ΥπερΧ Τέυχος 66

ΥΠΕΡ

TO ΠEPIOΔIKO TΩN SUPER MARKETS XAΛKIAΔ AKH | ΤΕΥΧΟΣ 66 | Κ ΑΛΟΚ ΑΙΡΙ 2013 | ΔΙΑΝΕΜΕΤΑΙ ΔΩΡΕΑΝ

Γλιστρίδα, ένα φυσικό φάρμακο στο τραπέζι μας!

Τζίτζικας, ο ερωμένος της Αυγής! Ο επιτάφιος της

Παναγιάς

Τότε που πρόσφεραν στη βρύση

ψωμί ◗◗

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 4 Βραβείο διασφάλισης ποιότητας!

34 Ο άνθρωπος που κατάφερε να επιζήσει γαζωμένος με σφαίρες γερμανικές!

6 ΤΑ ΝΕΑ ΜΑΣ

του Νίκου Ψιλάκη

46 Οι τηγανίτες της Χρυσής

8 Φωτογραφήματα του Νίκου Ψιλάκη

50 Ο επιτάφιος της Παναγιάς 16 Ένα συναρπαστικό ταξίδι στην τέχνη της αρτοποίησης

της Έφης Ψιλάκη

58 Τζίτζικας, ο ερωμένος της Αυγής!

18 Μια φωτογραφία - ένα ποίημα Φωτογραφίζει και επιλέγει η Έφη Ψιλάκη

της Έφης Ψιλάκη

24 ΓΥΑΛΙ ΤΖΑΜΙΣΙ, Καθρεφτίζοντας το μεγαλείο του μικρού Χασάν 28 Τότε που πρόσφεραν ψωμί στη βρύση του χωριού!

66 Γλιστρίδα, ένα φυσικό φάρμακο στο τραπέζι μας! του Νίκου Ψιλάκη

74 Η γλιστρίδα στην Κρητική κουζίνα

του Γ. Ν. Αικατερινίδη

24 8

18

34

28

Tριμηνιαία έκδοση των Σ/M XAΛKIAΔAKH τηλ. 2810 824 140 1o χιλ. Γαζίου-Κρουσώνα 7005 Ηράκλειο

www.xalkiadakis.gr Διανέμεται δωρεάν από τα καταστήματα της εταιρείας Yπεύθυνος σύμφωνα με το νόμο: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ

74

50

Eκδοτική φροντίδα: Tμήμα Δημοσίων Σχέσεων της A.E. XAΛKIAΔAKH Φωτογραφία εξωφύλλου: ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ Σύμβουλος έκδοσης: NIKOΣ ΨIΛAKHΣ Yπεύθυνοι Δημοσίων Σχέσεων της A.E. XAΛKIAΔAKH: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΑΚΗΣ

Σχεδίαση εντύπου: NIKOΣ NTPETAKHΣ Φωτοστοιχειοθεσία Mακέτες - Eκτύπωση: TYΠΟΚΡΕΤΑ BI.ΠE. Hρακλείου Tηλ. 2810 380882 FAX: 2810 380887 Tα κείμενα που δημοσιεύονται δεν εκφράζουν κατ’ ανάγκην και την άποψη της εταιρείας ή του περιοδικού.

ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ Βραβείο διασφάλισης ποιότητας! Σημαντικές διακρίσεις για τα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης και την MODUS Την Πέμπτη 11 Ιουλίου είχαμε τη χαρά να συμμετέχουμε σε μια λαμπερή τελετή με τους εκπροσώπους των σημαντικότερων επιχειρήσεων του κλάδου των σούπερ μάρκετ και των προμηθευτών τους, όπου ανακοινώθηκαν οι νικητές των σελφ σέρβις Εxcellence Αwards 2013. Η βράβευση των εξαιρετικών πρακτικών των επιχειρήσεων που συμμετείχαν στη 2η διοργάνωση του θεσμού έδωσε την ευκαιρία παρουσίασης στο κοινό των στοιχείων που οδήγησαν την κριτική επιτροπή στην επιλογή των νικητών, αλλά και στους παρευρισκόμενους να επιβεβαιώσουν την αξία της δημιουργικής απάντησης στις προκλήσεις της εποχής.

Ο

ι βέλτιστες πρακτικές των σούπερ μάρκετ και των προμηθευτικών εταιρειών διακρίθηκαν βάσει μιας αδιάβλητης διαδικασίας, που θεσμοθέτησε το περιοδικό σελφ σέρβις της Boussias Communications, με την επιστημονική υποστήριξη του Εργαστηρίου Ηλεκτρονικού Εμπορίου (ELTRUN) του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών. Τα βραβεία είχαν την υποστήριξη των φορέων ΣΕΒΤ, ECR Hellas και ΙΕΛΚΑ, οι οποίοι εκπροσωπήθηκαν και στην κριτική επιτροπή, ενώ τελούσαν υπό την αιγίδα του Υπουργείου Ανάπτυξης & Ανταγωνιστικότητας. Τα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης είχαν τη τιμή να βραβευτούν στην ενότητα «Μanagement, Καινοτομία & Νέες Τεχνολογίες» για τα Συστήματα Διασφάλισης Ποιότητας στο τμήμα των οπωροκηπευτικών. Πρόκειται για το σύστημα E-cert που έχει αναπτύξει για τη Χαλκιαδάκης Α.Ε. η MODUS DCS που, ως επιστημονικά υπεύθυνη για το σύστημα, σχεδίασε και ανέπτυξε ιδιωτικό πρωτόκολλο ποιότητας και ασφάλειας στην παραγωγή, στην τυποποίηση και στη διακίνηση των φρούτων και των λαχανικών που προμηθευόμαστε και σας προσφέρουμε μέσα από τα καταστήματά μας.

Οι κκ. Γιάννης Κοττεάκος - Πρόεδρος Ελλάδος της SCA HYGIENE PRODUCTS ΑΕ, η κ. Χριστίνα Χαλκιαδάκη εκ μέρους της Χαλκιαδάκης Α.Ε., ο κ. Στέφανος Κομνηνός - Γενικός Γραμματέας Εμπορίου, η κ. Αμαλία Χανδρινού Διευθύντρια Μarketing της SCA HYGIENE PRODUCTS Α.Ε., ο κ. Χρήστος Χειμωνίδης αντιπρόεδρος της ΠΕΝΤΕ - ΓΑΛΑΞΙΑΣ Α.Ε.Ε. και ο κ. Γιώργος Στεργίου - Ειδικός Γραμματέας Βιομηχανίας & Καταναλωτή.

Επίσης παραλάβαμε ακόμα ένα βραβείο για την «Βέλτιστη συνεργασία Λιανεμπορίου-Προμηθευτών» αναφορικά με τη συνεργασία της αλυσίδας Χαλκιαδάκη με την εταιρεία SCA Hygiene Products για τη διεξαγωγή έρευνας αγοράς από την τελευταία στα Χανιά και το Ηράκλειο με στόχο την ανάλυση συμπεριφοράς καταναλωτή και τη βελτίωση εξυπηρέτησης των πελατών μας. Νιώθουμε πραγματικά μεγάλη χαρά όταν, ανάμεσα στους Πολυεθνικούς Κολοσσούς του κλάδου μας, μπορούμε να τυγχάνουμε τέτοιας αναγνώρισης και ιδιαίτερα σε θέματα ποιότητας – αξίας αδιαπραγμάτευτης για όλους εμάς στη Χαλκιαδάκης Α.Ε.

◗◗ Τα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης είχαν τη τιμή να βραβευτούν στην ενότητα «Μanagement, Καινοτομία & Νέες Τεχνολογίες» για τα Συστήματα Διασφάλισης Ποιότητας στο τμήμα των οπωροκηπευτικών σε συνεργασία με την MODUS DCS και στην ενότητα "Βέλτιστες Συνεργασίες Λιανεμπορίου / Προμηθευτών" για τη διενέργεια έρευνας καταναλωτή σε συνεργασία με την εταιρεία SCA HYGIENE PRODUCTS ΑΕ".

Πάμε στου Χαλκιαδάκη για... μαλλί !!!

ΤΑΝΕΑΜΑΣ

Πάμε στου Χαλκιαδάκη για…

συναυλίες!

Το ξέρουμε ότι οι εποχές είναι δύσκολες γι’ αυτό και κάνουμε ό,τι περνάει από το χέρι μας, πέραν των προσφορών και της συνεχούς μας προσπάθειας για χαμηλές τιμές καθημερινά, προκειμένου να σας ανεβάσουμε τη διάθεση… Έτσι συνεχίζουμε να εξασφαλίζουμε σημαντικές εκπτώσεις εισιτηρίων σε επιλεγμένες συναυλίες και οργανώσεις ώστε να… καλοπερνάμε!

SYOSS

Κάνουμε ό,τι μπορούμε για να σας φτιάξουμε το κέφι! Πάμε στου Χαλκιαδάκη για...

Όχι, δε βγήκατε κουρεμένοι… Στα καταστήματα Χαλκιαδάκης ΜΑΧ της Θερίσου και της Νέας Αλικαρνασσού, για 2 εβδομάδες ζήσαμε την εμπειρία SYOSS… Έμπειρες τεχνίτριες κομμωτικής χτένισαν πολλές δεκάδες φίλες των σούπερ μάρκετ χρησιμοποιώντας προϊόντα styling της σειράς SYOSS… Οι πανευτυχείς καταναλώτριες που έζησαν την εμπειρία αυτή πήγανε για ψώνια και βγήκαν χτενισμένες!

γήπεδο! Λαχανικά από…κήπο

Η προσπάθεια να είμαστε κοντά στον αθλητισμό συνεχίζεται και, σε συνεργασία με τον ΟΦΗ, διαθέτουμε για τους φίλους Ομιλίτες εισιτήρια διαρκείας για τη θύρα 1 μόνο με 50 ευρώ, αντί για 80 ευρώ, κατεβάζοντας εξαιρετικά το κόστος ανά αγώνα έτσι ώστε να μη στερηθεί κανείς τη χαρά του γηπέδου… Επίσης σύντομα υποδεχόμαστε σε αποκλειστική διάθεση την επίσημη εμφάνιση του Luciano Galletti! Τα έσοδα από την πώληση της εμφάνισης στη συμβολική τιμή των 19,90 ευρώ θα διατεθούν για τη στήριξη της ομάδας.

Η Παράλληλα, οι πελάτες των καταστημάτων μπορούσαν να αγοράσουν οποιοδήποτε προϊόν SYOSS με έκπτωση 40%.

L’OREAL Πάμε στου Χαλκιαδάκη για… Το καλοκαίρι άρχισε με μία κατάμεστη από κόσμο βραδιά στο γήπεδο του ΟΦΗ, όπου καταφέραμε και εξασφαλίσαμε έκπτωση 5 ευρώ στην προπώληση της συναυλίας των Ρέμου – Ρόκου – Φουρέιρα. Στη συνέχεια χορέψαμε με την αγαπημένη φωνή της «Καιτούλας» (Γαρμπή) όπου κι εκεί οι φίλοι των σούπερ μαρκετ Χαλκιαδάκης αγόρασαν εισιτήρια σε προνομιακή τιμή και απογειωθήκαμε με τον κλασικό συναυλιακό καλλιτέχνη Μιχάλη Χατζηγιάννη με εισιτήριο μόλις 9 ευρώ, αντί 13 ευρώ στα ταμεία του γηπέδου. Συνεχίσαμε με 2 εμφανίσεις (Ρέθυμνο - Ηράκλειο) της Νατάσας Θεοδωρίδου όπου «τραβήχτηκε κόκκινη γραμμή» στο εισιτήριο και διαθέσαμε μέσα από τα καταστήματά μας εισόδους μόνο με 8 ευρώ. Συγκινηθήκαμε με το θαυμαστό έργο του Σωματείου γονέων και φίλων ατόμων με αναπηρία «Δικαίωμα στη Ζωή», αλλά και την ανταπόκριση εκατοντάδων Ηρακλειωτών στις 2 βραδιές που οργανώθηκαν με τον Γιάννη Χαρούλη, Ross Daly και Dance Spirit για τη στήριξη του Σωματείου. μέσα από κληρώσεις στην επίσημη σελίδα των ◗◗ Ήδη σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης στο Facebook (https: //www.facebook .com/xalkiadakis.gr) έχουν δοθεί πάνω από 80 δωρεάν προσκλήσεις για όλες τις παραπάνω εκδηλώσεις κι ελπίζουμε να σας κρατάμε στο κέφι και το υπόλοιπο καλοκαίρι.

6

ΠΡΟΤΕΙΝΟυΜΕ

Σακούλες Χαλκιαδάκης

γλυκές αλχημείες!

Μικροί - μεγάλοι απόλαυσαν στα καταστήματα Χαλκιαδάκης της Θερίσου και του Αγίου Ιωάννη παγωτό Scandal από τα χεράκια του πολυαγαπημένου Στέλιου Παρλιάρου. Οι δύο νέες συγκλονιστικές γεύσεις «gianduia story» και «parfait story» από την ΕΒΓΑ και τον Στέλιο Παρλιάρο ενθουσίασαν μέσα στο καλοκαίρι όσους είχαν τη χαρά να βρίσκονται στα 2 καταστήματα και να παραγγείλουν το κέρασμά τους από τον ίδιο τον δημιουργό του παγωτού. Κι επειδή ο Στέλιος δηλώνει λάτρης του νησιού μας, ξαναήρθε στο ΜΑΧ Αλικαρνασσού, αυτή τη φορά με τις μαγικές συνταγές της ARLA. Έφτιαξε πεντανόστιμα γλυκά με Lurpak, BUKO και κρέμα γάλακτος ARLA και ενέπνευσε ακόμα και την τελευταία νοικοκυρά να πειραματιστεί στην κουζίνα της φτιάχνοντας υγιεινά και οικονομικά γλυκίσματα για τους αγαπημένους της.

οικογένεια των προϊόντων εμπιστοσύνης Χαλκιαδάκη μεγαλώνει: μόλις παραλάβαμε τη νέα σειρά φρεσκοκατεψυγμένων λαχανικών από την ελληνική εταιρεία Alterra. Είμαστε σίγουροι ότι και αυτή η συλλογή προϊόντων που επιλέξαμε για εσάς θα κερδίσει τις εντυπώσεις και θα αναδειχθεί προϊόν best seller, όπως εξάλλου έχετε αναδείξει όλα τα προϊόντα που φέρουν τη σφραγίδα εμπιστοσύνης Χαλκιαδάκη. Τα φασολάκια, ο αρακάς, οι μπάμιες, το τρυφερό σπανάκι και οι αγκινάρες θα αποτελέσουν μία εύκολη και εξαιρετικά υγιεινή λύση για το καθημερινό σας τραπέζι, ενώ το μίγμα λαχανικών και το καλαμπόκι θα δροσίσουν τις σαλάτες σας δίνοντας χρώμα και γεύση σε πολύ καλή τιμή. Απολαύστε τα και ετοιμαστείτε για τα νέα προϊόντα μας που συνδυάζουν ελεγμένη ποιότητα σε σταθερά χαμηλή τιμή όλο το χρόνο.

Η Ο Ιούλιος στα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης πάντως είχε κι άλλο “event” γύρω από τα μαλλιά. Οι επιστημονικοί συνεργάτες της εταιρείας L’OREAL παρέδωσαν ιδιαίτερα μαθήματα στις υπεύθυνες του τμήματος καλλυντικών των σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης, προκειμένου να σας εξυπηρετούν καλύτερα αναφορικά με τις ανάγκες σας στην περιποίηση των μαλλιών σας. Καθίσαμε στα θρανία, λοιπόν, για άλλη μια φορά προκειμένου να έχουμε εξειδικευμένη γνώση γύρω από τα προϊόντα που έχουμε στα ράφια των καλλυντικών. Ιδιαίτερη βάση δόθηκε στην κατάρτιση γύρω από την επιλογή κατάλληλης βαφής ανάλογα με τον τύπο μαλλιών. Η εταιρεία L’OREAL παρουσίασε και το λανσάρισμα της νέας επαναστατικής βαφής OLIA, της πρώτης μόνιμης βαφής μαλλιών με τη δύναμη ελαίου. Σας περιμένουμε, λοιπόν, στα καταστήματά μας για να σας βοηθήσουμε να επιλέξετε το νέο σας Look!

