M a r e k
B a b i k
Tato! Gdzie ja mam
te plemniki?
Dzieci pytają – rodzice odpowiadają
tato-gdzie-ja mam plemniki_POKOrekcie.indd 1
2014-09-10 09:29:16
tato-gdzie-ja mam plemniki_POKOrekcie.indd 2
2014-09-10 09:29:16
M a r e k
B a b i k
Tato! Gdzie ja mam
te plemniki?
Dzieci pytają – rodzice odpowiadają
tato-gdzie-ja mam plemniki_POKOrekcie.indd 3
2014-09-10 09:29:17
© Copyright by Marek Babik © Copyright 2013 by Katarzyna Król Wydawnictwo i Hurtownia Rubikon Recenzja naukowa: prof. nadz. dr hab. Teresa Olearczyk dr n. med. Leszek Putyński Redakcja: Magdalena Guziak-Nowak Agata Pindel-Witek Korekta: Agata Pindel-Witek Opracowanie graficzne: Łukasz Kosek Skład: Agata Pindel-Witek Rysunki: Agnieszka Pawłowska
ISBN 978-83-89947-48-2 Katarzyna Król Wydawnictwo i Hurtownia Rubikon ul. Na Leszczu 17 30-376 Kraków tel. 12 398 18 43, fax. 12 398 18 44 www.KsiegarniaRubikon.pl REGON 351450547 NIP 9441471182
tato-gdzie-ja mam plemniki_POKOrekcie.indd 4
2014-09-10 09:29:17
5
D zi eci py t aj ą – rod zi ce odpow i adaj ą
Spis treści Od Autora _________________________________ 9
1. Rozmowy z dzieckiem o seksualności____________________ 13 Dylematy i trudności_________________________ Praktyczne podpowiedzi______________________ W jakim wieku powinno być dziecko, aby rozpocząć z nim rozmowy o seksie?________ W jaki sposób prowadzić rozmowę?___________
15 20 20 22
Dzieci pytają o seks __________________________ 30 Co to jest molestowanie? ___________________ 31 Co to jest podpaska?_______________________ 34 Co to jest seks?___________________________ 37 Dlaczego Zosia nie ma siusiaka? Co się z nim stało?________________________ 39 Dlaczego pan z panem nie może mieć dziecka, a pani z panem tak?_______________________ 42 Co to jest rozmnażanie płciowe?______________ 44 Co to znaczy, że on zrobił jej dziecko?_________ 46 Co to znaczy, że Jolka wpadła – do czego wpadła?___ 48 Co to jest pęknięty kondom?________________ 51 Gdzie ja mam te plemniki?__________________ 54 Skąd się biorą dzieci?______________________ 57 Mamo, co to jest, po co ten pan to kupuje?______ 62 Mamo/tato, dlaczego oni się tak całują?_______ 67 Dlaczego masz takiego dużego siusiaka?_______ 69
tato-gdzie-ja mam plemniki_POKOrekcie.indd 5
2014-09-10 09:29:17
6
D zi eci py t aj ą – rod zi ce od p ow iadaj ą
Co to jest pornografia?____________________ 71 Partner od tyłu! – I z czego się tu śmiać?______ 76 Ciociu, pokażesz mi swojego siusiaka?________ 79
2. Dziecięce zachowania o charakterze seksualnym – teoria i praktyka_______________ 83 Ekshibicjonizm dziecięcy____________________ Mały bezwstydnik________________________ Ciekawość odmienności___________________ Obrażanie i imponowanie _________________
87 87 87 90
Podglądactwo______________________________ 92 Masturbacja dziecięca_______________________ 95 Samooglądanie __________________________ 96 Radzenie sobie z problemami_______________ 98 Zabawy erotyczne___________________________ 102 Naśladownictwo i ciekawość________________ 102 Spontaniczność i gadżety__________________ 104 Sztuka erotyczna___________________________ 107 Erekcja___________________________________ 109 Zakochanie________________________________ 111
3. Poszanowanie intymności dziecka____________________________ 113 Dziecko nie jest mną______________________ 116 Nie wszystko o dziecku i nie każdemu_______ 118 Nago i w kąpieli_________________________ 119
tato-gdzie-ja mam plemniki_POKOrekcie.indd 6
2014-09-10 09:29:17
7
D zi eci py t aj ą – rod zi ce odpow i adaj ą
4. Przemoc seksualna wobec dzieci______________________ 121 Jak chronić dziecko przed molestowaniem?___ 123 Jak zareagować, gdy dziecko mówi, że było molestowane?__________________________ 124 Jak pomóc dziecku, które doświadczyło molestowania?__________________________ 127
