak skazany na bycie osobowościową kopią rodziców, gdyż pewne cechy charakteru odziedziczone po przodkach może rozwinąć w sobie mniej lub bardziej.
• Wychowanie
Kolejnym czynnikiem, który wpływa na to, dlaczego jesteście tacy, a nie inni, jest sposób wychowania. Rodzice, nauczyciele czy liderzy grup, do których należycie, zachęcają was do wybrania podobnego systemu wartości i kierowania się zasadami, które są im bliskie. Wychowanie to nie tylko słowa, nagrody i kary, ale też sposób organizowania trybu życia, zachęcanie was przez rodziców do zaangażowania w interesujące grupy (czyli tworzenie nowego środowiska) i mobilizowanie was do aktywności.
10
• Środowisko
Środowiskiem nazywamy wszystko to, z czym się stykamy, wśród czego się obracamy i co na nas oddziałuje. Przyjmując taką definicję, możemy mówić o środowisku rodzinnym, szkolnym, rówieśniczym, miejskim, wiejskim. Środowiskiem jest więc między innymi dom, szkoła, grupa przyjaciół, wspólnota.
• Aktywność własna
Aktywność to cecha charakterystyczna każdego żywego organizmu, także człowieka. Widać ją szczególnie u małych dzieci, które każdego dnia zdobywają nową sprawność ruchową (na przykład uczą się wchodzić po schodach) i intelektualną (poznają nowe słowa). Aktywnością jest też podejmowanie własnych inicjatyw i rozwijanie talentów. Aktywność rozumiana jako praca nad własnym intelektem i emocjami oraz dbanie o ciało, czyli rozwój sprawności fizycznej, to samowychowanie. Samowychowanie to inaczej doskonalenie siebie, kształtowanie woli i charakteru, kierowanie własnym rozwojem. Ważnym elementem samowychowania jest samoocena.
11
Właściwa samoocena Na postrzeganie samego siebie silnie wpływa samoocena. Właśnie od niej w dużej mierze zależy ostateczny kształt waszego autoportretu. Samoocena to umiejętność właściwego ocenienia samego siebie. To trudna sztuka, o wiele łatwiej przychodzi nam ocenianie innych. Często bardzo szybko dostrzegamy czyjeś wady i niedociągnięcia i potrafimy wskazać, co inni ludzie powinni poprawić lub zmienić w swoim zachowaniu. Niektórzy nie potrafią siebie właściwie ocenić. Możemy powiedzieć, że widzą siebie w krzywym zwierciadle. Tym, co fałszuje prawdziwy obraz, może być przecenianie siebie. Taką postawę cechuje brak zdrowego krytycyzmu. Osoba, która przecenia swoje umiejętności i możliwości, bez zastanowienia podejmuje się obciążających i zbyt trudnych zadań. Kiedy nie może im podołać, załamuje się i przeżywa frustrację. W takich sytuacjach pojawia się pokusa, aby winą za własne niepowodzenia obciążyć inne osoby i uciec od poczucia odpowiedzialności. Łatwo wtedy o konflikt z otoczeniem. Przeciwną postawą jest niedocenianie swoich sił i możliwości. Osoba z zaniżoną samooceną umniejsza swoje osiągnięcia, nie wierzy w kompetencje i zdolności, przekonuje siebie i innych, że niewiele potrafi. Często rezygnuje ze starań, myśląc, że i tak nic jej się nie uda. Człowiek, który nie docenia samego siebie, przeżywa ciągłe obawy i lęki, jest przygnębiony, nie widzi sensu życia. Marnuje swój potencjał i szansę na satysfakcjonujące życie. Jaka postawa jest więc właściwa? Z jednej strony spojrzenie na siebie z wyrozumiałą miłością. Porzucenie fałszywej skromności i dostrzeżenie swoich zalet i talentów, cieszenie się nimi. Z drugiej strony, na właściwą samoocenę składa się także świadomość swoich wad. Ważne jednak, aby mieć do nich właściwy stosunek. Potknięcia czy niedoskonałości nie powinny być przygniatającym
12
Budowanie więzi osobowej
ciężarem, ale raczej wskazówką i zachętą do dalszej pracy nad sobą. Choć będzie ona trwała do końca życia, może być źródłem radości i satysfakcji z kształtowania woli i charakteru oraz z własnego rozwoju.
Budowanie więzi osobowej Właściwa samoocena otwiera nas na relacje z rówieśnikami oraz pomaga w nawiązywaniu więzi koleżeńskich i przyjacielskich. Można by powiedzieć: wiem, kim jestem i co sobą reprezentuję; wiem również, co mogę zaoferować innym, gdyż koleżeństwo i przyjaźń to nie tylko otrzymywanie, ale również dawanie. Psychologowie napisaliby, że istnieją elementy więzi osobowej, które warunkują dobry kontakt z innymi. My możemy je nazwać kluczami do ludzkich serc. Co zatem sprawia, że inne osoby otwierają przed nami swoje serca, a więc obdarzają nas zaufaniem, lubią spędzać z nami czas i nazywają nas swoimi kolegami? • • • • • • • • • •
Klucze do ludzkich serc to: szczerość, pomoc, troska, czynienie komuś dobra, szacunek, zrozumienie, aktywne słuchanie, akceptacja (przyjęcie drugiej osoby taką, jaka jest), empatia (zdolność wczuwania się w przeżycia drugiej osoby), umiejętność przepraszania i przebaczania.
13
Wszystkie twierdzenia są zgodne z prawdą. Polska jest krajem, w którym pamięć o zmarłych jest kultywowana w sposób szczególny. Mnóstwo płonących zniczy i tłumy ludzi odwiedzających w listopadzie cmentarze to specyfika naszego kraju. Odwiedzanie grobów i rodzinne spotkania, podczas których można wspominać zmarłych bliskich, pomagają przeżyć żałobę, gdyż osoby po stracie zwykle czują potrzebę dzielenia się uczuciami. W tym znaczeniu pamięć o zmarłych może mieć wymiar terapeutyczny. Jest też dowodem miłości. Jak napisał hiszpański pisarz Carlos Ruiz Zafón*: „Póki nas ktoś pamięta, wciąż żyjemy”. Polecenia i pytania Pracując w grupach, przygotujcie odpowiedzi na poniższe pytania: 1. W jaki sposób w polskiej tradycji pielęgnuje się pamięć o zmarłych? 2. Jakie przesłanie zawiera się w zdaniu: „Póki nas ktoś pamięta, wciąż żyjemy”? 3. W jaki sposób możemy pomóc koleżance/koledze przeżyć żałobę po stracie bliskiej osoby?
* Carlos Ruis Zafón (wym. Karlos Ruis Zafon).
150