ελληνική εταιρεία Rolopack ABEE παράγει στην Ελλάδα με μείγμα βασισμένο σε παρθένο πολυαιθυλένιο (HD) τις νέες σακούλες απορριμμάτων Χαλκιαδάκης. Σας προσφέρουμε 3 κωδικούς: σακούλα mini, μεσαία και μεγάλη έτσι ώστε να έχετε την οικονομικότερη λύση για τη χρήση σακούλας απορριμμάτων σε μία εποχή που πρέπει να κάνουμε οικονομία στα πάντα, όχι όμως και στην ποιότητα των προϊόντων μας…

Γλυκές παραδοσιακές λιχουδιές

Σ

το ευρύτερο πλαίσιο στήριξης της ελληνικής παραγωγής, ερχόμαστε με προτάσεις για να «γλυκαθείτε» με παραδοσιακά ελληνικά ζαχαρώδη. Έτσι φέραμε σε επιλεγμένα καταστήματά μας αυθεντικό λουκούμι και χαλβαδόπιτες από τη βιοτεχνία ΚΟΡΡΕ της Σύρου, μία μεγάλη ποικιλία από κρητικά μαντολάτα και παστέλια με την επωνυμία ΟΡΕΙΝΟ και τέλος χαρουπόμελο από το Ρέθυμνο για υγιεινά γλυκά και σάλτσες, που εκτός από γεύση συνδυάζουν

τις ευεργετικές ιδιότητες του χαρουπιού – ενός κρητικού καρπού πλούσιου σε ασβέστιο, υδατάνθρακες, φώσφορο και βιταμίνες Α και Β.

◗◗

7

◗

N Φωτογραφήματα ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Τυχερός όποιος μπορέσει να χωθεί μέσα σε τούτη την ξέμακρη θάλασσα και να κολυμπήσει καταμόναχος, κοιτάζοντας το απέραντο πέλαγος. Τα νερά δεν είναι απλώς καθαρά, είναι διάφανα, λες και πλάστηκαν από κρύσταλλο ακριβό...

ΣΑΜΩΝΕΙΟΝ ΑΚΡΩΤΗΡΙ: Όταν ο Ισίδωρος συγκατοίκησε με την Αθηνά... Το είχαν συνήθεια οι Έλληνες από τότε που κατοίκησαν σε τούτο το κομμάτι της γης και γίνηκαν ένα μαζί του: τους πιο ωραίους τόπους τους αφιέρωναν στους θεούς. Άλλοτε πάνω στα βουνά, άλλοτε στα δάση, άλλοτε στα ακρωτήρια και στους μυχούς, εκεί που σμίγουν οι στεριές με τις θάλασσες. Τέρπονταν οι αθάνατοι, χόρταιναν τα μάτια τους ομορφιά, χόρταιναν οι καρδιές τους γαλήνη, καμάρωναν τον όμορφο τόπο που διάλεξαν για να κατοικήσουν και τον ονόμασαν Ελλάδα. Μαζί τους γεύονταν κι οι προσκυνητές το θεϊκό γλυκασμό, μέρωναν οι ανθρώπινες ψυχές, κουβαλούσαν πότε σφάγια για τις θυσίες τις αιματηρές, πότε άρτους σε σχήμα σφαγίων για τις αναίμακτες, πότε τραγούδια και ύμνους, αποστάγματα ψυχής κι εκείνα. Σε τούτο το ακρογώνι της Κρήτης, στο Σαμώνειον ακρωτήριο, λίγο πιο κει από το φοινικοδάσος του Βάι, έχτισαν οι Ετεοκρήτες των κλασικών χρόνων το ναό της Αθηνάς· η πολυμήχανη θεά, τυπικά κόρη μόνο του Δία, αλλά ουσιαστικά και θυγατέρα της πάνσοφης Μήτιδας, διαφέντευε τους θαλασσινούς δρόμους της Ανατολής, απολάμβανε το πρώτο φως που κι εκείνο ανεμπόδιστα διάβαινε την πλατιά θάλασσα κι έφτανε ως εδώ. Σήμερα δεν υπάρχει ναός της Αθηνάς. Βούλιαξαν οι πέτρες, χάθηκαν τα αγάλματα, σβήστηκαν οι επιγραφές, βούλιαξε κι η μνήμη καθώς ο τόπος περνούσε σταδιακά από τη δικαιοδοσία του Δία στην πίστη του Χριστού. Μέχρι που ήρθε ένας χριστιανός Άγιος να κατοικήσει δίπλα στην Αθηνά και να προσδώσει καινούργια ιερότητα στον τόπο. Το όνομά του Ισίδωρος, Ανατολίτης κι εκείνος, από την άκρα της Αιγύπτου, ερημίτης φημισμένος. Είχε ζήσει στα ασκηταριά του Πηλούσιου, κοντά στο σημερινό Πορτ Σάιδ κι είχε γράψει αμέτρητες επιστολές ερμηνεύοντας τον Θείο Λόγο. Κανείς δεν ξέρει γιατί τον διάλεξαν οι Στειακοί τούτον τον Αιγυπτιώτη ασκητή για να του αφιερώσουν τον τόπο. Ίσως για να θυμούνται πως από κει περνούσαν κάποτε οι ορθάνοιχτοι δρόμοι της Ανατολής, πως ο απηλιώτης ο άνεμος έφερνε πάντα μηνύματα από την άλλη άκρα της θάλασσας. Ο Πηλουσιώτης Ισίδωρος έδωσε καινούργιο νόημα στη λατρεία των νεότερων Ετεοκρητών. Αλλά και καινούργιο όνομα στο ακρωτήρι· το δικό του. Το άκρο της Σαμωνείου Αθηνάς έγινε άκρο του Ισίδωρου. Κάβο Σίδερο, δηλαδή! Φαίνεται πως αρχικά, σε άγνωστο χρόνο, δημιουργήθηκε εδώ μια σκήτη, ένα ερημητήριο. Κάποιοι άγνωστοι αναχωρητές διάλεξαν τους τόπους της Αθηνάς ως τόπους άσκησης και προσευχής, ρίζωσαν στο βράχο και οικοδόμησαν έναν μικρούλη ναό. Η σκήτη εξελίχτηκε σε μικρό μοναστήρι, μεγάλωσε ο ναός, άνθρωποι έζησαν και πέθαναν εδώ, στην ερημιά του φωτός και του ανέμου. Κάθε Φλεβάρη μαζεύονται πάλι οι Στειακοί προσκυνητές, χορταίνουν κι εκείνοι την ομορφιά του κόσμου σ' αυτό το μοναδικό σταυροδρόμι των ανέμων. Κι ύστερα ξεχύνονται στα πλάγια για να μαζέψουν χορταρικά κι αγριαγκινάρες. Μόνο τότε ανοίγει διάπλατα ο κλειστός δρόμος που οδηγεί στον ιερό τόπο του Σαλμωνείου (είναι στρατιωτική περιοχή). Κάθε καλοκαίρι χάνεται το λιγοστό πράσινο, κιτρινίζει ο τόπος, ξεραίνεται η βλάστηση, ψήνεται ακόμη και το χώμα στον ήλιο. Τυχερός όποιος μπορέσει να χωθεί μέσα σε τούτη την ξέμακρη θάλασσα και να κολυμπήσει καταμόναχος, κοιτάζοντας το απέραντο πέλαγος. Τα νερά δεν είναι απλώς καθαρά, είναι διάφανα, λες και πλάστηκαν από κρύσταλλο ακριβό. Αν χωθείς μέσα τους θα νιώσεις τη δροσιά να σε τυλίγει. Κι αν είσαι από κείνους που γυρεύουν τα κρυμμένα μυστικά των ιερών τόπων δεν θα ακούσεις μόνο τον παφλασμό των κυμάτων. Μπορεί να φτάσουν στ' αυτιά σου ακόμη και τ' αφανέρωτα. Οι σκόρπιες νότες από τον ύμνο που αναπέμπουν οι αιώνες στο φως.

8

◗ 9

N

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ΣΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΚΡΗΤΙΚΟ ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Αντανάκλαση ενός άυλου κόσμου Ηγουμένη σ' ένα από τα μεγαλύτερα προσκυνήματα του ελληνικού καλοκαιριού, της Αγίας Μαρίνας, στη Βόνη της Κρήτης. Κάποτε την έλεγαν Κυριακή. Κάποτε... Μέχρι που πέρασε την πόρτα του μοναστηριού. Μετά έγινε κι εκείνη Μαρίνα, σαν την μεγάλη οικοδέσποινά της. Είχε έρθει από τα καμένα χωριά της Βιάννου, μόλις λίγα χρόνια μετά τη συμφορά που προκάλεσε στον άγιο εκείνο τόπο η γερμανική λαίλαπα. Την πρόλαβα λίγα χρόνια πριν από το μεγάλο ταξίδι της. Ήταν καλοκαίρι ακόμη και το ξακουσμένο προσκύνημα της Βόνης δεν είχε ησυχάσει ούτε στιγμή από το πολύβουο πλήθος που συρρέει κάθε χρόνο ζητώντας μερίδιο στην ελπίδα. Την είδα να περπατά στο μοναστήρι, δηλαδή στο δικό της σπιτικό. Γιατί, σπίτι της ήταν η Αγιά Μαρίνα. Εξήντα χρόνια είχαν περάσει από τότε που έφτανε ως εκεί καθισμένη σε αναπηρικό καροτσάκι. Και, σαν βρήκε τη γιατρειά, δεν κούνησε ούτε ρούπι από το αγιοτόπι της Βόνης· έμεινε για πάντα εκεί, ρίζωσε.

Ηλίανθοι, λιοτρόπια ή, απλώς, ήλιοι! Περνώντας από έναν όμορφο αυλόγυρο κρητικού σπιτιού θαμπώθηκα από το λαμπερό κίτρινο χρώμα. Ηλίανθοι, λιοτρόπια ή, απλώς, ήλιοι! Δεν ξέρω αν καλλιεργήθηκε ποτέ συστηματικά στην Κρήτη ο ηλίανθος. Σε άλλες περιοχές του κόσμου, εκεί που δεν ευδοκίμησε ποτέ η ελιά, οι άνθρωποι βασίστηκαν στον ελαιοδότη καρπό του για να εξασφαλίσουν λάδι και πλούτο. Όσοι έτυχε να βρεθούν σε καλλιέργειες ηλίανθων έχουν να λένε για εκείνες τις απέραντες κίτρινες θάλασσες που φτάνουν ως εκεί που φτάνει το βλέμμα. Στην Κρήτη, τον τόπο του ευλογημένου καρπού της ελιάς, δεν χρειαστήκαμε ποτέ ούτε ηλιέλαιο, ούτε κανένα άλλο σπορέλαιο. Το φυτό, όμως, το αγαπήσαμε. Και το αγαπήσαμε για την ομορφιά του! Μας αρέσει που καλημερίζει τον ήλιο, που τον κοιτάζει κατάματα, που τον ακολουθεί ως τη δύση του. Το φυτέψαμε στις άκρες των κήπων και στις αυλές των σπιτιών. Έτσι απλά γιατί θέλομε να δώσομε περισσότερο χρώμα στα καλοκαίρια μας!

Μας αρέσει που καλημερίζει τον ήλιο, που τον κοιτάζει κατάματα, που τον ακολουθεί ως τη δύση του.

10

Την ακολούθησα στον πρωινό περίπατό της. Πέρασε τον περίβολο, κατέβηκε τα σκαλοπάτια, μπήκε στο ναό. Ζήτησα την άδεια να τη φωτογραφίσω και δεν αρνήθηκε. Αλλά και δεν πόζαρε. Απλώς αρκέστηκε να κοιτάζει πότεπότε προς το μέρος μου, σχεδόν αδιάφορα. Κι όσο ένιωθε το φακό να προσπαθεί να παγώσει το χρόνο, δεν χαμογέλασε καθόλου. Ίσως επειδή είχε αφεθεί κι εκείνη στο παιγνίδι του χρόνου, ίσως επειδή προτιμούσε να χαμογελά στους ανθρώπους, όχι στις μηχανές. Πάτησα κάμποσες φορές το κλείστρο της μηχανής. Δεν ήταν μόνο μια μορφή σκαμμένη από ρυτίδες, ούτε ένα βλέμμα που δεν είχε γεράσει, λες και αντιστεκόταν στο γήρας. Ήταν η σύνοψη μιας ζωής, μάλλον και μιας ολόκληρης εποχής. Αλλά και η σύνοψη μιας υπερκόσμιας γαλήνης, μοναδικής, που νόμιζες πως την είχε δανειστεί από κάποια εικόνα βυζαντινή, ίσως από κάποιο έργο του Θεοφάνη. Λένε πως η μορφή, ο έξω κόσμος του ανθρώπου, ο υλικός, δεν είναι τίποτα περισσότερο από αντανάκλαση του μέσα. Του άυλου. Το σκέφτηκα πολλές φορές εκείνη τη μέρα· κάθε που πατούσα το κλείστρο της φωτογραφικής μηχανής...

◗

N

ΥΠΕΡ

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ένας αετός με σπασμένα φτερά (κι ένας πολυτάλαντος καλλιτέχνης) Κι όμως! Υπάρχουν αετοί που μπορούν να πετούν και με σπασμένα φτερά! Να δίνουν μάχες και να τις κερδίζουν. Να κατανικούν ακόμη και τη μάστιγα της λέπρας και να ξαναβγαίνουν στη ζωή πιο δυνατοί από πριν. Αυτόν τον ωραίο συμβολισμό, του αετού με το σπασμένο ζερβό φτερό, βρήκε ο πολυτάλαντος Μανώλης Χαρούλης για να τιμήσει τον φίλο και συνονόματό του Μανώλη Φουντουλάκη από την Ελούντα. Το γύψινο πρόπλασμα θα "ντυθεί" με ανοξείδωτο χάλυβα, θα αφαιρεθεί ο γύψος για να μείνει μόνο του το αστραφτερό μέταλλο και να αντανακλά τις ακτίνες του ήλιου. Ο Φουντουλάκης προσβλήθηκε νέος από τη λέπρα και γνώρισε την απομόνωση στα κολαστήρια που κάποιοι τα βάφτισαν αποξαρχής νοσοκομεία (χωρίς να ντρέπονται!). Πάλεψε σαν αετός στη θύελλα, πάλεψε με σπασμένα φτερά. Και νίκησε! Πέθανε το 2010 σε πολύ προχωρημένη ηλικία. Και από άλλη αιτία. Ο καλλιτέχνης του Μεραμπέλου, ο Χαρούλης (ο πολυτεχνίτης που φτιάχνει με πιτηδιοσύνη ό,τι δουν τα μάτια του κι ό,τι σοφιστεί η γόνιμη φαντασία του) ετοιμάζει κιόλας τον ατσάλινο αετό. Ίσως για να θυμίζει την ατσάλινη θέληση του νικητή. Και να δίνει μαθήματα σε όλους μας. Κανένας αγώνας δεν πάει χαμένος. Αρκεί να έχει κανείς τη δύναμη να παλεύει. Ακόμη και με σπασμένα φτερά!

Πολυτεχνίτης που φτιάχνει με πιτηδιοσύνη ό,τι δουν τα μάτια του κι ό,τι φανταστεί η γόνιμη φαντασία του.

◗ Το χρώμα του καλοκαιριού (ομορφιά στα ανθρώπινα μέτρα) Αν ήταν να διαλέξω ένα χρώμα για το ελληνικό καλοκαίρι θα δυσκολευόμουν πολύ. Θα ταλαντευόμουν ανάμεσα στο λευκό του ασβέστη και το γαλάζιο τ' ουρανού. Αν ήταν να διαλέξω το χρώμα της μνήμης θα διάλεγα τις λουλουδιασμένες αυλές των χωριάτικων σπιτιών. Λευκά και κόκκινα γεράνια, κίτρινοι και πορφυροί κατιφέδες, πράσινοι βασιλικοί, ντάλιες, ρόδα λοήσιμα και πολύχρωμα. Και στην άκρη, το δέντρο του σπιτιού, ρογδιά, λεμονιά, πιπεριά, μουσμουλιά. Χρώμα και φως συνοδοιπόροι σ' ένα ταξίδι που δεν ξέρεις από πότε έχει αρχίσει. Στάθηκα απέναντι στο μεσαρίτικο μονώροφο σπίτι προσπαθώντας να διαβάσω το τοπίο. Κι είδα το ανθρώπινο μέτρο να γίνεται κανόνας ζωής. Ύβρις καμιά! Αρμονία μόνο. Ο δομημένος χώρος στα μέτρα του ανθρώπου. Οι ακτίνες του ήλιου που έπεφταν κάθετα στους τοίχους έκαναν τα στρώσεις του ασβέστη να μοιάζουν με επάλληλες επιστρώσεις του χρόνου! Λένε πως το καταμεσήμερο δεν είναι η καλύτερη ώρα για φωτογράφιση. Κι όμως... Οι κανόνες υπάρχουν για να μπορούμε να ανακαλύπτομε τις εξαιρέσεις τους!

