ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΕΠΟΣ ΤΟΥ 1940 ΤΑ FAKE NEWS ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ
ΥΠΕΡ
1940
Στην Ελλάδα είχαμε τις εξαιρετικές αφίσες του Γραμματόπουλου, του Τάσου, της Βάσως Κατράκη, του Γουναρόπουλου... Και, βέβαια, τις εκπληκτικές συνθέσεις του Αλεξανδράκη, πίνακες που τυπώθηκαν σε χιλιάδες αντίτυπα, μπήκαν στα σχολικά βιβλία και έχουν αποκτήσει πια εμβληματικό χαρακτήρα. Αμέσως μετά την έναρξη του πολέμου άρχισε η προσπάθεια των καλλιτεχνών να εμψυχώσουν τους πολίτες, να τονώσουν το ηθικό των μαχητών και να περάσουν μηνύματα στην κοινωνία. Η Βέμπο με τα τραγούδια της, οι ηθοποιοί με τις επιθεωρή-
Το με τα μάτια των Ιταλών
σεις τους, οι χαράκτες, οι σκιτσογράφοι των εφημερίδων, οι ζωγράφοι. Λίγες βδομάδες μετά την έναρξη του πολέμου ο Μουσολίνι φάνταζε στα μάτια των Ελλήνων σαν ένας γελοίος ανθρωπάκος που κατέστρεφε τη χώρα τους. Η γελοιοποίηση του Μουσολίνι είναι ένα από τα αξιοσημείωτα γεγονότα αυτής της περιόδου και μάλλον πρέπει κάποτε να αποτελέσει αντικείμενο ειδικής μελέτης. Οι άνθρωποι της τέχνης άκουσαν γρήγορα τα μηνύματα των καιρών. Η συμβολή τους στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης και στη γενικότερη έκ-
ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2023
βαση του πολέμου δεν έχει ακόμη αποτιμηθεί σε βάθος. Τα ίδια περίπου γίνονταν και στη φασιστική Ιταλία. Μόνο που εκεί οι τεχνολογικές δυνατότητες ήταν πολύ περισσότερες. Έμπειροι ζωγράφοι εικονογραφούσαν τον πόλεμο και πρόσφεραν φαντασιακές απεικονίσεις στους αναγνώστες των πολύχρωμων κυριακάτικων εκδόσεων των εφημερίδων. Σ’ αυτό το υλικό σταματάμε σήμερα και κοιτάζουμε τα πράγματα με τα μάτια των άλλων, των αντιπάλων εκείνης της εποχής. Τα κοιτάζουμε προσεκτικά, όχι άκριτα όμως...
ΕΙΚΟΝΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΜΕΤΩΠΟ ΤΗΣ ΑΛΒΑΝΙΑΣ. ΛΙΘΟΓΡΑΦΙΕΣ ΙΤΑΛΩΝ ΖΩΓΡΑΦΩΝ ΠΟΥ ΠΡΟΣΠΑΘΗΣΑΝ ΝΑ ΣΕΡΒΙΡΟΥΝ ΘΡΙΑΜΒΟΥΣ ΤΟΥ ΙΤΑΛΙΚΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΗ ΓΝΩΜΗ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ ΤΟΥΣ. Ο ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ παρουσιάζει αποκλειστικά για τους αναγνώστες του περιοδικού μας τεκμήρια από μια πολύτιμη συλλογή που αποκαλύπτουν άγνωστες πτυχές της ελληνικής εποποιίας και της προσπάθειας των εισβολέων να διαστρεβλώσουν τα γεγονότα.
Ελληνικές αφίσες για τον πόλεμο του ’40.
>
Λιθογραφία για τον πανελλήνιο έρανο της 16ης Δεκεμβρίου 1940 με θέμα τη «Φανέλλα του στρατιώτη». «Έλα να τα πάρεις». Αφίσα του Κ. Γραμματόπουλου.
40
41
ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΕΠΟΣ ΤΟΥ 1940
Ξεφυλλίζουμε τις ιταλικές εφημερίδες του 1940-1941 (ιδιωτική συλλογή στην Κρήτη), σταματάμε σε μικρά και μεγάλα γεγονότα, παρακολουθούμε την αγωνία της μουσολινικής προπαγάνδας να παρουσιάσει τα πράγματα όπως τη βόλευαν.