5. Otwarty rozdział...____________ 129
tato-gdzie-ja mam plemniki_POKOrekcie.indd 7
2014-09-10 09:29:17
tato-gdzie-ja mam plemniki_POKOrekcie.indd 8
2014-09-10 09:29:17
9
Od Autora
K
iedy kończyłem pisać tę książeczkę, odwiedził mnie mój dobry znajomy. W trakcie rozmowy wspomniałem, że przez kilka ostatnich tygodni byłem skupiony na opracowywaniu różnych kwestii, dotyczą cych wychowania seksualnego małych dzieci. Pokazałem mu wydrukowany fragment. Przyjrzał się uważnie spisowi treści i zapytał: „Czy z przedszkolakiem należy rozmawiać o pornografii? To chyba trochę za wcześnie. A w ogóle, to jak należałoby zainicjować taką rozmowę?”. Stawiał kolej ne pytania, chcąc mi dać dyskretnie do zrozumienia, że trochę przesadziłem z tą edukacją seksualną. Ta rozmowa była dla mnie ciekawym doświad czeniem. Postanowiłem od niej rozpocząć, ponieważ rozumowanie mojego starego przyjaciela odzwierciedla pewne stereotypowe wyobrażenie o sposobach wprowa dzania dziecka w problematykę ludzkiej płciowości. On wyobrażał sobie to tak, że jako ojciec „uroczyście” usią dzie z synkiem czy córką i zakomunikuje w podniosłej formie istotne dla ich przyszłości sprawy. Jednocześnie zakładał, że dziecko musi być „trochę starsze”. Stąd moja propozycja była dla niego zaskakująca. W jego słowach rysowała się także obawa, czy tego rodzaju informacje o seksie nie wyrządzą szkody małemu dziecku. Zaproponowana przeze mnie koncepcja wychowania seksualnego dzieci przedszkolnych i wczesnoszkolnych wyłamuje się z tego schematu. Wychodzę z założenia, że obecnie dziecko jest bombardowane różnorakimi infor macjami, docierającymi do niego z różnych mediów. Współczesny rodzic nie jest w stanie w pełni kontrolo wać, jakie wiadomości do potomka trafiają. Dlatego na
tato-gdzie-ja mam plemniki_POKOrekcie.indd 9
2014-09-10 09:29:17
10
D zi eci py t aj ą – rod zi ce od p ow iadaj ą
leży zmienić podejście do wychowania seksualnego, tak aby aktywnie uczestniczyli w nim rodzice od najwcze śniejszych lat życia dziecka. Opisana w niniejszej książeczce propozycja pracy z najmłodszymi bazuje na trzech podstawowych elemen tach wychowania seksualnego dziecka przed okresem dojrzewania. Pierwszym z nich jest umiejętność prowadzenia roz mowy z małym dzieckiem o sprawach seksualnych (głównie odpowiadania na zadawane przez nie pytania). Nie może się ona opierać na sztywnych wyznacznikach, co i w jakim wieku należy mu powiedzieć. Może się oka zać, że o wiele wcześniej zetknęło się ono z czymś, co zaplanowaliśmy mu wyjaśnić dopiero, gdy będzie miało siedem lat. Stąd kluczową sprawą w seksualnym wycho waniu małego dziecka staje się umiejętność słuchania tego, o co ono pyta. Istotna jest pewna elastyczność w konstruowaniu odpowiedzi na stawiane przez nie py tania. Temat seksualności powinien być sprawą, o której rozmawia się swobodnie. Po wtóre, rodzic powinien posiadać minimum wie dzy o psychoseksualnym rozwoju dziecka, która pozwoli mu w odpowiedni sposób reagować na dziecięce zacho wania o charakterze seksualnym. Budzą one w rodzicach wiele lęków i wprawiają w zakłopotanie. Jak powinno się zareagować, widząc swojego synka, przyglądającego się z radością na twarzy nagiej koleżance? Często błędnie ocenia się taką sytuację poprzez pryzmat seksualności osób dorosłych. Ostatnim elementem wychowania seksualnego, na który zwracam uwagę, jest wyposażenie dziecka w umie jętność obrony przed przemocą seksualną. Polega ona głównie na unikaniu sytuacji zagrożenia oraz informo waniu rodziców o wszelkich kontaktach, łamiących przekazane mu zasady.