◗

13

ΕΝΑ ΣΥΝΑΡΠΑΣΤΙΚΟ ΤΑΞΙΔΙ

στην τέχνη της αρτοποίησης Είναι γνωστή σε όλους η δέσμευση και αφοσίωση των Super Market ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣ στην ποιότητα και την ασφάλεια των προϊόντων που διακινούνται στα καταστήματά μας. Στο πλαίσιο αυτό αξιοποιούμε κάθε ευκαιρία επαφής και αξιολόγησης της παραγωγικής διαδικασίας εταιρειών που παράγουν προϊόντα και επιλέγετε καθημερινά από τα ράφια των καταστημάτων μας, ειδικά όταν πρόκειται για προϊόντα διατροφής.

Εκπλήξεις και δώρα!

Σ

τα super market Χαλκιαδάκης, μας αρέσει να φροντίζουμε έμπρακτα τους πελάτες μας και να βρισκόμαστε κοντά τους κάθε στιγμή με ευχάριστες εκπλήξεις και δώρα! Έτσι, φροντίσαμε για την ομορφιά σας μοιράζοντας από την εταιρία Rilken τις βαφές Silken Color μιας ολόκληρης χρονιάς σε 30 τυχερές, και από την εταιρία Illy προσφέραμε δώρο την μηχανή Francis Francis x7,1 Iperespresso Illy στους πελάτες μας με την αγορά 10 συσκευασιών IperespressoIlly!

Εμείς στην "Χαλκιαδάκης Α.Ε." παρακολουθούμε στενά τις προσπάθειες των συμπατριωτών μας, των Κρητικών, ξέρουμε την αγωνία και τον αγώνα τους και προσπαθούμε να στεκόμαστε δίπλα τους.

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Αυτό το

σταφύλι έχει τη βιογραφία του...

Φ

A

ποδεχθήκαμε, λοιπόν, με ιδιαίτερη ικανοποίηση την πρόσκληση από την‘Αρτοβιομηχανία Καραμολέγκος Α.Ε. για επίσκεψη και ξενάγηση στις εγκαταστάσεις και στους χώρους παραγωγής και διακίνησης αυτών των τόσο σημαντικών για τη διατροφή μας προϊόντων. Η επίσκεψη πραγματοποιήθηκε την Παρασκευή 12 Ιουλίου και συμμετείχαν η κυρία Χριστίνα Χαλκιαδάκη, Υπεύθυνη Ποιότητας των Super Market ‘ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣ’, ο κύριος Δημήτρης Βατσιθιανός, Εμπορικός Διευθυντής, και ο κύριος Μιχάλης Κουκουβάς, Διευθυντής Πωλήσεων. Η ξενάγηση στους χώρους παραγωγής και διακίνησης της Αρτοβιομηχανίας Καραμολέγκος Α.Ε. έγινε από τον Διευθύνοντα Σύμβουλο, κύριο Μανώλη Καραμολέγκο, και τον Εμπορικό Διευθυντή της εταιρίας, κύριο Νίκο Βολάκη. Γνωρίζοντας ‘από πρώτο χέρι’ την ηγετική θέση της Αρτοβιομηχανίας Καραμολέγκος Α.Ε. στην κατηγορία του συσκευασμένου άρτου, περιμέναμε να δούμε ένα άρτια εξοπλισμένο εργοστάσιο, με αυστηρές προδιαγραφές Ποιότητας και Ασφάλειας και να συναντήσουμε ανθρώπους με γνώση και εξειδίκευση στο ψωμί, η συγκεκριμένη εμπειρία, όμως, πραγματικά ξεπέρασε τις προσδοκίες μας! Ο μηχανολογικός εξοπλισμός δεν είναι απλά άρτιος, είναι εντυπωσιακός, και ενώ μιλάμε για προηγμένη τεχνολογικά παραγωγική διαδικασία, ο σεβασμός στο ψωμί και στην τέχνη της αρτοποίησης είναι απαράμιλλος. Εκείνο που μας εξέπληξε είναι το τέλειο πάντρεμα των πιο σύγχρονων μεθόδων παραγωγής με την παράδοση της αρτοποιίας για τη δημιουργία ενός τόσο ‘σημερινού’ είδους διατροφής όπως είναι το συσκευασμένο ψωμί, χωρίς όμως να χάνεται το αξιακό υπόβαθρο που έχει το συγκεκριμένο είδος διατροφής για τον Έλληνα. Χαρακτηριστικά θα αναφέρουμε ότι η Αρτοβιομηχανία Καραμολέγκος Α.Ε. είναι η μόνη στην Ελλάδα και από τις λίγες στην Ευρώπη που διαθέτει εγκατάσταση παραγωγής δικού της φυσικού προζυμιού με παραγωγική δυνατότητα 12 τόνων φυσικού προζυμιού ημερησίως. Από την άλλη η νέα, υπερσύγχρονη γραμμή παραγωγής συσκευασμένου άρτου

16

σε φέτες που εγκαινιάστηκε μόλις τον περασμένο Μάιο εξασφαλίζει ότι από την ανάμιξη των πρώτων υλών μέχρι και το τελικό στάδιο της συσκευασίας των προϊόντων δεν παρεμβάλλεται ανθρώπινο χέρι, γεγονός που διασφαλίζει στο μέγιστο δυνατό βαθμό ότι κάθε προϊόν που φέρει το σήμα της Αρτοβιομηχανίας Καραμολέγκος Α.Ε. παράγεται με τα υψηλότερα δυνατά επίπεδα Ποιότητας και Ασφάλειας. Παρ’ όλα αυτά, ο ανθρώπινος παράγοντας στην εταιρία παραμένει το πιο σημαντικό περιουσιακό της στοιχείο. Δεν είναι μόνο η εξειδικευμένη γνώση και εμπειρία εκείνο που εντυπωσιάζει, είναι το μεράκι και το πάθος όλων των ανθρώπων της εταιρίας και το υψηλό επίπεδο ευθύνης γι’ αυτό που κάνουν κάθε μέρα, καθώς και η δέσμευσή τους απέναντι στις ανάγκες του σύγχρονου καταναλωτή για διατροφή με αξία, ενδιαφέρον και… οικονομία. Τελειώνοντας, αξίζει να αναφερθούμε και στο πώς αυτά τα προϊόντα φθάνουν καθημερινά στα ράφια των καταστημάτων μας και από εκεί στον τελικό μας καταναλωτή, δηλαδή εσάς! Για το ψωμί, η ταχύτητα διακίνησης είναι πολύ σημαντική και στην Αρτοβιομηχανία Καραμολέγκος το γνωρίζουν πολύ καλά αυτό. Γι’ αυτό και έχουν επενδύσει στο μεγαλύτερο ιδιόκτητο στόλο φορτηγών διανομής που εξασφαλίζει ότι το ψωμί που παράγεται κάθε μέρα θα φθάνει κάθε μέρα στο ράφι του αγαπημένου σας Super market. Τίποτα δεν είναι τυχαίο και εμείς στα Super Market ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣ το ξέρουμε πολύ καλά, γι’ αυτό και στηρίζουμε ◗◗ τις αξιόλογες προσπάθειες από τις αμιγώς ελληνικές εταιρίες, καθώς αποτελούμε κι εμείς μέρος αυτής της προσπάθειας. Θα συνεχίσουμε, λοιπόν, με τη δράση μας να εμπνέουμε αλλά και να εμπνεόμαστε από τις επιχειρηματικές πρωτοβουλίες ελληνικών επιχειρήσεων και όλοι μαζί θα συνεχίσουμε να μοιραζόμαστε το πάθος και το όραμα για πλήρη ικανοποίηση του καταναλωτή που επισκέπτεται καθημερινά τα καταστήματά μας για τις αγορές του.

ροντίσαμε να βρεθούμε κοντά σας με πασχαλινές προσφορές ώστε να γεμίσει και φέτος το γιορτινό τραπέζι, μοιράζοντας επιπλέον 3000 ευρώ σε δωροεπιταγές αγοράζοντας Lurpak, Sanitas και Johnson & Johnson αξίας 1000 ευρώ αντίστοιχα από κάθε εταιρία, και κληρώθηκαν 70 πακέτα προϊόντων προσωπικής και οικιακής φροντίδας σε 70 τυχερούς κάτοχους της κάρτας Xtra Προνομίων Χαλκιαδάκης!

Τ

ο τελευταίο διάστημα ακόμα μοιράστηκαν 1500 ευρώ σε δωροεπιταγές από την εταιρία Le petit Marseillais, 1000 ευρώ από την εταιρία Johnson & Johnson, 1000 ευρώ από την εταιρία Durex και 1500 ευρώ από το Nivea for Men, ενώ 150 τυχεροί που χρησιμοποίησαν την κάρτα Xtra Προνομίων Χαλκιαδάκης στις αγορές τους κληρώθηκαν και κέρδισαν 150 δωροεπιταγές αξίας 20 ευρώ για τις αγορές τους στα κρεοπωλεία των καταστημάτων μας!

Οι ευχάριστες εκπλήξεις για τους πελάτες μας συνεχίζονται και ακόμα περισσότερο όσο χρησιμοποιούν την κάρτα Xtra Προνομίων Χαλκιαδάκης!

Η γη ήταν πάντα η μεγάλη δύναμη του τόπου μας! Σ' αυτήν στηριζόταν ένα μεγάλο κομμάτι της οικονομίας της, σ' αυτήν βασίστηκε και το περίφημο κρητικό διατροφικό πρότυπο, φημισμένο σήμερα σ' ολόκληρο τον κόσμο.

E

μείς στην "Χαλκιαδάκης Α.Ε." παρακολουθούμε στενά τις προσπάθειες των συμπατριωτών μας, των Κρητικών, ξέρουμε την αγωνία και τον αγώνα τους και προσπαθούμε να στεκόμαστε δίπλα τους. Τα προϊόντα που παράγονται στο νησί μας είναι μοναδικά σε ποιότητα. Γι' αυτό και ήταν πάντα περιζήτητα στις διεθνείς αγορές. Οι συνθήκες καλλιέργειας είναι ιδανικές. Πλούσια η γη, υπέροχο το κλίμα και το μικροκλίμα, πολύτιμη η εμπειρία των ανθρώπων. Ελαιόλαδο, κρασί, κηπευτικά, φρούτα... Όλα υπέροχα! Από τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας της, η "Χαλκιαδάκης ΑΕ" φρόντισε να αναπτύξει ένα εκτεταμένο δίκτυο συνεργατών από την μιαν άκρη του νησιού ως την άλλη. Μ' αυτόν τον τρόπο πετύχαμε ένα διπλό στόχο. Αφ' ενός στηρίζουμε την αγροτική μας παραγωγή και δίνουμε την ευκαιρία στους ποιοτικούς παραγωγούς να διαθέσουν τα προϊόντα τους στην αγορά. Αφ' ετέρου προσφέρουμε στους καταναλωτές ό,τι καλύτερο παράγει αυτός ο τόπος. Και μάλιστα, με τα πιο αυστηρά ποιοτικά κριτήρια, παρακολουθώντας τη "βιογραφία" των προϊόντων. Με την επιστημονική συνεργασία της MODUS DCS, που έχει σχεδιάσει το πρόγραμμα ελέγχου ποιότητας και έχει την επιστημονική ευθύνη της εφαρμογής του, μπορούμε να ξέρουμε τα πάντα ακόμη και για το τελευταίο οπωρικό και το τελευταίο λαχανικό που φτάνει στο τραπέζι του καταναλωτή. Ξέρουμε το χωράφι στο οποίο καλλιεργήθηκε, παρακολουθούμε την ανάπτυξη, την ωρίμανση, την κοπή, τη μεταφορά, τις καλλιεργητικές τεχνικές, τις γνωματεύσεις των γεωπόνων. Έτσι γιατί δεν έχουν μόνον οι άνθρωποι "βιογραφίες". Έχουν και τα προϊόντα που επιλέγουμε για τα ράφια μας.

17

Οι θερίστρες!

⌨ Μια φωτογραφία - ένα ποίημα

Με του καιρού το γύρισμα τ’ όνειρο θ’ αληθέψει: Στις καλαμιές, απόγυρτες απ’ τα βαριά τα στάχυα, νεράιδες ασπρομάντιλες διαβαίνουν οι θερίστρες. Τ’ ανάλαφρα ασπρομάντιλα, σφιγμένα με τα δόντια, φυλαχτικά απ’ το λιόκαμα τις όψες αποκρύβουν

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

και δείχνουν τα ματόφρυδα, κοράκια μες στο χιόνι. Πίσω απ’ το διάβα τους στρωτά χειρόβολα τα στάχυα χαράζουν στράτα απάτητη στον ήλιο και στ’ αγέρι. Για τις βαρύτερες δουλειές άξια τ’ αντρίκια χέρια στρίβουν κλωνάρια κοτσικιάς και ζώνουν τα δεμάτια. Γ. Δροσίνης

Στις καλαμιές, απόγυρτες απ’ τα βαριά τα στάχυα, νεράιδες ασπρομάντιλες διαβαίνουν οι θερίστρες.

18

◗◗ 19

⌨

ΥΠΕΡ

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

◗◗

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Όποιος φέρνει τη θάλασσα στην αγκαλιά του είναι σα να μην υποφέρει από βάρος

Η πάντων και πασών Ελληνίς η θάλασσα! Τόσο το θέρος, τόσα τα πουλιά, και σε μέγα βάθος Η πάντων και πασών Ελληνίς η θάλασσα. Οδυσσέας Ελύτης

Όποιος φέρνει τη θάλασσα στην αγκαλιά του... Όποιος φέρνει τη θάλασσα στην αγκαλιά του Είναι σα να μην υποφέρει από βάρος Είναι σα να μη ντρέπεται που πηγαίνει με τον αγέρα Είναι σα να κρατάει ολάκερη τη γη μέσα στο βλέμμα Να τραγουδάει μέσα στη νύχτα Και να του γίνεται η νύχτα μητέρα Να τραγουδάει μέσα στον ήλιο […] Γιώργος Σαραντάρης

20

21

⌨

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013 Κάποτε σ' αυτό τοΥΠΕΡ ψωμί χαρούμενο το σιτάρι ανέμιζε!

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Κάποτε σ’ αυτό το ψωμί χαρούμενο το σιτάρι ανέμιζε. Ο άνθρωπος κομμάτιασε τον ήλιο κι έριξε κάτω τον άνεμο. Ντύλαν Τόμας

Ορθός στο αλώνι στέκεται της γης και το θρινάκι παίζει Ορθός στο αλώνι στέκεται της γης και το θρινάκι παίζει Και στο γιομάτο αγέρα το άχερο χωρίζει απ’ το σιτάρι… Ν. Καζαντζάκης

◗◗

22

23

Το Λιμάνι των Χανίων λουσμένο στο φως του απογεύματος. Και στα χρώματα! Το Τέμενος του Μικρού Χασάν είναι πάντα εκεί, μάρτυρας αληθινός της ιστορίας.

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

⌘

ΓΥΑΛΙ ΤΖΑΜΙΣΙ

Μικρός και ταπεινός φαινόταν στους Οθωμανούς ο μικρός χριστιανικός ναός που ήταν χτισμένος στο χανιώτικο λιμάνι. Κι ένα τέτοιο μικρό κτίσμα δεν μπορούσε να χωρέσει ούτε το μεγαλείο ούτε το κλέος του μικρού (küçük -κιουτσούκ) Χασάν Πασά, του πρώτου Τούρκου φρούραρχου της πόλης.