Μικρή ιστορική αναφορά Το ιταλικό σχέδιο προέβλεπε αιφνιδιασμό των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων και γρήγορη προέλαση προς το εσωτερικό της χώρας. Εκείνα τα χρόνια το ιταλικό φασιστικό καθεστώς προσπαθούσε να δημιουργήσει την εικόνα μιας υπερδύναμης που μπορούσε να έχει βαρύνοντα ρόλο στα διεθνή πράγματα και να λάβει μερίδιο λέοντος στο σχεδιαζόμενο ξαναμοίρασμα του κόσμου. Η μικρή Μεσόγειος φάνταζε εξαιρετικά στενή για να χωρέσει την ιταλική μεγαλομανία και
ΥΠΕΡ
τα υπερφίαλα οράματα που συστηματικά καλλιεργούσε το φασιστικό κόμμα. Κύριος στόχος η Αφρική, η ήπειρος την οποία λυμαίνονταν οι Ευρωπαίοι αποικιοκράτες, χωρίς όμως να περιορίζονται μονάχα εκεί οι μουσολινικές βλέψεις. Το 1935 οι Ιταλοί ξεκινούν την επιχείρηση κατάληψης περιοχών της Ανατολικής Αφρικής με τον πόλεμο της Αβησσυνίας. Τα πράγματα, όμως, δεν εξελίχτηκαν όπως είχαν προβλέψει. Χρειάστηκαν τεράστιες προσπάθειες, ακόμη και χημικά όπλα, για να νικήσουν τους σκληροτράχηλους Αφρικανούς. Στη Βαλκανική πρώτος (και εύκολος) στόχος ήταν η μικρή Αλβανία. Η Ιταλία θεωρούσε την περιοχή των δυτικών Βαλκανίων δικό της ζωτικό χώρο και δεν έπαψε ποτέ να προβάλει τις διεκδικήσεις της σε διπλωματικό επίπεδο. Μ ένα καλά οργανωμένο
> «Εμπρός, της Ελλάδος παιδιά». Αφίσα του Κ. Γραμματόπουλου για τον πόλεμο του ’40.
ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2023
σχέδιο η κυβέρνηση του Μπενίτο Μουσολίνι προσπαθούσε να διεισδύσει στη γειτονική της χώρα και να τη θέσει υπό τον πλήρη έλεγχό της. Η Αλβανία είχε αποκτήσει την ανεξαρτησία της στα χρόνια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου ύστερα από απανωτές περιπέτειες που συνδέονται με το ξύπνημα των εθνικών συνειδήσεων στις χώρες της Βαλκανικής. Αξιομνημόνευτη η προσπάθεια των Νεοτούρκων να εκτουρκίσουν τον αλβανικό πληθυσμό προκαλώντας ισχυρές αντιδράσεις. Το 1920 έγινε μέλος της Κοινωνίας των Εθνών και το 1929 απέκτησε δικό της βασιλιά, τον Αχμέτ Ζώγου. Στις 7 Απριλίου του 1939, πριν ακόμη φουντώσει ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, οι στρατιές του Μουσολίνι εισβάλλουν στην Αλβανία και την κατακτούν μέσα σε λίγες ημέρες. Μέχρι τότε οι συγκρούσεις των αντιμαχομένων πλευρών της Ευρώπης περιορίζονταν σε εναέριες και θαλάσσιες επιχειρήσεις. Τον Οκτώβρη του 1940 είχε συγκεντρωθεί στη νότια Αλβανία μεγάλος αριθμός ιταλικών δυνάμεων. Η επίθεση εναντίον της Ελλάδας, μιας χώρας που φάνταζε εύκολος στόχος, είχε αποφασιστεί με πλήρη μυστικότητα στις 15 του μήνα. Το εγχείρημα υποστηριζόταν από την ιταλική πολεμική αεροπορία.
Εικόνα από το αλβανικό μέτωπο. Δεξιά: Οι Ιταλοί προβάλλουν τις επιτυχίες της πολεμικής αεροπορίας τους. Οι πιλότοι καταφέρνουν να εντοπίζουν ελληνικά πυροβόλα και να τα βομβαρδίζουν. Η μουσολινική προπαγάνδα αποσιωπά την ήττα, στρεβλώνει τα γεγονότα και προβάλλει φαντασιακούς θριάμβους του ιταλικού στρατού.
43
ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΕΠΟΣ ΤΟΥ 1940
ΥΠΕΡ
ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2023
Ο πόλεμος στον τύπο Με ζωγραφικές αναπαραστάσεις και ανάλογα κείμενα το ιταλικό καθεστώς σέρβιρε στους πολίτες θριαμβολογίες για τις νίκες του στρατού, για την ανθρωπιστική πλευρά του πολέμου, για τη φιλανθρωπική δράση των Ιταλών επιστημόνων σε φτωχές και καθυστερημένες περιοχές του κόσμου.
Μερικές από αυτές τις εικόνες θα δούμε παρακάτω. Εξώφυλλα και οπισθόφυλλα της Domenica del Corriere (Κυριακάτικη Εφημερίδα ή Κυριακάτικος Ταχυδρόμος) με θέμα τον πόλεμο και ιδιαίτερα τις μάχες στα βουνά της Αλβανίας καθώς και τα γεγονότα που είχαν προηγηθεί.