tato-gdzie-ja mam plemniki_POKOrekcie.indd 10
2014-09-10 09:29:17
11
D zi eci py t aj ą – rod zi ce odpow i adaj ą
Poruszając kwestie związane z wychowaniem seksu alnym małych dzieci, zwrócę również uwagę na bardzo istotną sprawę poszanowania intymności dziecka. Drogi Czytelniku! Książeczka, którą trzymasz w ręku, nie stanowi kompletnego zbioru pytań, jakie dzieci mogą zadawać rodzicom. Nie zawiera też opisu wszystkich możliwych dziecięcych zachowań o charakterze seksual nym. Jest jedynie zbiorem, ukazującym różne próby ra dzenia sobie z pytaniami i zachowaniami dzieci. Nie było moim zamiarem podawanie gotowych wzorców odpo wiedzi czy schematów reakcji na zachowania, ale pobu dzenie Czytelników do przemyśleń i poszukiwań. Może niektóre opisane tu pomysły będzie można zastosować w wychowaniu własnego dziecka. Inne trzeba potrakto wać jako inspirację do wypracowania swoich indywidu alnych rozwiązań. Materiał do napisania tej książeczki zbierałem przez dziesięć lat, prowadząc w przedszkolach i szkołach warsz taty oraz prelekcje z zakresu wychowania seksualnego, przeznaczone dla rodziców dzieci przedszkolnych i wcze snoszkolnych. Zapisywałem ciekawsze pytania, a także odpowiedzi, proponowane przez uczestników warsztatów. Dlatego też, czytając tę książkę, należy mieć na uwadze, że stanowi wspólne dzieło wszystkich, którzy brali udział w prowadzonych przeze mnie zajęciach. Jestem im wdzięczny za chęć dzielenia się swoimi doświadczeniami i przemyśleniami. Dziękuję również za to, że z wielkim za angażowaniem poszukiwali ciekawych, rozwojowych i twórczych sposobów przedstawiania dziecku piękna ludzkiej seksualności. W sposób szczególny dziękuję pani Ewie Krupińskiej. To właśnie prowadzone przez nią, w 1999 roku, warszta ty Rodzinne wychowanie w dziedzinie płciowości, czyli jak rozmawiać z dziećmi o płci, seksie i zagadnieniach z tym związanych stały się dla mnie inspiracją i zachętą do
tato-gdzie-ja mam plemniki_POKOrekcie.indd 11
2014-09-10 09:29:17
12
D zi eci py t aj ą – rod zi ce od p ow iadaj ą
racy z rodzicami. Z całą pewnością echo tamtych p warsztatów odzywa się we wszystkich moich działa niach i słowach. Dziękuję za cenne uwagi pani Krystynie Maśnik, a także wszystkim zaangażowanym w przygotowanie tego materiału do opublikowania.
Po pierwszym wydaniu Pojawienie się książki Tato! Gdzie ja mam te plemni ki? spotkało się z bardzo dużym zainteresowaniem czy telników. Okazało się, że wielu z nich, będąc rodzicami, czekało na tego rodzaju pomoc. Uruchomiona wraz z wydaniem książki strona internetowa (dziecipytaja.pl) stała się miejscem dyskusji i dzielenia się doświadczenia mi rozmów z dziećmi o sprawach seksualnych. Za wszystkie głosy bardzo serdecznie dziękuję. Zgodnie ze złożoną obietnicą, wypowiedzi czytelników zamiesz czam w ostatnim „Otwartym rozdziale”. W ten sposób drugie wydanie jest poszerzone o doświadczenia następ nych rodziców. Bardzo dziękuję za zaangażowanie. Tak że tych z Państwa, którzy biorą tę książkę do ręki po raz pierwszy, zachęcam do dzielenia się relacjami z rozmów ze swoimi dziećmi. Marek Babik
tato-gdzie-ja mam plemniki_POKOrekcie.indd 12
2014-09-10 09:29:18
1. Rozmowy z dzieckiem