Καθρεφτίζοντας το μεγαλείο του μικρού Χασάν

Μ

ε τους άλλους ναούς, τα λαμπρά βενετσιάνικα κτήρια των κρητικών πόλεων, τα πράγματα ήταν πιο εύκολα. Έχτιζαν μια κόγχη προς το μέρος της Μέκκας, φύλασσαν εκεί τα ιερά και τα όσια της θρησκείας τους, έχτιζαν ψηλούς μιναρέδες, καθάριζαν τα υπολείμματα της προηγούμενης λατρείας και ετοίμαζαν τον ναό για την υποδοχή της καινούργιας πίστης. Οι Οθωμανοί έδιναν ιδιαίτερη σημασία στην "κάθαρση" του χώρου. Δεν ήταν μόνο που αφαιρούσαν τα ιερά σκεύη και τις εικόνες, που καθάριζαν τους τάφους (συνηθισμένο φαινόμενο να βλέπει κανείς μνήματα μέσα σε χριστιανικούς ναούς), που κάλυπταν τις τοιχογραφίες, που έσβηναν τους χαραγμένους σταυρούς. Δεν τους έφταναν όλα τούτα... Έβαζαν και βαριά μυριστικά να καίνε για μέρες μέσα στους ναούς. Το πιο έντονο απ' αυτά ήταν η κάμφορα. Πίστευαν ότι μ' αυτόν τον τρόπο καθάριζαν ακόμη και τον μολυσμένο αέρα. Τίποτα δεν έπρεπε να μείνει "ακάθαρτο"! Στο τέλος αρωμάτιζαν το χώρο με το κόμμι του στύρακα, αυτού του περίφημου μυριστικού που χρησιμοποιήθηκε κατά καιρούς κι από τους Κρήτες ως θυμίαμα. Έτσι άρχισε μια καινούργια περίοδος για τα παλιά ιερά οικοδομήματα.

⤿ 24

25

ΚΑΘΡΕΦΤΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΜΕΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΜΙΚΡΟΥ ΧΑΣΑΝ

Σ

26

⌘

το μικρό ναό της παραλίας των Χανίων φαίνεται πως δεν χρειάστηκε να κάμουν τίποτε απ' όλα αυτά. Είπαμε, ο παλιός ναός του λιμανιού ήταν μικρός. Μπορεί και να μην καταδεχόταν να διαβεί την πύλη του ο πολύς Κιουτσούκ. Ποιος ξέρει; Ίσως το επίθετο "κιουτσούκ" (μικρός) που συνόδευε το όνομα και τον τίτλο του γινόταν βαρίδι στα πόδια ενός ανθρώπου που είχε κατατάξει τον εαυτό του στη χορεία των μεγάλων εκείνης της εποχής. Ήταν ο πρώτος καιρός μετά την οθωμανική κατάκτηση της Κρήτης, 17ος αιώνας. Ο παλιός ναός κατεδαφίστηκε. Θόλοι, πύλες, όλα σωρός σε μιαν άκρη. Ένας σπουδαίος μεϊμάρης (μάστορας, αρχιτέκτονας) της εποχής ανέλαβε να εκπονήσει το σχέδιο για ένα καινούργιο έργο. Με ψηλό μιναρέ και με θόλους. Να τον έβλεπε όποιος έμπαινε στο λιμάνι και να καταλάβαινε με μια πρώτη ματιά πως βρισκόταν σε πόλη μουσουλμανική. Οι πέτρες από τον κατεδαφισμένο ναό χρησιμοποιήθηκαν για να χτιστεί ο καινούργιος. Ένας ημισφαιρικός τρούλος, έξι μικρότεροι, τόξα, στοές... Ταυτότητα Ανατολής χωρίς άλλο! Αρμένιος λέγεται πως ήταν ο μεϊμάρης. Άλλωστε, Ρωμιοί και Αρμένιοι είχαν διαπρέψει σ' όλα τα μεγάλα έργα της Αυτοκρατορίας. Φαίνεται πως άρεσε πολύ στους Τούρκους το τέμενος του Χασάν. Κι έχτισαν κι άλλο παρόμοιο σ' ένα χωριό του Σελίνου, το Σπανιάκο, για να υποδέχεται όσους εγκατέλειπαν την πατρογονική τους θρησκεία και εξισλαμίζονταν. Πέρασαν τα χρόνια, εδραιώθηκε η οθωμανική κυριαρχία, το περίφημο "Γυαλί Τζαμισί" έγινε ένα από τα στοιχεία ταυτότητας της πόλης για μιαν ολόκληρη εποχή. Έγινε πίνακας, φωτογραφήθηκε, γνώρισε όλα τα μεγάλα γεγονότα, είδε τα πλοία να δένουν, τους αξιωματούχους να φτάνουν, είδε την προσφυγιά, τους νιοφερμένους Χαλικούτηδες της Βεγγάζης. Αλλά, τι κρίμα; Οι πέτρες κι οι τοίχοι δεν έχουν φωνή για ν' αρχίσουν ν' αφηγούνται τι είδαν και τι άκουσαν τόσους αιώνες. Κι όταν άρχισαν να αλλάζουν τα πράγματα και να αχνοφαίνεται η ελπίδα της λεφτεριάς, το τζαμί του Μικρού Χασάν ήταν πάντα εκεί, αστραφτερό δείγμα της ισλαμικής αρχιτεκτονικής. Στεκόταν αγέρωχο στην είσοδο του χανιώτικου λιμανιού για να συμβολίζει όχι μόνο την οθωμανική κυριαρχία, αλλά και τη δύναμη του τόπου να αντιστέκεται. Κάθε κατακτητής αφήνει τα ίχνη του. Κάθε εποχή τα δικά της. Κι είναι μεγαλείο για τον κάθε τόπο να σέβεται την κάθε πτυχή της ιστορίας του, τα δημιουρ-

ΓΥΑΛΙ ΤΖΑΜΙΣΙ Στη θέση του τεμένους βρισκόταν κάποτε ένας μικρός χριστιανικός ναός. Οι Οθωμανοί τον κατεδάφισαν. Μάλλον ήταν λιγοστός ο χώρος και δεν χωρούσε το μεγαλείο του Μικρού Χασάν Πασά.

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

γήματα των προηγούμενων πολιτισμών. Κάποτε που παρατηρούσα επίμονα τα τείχη του Μεγάλου Κάστρου με είχε πλησιάσει ένας γέροντας. Έμενε πάνω στα μπεντένια. "Βενετσιάνικα τείχη", μου είχε πει, "αλλά εσύ που είσαι νέος ακόμη, να ξέρεις. Με τα τίμια χέρια των παππούδων μας είναι χτισμένα. Με αγγαρείες και με βάσανα είναι ποτισμένο το χώμα". Τα θυμάμαι καλά τα λόγια του. Και τα συλλογιέμαι κάθε φορά που βλέπω έργα κατακτητών. Σκέφτομαι πάντα τα "τίμια χέρια" των αγγαρεμένων, κατά πως έλεγε κι ο μπάρμπα Κωνσταντής. Όλων των "αγγαρεμένων" του κόσμου. Το απομεσήμερο που στάθηκα (για μια ακόμη φορά...) απέναντι από το τέμενος κι άφηνα το φακό να θωπεύει τα χρώματα, σκεφτόμουν (για μια ακόμη φορά...) τις απανωτές επιστρώσεις των πολιτισμών που λες και γράφουν τις σελίδες της ιστορίας πάνω στα βράχια, στις πέτρες και στα χώματα. Το Καστέλι, το λιμάνι, ο φάρος, το Γυαλί Τζαμισί... Οι Μινωίτες, οι Μυκηναίοι, οι Έλληνες των κλασικών και των ελληνιστικών χρόνων, οι Ρωμαίοι, οι Βυζαντινοί, οι Τούρκοι... Και, στο τέλος, οι ναύτες των Μεγάλων Δυνάμεων, οι Ναύαρχοι, η πομπή με την ελληνική σημαία, η Ένωση! Πλοιάρια υπόσχονται εκδρομές, υπαίθριοι καλλιτέχνες φτιάχνουν πορτρέτα στο πι και φι, άμαξες κι αμαξάδες επιμένουν να γυρίζουν πίσω το χρόνο, τουρίστες πηγαινοέρχονται. Το Γυαλί Τζαμισί φαίνεται να μετατράπηκε κιόλας, από θρησκευτικό μνημείο που προσπάθησε να στεγάσει το μεγαλείο του Μικρού Χασάν, σε σύμβολο της σύγχρονης τουριστικής εποχής... Υποτάσσεται ο φακός. Από τη μια το βάρος του χρόνου. Το μεγάλο "φορτίο" της ιστορίας. Από την άλλη, οι προκλήσεις ενός υπέροχου απογεύματος. Οι αντανακλάσεις στο μεγάλο καθρέφτη της θάλασσας. Ν. Ψ.

27

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ο Τότε που πρόσφεραν

ψωμί

στη βρύση του χωριού! Γράφει ο Δρ Γ. Ν. ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΙΔΗΣ Τ. Δ/ντής Ερευνών του Κέντρου Ερεύνης Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών

Το ψωμί στην παραδοσιακή κοινωνία δεν αποτελεί μόνο βασικό είδος διατροφής συνυφασμένο με την ίδια τη ζωή, αλλά και πυρήνα αρχέγονων μαγικοθρησκευτικών δοξασιών και λατρευτικών εκδηλώσεων από την πρώιμη αρχαιότητα μέχρι τους νεώτερους χρόνους. Ένα από τα πολλά χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελεί το ψωμί που με μορφή κουλουριών από το πρώτο ζυμωτό της νέας παραγωγής τοποθετούσαν μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του περασμένου αιώνα στη βρύση του χωριού, η οποία είχε κυρίαρχη θέση στη ζωή της παραδοσιακής κοινότητας, κέντρο τέλεσης βασικών πράξεων που θα μπορούσαν να εξασφαλίσουν σε μια κοινωνία την ευημερία της. Η τοποθέτηση του ψωμιού αυτού στη βρύση παραπέμπει στο λατρευτικό νόμιμον των αρχαίων απαρχών, της προσφοράς, δηλαδή, των πρώτων καρπών της γης στους θεούς. Προσφοράς ευχαριστήριας για ό,τι αυτοί έδωσαν, αλλά και προσφοράς ικετήριας για ευόδωση της νέας παραγωγής όπως εκφραζόταν σε τρεις μεγάλες εορτές, στα Θαργήλια, στα Θαλύσια και τα Πυανέψια, με τον Θάργηλον και Θαλύσιον άρτον και με τους Πυάνους (απαρχές οσπρίων ανακατωμένων με κριθάρι) αντίστοιχα. Κύριος σκοπός τους ήταν η ευετηρία (εν+έτος), η καλοχρονιά, στην ευρύτερη έννοια της πλούσιας εσοδείας και της υγείας.

Φωτογραφία αριστερά: Προσφορά ψωμιού - πίτας στη βρύση. Μικρό Σούλι Σερρών (1963).

29

Αριστερά: Το δωδεκανησιακό ψωμί σε σχήμα σταυρού που γίνεται από το πρώτο σιτάρι της χρονιάς. Κάτω: προσφορά ψωμιού στη βρύση. Αγριανή Σερρών (1967).

TΟΤΕ ΠΟΥ ΠΡΟΣΦΕΡΑΝ ΨΩΜΙ ΣΤΗ ΒΡΥΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ

T

ο έθιμο με το κουλούρι στη βρύση επιχωριάζει σε πολλές περιοχές, όπως αναφέρουν ο Νίκος και η Μαρία Ψιλάκη στην μνημειώδη έκδοσή τους «Το Ψωμί των Ελλήνων και γα γλυκίσματα της λαϊκής παράδοσης» (Καρμάνωρ 2001), που μαζί με 450 συνταγές αποτελεί μια πραγματικά «Λαογραφική, γαστρονομική και ιστορική περιδιάβαση με βάση τα ζυμώματα της Κρήτης». Στην Κρήτη ειδικότερα, το έθιμο γινόταν μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του περασμένου αιώνα, παραμένει όμως εναργέστατο στη μνήμη όσων το είχαν βιώσει. Χαρακτηριστική είναι η παρακάτω πρόσφατη (τηλεφωνική) περιγραφή του γνωστού Χανιώτη δασκάλου και λαογράφου Σταμάτη Αποστολάκη, τον οποίο ευχαριστώ και εντεύθεν: «Όταν ζύμωνε η μάνα μου από το πρώτο αλώνεμα και από το πρώτο στάρι που το πηγαίναμε στο μύλο και το αλέθανε, ήκανε

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

και τα κουλούρια των κοπελιώ. Πρώτα όμως απ’ όλα έκανε ένα κουλούρι που το πηγαίναμε στη βρύση. Επειδή ήμουνα πρωτοπαίδι, εμένα έστελνε η μάνα μου στη βρύση και έβαζα το κουλούρι πάνω στην κουτσουνάρα για να δούμε ποιος θα ’ναι ο τυχερός απού θα το βρει. Και εμείς πάλι τα γειτονάκια παρακολουθούσαμε τους φούρνους που καπνίζανε, γιατί κατέχαμε πως θα πάει κουλούρι στη βρύση. Αυτό το θυμούμαι μέχρι το ’57 με ’62, κάπου κει είναι το τελευταίο που θυμούμαι». Σκοπός του εθίμου στον Καμπανό ήταν «να πάει καλά ο χρόνος και όλος ο καρπός να ξοδευτεί για γάμους, βαφτίσια και γλέντια, για χαρούμενη ζωή γενικά», ενώ σύμφωνα με άλλη διήγηση από το Αρχοντικό Πελεκάνου Σελίνου, «το είχαν απαραίτητο όποιος βρει το κουλούρι να το πάρει για να πολυχρονίσει, να ’χει την υγειά ντου αυτός που το έφερε, να κάνει πολύ μαξούλι και να ’ναι χαρούμενος». Σε παλαιότερη καταγραφή του εθίμου από την Μαρία Λιου-

Η προσφορά στη βρύση απηχεί αρχέγονες δοξασίες για αγαθό στοιχειό που ενοικεί στις πηγές ή στα πηγάδια σύμφωνα με γνωστές δημώδεις αντιλήψεις.

◗◗ δάκη (Τοπόλια Χανίων, 1938), το κουλούρι το κρεμούσαν στην κουτσουνάρα που ’τρεχε το νερό «για να τρέξουνε ετσά και τα καλά στο σπίτι». Είναι μια προσδοκία και ευχή που αποτελεί συνήθη ευετηρική έκφραση, βασισμένη σε ομοιοπαθητικό τρόπο σκέψης και δράσης. Σε κάθε περίπτωση πάντως η προσφορά στη βρύση απηχεί αρχέγονες δοξασίες για αγαθό στοιχειό που ενοικεί στις πηγές ή στα πηγάδια σύμφωνα με γνωστές δημώδεις αντιλήψεις. Στις Σέρρες, και συγκεκριμένα στο χωριό Μικρό Σούλι, είχα την ευκαιρία, στο πλαίσιο πολυήμερης επιτόπιας έρευνάς μου, να φωτογραφίσω το έθιμο στον πραγματικό του χώρο και στον εθιμικό του χρόνο τον Ιούλιο του 1963, με την προσφορά στη βρύση του χωριού μιας ειδικά κατασκευασμένης πίτας, που ονομάζουν τζιτζιρόκλικο, δηλαδή του τζίτζικα η κουλούρα (τζίτζικας + κολλίκιον = μικρό κουλούρι). Ευκαιρία φωτογράφησης μου δόθηκε και αργότερα, το 1967, σε ένα άλλο χωριό του ίδιου νομού, την Αγριανή, ενώ σε άλλη καταγραφή, από τη Νιγρίτα “αποκρυπτογραφείται” και το τραγούδι του τζίτζικα: «Θερίζητε, αλουνίζητι/κι μένα κουλικούδι/ κριμάστ’ τι του στην παλιουριά/ να έρτου να του πάρω». Ο τζίτζικας στις παραπάνω περιγραφές είναι προφανές ότι αποτελεί συγκεκριμένη αντιπροσώπευση κάποιας αγαθής και στην περίπτωση αυτή θεότητας της παραγωγής. Σε ορισμένες περιπτώσεις αι απαρχαί έχουν θρησκευτικό χαρακτήρα, περιβεβλημένες με χριστιανικό ένδυμα, χωρίς όμως να εξαλείφεται και το αρχέγονης καταγωγής παράλληλο έθιμο με τη συνακόλουθη δοξασιολογία. Στην Κω π.χ. από το νιο σιτάρι, όταν πρωταλέσουν, ζυμώνουν μια λειτουργιά (πρόσφορο) και την παίρνουν στην εκκλησία για να ευλογήσει ο παπάς τη 30

31

TΟΤΕ ΠΟΥ ΠΡΟΣΦΕΡΑΝ ΨΩΜΙ ΣΤΗ ΒΡΥΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ

Πάνω: Αλώνισμα στον οικισμό Μονή Μαλεβιζίου (2011). Κάτω: Ψωμί σε σχήμα μαργαρίτας που ζυμωνόταν από το πρώτο στάρι της χρονιάς στα χωριά του Αποκόρωνα.