Αριστερά: Η ιταλική εισβολή στην Αλβανία τον Απρίλιο του 1939. Ο τρόπος με τον οποίο απεικονίζεται σε οπισθόφυλλο της Domenica del Corriere θυμίζει παρέλαση. Σε πρώτο πλάνο Αλβανοί χωρικοί που κοιτάζουν με φιλική διάθεση. Δεξιά: Το μεγαλείο του Μουσολίνι. Εξώφυλλο της Domenica del Corriere της 24ης Μαΐου 1942. Στιγμιότυπο από την επίσκεψη του Ντούτσε στη Σαρδηνία. Στις λιθογραφίες εικονίζεται πάντα αγέρωχος, χαμογελαστός, ευθυτενής και... πιο ψηλός από όλους τους άλλους - συμβατικός τρόπος που χρησιμοποιείται προκειμένου να τονιστεί η ανωτερότητα του εικονιζόμενου. Λέγεται ακόμη ότι και το γραφείο του ήταν τοποθετημένο σε βάθρο ώστε να βλέπει αφ’ υψηλού τον συνομιλητή του. 44
45
ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΕΠΟΣ ΤΟΥ 1940
ΥΠΕΡ
ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2023
ΕΙΚΟΝΑ ΠΡΩΤΗ
Τα υπαίθρια οδοντιατρεία και η «ανθρωπιστική» πλευρά του πολέμου (La Domenica del Corriere, 11-17 Ιουνίου 1939)
Τον Ιούνιο του 1939, δυο μήνες μετά την εισβολή και την κατάκτηση της Αλβανίας, ο ζωγράφος Achile Beltrame παρουσιάζει ένα εντυπωσιακό εξώφυλλο στην Domenica del Corriere με θέμα τα... χαλασμένα δόντια των Αλβανών! Είναι η άλλη όψη του πολέμου, η «ανθρωπιστική». Η προηγμένη Ιταλία είχε τη δυνατότητα να διαδραματίσει βαρύνοντα ρόλο στον «εκπολιτισμό» των... υπανάπτυκτων χωρών, υπηρετώντας το δόγμα της κατάταξης των λαών σε βαθμίδες, ανάλογα πάντα με το στάδιο εξέλιξης του πολιτισμού τους. Η αντίληψη αυτή, που είχε εμφανιστεί από τα τέλη του 18ου αιώνα με τις θεωρίες του Γιόχαν Χέρντερ, έγινε όπλο στη φαρέτρα των Ευρωπαίων αποικιοκρατών προσφέροντας «επιστημονική» κάλυψη στα σχέδιά τους για ληστρική εκμετάλλευση των αποικιών τους. Οι Αιθίοπες θεωρούνταν υπανάπτυκτοι, οι Αφρικανοί δεν είχαν τάχατες ούτε τη φυσική ούτε την ηθική δυνατότητα να κυβερνηθούν από μόνοι της. Η εικόνα των Αλβανών που δέχονται την ανθρωπιστική βοήθεια των Ιταλών παραπέμπει σε παρόμοια στερεότυπα. Εικόνα πραγματικά εντυπωσιακή. Ο τόπος στον οποίο διαδραματίζονται όσα ιστορεί δηλώνεται με σαφέστατο τρόπο: Το τζαμί φανερώνει μουσουλμανική πόλη και τα παρακείμενα κτήρια δηλώνουν το οικονομικό επίπεδο των κατοίκων με τις φθαρμένες κεραμιδοσκεπές και τους ξεβαμμένους τοίχους. Κεντρικό θέμα η «απόβαση» Ιταλών οδοντιάτρων που έχουν εγκαταστήσει υπαίθρια ιατρεία για να περιθάλψουν δωρεάν τους «ιθαγενείς». Οδοντιατρικοί τροχοί δεν υπάρχουν. Μονάχα τραπέζια με λευκά τραπεζομάντηλα πάνω στα οποία εικονίζονται μπουκάλια με φάρμακα. Σε πρώτο πλάνο ένας Ιταλός οδοντίατρος με λευκή ποδιά και περιποιημένη κόμμωση φροντίζει τα δόντια κάποιου Αλβανού μεσοκαιρίτη, που τον βλέπουμε με ολάνοιχτο στόμα και κλειστά μάτια. Το ίδιο ακριβώς επαναλαμβάνεται και πιο πίσω με άλλους δυο ασθενείς. Παραδίπλα κάμποσοι περίεργοι παρακολουθούν με έντονο ενδιαφέρον, ίσως και να περιμένουν τη σειρά τους. Οι ενδυμασίες όλων των ντόπιων, καθήμενων και ορθίων, τονίζουν εμφατικά την εικόνα του «άλλου», του διαφορετικού, με εμφανή την προσπάθεια του ζωγράφου να δηλώσει κάποιας μορφής εξωτισμό. Οι Αλβανοί φορούν φέσια και τα ρούχα τους έχουν τοπικό χρώμα ή είναι παλιά και φθαρμένα, πολύ διαφορετικά από την καθιερωμένη ευρωπαϊκή ενδυμασία της εποχής. Περιέργως, γυναίκες δεν φαίνονται πουθενά. Να είναι τυχαίο ή μήπως ο ζωγράφος θέλει να τονίσει εμμέσως τη θέση της γυναίκας στις μουσουλμανικές κοινωνίες; Το κείμενο της λεζάντας συμπληρώνει όσα δεν δηλώνονται άμεσα με την εικόνα: Το κινητό οδοντιατρείο είχε σταλεί από το Κόμμα! Γιατροί και νοσηλευτές προσφέρουν τις υπηρεσίες τους δωρεάν. 46
47
ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΕΠΟΣ ΤΟΥ 1940
ΥΠΕΡ
ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2023
ΕΙΚΟΝΑ ΔΕΥΤΕΡΗ
Η «αναγέννηση» του εμπορίου στην κατακτημένη Αβησσυνία (La Domenica del Corriere, 29 Δεκεμβρίου 1935)