o seksualności
tato-gdzie-ja mam plemniki_POKOrekcie.indd 13
2014-09-10 09:29:18
tato-gdzie-ja mam plemniki_POKOrekcie.indd 14
2014-09-10 09:29:18
15
D zi eci py t aj ą – rod zi ce odpow i adaj ą
Dylematy i trudności
G
dyby ktoś postanowił napisać historię wycho wania seksualnego, musiałby rozpocząć od po jawienia się pierwszych ludzi na ziemi. Przekazywanie informacji o seksualności towarzyszy bowiem człowie kowi przez całe jego dzieje. Chociaż spostrzeżenie to jest oczywiste, jednak dla wielu może być zaskakujące. Znaczna część rodziców, z którymi się spotykałem, była przekonana, że to wynalazek naszych czasów. Nie, ale w ostatnim wieku działania wychowawcze w tej dzie dzinie nabrały innego charakteru. Przez wieki wprowa dzanie najmłodszych w świat płciowości odbywało się bardziej spontanicznie, bazując na naturalnych obserwa cjach dziecka. Było jednak zawsze obarczone pewnym skrępowaniem i przemilczaniem niektórych faktów. Wraz z rozwojem nauk psychologicznych i pedagogicz nych zaczęto się zastanawiać, jak w sposób zaplanowany i uporządkowany przekazywać dzieciom wiedzę o sek sualności i jakie kształtować w nich postawy. Ożywiona dyskusja na ten temat trwa w Polsce (także i w innych krajach) od początku XX wieku. Na przełomie XIX i XX wieku ścierały się dwa podejścia do uświadamiania sek sualnego najmłodszych. Zwolennicy pierwszego podejścia, bazując na obo wiązującej w tamtym czasie koncepcji o tzw. uśpieniu seksualnym dziecka, twierdzili, że o seksualności należy rozmawiać z nim dopiero w okresie dojrzewania. A do tego czasu należy je wręcz chronić przed dostępem do treści seksualnych, aby w ten sposób nie rozbudzić w nim niezdrowej pożądliwości.
tato-gdzie-ja mam plemniki_POKOrekcie.indd 15
2014-09-10 09:29:18
16
D zi eci py t aj ą – rod zi ce od p ow iadaj ą
Druga grupa pedagogów zwracała uwagę na fakt, że za łożenie uchronienia dziecka przed kontaktem z problematyką seksualną jest niemożliwe do zrealizowania. Skoro tak, to zanim dziecko dojdzie do okresu dojrzewania, posiada już jakieś informacje, które zaczerpnęło z niewiadomych źródeł. Dlatego też wskazywano na to, że korzystniej byłoby podjąć pracę pedagogiczną z najmłodszymi, chroniąc ich w ten sposób przed niewłaściwymi informacjami i wywołującymi lęk domysłami. Zwolennicy tego kierunku nie poprzestali jedynie na teoretycznych wywodach, ale przeszli do prak tycznego działania, pisząc i publikując pierwsze poradniki dla rodziców. Klasycznym przykładem takiej pracy jest bro szurka Izabeli Moszczeńskiej zatytułowana: Jak rozmawiać z dzieckiem o kwestiach drażliwych (Warszawa 1904). Współcześnie, mimo upływu ponad stu lat i wydru kowania tysięcy książek, wielu rodziców wraca do tych pierwszych dylematów: Czy z małym przedszkolakiem rozmawiać o seksie? Czy to nie jest za wcześnie? Co on z tego zrozumie? Na takie i podobne pytania rodziców odpowiadam krótko: Nie mamy wyboru, musimy rozmawiać z naszy mi dziećmi o seksualności. Ktoś zapyta: dlaczego? Powo dy są następujące: Po pierwsze, nasze dzieci są inteligentne. Od najwcze śniejszych lat bacznie obserwują rzeczywistość, starają się ją zrozumieć, a gdy czegoś nie pojmują, pytają.