απάντηση δίδει ο Σουηδός θρησκειολόγος Μ. Nilsson, αναφερόμενος σε αρχαίες αγροτικές γιορτές: «Όσο το στάχυ είναι ριζωμένο στη γη, είναι εμπιστευμένο στις δυνάμεις της και δεν πρέπει να το αγγίζει ο άνθρωπος. Όταν θεριστεί, ειδικές τελετουργίες πρέπει να το κάνουν προσιτό σε ανθρώπινη χρήση. Αυτό είναι το νόημα της προσφοράς των πρώτων καρπών. Μ’ αυτές τις τελετές που σημαίνουν τη γέννηση ενός ταμπού, μπλέκονται άλλες που σημαίνουν το πέρασμα της δύναμης της βλάστησης στον άνθρωπο και στην καινούρια σοδειά που θα γίνει από το αποθηκευμένο σιτάρι». Άσχετα όμως με την όποια ερμηνεία, με το ψωμί στη βρύση, επιβεβαιώνεται για μιαν ακόμα φορά ότι σε αρκετά έθιμα της λαϊκής λατρείας επιβιώνουν με ποικίλες εκφάνσεις πανάρχαιες δοξασίες και αρχέγονες τελετουργίες, με αείποτε ζητούμενο την ευετηρία.* X

◗◗ νέα συγκομιδή... Από το νιο κριθάριν, όταν πρωτοζυμώσουν, κάμνουν ένα κουλλουράκι, που παίρνουν στην πηγή και τ’ αφήνουν, για να ’ναι το ψωμί άφθονο και αστείρευτο μέσα στο σπιτικό, όπως το νερό της πηγής...». Ποιο όμως είναι το νόημα των απαρχών, στην περίπτωση εδώ του ψωμιού από το πρώτο σιτάρι της χρονιάς; Ενδιαφέρουσα

32

* Όλα τα εντός εισαγωγικών παραθέματα στο άρθρο αυτό αρύομαι από τη μελέτη μου «Απαρχές (λατρευτικές και ευετήριες) στη Νεοελληνική Εθιμολογία» (Λαογραφία 37, 1993-94, σελ. 61-80). Για πληθώρα απαρχών στην Κρήτη, με φωτογραφική τεκμηρίωση (λάδι, κρασί, γάλα, οπωρικά, μέλι κ.ά.) προσφερομένων σε εκκλησίες, όπως γίνεται με την ευλογία των σταφυλιών στην εορτή της Μεταμορφώσεως, που αποτελεί εκκλησιαστικό και λαϊκό έθιμο, βλ. στη συγγραφή του Νίκου Ψιλάκη «Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη, Έθιμα στον κύκλο του χρόνου» (Καρμάνωρ 2005), μια πολύτιμη κιβωτός της λαϊκής λατρείας στη Μεγαλόνησο.

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

Ο άνθρωπος που κατάφερε να επιζήσει γαζωμένος με σφαίρες γερμανικές! Χαρίλαος Ζερβουδάκης: ο αδιάψευστος μάρτυρας της ναζιστικής θηριωδίας! ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Τον έστησαν στο εκτελεστικό απόσπασμα και τον γάζωσαν με ριπές πολυβόλου. Κατάφερε να γλιτώσει έχοντας ένα μάτι λιγότερο, ένα χέρι σακατεμένο, ένα διαμπερές τραύμα στην ωμοπλάτη και μερικά κόκαλα τσακισμένα από τις σφαίρες. Ήταν παιδί ακόμη, στα 16 του, όταν ένιωσε στο πετσί του τη φρίκη της ναζιστικής θηριωδίας. Και σήμερα, στα 86 του χρόνια, αποτελεί την πιο αδιάψευστη ζωντανή μαρτυρία για τα φρικιαστικά εγκλήματα που διέπραξε η γερμανική βαρβαρότητα στην Ελλάδα. Το όνομά του είναι Χαρίλαος Ζερβουδάκης και κατοικεί στον οικισμό Βαχός της μαρτυρικής Βιάννου, στη νότια Κρήτη. Αριστερά: Ο κ. Χαρίλαος Ζερβουδάκης σε σημερινή φωτογραφία. Δεξιά: Λίγα χρόνια μετά την απελευθέρωση. Εικονίζεται σε πλάγια στάση. Τότε δεν είχε ακόμη γυάλινο μάτι...

34

35

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

Κρητικοί από το Κοντομαρί Χανίων στημένοι μπροστά στο γερμανικό εκτελεστικό απόσπασμα. Με μεγάλη ευκολία ξεπάστρευαν τους Κρητικούς οι Ναζί (από το βιβλίο του Β. Μαθιόπουλου "Εικόνες Κατοχής").

Από τις φωτογραφίες του 1982. Μορφές βγαλμένες από αρχαία τραγωδία οι "χηράδες" της Βιάννου. Ποτισμένες με την πίκρα της αρφάνιας αλλά με την ευγένεια και την αγάπη για ζωή αποτυπωμένη στα βλέμματά τους!

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Χαρίλαος είναι ένας από τους λίγους που κατάφεραν να βγουν ζωντανοί μέσα από τους ανοιχτούς τάφους με τις εκατόμβες των αθώων θυμάτων. Είναι μάλλον αδύνατο να περιγράψει κανείς τις ώρες που έζησε στις 14 του Σεπτέμβρη του 1943, τις εικόνες που έζησαν εκατοντάδες άλλοι συντοπίτες του, όσοι βρέθηκαν αντιμέτωποι με τα εκτελεστικά αποσπάσματα. Ριπές πολυβόλων, κορμιά στοιβαγμένα πάνω από λίμνες αιμάτων, ρόγχοι θανάτου, χαριστικές βολές. Χέρια, πόδια, κεφάλια, όλα ανακατωμένα σαν άχρηστα αντικείμενα. Μάλλον έτσι, σαν άχρηστα αντικείμενα, αντιμετώπισε τις ανθρώπινες ζωές ο γερμανικός ναζιστικός "πολιτισμός".

O

Συνάντησα για πρώτη φορά τον Χαρίλαο το φθινόπωρο του 1982. Νεαρός ερευνητής τότε, προσπαθούσα να συγκεντρώσω τις μαρτυρίες των ανθρώπων που είχαν βιώσει τη ναζιστική λαίλαπα. Με τους φίλους και συνεργάτες Ντένη Αντύπα, Νίκο Παπαθανασίου και Γιώργο Τραχαντζή ετοιμάζαμε ένα ντοκιμαντέρ για το ολοκαύτωμα μιας ολόκληρης επαρχίας. Δυο χρόνια ανεβοκατεβαίναμε με τον Τραχανατζή στη Βιάννο! Το ντοκιμαντέρ ολοκληρώθηκε το φθινόπωρο της επόμενης χρονιάς. Όταν το βλέπω, ακόμη και σήμερα, νιώθω την ίδια βαθιά συγκίνηση, πεισμώνω, με δυσκολία συγκρατώ το δάκρυ· όταν, βέβαια, καταφέρω να το συγκρατήσω. Προβλήθηκε το 1983 στην ΕΡΤ που, χάρη στην πρωτοβουλία άξιων συναδέλφων, προσπαθούσε να καταγράψει και να διασώσει την ιστορική μνήμη.

36

Βιάννος 1982 Ούτε κι εγώ θυμάμαι πόσες φορές βρέθηκα τότε, το 1982 και το 1983, στα βιαννίτικα χωριά. Κρατούσα ημερολόγιο και Κάτω: κατέγραφα... Αμιρά, Κεφαλοβρύσι, Άι ΒαΟ Χαρίλαος σίλης, Βαχός, Κρεβατάς, Συκολόγος, Καστον τόπο λάμι, Μεγάλη Βιάννος, Πεύκος, Πάνω της εκτέλεσης, αγνάντι στο Λιβυκό. Σύμη. Μπήκα στα φιλόξενα σπίτια, στα Εδώ έστησαν καφενεία, πήγαμε με το συνεργείο στους το πρώτο εκτελεστικό τόπους των εκτελέσεων, ακούσαμε το απόσπασμα μοιρολόι των "χηράδων", φωνές σπαρατου Βαχού κτικές. Οι "χηράδες"! Αυτοσχέδιος χορός οι Γερμανοί. αρχαίας τραγωδίας, που δεν ήξερες αν θρηνούσε ή αν έλεγε με μαντινάδες το παράπονό του στον ίδιο τον Θεό: Τίμιε Σταυρωμένε μου, που 'ταν δική σου μέρα και γιάντα δεν την έκοβες του Γερμανού τη χέρα. Αυτές οι γυναίκες, οι χηράδες, είχαν καταφέρει να αναστήσουν τη ζωή μέσα από τα ερείπια των κτηρίων. Κι από τα ερείπια των ψυχών. Κατάφεραν να ξαναχτίσουν τη Βιάννο όπως-όπως. Κι αν δεν ήταν μπορετό να ξαναχτίσουν τα γκρεμισμένα τους όνειρα, τι πείραζε τάχατες; Μεγάλωσαν παιδιά, τα ορφανά τους, κι έδωσαν πάλι ανάσα ζωής στον τόπο. Κανείς ποτέ δεν τις ρώτησε πώς επέζησαν μόνες μέσα σε τόση συμφορά. Ούτε οι θύτες, οι Γερμανοί, ούτε οι δικοί μας! Ξαφνιαζόταν ο επισκέπτης εκείνα τα χρόνια καθώς έβλεπε παντού μαυροφορεμένες γυναίκες. Οι μεσόκοποι κι οι ηλικιωμένοι άνδρες ελάχιστοι. Τους περισσότερους τους είχαν αφανίσει οι Γερμανοί. Αξέχαστη θα μου μείνει η εικόνα των Αμιρών. Περπάτησα τους δρόμους του χωριού παρέα με δυο πονεμένες γυναίκες· τη μια την έλεγαν 37

◗

38

Από τις φωτογραφίες του 1982. Κι άλλες "χηράδες", γυναίκες εκτελεσμένων από τα Αμιρά. Καμιά απ' αυτές δεν είχε θρηνήσει μόνον ένα νεκρό. Η πιο τυχερή είχε θάψει την ίδια μέρα τον άντρα και τον πατέρα της. Η ιστορία της κάθε μιας είναι κι από ένα βιβλίο πόνου, μια μαρτυρία για τον νεο-γερμανικό ναζιστικό "πολιτισμό", που αφάνισε 401 ανθρώπους μέσα σε λίγες ώρες!

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

39

◗

ΥΠΕΡ

Από τις φωτογραφίες του 1982. Κανείς δεν ρώτησε αυτούς τους ανθρώπους πώς μπόρεσαν να θάψουν τόσους νεκρούς, πώς κατάφεραν επιβιώσουν σ' έναν τόπο απορφανισμένο. Κανείς δεν ρώτησε τις γυναίκες πώς κατάφεραν να μεγαλώσουν τα παιδιά τους.

οικόσιτα ζώα, κουβαλούσαν ξύλα για τον χειμώνα. Ήταν ακόμη πρωί όταν ακούστηκε χλαλοή ασταμάτητη και κροταλίσματα των όπλων. Ο γερμανικός στρατός μπούκαρε στη Βιάννο και στα δυτικά χωριά της Ιεράπετρας. Ζητούσε να πάρει εκδίκηση για την ταπείνωση που είχε υποστεί λίγες μέρες πριν, στην περίφημη μάχη της Σύμης. Αντάρτες από τη μια, Γερμανοί από την άλλη. Οι αντάρτες κατάφεραν να ταπεινώσουν τους Γερμανούς. Δυο γειτονιές συνθέτουν τον οικισμό του Βαχού, η πάνω και η κάτω. Η γερμανική έφοδος ξεκίνησε από την κάτω, το Κάτω Χωριό, όπως το λένε οι ντόπιοι. Εκεί ήταν το σπιτικό των Ζερβουδάκηδων. Ο Χαρίλαος ήταν εκείνο το πρωί μαζί με τη μάνα, την αδελφή και τα δυο μικρότερα αγόρια της οικογένειας. Τους άρπαξαν όλους οι Γερμανοί. Τους έβριζαν, τους έσπρωχναν, τους χτυπούσαν· με προτεταμένα τα όπλα τους οδήγησαν λίγο πιο πάνω από τα πρώτα σπίτια της γειτονιάς, δίπλα σε ένα μικρό ποτάμι. Δεν ήταν οι μόνοι που βρέθηκαν εκεί. Κάθε στιγμή έφερναν κι άλλους. Κι είχαν όλοι την ίδια απορία και την ίδια αγωνία ζωγραφισμένη στα μάτια τους. Άκουγαν τους πυροβολισμούς που αντιλαλούσαν στις γύρω πλαγιές και δεν ήξεραν ότι σε καθέναν απ' αυτούς αντιστοιχούσε και μια ανθρώπινη ύπαρξη που τη θέριζε ο νεογερμανικός ναζιστικός πολιτισμός! Δεν χρειάστηκε πολλή ώρα για να αδειάσουν το ένα κομμάτι του Βαχού, το Κάτω Χωριό. Στο Πάνω δεν είχαν φτάσει ακόμη. Κι αφού δεν άφηκαν ούτε σπίτι άψαχτο, ανέβηκαν οι αξιωματούχοι στη ρεματιά, ξεδιάλεξαν τις γυναίκες και τα μικρά παιδιά, τα έβγαλαν στην άκρη. Τα δυο παιδιά του Ζερβουδάκη, τον Χαρίλαο και τον Γιάννη, τα κράτησαν με τους μεγάλους. Δεκάξι Καλιόπη Κρασά, το όνομα της άλλης δεν το θυμάμαι. Μου έδειχναν τα σπίτια. "Αυτή η πόρτα είχε τρεις σταυρούς, δηλαδή τρεις σκοτωμένους, αυτή είχε πέντε, η άλλη τέσσερις, η άλλη δυο". Δεν υπήρχε σπίτι χωρίς εκτελεσμένους. Κανένα σπίτι! Στα πρώτα χρόνια μετά το ολοκαύτωμα, ο αριθμός των θυμάτων δηλωνόταν με μαύρους σταυρούς. Τους ζωγράφιζαν οι γυναίκες έξω από τις πόρτες για να δηλώσουν το πένθος τους με την ψυχρή λογική των αριθμών. Εμείς, πάντως, δεν τους είχαμε προλάβει.