Ιταλική εισβολή στην Αβησσυνία. Η εικονογραφημένη κυριακάτικη έκδοση παρουσιάζει τις «ειρηνικές» συνέπειες της ιταλικής διείσδυσης στη Μαύρη Ήπειρο. Ο πόλεμος έχει τελειώσει, οι νέοι αφέντες του τόπου συνυπάρχουν αρμονικά με τους ντόπιους και η τοπική κοινωνία ζει μάλλον ευτυχισμένες στιγμές μέσα σε κλίμα ειρήνης και ασφάλειας. Εικονίζεται η... «αναζωογόνηση« του εμπορίου στα κατακτημένα αφρικανικά εδάφη. Ο Beltrame ζωγραφίζει μια υπαίθρια αγορά θέλοντας και εδώ να τονίσει τη διαφορά με τις στεγασμένες αγορές της Ευρώπης, τα μεγάλα καταστήματα νεωτερισμών και τις μόδες, τομέας στον οποίο οι Ιταλοί διέπρεπαν και εξακολουθούν να διαπρέπουν. Οι εμπορευόμενοι κάθονται κατάχαμα και έχουν απλώσει μπροστά τους πετσέτες πάνω στις οποίες εκθέτουν τα προϊόντα που διαθέτουν, φρούτα κυρίως. Ένας από αυτούς πουλά υφάσματα, κόκκινα, πράσινα, κίτρινα, τα έχει αποθέσει στο χώμα και, χωρίς καν να σηκωθεί, τα ξεδιπλώνει για να τα δείξει στην πελατεία του. Ενδεικτικό της «αρμονικής» συνύπαρξης κατακτητών και κατακτημένων είναι το γεγονός ότι ο έμπορος ξεδιπλώνει ένα ύφασμα και το δείχνει σε Ιταλό αξιωματούχο, ίσως και επίδοξο αγοραστή. Δυο γυναίκες με πολύχρωμες εξωτικές φορεσιές και κοφίνια στις πλάτες διασχίζουν τον χώρο και παραδίπλα ένας νεαρός άνδρας κουβαλά μια μεγάλη στάμνα δεμένη με σκοινί στους ώμους του. Προφανώς είναι νερό που πιθανώς να προσφέρεται ή να πωλείται στους παρευρισκόμενους. Τροπικά δέντρα, κατάφορτες καμήλες και γαϊδούρια συμπληρώνουν το σκηνικό. Η ιταλική παρουσία είναι εμφανής. Δυο στρατιωτικοί πηγαινοέρχονται ανάμεσα σε αγοραστές και εμπόρους με διάθεση φιλική. Κανέναν δεν ενοχλούν και κανένας δεν τους ενοχλεί, απλώς συνυπάρχουν με τους ντόπιους. Δεν έχουν όπλα, δεν χρειάζονται όπλα γιατί η ιταλική παρουσία πρέπει να φαίνεται όχι μόνο αποδεκτή αλλά και σωτήρια για τους λαούς στους οποίους... μεταλαμπαδεύει τα φώτα του πολιτισμού. Κάτω από το δέντρο, στην αριστερή μεριά της εικόνας, ένας νεαρός Αφρικανός με έντονο κόκκινο φέσι και λευκή στολή. Προφανώς είναι χωροφύλακας ή εκπρόσωπος της ντόπιας εξουσίας που συνεργάζεται στενά με την ιταλική διοίκηση. Αξίζει να παρατηρήσουμε τα αφρικανικά «εμπορεύματα». Ελάχιστα φρούτα φαίνεται να αποτελούν την πραμάτεια του κάθε πωλητή.
48
49
ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΕΠΟΣ ΤΟΥ 1940
ΥΠΕΡ
ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2023
ΕΙΚΟΝΑ ΤΡΙΤΗ
Η φαντασιακή ιταλική προέλαση στο ελληνικό έδαφος (La Domenica del Corriere, 3 Νοεμβρίου 1940)
Μια βδομάδα μετά την επίθεση εναντίον της Ελλάδας οι Ιταλοί βλέπουν στο εξώφυλλο της εφημερίδας μια εικόνα θριάμβου. Οι στρατιές του Μουσολίνι εισέρχονται προελαύνοντας στο ελληνικό έδαφος. Σκηνικό ένα ορεινό τοπίο που προφανώς ευρίσκεται στην ελληνική Ήπειρο. Τα σπίτια δεξιά στην εικόνα δηλώνουν ότι πρόκειται για παρυφές οικισμού, πράγμα που σημαίνει ότι τα ιταλικά στρατεύματα έχουν ήδη κατακτήσει κάποιες κατοικημένες περιοχές και προχωρούν για να ολοκληρώσουν τη θριαμβευτική τους πορεία. Στη λεζάντα αναφέρεται απλώς ότι ο ιταλικός στρατός διασχίζει τα σύνορα και εισέρχεται στην Ελλάδα. Ο αγροτικός, ίσως και κτηνοτροφικός, οικισμός απεικονίζεται με τρόπο που δείχνει ότι όλα τούτα διαδραματίζονται σε περιοχή χωρίς ιδιαίτερη ανάπτυξη. Οι εκτάσεις γύρω είναι ξερές, ακαλλιέργητες και μόνο αραιά κτήρια αποτελούν ενδείξεις ανθρώπινης παρουσίας. Προφανώς εδώ δεν τονίζεται μονάχα το ορεινό τοπίο αλλά και οι ανύπαρκτες υποδομές της αντίπαλης χώρας. Ο εικονογράφος A. Beltrame θα πρέπει να βρισκόταν σε πολύ δύσκολη θέση κατά τις πρώτες ημέρες της ιταλικής εισβολής στην Ελλάδα. Στόχος του ήταν να αποτυπώνει θριάμβους του ιταλικού στρατού αλλά τον εμπόδιζαν τα ίδια τα γεγονότα, τα οποία προφανώς γνώριζε αρκετά καλά ως συνεργάτης μιας από τις κορυφαίες ιταλικές