tato-gdzie-ja mam plemniki_POKOrekcie.indd 16
2014-09-10 09:29:19
17
D zi eci py t aj ą – rod zi ce odpow i adaj ą
Klasyczne pytanie: „Skąd się biorą dzieci?”, nie jest prze jawem wścibstwa albo tzw. zepsucia, ale logiczną konse kwencją obserwacji świata. Dziecko spostrzega, że są ludzie dorośli (duzi), są mniejsi i całkiem malutkie dzi dziusie, więc pyta, gdzie jest początek człowieka. Analo gicznie, dziecko słyszy jakąś rozmowę, czegoś nie rozu mie, więc zadaje pytanie. Paradoks polega na tym, że rodzice na ogół bardzo chętnie rozmawiają z dziećmi na różne tematy. Są życiowymi przewodnikami swoich po ciech, co sprawia im olbrzymią satysfakcję. Jednak gdy dziecko zapyta o seksualność, tracą animusz. Jak widać, to nie dzieci mają problem z mówieniem o seksualności, ale dorośli. Po drugie, rodzice i wychowawcy są odpowiedzialni za to, z jakich źródeł dziecko będzie czerpać informacje o ludzkiej seksualności. Upieranie się przy stanowisku, że seksualność, nagość, współżycie seksualne jako tema ty rozmowy są zarezerwowane tylko dla dorosłych, jest bardzo niebezpieczne. To postawa sprzeczna również z tym, co wiemy o naszych dzieciach: one są inteligentne i chłoną informacje o otoczeniu. Dlatego też nie można wyłączyć ich ciekawości związanej z tematyką seksualną. To jest niedopuszczalne – stąd konieczność rozmawiania z dziećmi o seksie. W przeciwnym razie dziecko nie bę dzie pytało rodziców o tę sferę życia, a całą wiedzę za czerpnie z otoczenia, tzw. ulicy. W dzisiejszych czasach w dużej mierze tą „ulicą” stał się internet. Zastanawiające jest, dlaczego tak wielu rodziców ma trudności w podejmowaniu rozmów ze swoimi dziećmi (i nie tylko) o seksualności. Przejawia się to w konstru owaniu pokrętnych i wymijających odpowiedzi lub wręcz w używaniu kłamstw. Nie jest to zjawisko nowe. Na początku XX wieku „Kurier Krakowski” zainicjował szereg publikacji o uświadamianiu seksualnym dzieci
tato-gdzie-ja mam plemniki_POKOrekcie.indd 17
2014-09-10 09:29:19
18
D zi eci py t aj ą – rod zi ce od p ow iadaj ą
w cyklu tzw. walki z bocianem. Ukazujące się wówczas teksty zachęcały rodziców do podejmowania uświada miających rozmów z dziećmi. Pokazywały też niedo rzeczność niektórych odpowiedzi udzielanych przez ro dziców. Oto dwa przykłady dialogów dziecka z rodzicem: – Mamo, a skąd się wziął braciszek? – Bocian go przyniósł. – A to dlaczego ty teraz leżysz chora? – A... bo mnie bocian pogryzł. – Jak to... to może nie chciałaś przyjąć braciszka? – A..., no... – Dlaczego go nie chciałaś przyjąć... Inna rozmowa przebiegała następująco: – Mamo, skąd się biorą dzieci? – Kupuje się je na targu. – Nie wierzę. Nasi sąsiedzi są tacy biedni, a mają tyle dzieci. Słuchając czasami na warsztatach enigmatycznych wypowiedzi rodziców na stawiane im przez dzieci pyta nia, odnosiłem wrażenie, że mimo upływu ponad stu lat, w tej materii niewiele się zmieniło. Skąd tyle oporów w podejmowaniu rozmów o seksualności? Po latach pra cy z rodzicami wymieniłbym kilka powodów takiego stanu rzeczy. Po pierwsze, seksualność stanowiła od zawsze temat tabu i, mimo postępów w nauce oraz dostępu do wiedzy, przekazuje się nam pewien lęk przed seksualnością. Kojarzy się ją z czymś negatywnym, brudnym, wulgarnym. Stąd obawy i pytanie: Po co z dzieckiem świntuszyć? Po drugie, seksualność dotyka bardzo intymnej i wraż liwej sfery każdego człowieka. To powoduje, że nie sposób
tato-gdzie-ja mam plemniki_POKOrekcie.indd 18
2014-09-10 09:29:19
19
D zi eci py t aj ą – rod zi ce odpow i adaj ą
wypowiadać się bez osobistych odniesień. Decydując się na rozmowę o seksie, zgadzamy się też na to, że odkryje my, nawet mimochodem, jakieś informacje o swoich oso bistych doznaniach w tej materii. Dodatkowo w seksual ność rodziców wpisane są bardzo delikatne kwestie dotyczące ich dzieci – kulisy i motywy przekazania im życia. Szczególnie trudno może być rozmawiać ze swą po ciechą rodzicowi, który wie, że poczęcie jego dziecka łączy się z faktami, którymi raczej nie chciałby się podzielić, gdyż stawiałyby go w niekorzystnym świetle. Po trzecie, w naszym języku brakuje słów potocznych, którymi można by właściwie opisywać sferę seksualną. Dysponujemy albo terminami medyczno-biologicznymi, albo wulgaryzmami. Mało jest słów „pomiędzy”, stąd wie lu rodziców tworzy własne, czasami bardzo infantylne słownictwo.
tato-gdzie-ja mam plemniki_POKOrekcie.indd 19
2014-09-10 09:29:19