Βαχός 2013 Τη μέρα που ξαναβρέθηκα στο Βαχό, φέτος την άνοιξη, και συνάντησα πάλι τον Χαρίλαο, γινόταν λόγος για τις γερμανικές αποζημιώσεις και το κατοχικό δάνειο που δεν ξεπληρώθηκε ποτέ. Είχα σκοπό να τον ρωτήσω πώς νιώθει όταν ακούει τους Γερμανούς αξιωματούχους να θεωρούν το θέμα "κλεισμένο", μα δεν τον ρώτησα. Ούτε εκείνον, ούτε τη Χρυσή, τη γυναίκα που στέκεται δίπλα του χρόνια και χρόνια, σύζυγος και μητέρα των παιδιών του. Τι θα μπορούσε να απαντήσει ένας άνθρωπος που σημαδεύτηκε από το γερμανικό βόλι κι έμεινε ανάπηρος για όλη την υπόλοιπη ζωή του; Μια απλοϊκή σκέψη, ίσως και παράταιρη, πέρασε από το μυαλό μου: να πάρουν οι πολιτικοί μας τους Γερμανούς επισήμους που επισκέπτονται συχνά την Ελλάδα, να τους φέρουν εδώ, να τους δείξουν το γυάλινο μάτι του Χαρίλαου, το δύσκαμπτο χέρι του, να τους βάλουν να ακούσουν

40

τα σπαρακτικά μοιρολόγια που αφηγούνται με τρόπο μοναδικό τη θηριωδία. Κι ακόμη, να ανοίξουν τους τάφους των εθνομαρτύρων και να τους δείξουν τα κρανία, αυτά που τα έκαμαν κόσκινα με τις σφαίρες οι πρόγονοί τους. Κι αφού τα δουν όλα τούτα, να τους ρωτήσουν: "Γιατί;" Γιατί έμεινε τούτο το έγκλημα ατιμώρητο; Γιατί οι σχεδόν τετρακόσιοι νεκροί παραμένουν αδικαίωτοι; Χιλιάδες είναι τα "γιατί". Κανένα το "διότι". Όλα παραμένουν αναπάντητα. Κάποια απ' αυτά τα ατέλειωτα "γιατί" θα έπρεπε να τα ρωτήσομε κι εμείς όλοι στην πολιτική τάξη που κυβέρνησε τη μετακατοχική Ελλάδα, από τότε μέχρι σήμερα. Γιατί σωπαίνουν όλοι μπροστά στο έγκλημα που συντελέστηκε στη Βιάννο; Και στην Κάντανο, και στο Κομμένο, και στα Καλάβρυτα, και στη Γέργερη, και στο Σοκαρά και σε τόσους άλλους ελληνικούς τόπους; Μπορεί να μην υπάρχουν απαντήσεις. Μπορεί, όμως, να υπάρχει μόνο μία: η νέα τάξη πραγμάτων (ίδια με την παλιά, μην αμφιβάλλετε), δεν σκοτώνει μόνο ανθρώπους. Προσπαθεί να σκοτώσει και τη μνήμη!

Η μάζωξη των μελλοθανάτων Ήταν παιδί στα δεκαέξι του ο Χαρίλαος. Είχε ξημερώσει μια μεγάλη μέρα για την Ορθοδοξία· η μέρα του Σταυρού, δεκατέσσερις είχε ο Σεπτέμβρης. Ανύποπτοι οι Βιαννίτες τρυγούσαν τα τελευταία κρασοστάφυλα της χρονιάς. Άλλοι καταπιάνονταν με τις καθημερινές τους δουλειές στα χωράφια, βοσκούσαν τα

Βαδίζοντας στον ιερό τόπο των Μαρτύρων. Ο Χαρίλαος και η Χρυσή του δίπλα στο ναό, κοντά στο σημείο του μαρτυρίου. Είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς πώς αισθάνεται ένας άνθρωπος όταν περνά από το σημείο της εκτέλεσής του. Όταν ξέρει πως ήταν ο μόνος που γλίτωσε γαζωμένος με σφαίρες.

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο Γερουλάνος α μαύρα χρόνια της Κατοχής ζούσε στη Βιάννο ο γιατρός Γιώργος Παπαμαστοράκης, ο περίφημος "Γερουλάνος" της αντίστασης. Ήταν στρατιωτικός υπεύθυνος του ΕΛΑΣ Ανατολικής Κρήτης. Μορφή ευγενική μα και αγωνιστής αποφασισμένος για όλα. Τον είχα συναντήσει δεκάδες φορές κατά τη δεκαετία του 1980. Γίναμε φίλοι. Ήταν ο άνθρωπος που είχε κληθεί να βοηθήσει τους τραυματίες των Αμιρών, του χωριού με τους 120 σκοτωμένους! Με χίλιες προφυλάξεις έφτασε τη νύχτα στον άλλοτε ακμάζοντα οικισμό. Σαράντα χρόνια μετά κόμπιαζε ακόμη, δεν έβρισκε λόγια να περιγράψει την τραγωδία. Οι μανάδες και οι γυναίκες των τραυματισμένων στέκονταν αμήχανες μπροστά στον επερχόμενο θάνατο. Δεν ήξεραν τι να κάμουν και δεν μπορούσαν να προσφέρουν βοήθεια! Κι οι άλλες, όσες είχαν βυθιστεί στην συμφορά, έπρεπε να βρουν τρόπους να θάψουν τους σκοτωμένους τους. Δεν ήταν εύκολο για ένα απορφανισμένο χωριό να φροντίσει 120 νεκρούς μέσα σε μια μέρα! Πέρασαν τα χρόνια. Τα ρημαγμένα χωριά ξαναχτίστηκαν, ήρθαν καινούργιες ζωές, φύτρωσαν κι άλλα λουλούδια. Αλλά οι πληγές της Βιάννου μένουν ακόμη ανοικτές. Οι άνθρωποι θυμούνται. Ξέρουν καλά πως δεν πρέπει να ξεχάσουν ποτέ!

Τ

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

χρονών το ένα, δεκατεσσάρων το άλλο. Ο Χαρίλαος ψυχανεμίστηκε το κακό, ήξερε πως δεν ήταν για καλό όλα τούτα. Κι άλλο μέλημα δεν είχε παρά το πώς θα καταφέρει να σώσει τον μικρότερο αδερφό του. Φώναξε στους Γερμανούς, ξαναφώναξε, κανείς δεν του έδωσε σημασία. Ήθελε να τους πει ότι ο Γιάννης ήταν ακόμη παιδί κι έπρεπε να τον αφήσουν ελεύθερο. Πάνω στην απελπισία θυμήθηκε μιαν ιταλική λέξη που ήξερε: πίκουλο!

-Αυτός είναι πίκουλο, πρέπει να φύγει. Ένας Γερμανός που τον άκουσε πήγε κοντά, πήρε τον δεκατετράχρονο Γιάννη από το χέρι. Την ίδια στιγμή, όμως, φάνηκε ένας άλλος, αξιωματούχος αυτός. Ήταν αυστηρός, βλοσυρός, γρίβιζε. Έσπρωξε πίσω το παιδί, το ξανάβαλε στο χορό των μελλοθανάτων. Ο Χαρίλαος συνέχισε να κραυγάζει. Μέσα σε λίγα λεπτά είχε περάσει στο περιθώριο η δική του ζωή. Στο τέλος λύγισαν οι Γερμανοί. Άρπαξαν από το μπράτσο τον Γιάννη και τον πέταξαν έξω από την ομάδα των αντρών. Ο Χαρίλαος έμεινε. Περνούσε η ώρα, οι Γερμανοί συνέχιζαν να φέρνουν κι άλλους Βαχουδιανούς. Όποιον κι έβρισκαν, όπου κι αν τον έβρισκαν, τον κουβαλούσαν στην άκρη του ξεροπόταμου. Αξιωματικοί και στρατιώτες πήγαιναν πάνω-κάτω, έτρεχαν σαν αλαφιασμένοι στους δρόμους, έπρεπε να ξεμπερδεύουν γρήγορα με τους Βαχουδιανούς, βιάζονταν· είχαν κι αλλού να πάνε, είχαν κι άλλα εγκλήματα να κάμουν, να ξεπαστρέψουν κι άλλες ζωές! Με προτεταμένα τα όπλα και με αυστηρή φρούρηση (δεν ήθελαν να τους φύγει κανείς), τους πέρασαν όλους από λεπτομερή σωματική έρευνα. Σαν τέλειωσε κι αυτό, τους οδήγησαν λίγο πιο πάνω από το ποταμάκι, δίπλα στην εκκλησία του Χριστού, περίπου στη μέση του χωριού, ανάμεσα στις δυο γειτονιές.

Το μεγαλείο της ζωής! Βουρκώνει ο Χαρίλαος καθώς ξεδιαλύνει το νέφος του χρόνου, ξελαμπικάρει η μνήμη και ξαναζωντανεύουν οι εικόνες στα μάτια του. Καθώς γυρνά πίσω στο χρόνο, αναστενάζει βαθιά. Ήξερε τότε κι εκείνος, όπως όλοι στον Βαχό, ότι είχε στήσει καρτέρι ο θάνατος στο χωριό τους. Το έβλεπαν στα γεμάτα οργή μάτια των δημίων τους. Δεν ήθελαν, όμως, να το πιστέψουν· ακόμη κι ένας μελλοθάνατος μπορεί να ελπίζει στο απρόοπτο, στο θαύμα που μπορεί να γίνει την ύστατη στιγμή και να του σώσει τη ζωή. Προχώρησαν λίγο, ανέβηκαν σ' ένα μικρό πλάτωμα δίπλα στην εκκλησία. Το θέαμα που αντίκρισαν ήταν συγκλονιστικό. Στη μιαν άκρη ήταν στημένα ήδη τα πολυβόλα, όλα σε θέση βολής. Κι οι σκοπευτές ακροβολισμένοι. Όλα έτοιμα! Είναι φορές που ο άνθρωπος στέκει με περιφρόνηση μπροστά στο θάνατο. Κι άλλες που η περιφρόνηση μετουσιώνεται σε πάθος για τη ζωή. Οι αληθινοί ήρωες, όμως, δεν νοιάζονται μόνο για τις δικές τους ζωές, τις ξεγραμμένες. Νοιάζονται και για τις ζωές των άλλων. Τους άλλους σκέφτηκαν και οι μελλοθάνατοι του Βαχού. Τους συγγενείς, τους φίλους, τους συγχωριανούς τους. Την ώρα που έφταναν στον καθορισμένο χώρο, δίπλα στην εκκλησία του Αφέντη Χριστού, κι είδαν τις χαίνουσες κάννες, άρχισαν να φωνάζουν με όση δύναμη τους είχε μείνει. Κραύγαζαν, ούρλιαζαν όλοι μαζί. Μέσα στο πανδαιμόνιο ξεχώ-

42

◗

Από τις φωτογραφίες του 1982. Έβγαλαν τα κρανία από τους μισάνοιχτους τάφους για να τα πλύνουν με κρασί και να τα προσκυνήσουν σαν οστά μαρτύρων. Φωτογράφισα τα πειστήρια του εγκλήματος. Ιδού τι έκαναν οι γερμανικές σφαίρες!

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ριζαν μόνο σκόρπιες λέξεις σαν και τούτες: "Κάνουν εκτελέσεις" "Σκοτώνουν" "Φύγετε μη σαν πιάσουν" "Φύγετε, φύγετε" "Σωθείτε"... Αυτόν τον απλό τρόπο βρήκαν οι μελλοθάνατοι για να ειδοποιήσουν τους κατοίκους του Πάνω Χωριού μια και δεν είχε φτάσει ακόμη ως εκεί η γερμανική επέλαση. Να τρέξουν τουλάχιστον αυτοί, να φύγουν και να γλιτώσουν.

Μπροστά στις κάνες των πολυβόλων Δεν κράτησε πολύ η πρωτόγνωρη και ασυντόνιστη χορωδία. Πέρασαν ελάχιστα δευτερόλεπτα. Και ξαφνικά οι φωνές σταμάτησαν. Τις σκέπασαν οι απανωτές ριπές των πολυβόλων. Κροτάλισαν τα γερμανικά όπλα κι άφησαν απέναντί τους μόνο θερισμένα κορμιά. Λίγα δευτερόλεπτα μετά απλωνόταν παντού μια βαριά σιωπή, θανατερή. Οι δολοφόνοι στέκονταν όρθιοι δίπλα στους νεκρούς. Ποιος ξέρει; Μπορεί και να καμάρωναν για τα έργα των χεριών τους. Η εκτέλεση του Βαχού ήταν από τις πιο βιαστικές που έγιναν ποτέ στην ιστορία. Καμιά τυπολογία σαν κι αυτές που εφάρμοζαν οι Γερμανοί κατακτητές δεν τηρήθηκε. Ούτε καν περίμεναν να στηθούν οι μελλοθάνατοι στη γραμμή, απέναντι από το εκτελεστικό απόσπασμα. Ο Χαρίλαος πιστεύει πως ξαφνιάστηκαν οι Γερμανοί, ίσως και να φοβήθηκαν ακόμη όταν τους άκουσαν όλους μαζί να φωνάζουν. Και γι' αυτό τους πυροβόλησαν αμέσως, την ώρα που βάδιζαν προς τη γραμμή του θανάτου. Σαν το χαλάζι έπεφταν οι σφαίρες. Άλλους τους έβρισκαν στην πλάτη, άλλους στα πλευρά, άλλους στην κοιλιά και στο στέρνο.

“Επί σκοπόν...” (από το βιβλίο του Β. Μαθιόπουλου "Εικόνες Κατοχής").

Ανάμεσα στους σκοτωμένους... Η μαρτυρία του Χαρίλαου συγκλονίζει. Όσο κι αν έχει εξασθενήσει η μνήμη από τα βάσανα μιας ζωής, τον πνίγει το άδικο. Συχνά - πυκνά σκουπίζει το δάκρυ. Δεν είναι και εύκολο να θυμάται κανείς τη στιγμή που μια σφαίρα τρυπούσε διαμπερώς την ωμοπλάτη του. Ούτε τη στιγμή που ένιωθε ένα τσούξιμο στο μάτι κι έχανε το φως του. Γιατί αυτό ακριβώς έπαθε ο Χαρί-

λαος. Η πρώτη σφαίρα τον βρήκε στην ωμοπλάτη την ώρα που βάδιζε προς τη γραμμή του θανάτου και τον έσπρωξε προς τα μπρος. Στροβιλίστηκε, πήγε να πέσει. Αλλά εκείνη ακριβώς τη στιγμή ήρθε μια δεύτερη σφαίρα και τον βρήκε στο κεφάλι. Τρύπησε το κόκαλο δίπλα στο δεξί μάτι. Έπεσε! Το αίμα που έτρεχε από τις πληγές έσμιξε με τα αίματα των άλλων. Μια μικρή λίμνη σχηματίστηκε κάτω από τα πεσμένα κορμιά. Χέρια, πόδια, κεφάλια, όλα ανακατωμένα, σχημάτισαν το βουβό σκηνικό της απόλυτης συμφοράς. Ο Χαρίλαος ένιωθε το σκοτάδι να τον τυλίγει αλλά μπορούσε ν' αντέξει. Το κεφάλι του βρισκόταν ανάμεσα στα πόδια ενός συγχωριανού του, του Ζερβοδημήτρη. Άκουγε πια καθαρά τη μουσική του θανάτου, τους ρόγχους των συγχωριανών του που ξεψυχούσαν ο ένας μετά τον άλλο. Μόνο τρεις καρδιές συνέχιζαν ακόμη να χτυπούν, πληγωμένες κι αυτές. Τρεις απ' όλους κρατιούνταν ακόμη στη ζωή. Ο ένας ήταν ο Χαρίλαος. Ο δεύτερος ήταν ο Ζερβοδημήτρης. Ο τρίτος λεγόταν Αγγελάκης και ήταν δάσκαλος. Φαίνεται πως οι δυο τελευταίοι, ο δάσκαλος κι ο Δημήτρης, δεν άντεξαν τον πόνο και λιποθύμησαν. Μόλις κατάφεραν να συνέλθουν ανασηκώθηκαν, προσπαθούσαν να φωνάξουν, να ζητήσουν βοήθεια. Τους άκουσε ο Χαρίλαος, έκαμε κι αυτός να ανασηκωθεί, αλλά την τελευταία στιγμή το μετάνιωσε. Παρέμεινε πεσμένος καταγής. Πεσμένος κι ακίνητος.