εφημερίδες. Άλλωστε η σφοδρή ελληνική αντίσταση είχε ήδη γίνει γνωστή σε όλον τον κόσμο. Σε πρώτο πλάνο, στην αριστερή πλευρά της εικόνας, ο Beltrame ζωγραφίζει δυο σκοτωμένους Έλληνες φαντάρους με το όπλο του ενός πεσμένο μπροστά του. Οι στρατιώτες αυτοί είχαν προσπαθήσει να εμποδίσουν την ιταλική προέλαση, φυσικά χωρίς επιτυχία. Το πεσμένο όπλο αφήνει πολλά υπονοούμενα στον θεατή της εικόνας. Ίσως οι περήφανοι Ιταλοί να μην καταδέχονται να το πάρουν ως λάφυρο, ίσως, όμως, και να υποδηλώνει την τεχνολογική υπεροχή του δικού τους οπλισμού. Οι Ιταλοί στρατιώτες εικονίζονται σβέλτοι και καλά γυμνασμένοι. Σώματα ρωμαλέα, βήμα ταχύ, πολεμική ετοιμότητα. Ένας πανίσχυρος στρατός καταφέρνει να ξεπερνά κάθε λογής δυσκολίες και να βαδίζει γοργά κατακτώντας τη δόξα. Παρατηρώντας προσεκτικά την εικόνα δεν μπορεί κανείς παρά να διακρίνει κάποια διστακτικότητα, ίσως και αμηχανία, σε σύγκριση με τις ουκ ολίγες λιθογραφίες που είχε φιλοτεχνήσει ο ίδιος ζωγράφος για την Domenica del Corriere. Ναι μεν εικονίζει προέλαση αλλά απουσιάζει από την εικαστική σύνθεση η υπερφίαλη εικαστική ρητορική. Αν έλειπαν οι δυο σκοτωμένοι Έλληνες, θα μπορούσε να ήταν και μια απλή άσκηση του ιταλικού στρατού.
50
51
ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΕΠΟΣ ΤΟΥ 1940
ΥΠΕΡ
ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2023
Ε Ι ΚΟ ΝΑ Τ Ε ΤΑ Ρ Τ Η
Φορτηγά σαν... βοϊδάμαξες στα βουνά της Αλβανίας (La Domenica del Corriere, 10 Νοεμβρίου 1940)
Δεκαπέντε μέρες μετά την επίθεση εναντίον της Ελλάδας η ιταλική ρητορική έχει αλλάξει. Η προπαγάνδα αναζητεί τρόπους να σερβίρει στους Ιταλούς την αδυναμία των στρατευμάτων τους να τηρήσουν τα χρονοδιαγράμματα καταλαμβάνοντας την Ελλάδα μέσα σε λίγες ημέρες και αρχίζει να προβάλλει τις δυσκολίες του εγχειρήματος. Η πρώτη σελίδα της Domenica del Corriere δεν θυμίζει σε τίποτα το κλίμα της προηγούμενης εβδομάδας. Τώρα η λιθογραφία του Beltrame εστιάζει στις δυσκολίες που οφείλονται όχι στην κακή οργάνωση και τον κακό σχεδιασμό των στρατιωτικών επιτελείων, όχι στην κατάσταση στην οποία βρισκόταν ο ιταλικός στρατός, όχι στο ηθικό των στρατιωτών, αλλά... στις εδαφικές ανωμαλίες των ελληνικών βουνών. Δρόμοι δεν υπάρχουν και μηχανοκίνητα τμήματα πρέπει να περάσουν μέσα από λαγκάδια και κακοτράχαλες πλαγιές. Όλο αυτό το σκηνικό όμως πρέπει να χρωματιστεί με πινελιές αισιοδοξίας και γενναιότητας. Ο τάχα παντοδύναμος ιταλικός στρατός έχει τη δυνατότητα να ξεπερνά κάθε μορφής δυσκολία. Τα φορτηγά που μεταφέρουν πολεμικό υλικό προχωρούν στις επικλινείς βουνοπλαγιές της Ελλάδας, έξω από τους (ανύπαρκτους άλλωστε) δρόμους. Και όταν οι δυσκολίες φαντάζουν ανυπέρβλητες ο ευρηματικός στρατός κάνει τα φορτηγά να μοιάζουν... με βοϊδάμαξες. Βάζει ζευγάρια βοοειδών να τα σέρνουν! Εικόνα πραγματικά εντυπωσιακή. Οι στρατιώτες εικονίζονται με τέτοιο τρόπο ώστε να προβάλλονται τα φαντασιακά ιδεώδη τους. Είναι τολμηροί, αποφασισμένοι και ριψοκίνδυνοι. Με τα σώματά τους στηρίζουν το γερμένο βαρύ φορτηγό που ανά πάσα στιγμή μπορεί να τουμπάρει. Στη λεζάντα αναφέρεται ότι η εικόνα οφείλεται σε περιγραφή του πολεμικού ανταποκριτή της εφημερίδας Corriere della Sera I. Montanelli, ο οποίος είχε ακολουθήσει τον ιταλικό στρατό στην εκστρατεία εναντίον της Ελλάδας. Τονίζει μάλιστα ότι, παρά τις ανύπαρκτες διαβάσεις, τα ιταλικά στρατιωτικά τμήματα προχωρούν με πολύ μεγάλη ταχύτητα! Ο Beltrame αποδίδει το θέμα του με παραστατικότητα δημιουργώντας ένα εξωπραγματικό σκηνικό· ακόμη και πεζοί θα δυσκολεύονταν να περάσουν από τέτοιους δύσβατους τόπους. Εκείνος, όμως, καταφέρνει να προσδώσει κάποια αληθοφάνεια στο έργο του καθώς αποδίδει με ευχέρεια την κίνηση, την ένταση του ανθρώπινου σώματος, τονίζοντας εμφατικά την αποφασιστικότητα και την αγωνία εκείνων που συμμετέχουν στην επιχείρηση.