Οι Γερμανοί είχαν πάρει τα πολυβόλα τους κι είχαν φύγει. Μάλλον που βιάζονταν να αφανίσουν και τους άντρες από το Πάνω Χωριό. Δυο μονάχα, ένας αξιωματικός κι ένας στρατιώτης, είχαν μείνει δίπλα στην εκκλησιά του Αφέντη. Ήθελαν φαίνεται να σιγουρευτούν για τον ολοκληρωτικό αφανισμό των θυμάτων τους. Μόλις άκουσαν τις φωνές των δυο λαβωμένων, τινάχτηκαν, έτρεξαν κι ανέβηκαν πάνω στο σωρό των πτωμάτων. Κλωτσούσαν τους νεκρούς, έβριζαν, έβγαζαν όση χολή κι όσο μίσος μπορεί να κρύβει μέσα της μια ανθρώπινη ψυχή. ⤿

43

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

Ο Χαρίλαος κειτόταν ακίνητος ανάμεσα στους νεκρούς, έκανε κι εκείνος τον σκοτωμένο. Ο ένας από τους δυο Γερμανούς ανέβηκε πάνω στο πληγιασμένο κορμί του, τον τσαλαπατούσε. Και το χειρότερο: το πέλμα της ναζιστικής μπότας πατούσε ακριβώς πάνω στο διαμπερές τραύμα της ωμοπλάτης. Έκαμε κόμπο την καρδιά του· έπρεπε να αντέξει και τον καινούργιο πόνο. Πατώντας πάνω στα κορμιά των σκοτωμένων και στο τραύμα του Χαρίλαου, ο Γερμανός έβγαλε το πιστόλι του για να ρίξει τις τελευταίες βολές, αυτές που κάποιοι τις λένε "χαριστικές". Η πρώτη σφαίρα βρήκε τον δάσκαλο στο κεφάλι και τον αποτέλειωσε. Η δεύτερη καρφώθηκε στο κρανίο του Ζερβοδημήτρη. Η φωνή που μέχρι τότε καλούσε σε βοήθεια κόπηκε μεμιάς. Είχα ρωτήσει σε μια από τις επισκέψεις του 1982 τον Χαρίλαο τι έκανε την ώρα που έβλεπε να πέφτουν οι χαριστικές βολές. Μου είχε απαντήσει με ένα ξερό "τίποτα". Κι όμως! Αυτό το "τίποτα" τον έσωσε! Τον ποδοπατούσε ο Γερμανός, τον τσάκιζε καθώς στριφογύριζε για να πυροβολήσει όλα τα κεφάλια. Κόντευε να σαλέψει ο νους του από τον πόνο. Αλλά ήξερε· αν του ξέφευγε ακόμη κι ένας αναστεναγμός, ένας απλός σπασμός, θα τον θέριζε επιτόπου ο εκπρόσωπος της Αρίας φυλής. "Νόμιζε πως εγώ ήμουν νεκρός και δεν χρειαζόταν να χαραμίσει μια σφαίρα για να με σκοτώσει ξανά" είχε πει.

Η σιωπή Περνούσε η ώρα, τα αίματα έπηζαν κάτω από τον καυτό ήλιο του Σεπτέμβρη. Ασταμάτητα έτρεχαν οι πληγές του Χαρίλαου. Ωστόσο, ζούσε ακόμη. Όσο κι αν ένιωθε τις δυνάμεις του να χάνονται και να σβήνουν, είχε μπορέσει να κρατηθεί. Καθώς ήταν αγκαλιασμένος με τους νεκρούς, άκουγε τους σποραδικούς μακρινούς πυροβολισμούς που έπεφταν σε κάθε γωνιά της βιαννίτικης γης. Στ' αυτιά του έφταναν ακόμη θρήνοι και μοιρολόγια. Την ώρα εκείνη οι Γερμανοί ολοκλήρωναν το έγκλημά τους κι έγραφαν τον επίλογο της τραγωδίας· είχαν μαζέψει τους Πανωχωρίτες και τους εκτελούσαν κι αυτούς. Το δεύτερο εκτελεστικό απόσπασμα το είχαν στήσει διακόσια μέτρα πιο πάνω από το πρώτο, μέσα σ' ένα λιόφυτο. Την ώρα που τους οδηγούσαν προς τον τόπο του μαρτυρίου πρόσεξαν πως ένας απ' αυτούς, ο Πετροδημήτρης, βάδιζε αργά, ζοριζόταν. Ήταν γέρος και δεν μπορούσε να περπατήσει. Οι Γερμανοί, όμως, δεν ήθελαν να χρονοτριβούν. Τον κατακρεούργησαν επί τόπου, τον έσφαξαν κυριολεκτικά στη μέση της δημοσιάς, στον κεντρικό δρόμο του χωριού. Βιάζονταν. Βιάζονταν πολύ. Ώσπου να βραδιάσει έπρεπε να προλάβουν να αφανίσουν όλους τους άντρες. Απ' όλα τα χωριά της Βιάννου! Τέσσερις ώρες έμεινε ακίνητος ο Χαρίλαος, αγκαλιά με τους σκοτωμένους. Κι απάνω στις τέσσερις ώρες άκουσε φωνές και κλάματα. Οι γυναίκες που είχαν κιόλας φτάσει στο σημείο της άλλης εκτέλεσης, της δεύτερης, κι είχαν δει τα σωριασμένα κορμιά των σκοτωμένων, ξεπάτωναν τα μαλλιά τους, ούρλιαζαν, δεν ήξεραν τι να κάνουν. Μια απ' αυτές, η γυναίκα του Γιάννη Σταυρακάκη, Ελένη την έλεγαν, πρόλαβε τον άντρα της ζωντανό μα τραυματισμένο βαριά· κόσκινο ήταν το κορμί του από τις σφαίρες. Έστειλε το γιο τους τον Βαλεντίνο να ζητήσει βοήθεια. Έτρεξε το παιδί, χτυπούσε πόρτες. Τρέχοντας πέρασε κι

44

ΥΠΕΡ

από την εκκλησιά του Αφέντη, μπροστά από την άλλη εκτέλεση. Άλλα πτώματα εδώ! Την ώρα που περνούσε ο Βαλεντίνος γυρεύοντας βοήθεια για τον πατέρα του, ανασηκωνόταν ο Χαρίλαος μέσα από την αιμάτινη λίμνη. Βρήκε τη δύναμη να τον φωνάξει... "Βαλεντίνο, κάμε μου τη χάρη να πας να φωνάξεις τη μάνα και τη θεία μου. Πες τους να κατεβούν στην εκκλησία του Αφέντη Χριστού. Μα μην τους πεις ότι είμαι τραυματίας, πες τους ότι θέλω να τους πω κάτι."

Η επόμενη σελίδα της τραγωδίας: η μάνα! Βασανιστικά περνούσαν οι ώρες και τα κλάματα πλήθαιναν. Ο Βαχός συνειδητοποιούσε τη συμφορά του. Είκοσι τρεις άνθρωποι χάθηκαν εκείνη τη μέρα. Ανάμεσά τους κι ο Γιάννης Σταυρακάκης, ο βαριά τραυματισμένος πατέρας του Βαλεντίνου, που κατάφερε να κρατηθεί στη ζωή μόνο για τρεις ημέρες. Σύθρηνος παντού. Και φωνές απελπισίας. Κι όμως! Αυτές οι φωνές ήταν για τον Χαρίλαο μηνύματα ζωής. Αναθάρρεψε, κατάλαβε πως είχαν φύγει οι Γερμανοί. Ανασηκώθηκε, κατάφερε να σταθεί στα πόδια του. Μάζεψε τη δύναμη που του είχε απομείνει και μπήκε στο δρόμο. Πενήντα - εκατό μέτρα πιο πάνω, στην ανηφοριά, συνάντησε τον θρηνητικό χορό των γυναικών που κατηφόριζαν βιαστικά προς τον τόπο της εκτέλεσης. Έτρεχαν όλες μαζί, προσπαθούσαν να δουν και να μάθουν τι είχαν απογίνει οι αγαπημένοι τους, τα παιδιά, τα αδέρφια, οι πατεράδες. Ανάμεσα σ' αυτές τις γυναίκες ήταν και η μάνα του Χαρίλαου. Πέρασε ακριβώς από δίπλα του, τον προσπέρασε αδιάφορα και προχώρησε προς την εκκλησία. Ποια πέννα και ποια αφήγηση μπορεί να περιγράψει τη στιγμή που μια μάνα βλέπει το παιδί της και δεν το γνωρίζει; Ο Χαρίλαος δεν θύμιζε σε τίποτα το γεμάτο ζωή δεκαεξάχρονο παλικάρι της. Βάδιζε αργά κι ήταν βουτηγμένος στα αίματα από την κορφή ως τα νύχια. Τα ρούχα του, τα μαλλιά, τα χέρια, το πρόσωπο, όλα βαμμένα κατακόκκινα! Τα πήγματα από το αίμα, το δικό του και το ξένο, ήταν κολλημένα σε κάθε σημείο του κορμιού, έκαναν την εικόνα του ακόμη πιο τραγική. Γύρισε ο Χαρίλαος, το φως του είχε ήδη λιγοστέψει, το ένα μάτι δεν έβλεπε, το κόκαλο του κρανίου ήταν τσακισμένο, η ωμοπλάτη διάτρητη, πονούσε φρικτά· αλλά τη μάνα κατάφερε να τη γνωρίσει. Τη φώναξε. Λίγη ώρα μετά ο μόνος ζωντανός από τους εθνομάρτυρες του Βαχού επέστρεφε στο πατρικό του. Μια άλλη σελίδα της τραγωδίας είχε κιόλας ανοίξει. Οι άλλες γυναίκες, σύγχρονες Αντιγόνες κι εκείνες, έπρεπε να σκάψουν λάκκους για να μην αφήσουν άταφους τους αγαπημένους τους. Η Ζερβουδάκαινα έπρεπε να βρει τρόπο να φροντίσει τις πληγές του παιδιού της. Αλλά πώς; Φάρμακα δεν υπήρχαν. Ούτε γιατροί, ούτε γάζες. Με το βρισκούμενο απολυμαντικό, τη ρακή, προσπαθούσε να γιατρέψει τις πληγές. Μέχρι που βρέθηκε μια λύση στο δράμα. Χρησιμοποιώντας το γαϊδουράκι σαν ασθενοφόρο μετέφεραν τον Χαρίλαο στο κεφαλοχώρι, στη Βιάννο. Κι από κει, με αυτοκίνητο, στο Ηράκλειο. Ένα χρόνο αργότερα επέστρεφε στο Βαχό. Είχε νικήσει το θάνατο! X

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ΥΠΕΡ

ΑΛΗΘΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΤΟΧΗ (ΚΑΙ ΜΙΑ ΚΟΙΝΗ ΛΑΪΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ)

Οι τηγανίτοι της Χρυσής

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Τηγανίτοι (ή τηγανίτες) με πετιμέζι. Ένα από τα πιο ταπεινά παρασκευάσματα της κρητικής κουζίνας. Φαγητό ανάγκης, γρήγορο στην παρασκευή του. Δεν ξέρομε αν είχε πετιμέζι, μέλι, ζάχαρη ή... τίποτα η Χρυσή. Ξέρομε μόνο το δείγμα… ανθρωπιάς και αλτρουισμού που έδειξαν οι Ναζί!

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

1. Η αληθινή (πρόσφατη) ιστορία Εννιά στόματα είχε να θρέψει η Χρυσή. Εφτά τα παιδιά και δυο οι μεγάλοι. Κι ήταν τα δύσκολα χρόνια της Κατοχής, τότε που λέγανε το ψωμί ψωμάκι. Πρόεδρος της Κοινότητας ήταν ο άντρας της, ο Αντώνης Χαλκιαδάκης, πρόσωπο σεβαστό ανάμεσα στους κατοίκους του μικρού βιαννίτικου χωριού, του Βαχού. Αναζητώντας τις λεπτομέρειες που σημάδεψαν την εκτέλεση των πατριωτών και τη διάσωση του Χαρίλαου μέσα από του χάρου τα δόντια, πέσαμε πάνω σε μια από τις μικρές διηγήσεις που μπορεί να φαίνονται ασήμαντες και να μην επηρεάζουν τα μεγάλα γεγονότα της ιστορίας, περιγράφουν όμως το κλίμα, τη ζωή, την καθημερινότητα των ανθρώπων. Μας βοηθούν να κατανοήσομε καλύτερα την κοινωνία και τις ανάγκες της κάθε εποχής. Και γι' αυτό είναι πολύτιμες.

◗ 46

Εκείνη τη μέρα η Χρυσή ένιωθε ξαλαφρωμένη. Είχε εξασφαλίσει το φαγητό των παιδιών της. Ο Αντώνης είχε φέρει στο σπίτι μια χαρτοσακούλα αλεύρι. Όχι πολύ, δεν έφτανε να κάμει ζυμωτό, να ανάψει φούρνο και να ψήσει ψωμί, έφτανε όμως για να κάμει μπόλικους τηγανίτους. Έστεσε το τηγάνι στη φωτιά, άρχισε να χοχλακά το λάδι. Αλλά την ώρα που ρόδιζε η πρώτη τηγανιά, ακούστηκαν χτυπήματα στην πόρτα. Ανασκουμπώθηκε· έστειλε τα κοπέλια να ανοίξουν κι άρχισε να βγάζει τους ροδοψημένους τηγανίτες. Δυο Γερμανοί στρατιώτες, δυο νταγλαράδες, ήταν οι απροσκάλεστοι επισκέπτες. Δεν έρχονταν για πρώτη φορά κατακτητές στο σπίτι. Ό,τι κι αν γύρευαν στο χωριό, την πόρτα του Προέδρου χτυπούσαν. Τα πιο μεγάλα από τα παιδιά του ήταν πάντα απίκο. Μόλις άκουγαν ότι το φρουραρχείο γυρεύει κάποιο χωριανό τους, γλιστρούσαν από το σπίτι και του μηνούσαν να φύγει. Καλά στημένο ήταν το παιγνίδι. Η μυρωδιά του φρεσκοψημένου τηγανίτη έφτασε στα ρουθούνια των Γερμαναράδων, που μπήκαν κι έκατσαν σα νοικοκύρηδες στο τραπέζι. Καταβρόχθισαν γρήγορα τους πρώτους, περίμεναν τη δεύτερη τηγανιά, τους έφαγαν κι αυτούς. Στο τέλος δεν έμεινε τίποτα. Σκέτο τηγανισμένο ζυμάρι ήταν το φτωχικό φαγητό της φαμίλιας, αλλά το καλό βιαννίτικο λάδι το είχε κάνει να σκορπά απλό-

χερα τα αρώματα του, να μοσκομυρίζει. Φαίνεται πως τους άνοιξε την όρεξη. Κι έσκασαν στο φαΐ. Τους τηγανίτους της τελευταίας τηγανιάς δεν μπόρεσαν να τους φάνε. Είχαν παραχορτάσει με τόσο φαΐ. Τους ανεμούρισαν μέσα στα πιάτα, τους ανακάτεψαν, άναψαν τσιγάρο και παρακολουθούσαν την απελπισμένη γυναίκα που κατέβαζε το άδειο τηγάνι από τη φωτιά. Στα μάτια της πρέπει να ήταν αποτυπωμένη η απελπισία. Το όνειρο να ταΐσει για μια βραδιά τα εφτά κοπέλια της είχε γίνει εφιάλτης! Έριξε μια κλεφτή ματιά στα πιάτα των Γερμανών. Ποιος ξέρει, μπορεί και να σκέφτηκε ότι με τα αποφάγια τους θα μπορούσε να ξεγελάσει την παιδική πείνα. Ήξερε η Χρυσή πως τα εφτά παιδικά στόματα του σπιτικού της έχασκαν όπως χάσκουν τα πουλιά στη φωλιά περιμένοντας τη μάνα να τα ταΐσει. Λες και το κατάλαβαν οι στρατιώτες. Άρχισαν να σβήνουν τις γόπες τους μέσα στα πιάτα, πάνω στους τηγανίτους που είχαν απομείνει. Άναψαν κι άλλα τσιγάρα. Όλες οι στάχτες κι όλα τα αποτσίγαρα ανακατεύτηκαν με τις πίτες. Χασκογελώντας για το κατόρθωμά τους άνοιξαν την πόρτα κι έφυγαν. Μέσα από το σπίτι δεν ακουγόταν τίποτ' άλλο εκτός από το κλάμα της Χρυσής. Και των παιδιών της, που για ένα ακόμη βράδυ κοιμήθηκαν νηστικά.

47

ΟΙ ΤΗΓΑΝΙΤOI ΤΗΣ ΧΡΥΣΗΣ

Ο οικισμός Βαχός της Βιάννου.