52
53
ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΕΠΟΣ ΤΟΥ 1940
ΥΠΕΡ
ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2023
ΕΙΚΟΝΑ ΠΕΜΠΤΗ
ΕΙΚΟΝΑ ΕΚΤΗ
Η ιταλική αεροπορία βομβαρδίζει γέφυρες στην Ελλάδα
Όταν δεν υπάρχουν καλές ειδήσεις...
(La Domenica del Corriere, 24 Νοεμβρίου 1940)
(La Domenica del Corriere, 8 Δεκεμβρίου 1940)
Έχει περάσει σχεδόν ένας μήνας από την έναρξη του πολέμου και οι Ιταλοί αναζητούν καλές ειδήσεις για να συντηρήσουν την εικόνα της υπερδύναμης. Τέτοιες ειδήσεις όμως δεν ήταν εύκολο να βρεθούν. Από τις 14 του Νοέμβρη είχε αρχίσει η ελληνική αντεπίθεση και στις 15 δεν υπήρχαν ιταλικά στρατεύματα σε ελληνικό έδαφος.
8 Δεκεμβρίου 1940. Ο πόλεμος συνεχίζεται αλλά τίποτα δεν θυμίζει πια τις πρώτες του μέρες. Ο ελληνικός στρατός έχει απωθήσει τους εισβολείς και καταλαμβάνει εκτεταμένες περιοχές της νότιας Αλβανίας. Την Κορυτσά, την Πρεμετή, τους Αγίους Σαράντα, το Αργυρόκαστρο. Οι Ιταλοί υποχωρούν αφήνοντας πίσω τους πλούσιο πολεμικό υλικό.
Ένας από τους πλέον προσφιλείς τρόπους που χρησιμοποιούνταν σε καιρούς πολέμου προκειμένου να μην καταρρεύσει το ηθικό του στρατού και των πολιτών ήταν πάντα η παραποίηση της αλήθειας, η απόκρυψη γεγονότων, καθώς και η κατασκευή ανύπαρκτων ειδήσεων (fake news). Μια τέτοια χονδροειδής διαστρέβλωση φαίνεται να κρύβεται πίσω από τη λιθογραφία που δημοσιεύτηκε στις 24 Νοεμβρίου 1940. Απεικονίζει μια τάχατες μεγάλη επιτυχία της ιταλικής αεροπορίας: τον βομβαρδισμό και την καταστροφή μιας γέφυρας «κρυμμένης» στα βουνά της Ηπείρου. Είναι έργο του ακουαρελίστα Aldo Raimondi (1902-1997). Στη λεζάντα αναφέρει ότι η κατεστραμμένη γέφυρα ονομαζόταν «Presba» (Πρέσπα). Πιθανόν να πρόκειται περί αληθινής είδησης. Γέφυρες είχαν ανατινάξει και οι Έλληνες και οι Ιταλοί. Ποιοι ήταν, όμως, οι λόγοι που οδηγούσαν σε τέτοιες αποφάσεις; Ένας μόνο: η παρεμπόδιση των αντιπάλων να περάσουν από κάποιο ποτάμι και η καταστροφή των διαύλων επικοινωνίας ανάμεσα σε στρατιωτικά τμήματα (π.χ. η αποκοπή της εμπροσθοφυλακής). Οι Ιταλοί, όμως, ήταν επιτιθέμενοι και γι’ αυτό ακριβώς δεν είχαν κανέναν λόγο να ανατινάξουν τα γεφύρια που αποτελούσαν τα μοναδικά σημεία από τα οποία μπορούσαν να εισβάλουν στο ξένο έδαφος. Το έκαναν μόνο όταν άρχισε η σφοδρή ελληνική αντεπίθεση. Ανατίναξαν τα γεφύρια για να αποφύγουν την καταδίωξη των Ελλήνων! Τα ιταλικά αεροπλάνα εικονίζονται να επιχειρούν παράτολμες καταδύσεις κινδυνεύοντας να ακουμπήσουν στα βράχια και να καταπέσουν. Οι εκρήξεις φαίνονται τρομακτικές, κατεστραμμένα στρατιωτικά οχήματα διακρίνονται στην άκρη της γέφυρας και δίπλα πανικόβλητοι στρατιώτες προσπαθούν να διαφύγουν.
Ο Beltrame, που έχει αναλάβει να φιλοτεχνήσει το κυριακάτικο εξώφυλλο της Corriere, αναζητεί έμπνευση στις ειδήσεις που φτάνουν από το μέτωπο. Η υποχώρηση του στρατού από τα ελληνικά εδάφη δεν προσφέρεται για θριαμβολογίες. Έτσι ανακαλύπτει τον Rrok Doda, ο ηρωικός θάνατος του οποίου προβάλλεται ως παράδειγμα πατριωτισμού. Ο Doda ήταν Αλβανός «πρίγκιπας» και είχε υποστηρίξει την κατοχή της χώρας του. Είχε, μάλιστα, καταταγεί εθελοντικά στην πολιτοφυλακή. Η οικογένειά του ήταν ονομαστή στην Αλβανία. Ένας άλλος Doda, ο Prenk Bide (1860-1919), προφανώς συγγενής του Rrok, είχε διατελέσει Υπουργός Εξωτερικών (1914) και είχε διακριθεί για την αντίσταση ενάντια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η λεζάντα της λιθογραφίας αναφέρει ότι ο πρίγκιπας είχε συναντήσει στο «ελληνικό μέτωπο» έναν συμπατριώτη του Αλβανό ντυμένο με ελληνική στρατιωτική στολή. Την ίδια ώρα όμως τον βρήκε μια σφαίρα και έπεσε. Πριν ξεψυχήσει πρόλαβε να πετάξει χειροβομβίδα στον άλλον και να τον σκοτώσει. Η ιταλική προπαγάνδα λέει πάλι τη μισή αλήθεια και παραποιεί την υπόλοιπη. Αναφέρεται σε συγκρούσεις που γίνονται στο ελληνικό μέτωπο αποφεύγοντας να πει ότι όλα τα πεδία των μαχών ευρίσκονταν πλέον μέσα στην αλβανική επικράτεια, κανένα στην Ελλάδα. Ένα ασήμαντο περιστατικό του πολέμου εικονογραφείται και γίνεται πρωτοσέλιδο προκειμένου να αποσιωπηθεί η παταγώδης αποτυχία των ιταλικών όπλων τον πρώτο καιρό του πολέμου.
54
Δεν γνωρίζω σε ποια γέφυρα αναφέρεται ο Ιταλός ζωγράφος. Της Μέρτζανης; Του Μπουραζανίου; Η γενικόλογη αναφορά στην Πρέσπα θολώνει ακόμη πιο πολύ την εικόνα.
>
55
ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΕΠΟΣ ΤΟΥ 1940
ΕΙΚΟΝΑ ΕΒΔΟΜΗ
Ο βαρύς χειμώνας του 1941 (La Domenica del Corriere 26 Ιανουαρίου 1941 και 6 Απριλίου 1941)
ΥΠΕΡ
ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2023
Όταν επιλέγουν θέματα από το ελληνοϊταλικό μέτωπο εστιάζουν σε επιμέρους γεγονότα φροντίζοντας πάντα να καλλιεργούν τη φιλοπατρία ως ύψιστο ιδανικό του στρατού, να εξυμνούν τη γενναιότητα και να δίνουν ιδιαίτερη έμφαση σε παραδείγματα αυτοθυσίας.
>
Οι μάχες στην Αλβανία συνεχίστηκαν όλο τον βαρύ χειμώνα του 1940-1941. Ο ελληνικός στρατός συνέχιζε να ελέγχει εκτεταμένες περιοχές της χώρας και οι ιταλικές δυνάμεις είχαν οργανώσει συστηματικά τις γραμμές άμυνας. Ναι μεν είχαν υποχωρήσει αλλά η υποχώρησή τους δεν ήταν άτακτη. Η προσπάθεια κατάληψης της Ελλάδας είχε γίνει αγκάθι για το καθεστώς Μουσολίνι που είχε αρχίσει να σχεδιάζει τις επόμενες κινήσεις, όπως φάνηκε με την εαρινή επίθεση στην οποίο παρευρισκόταν και ο ίδιος ο Ντούτσε. Κάτω από αυτές τις συνθήκες οι ζωγράφοι του πολέμου επιδόθηκαν σε εικονογραφήσεις πολεμικών γεγονότων από πολλές περιοχές. Όταν επιλέγουν θέματα από το ελληνοϊταλικό μέτωπο εστιάζουν σε επιμέρους γεγονότα φροντίζοντας πάντα να καλλιεργούν τη φιλοπατρία ως ύψιστο ιδανικό του στρατού, να εξυμνούν τη γενναιότητα και να δίνουν ιδιαίτερη έμφαση σε παραδείγματα αυτοθυσίας. Στις 26 Ιανουαρίου 1941 ο W. Molino (1915-1997) εικονογραφεί το εξώφυλλο της Corriere προβάλλοντας ένα παράδειγμα αυτοθυσίας: Ένας Ιταλός στρατιώτης θυσιάστηκε κάνοντας το σώμα του ασπίδα για να σώσει τον αξιωματικό του από έκρηξη ελληνικής χειροβομβίδας. Στις 6 Απριλίου, ημέρα κατά την οποία εισέβαλαν οι Γερμανοί στην Ελλάδα, ο Beltrame παρουσιάζει ένα παρόμοιο περιστατικό. Αναφέρει ότι ο ελληνικός στρατός είχε βομβαρδίσει την πρώτη γραμμή των Ιταλών και εξάρει το παράδειγμα δυο στρατιωτών από τη λεγεώνα της Γένοβας που διέκοψαν τη μάχη, περιποιήθηκαν και μετέφεραν στις πλάτες τους τραυματισμένους συναδέλφους και αμέσως μετά επέστρεψαν στη μάχη.
56
57
ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΕΠΟΣ ΤΟΥ 1940
ΥΠΕΡ
ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2023
Ε Ι Κ Ο Ν Α Ο ΓΔ Ο Η
Η γερμανική εισβολή και οι νέες ιταλικές θριαμβολογίες (La Domenica del Corriere, 27 Απριλίου 1941)
Στα τέλη του Απρίλη όλα έχουν πλέον τελειώσει. Η γερμανική εισβολή αλλάζει άρδην τα δεδομένα του πολέμου και η ηπειρωτική Ελλάδα καταλαμβάνεται από τους Γερμανούς. Κάτω από τις απερίγραπτα δύσκολες συνθήκες τα ελληνικά στρατεύματα εγκαταλείπουν τις κατακτημένες αλβανικές περιοχές. Στις 15 Απριλίου εγκαταλείπεται η Κορυτσά και στις 20 υπογράφεται η συνθηκολόγηση. Στις 27 Απριλίου ο γερμανικός στρατός μπαίνει στην Αθήνα και την ίδια μέρα η Corriere κυκλοφορεί με εξώφυλλο μια λιθογραφία του A. Beltrame και θέμα τις τελευταίες εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στο ελληνοϊταλικό μέτωπο. Η κατάληψη της Ελλάδας ανακουφίζει τους Ιταλούς, που βλέπουν την αιματηρή περιπέτειά τους να λαμβάνει τέλος και επανέρχονται στις παλιές θριαμβολογίες τους. Αποφεύγουν όμως να ομολογήσουν την πικρή γι’ αυτούς αλήθεια, ότι δηλαδή η κατάληψη της Ελλάδας οφειλόταν στους Γερμανούς, μια και ο Χίτλερ είχε αποφασίσει να δώσει τέλος στην πολύμηνη απέλπιδα προσπάθεια του συμμάχου του. Στη λιθογραφία του Beltrame εικονίζεται ένα μεγάλο σπήλαιο μέσα στο οποίο υποτίθεται ότι ήταν κρυμμένοι Έλληνες μαχητές με τον βαρύ οπλισμό τους. Μια ομάδα «γενναίων» Ιταλών στρατιωτών τους εντοπίζει και καταφέρνει να τους εξουδετερώσει. Ένας από τους Έλληνες είναι ήδη νεκρός και οι υπόλοιποι σηκώνουν τα χέρια ψηλά και παραδίδονται. Στις λιθογραφίες του πολέμου οι δυο στρατοί διακρίνονται από τα χρώματα των στολών τους. Οι Έλληνες εικονίζονται με χακί προς το καφέ και οι Ιταλοί με χακί προς το πράσινο. *** Η τέχνη, και κυρίως η ζωγραφική, διαδραμάτισε ιδιαίτερο ρόλο και στους δυο μεγάλους πολέμους του 20ού αιώνα, τον Α' και Β' Παγκόσμιο. Σε όλες τις εμπόλεμες χώρες, στην Αγγλία, στη Σοβιετική Ένωση, στη Γερμανία, στην Ελλάδα, οι ιδεολογίες και τα προτάγματα των κυβερνήσεων περνούσαν μέσα από λαϊκές αφίσες και εικόνες που δημοσιεύονταν στον τύπο. Τα τελευταία χρόνια πολλά μουσεία σε όλο τον κόσμο συγκεντρώνουν συστηματικά αυτό το υλικό και δημιουργούν αξιολογότατες συλλογές. Στη χώρα μας, όμως, τέτοιες πρωτοβουλίες σπανίζουν. Ευτυχώς υπάρχουν Μουσεία, όπως το Εθνικό Ιστορικό της Αθήνας, που απέδωσαν από νωρίς τη δέουσα σημασία σε τέτοια τεκμήρια. Πρόκειται ασφαλώς για πολύτιμο υλικό και πηγή για τη μελέτη όχι τόσο των πολεμικών γεγονότων όσο της πολιτικής και της κοινωνικής ιστορίας. Η φετινή επέτειος της ελληνικής εποποιίας του 1940 μας έδωσε την αφορμή για τούτο το μικρό μελέτημα. Ν.Ψ.
58
59