Την ιστορία τούτη, πέρα για πέρα αληθινή, μου τη διηγήθηκε η Χρυσή Καργιολάκη-Ζερβουδάκη, η γυναίκα του Χαρίλαου, του ανθρώπου που κατάφερε να επιβιώσει με κορμί τρυπημένο από τις γερμανικές σφαίρες. Η Χρυσή δεν είχε γεννηθεί ακόμη, αλλά η παθούσα ήταν γιαγιά της. Τα πεινασμένα παιδιά ήταν η μητέρα, οι θείες κι οι θείοι της. Όσο ζούσε η γιαγιά δεν σταμάτησε να διηγιέται με οργή και παράπονο τη μικρή ιστορία που μπορεί να μοιάζει ασήμαντη μπροστά στα τόσα και στα τόσα δεινά που προκάλεσε ο ναζισμός στον τόπο, φανερώνει όμως πολλά. Και κυρίως την ανθρωπιά που κουβαλούσαν μέσα τους κάποια απ' αυτά τα ανθρωπόσχημα τέρατα.

2. Η παράδοση

Η Χρυσή Ζερβουδάκη. Δεν είχε γεννηθεί στα χρόνια της Κατοχής. Την ιστορία με τους τηγανίτες την άκουγε από μιαν άλλη Χρυσή, τη γιαγιά της.

ΣΗΜ. Τηγανίτης, ο. Είναι η τηγανίτα της κοινής νεοελληνικής. Στην Κρήτη ακούγεται τηγανίτης (πληθυντικός οι τηγανίτοι και οι τηγανίτες). Λέγονται και κουταλίτες επειδή οι νοικοκυρές συνηθίζουν να ρίχνουν τον χυλό με ένα κουτάλι στο τηγάνι. Ταπεινό φαγητό της φτωχολογιάς που το εκτιμούσαν πολύ οι Κρητικοί του παλιού καιρού, κυρίως τα παιδιά. Περιχύνονται με μπόλικο μέλι ή πετιμέζι. Τηγανίτους με το μέλι, πώς τσι θέλει το κοπέλι. Και: τηγανίτους με το μέλι, η κοιλιά μου κι άλλους θέλει!

48

Όσοι μελετούν τη λαογραφία του τόπου θα έχουν ακούσει ασφαλώς μια παρόμοια διήγηση που ανάγεται στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Αναφέρεται σε μια μάνα που κι εκείνη τηγάνιζε πίτες, σε άλλες διηγήσεις τηγανίτους και σε άλλες μυζηθρόπιτες. Κι όταν τις έκαμε σωρό, μπήκαν οι Γενίτσαροι και δεν άφησαν ούτε μία. Στη λαϊκή μνήμη έμεινε ως παροιμία η επωδός της μάνας που, σαν είδε άδεια τη λεκανίδα με τις πίτες, άρχισε να λέει: Έκαμες μια; Φάε τη για μια. Έκαμες δυο; Φάε τις για δυο. Έκαμες κι άλλη; Φάε τηνε κι εκείνη. Έκαμές τις τρούλα - τρούλα; Φάε δα κακή κουτρούλα! Δηλαδή, η άτυχη μάνα κάκιζε τον εαυτό της που δεν φρόντιζε να τρώει την κάθε πίτα μετά το τηγάνισμα, αλλά τις έκαμε σωρό ("τρούλα - τρούλα") και τις βρήκαν τηγανισμένες οι Γενίτσαροι. Η παραπάνω διήγηση ήταν κοινότατη στην Κρήτη του παλιού καιρού. Ακουγόταν σε διαφορετικές παραλλαγές και σε πολλές επαρχίες του νησιού. Την έχω ακούσει στην Κασταμονίτσα (παιδική μνήμη) σε διάφορα χωριά της Γεράπετρας, στη Σητεία και στο Μυλοπόταμο. Ακούγοντας την αληθινή ιστορία της Βιαννίτισσας μάνας νομίζω πως όλες αυτές οι παραδόσεις απηχούν κοινότατα παθήματα, βιώματα των ανθρώπων που έζησαν δυστυχισμένες ζωές κάτω από την απόλυτη εξουσία των κατακτητών. Άλλωστε, οι παραδόσεις, όπως δίδαξε και ο πατέρας της Ελληνικής Λαογραφίας, Νικόλαος Πολίτης, απηχούν και μεταπλάθουν πραγματικά γεγονότα, που συνέβησαν κάποτε (σε άγνωστο χρόνο) κι έμειναν αποτυπωμένα στη λαϊκή μνήμη. Στην Κασταμονίτσα, πάντως, έδειχναν και τα ερείπια του σπιτιού της μάνας που, σύμφωνα με την παράδοση, τηγάνιζε πίτες. Ήταν κάπου ανάμεσα στις τοποθεσίες Λιχένι και Πάνω Λιβάδια, περιοχές στις οποίες υπήρχαν στη μεσαιωνική εποχή, καθώς και στα χρόνια της Ενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας, άγνωστοι μικροί οικισμοί. X

◗

Η ΚΡΗΤΗ ΓΙΟΡΤΑΖΕΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Ο επιτάφιος της Παναγιάς ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Η μεγάλη γιορτή του Δεκαπενταύγουστου, το ελληνικό "Πάσχα του καλοκαιριού" όπως αποκαλείται, εκφράζει με τον καλύτερο τρόπο τη θέση της μητέρας στην ελληνική κοινωνία. Ο Ελληνισμός αποδίδει τις τιμές που της αρμόζουν στη Μάνα του Χριστού, την ελπίδα όλων των πιστών. Ο ρόλος της Παναγιάς στην ορθόδοξη πίστη είναι περίπου ανάλογος με το ρόλο της Μεγάλης Μητέρας, δηλαδή ενός αρχετυπικού συμβόλου που συνδέεται με τη δημιουργία της ζωής. Η αρχαιολογία κι η θρησκειολογία μας διδάσκουν ότι πριν από χιλιάδες χρόνια οι άνθρωποι έδωσαν κυρίαρχη θέση σε μια λαμπρή γυναικεία θεότητα που συντρόφευε πάντα ένα νέο θεό. Η θεότητα αυτή ονομάστηκε Μεγάλη Μητέρα και σχετιζόταν με τη δημιουργία της ζωής, καθώς και με την αναγέννησή της. Μέσα από τις πανάρχαιες συνήθειες και τις λατρευτικές συμπεριφορές που αναζητούμε στις αρχαιολογικές μαρτυρίες διακρίνουμε σήμερα το θάνατο όχι σαν τέλος της ζωής αλλά ως αφετηρία. Οι αντιλήψεις αυτές είχαν ως βάση την ιδέα της συνεχούς ανακύκλωσης της ζωής. Έτσι, ο θάνατος της Μητέρας, δηλαδή της δημιουργού της ζωής, είναι ταυτόχρονα ένα ξεκίνημα για τον καινούργιο κύκλο της ζωής. Ο Χριστιανισμός απέδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα στο ρόλο της μητέρας. Η Μητέρα του Χριστού μπορεί να άργησε να ονομαστεί Θεοτόκος και να πάρει τη θέση της στον ετήσιο κύκλο της λατρείας, αλλά ο ρόλος της έγινε τελικά κεντρικός, απέκτησε θεολογικό νόημα και άγγιξε τις καρδιές των ανθρώπων. Πέρα από τα θεολογικά ζητήματα, όμως, που αναδεικνύονται με αφορμή τον εορτασμό της Κοίμησης, η μεγάλη γιορτή αποκτά και άλλα νοήματα. Αποκτά κοινωνικό χαρακτήρα, γίνεται αφορμή για μερικά από τα πιο σημαντικά ελληνικά πανηγύρια ή και για μια μεγάλη επιστροφή στις ρίζες. Τα χωριά μας αποκτούν ξανά ζωή, οι ξενιτεμένοι επιστρέφουν, οι επιτάφιοι της Παναγίας, έθιμο που επεκτάθηκε σε όλη την Ελλάδα τα τελευταία χρόνια, ακολουθούνται από ανθρώπους οι οποίοι ξανασμίγουν και ανανεώνουν τις υποσχέσεις τους για μια καινούργια επιστροφή το επόμενο καλοκαίρι.

50

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

χρωμες κορδέλες αποτελούν μερικά μόνο από τα στολίδια που απαρτίζουν τη μεγαλόπρεπη φορεσιά των αλόγων. Στη συνέχεια οι καβαλάρηδες ξεκινούν για το μοναστήρι της Παναγιάς, όπου θα προσκυνήσουν την εικόνα και θα παρακολουθήσουν τη Θεία Λειτουργία και έπειτα θα πάρουν το δρόμο της επιστροφής. Στην πολύτιμη μελέτη του για τις αιματηρές θυσίες στη νεότερη Ελλάδα ο Γιώργος Αικατερινίδης καταγράφει πάμπολλες περιπτώσεις ζωοθυσιών που τελούνται αυτή την περίοδο σε όλη την Ελλάδα. Βέβαια οι περισσότερες από αυτές έχουν πια ατονήσει. Ωστόσο, δεν μπορούμε παρά να αναφερθούμε στο μοσχάρι που θυσιαζόταν στη Λήμνο, στη Θράκη, ακόμα και σε περιοχές όπου δεν υπάρχει πια ελληνικό στοιχείο. Στην Ίμβρο θυσίαζαν κάποτε 12 βόδια, στην Κύμη 10 ως 15 και τα έβραζαν σε 101 καζάνια. Στην Κρήτη κάθε περιοχή έχει και τη γιορτή της. Μεγάλα μοναστήρια, όπως η Αγκάραθος, η Καλυβιανή, η Παλιανή, η Χρυσοσκαλίτισσα στο δυτικό άκρο του νησιού, η Οδηγήτρια και ο Κουδουμάς στο νότο, γιορτάζουν με λαμπρότητα τη μεγάλη γιορτή. Τα πανηγύρια που γίνονται σε κάθε γωνιά της Κρήτης δεν έχουν τέλος. Εκατοντάδες ναοί γιορτάζουν. Είναι σα να σχεδιάστηκε νοερά ένα μεγάλο λατρευτικό δίκτυο που απλώνεται παντού στο νησί. Θα έπαιρνε πολύ χώρο αν προσπαθούσε να συντάξει κανείς έναν κατάλογο των ναών που γιορτάζουν. Ωστόσο, θα πρέπει να τονίσουμε ότι τελούνται λειτουργίες σε όλους τους ενοριακούς ναούς. Η Μεγάλη Μητέρα των Χριστιανισμού είναι πρόσωπο ταυτισμένο με το ελληνικό καλοκαίρι. Παρά το ότι τιμάται ο θάνατος της Παναγιάς, το κλίμα δεν είναι πένθιμο. Αντίθετα, θα μπορούσε κανείς να το χαρακτηρίσει εορταστικό. Και αυτό μπορεί να οφείλεται στο χαρακτήρα

Σ

την Ελλάδα η μεγάλη γιορτή της Παναγιάς είναι η γιορτή των νησιών. Ίσως και να μην υπάρχει νησί χωρίς ένα τουλάχιστον μεγάλο πανηγύρι. Στην Τήνο, στην Πάρο, στη Νίσυρο, στην Κρήτη, στην Κεφαλονιά, στην Αστυπάλαια, στην Κάσο, στη Φολέγανδρο, στη Νίσυρο, στη Σαντορίνη... Σε κάθε νησί υπάρχει και μια Παναγιά που αγναντεύει τα πέλαγα. Αυτό δεν σημαίνει ότι υστερεί ο υπόλοιπος Ελληνισμός. Η Παναγιά Σουμελά είναι το μεγάλο προσκύνημα των Ποντίων. Εδώ η Παναγιά δεν είναι μόνο η Μητέρα της χριστιανικής πίστης, αλλά και εθνικό σύμβολο συνδεμένο με τα όνειρα και τις ελπίδες ενός πληθυσμού που δημιούργησε τον δικό του σπουδαίο πολιτισμό. Στη Ρούμελη, στην Ήπειρο, παντού. Υπάρχει, βέβαια, στην Ελλάδα κι ένας άλλος τόπος, ιδιαίτερα σημαντικός για την πίστη και για τον κεντρικό ρόλο της Παναγίας. Το δηλώνει με παραστατικό τρόπο μια από τις πιο ποιητικές ονομασίες του: Περιβόλι της Παναγιάς (Άγιο Όρος). Αλλά και οι ονομασίες της Παναγιάς στην Ελλάδα είναι ποιητικές και εκφράζουν, μαζί με την πίστη, και ψυχολογικές ανάγκες. Εκφράζουν την πεποίθηση του ανθρώπου ότι η μητέρα μπορεί να καταλάβει καλύτερα. Τη λένε Ελπίδα των Απελπισμένων, Γιάτρισσα, Γλυκοφιλούσα, Καταφυγή, Κεχαριτωμένη, Ελεούσα, Κοσμοσώτειρα, Μεγαλό-

52

◗◗ Πάνω: Στολίζοντας τον επιτάφιο της Παναγιάς στις Πάνω Αρχάνες. Δεξιά: Το στόλισμα του επιταφίου και η περιφορά του στο μοναστήρι της Παναγίας της Καλυβιανής.

χαρη, Παντάνασσα, Παρηγορήτρα, Ελευθερώτρια, Δεομένη. Αναφερόμαστε μόνο σε μερικές από τις ονομασίες που έχουν σχέση με κάποια από τις ιδιότητες που αποδίδονται στην Παναγιά και το ρόλο της ως συμπαραστάτισσας στις δυσκολίες της ζωής, όχι σ' αυτές που προσδιορίζουν τη θέση του ναού, ούτε σ’ αυτές που οφείλονται σε κάποιον εικονογραφικό τύπο (Γκρεμιώτισσα, Πορταΐτισσα, Εκατονταπυλιανή, Κανάλα, Οδηγήτρια και τόσα άλλα). Άλλωστε, τα θεοτοκωνύμια που ακούγονται σε όλη την Ελλάδα είναι πολλές εκατοντάδες! Με ξεχωριστό τρόπο γιορτάζεται ο Δεκαπενταύγουστος στη Σιάτιστα της Δυτικής Μακεδονίας όπου επιβιώνει το έθιμο των καβαλάρηδων. Ανήμερα της μεγάλης γιορτής και από πολύ νωρίς το πρωί ξεκινά ο καλλωπισμός των αλόγων με κάθε λογής στολίδια. Λουλούδια, χαϊμαλιά, κορδόνια, κουδούνια και πολύ-

της γιορτής, δηλαδή στην αντίληψη για την αναγέννηση και την ανανέωση της ζωής. Τα μεγάλα πανηγύρια αρχίζουν την παραμονή, το βράδυ της 14ης Αυγούστου, και κορυφώνονται την επόμενη μέρα.

Ο επιτάφιος της Παναγιάς Ας φανταστούμε την εικόνα της περιφοράς ενός επιταφίου στους δρόμου κάποιου κρητικού χωριού. Προπορεύεται ο επιτάφιος, ακολουθούν οι ιερείς και οι ψάλτες αναπέμποντας ύμνους και ακολουθεί πλήθος πιστών κρατώντας αναμμένα κεριά. Είναι μια από τις πιο όμορφες θρησκευτικές εικόνες που μπορεί να συναντήσει κανείς σήμερα στην Κρήτη. Εντυπωσιάζει όσους παρακολουθήσουν το έθιμο. Κυρίως, όμως, εντυπωσιάζει άτομα που προέρχονται από άλλες θρησκείες και άλλους πολιτισμούς. Δεν ξέρω αν βλέπουν κάτι το εξωτικό ή το περίεργο σ' αυτές τις τελετές, είμαι σίγουρη, όμως, ότι μπορούν να καταλάβουν πόσο σημαντική είναι για μια κοινωνία η θρησκευτική γιορτή. Ενώνει τους ανθρώπους σε κοινές πορείες, ίσως και σε κοινές προσευχές. Αλλά κι αν παραβλέψει κανείς τον καθαρά θρησκευτικό ρόλο της γιορτής θα μπορέσει να δει άλλες σημασίες. Αναφερθήκαμε ήδη παραπάνω στον κοινωνικό ρόλο της γιορτής. Μπορούμε να προσθέσουμε τον ανθρωπολογικό και τον λαογραφικό. Ή και να αναφερθούμε στον 53

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο των εθίμων, στοιχείων που συμμετέχουν στην οικοδόμηση της πολιτιστικής ταυτότητας. Το έθιμο του επιταφίου της Θεοτόκου φαίνεται να προέρχεται από τα Ιεροσόλυμα, από τον ιερό τόπο της χριστιανικής θρησκείας. Οι ιερές παραδόσεις ήθελαν την Παναγία να έχει ζήσει στην περιοχή της Γεσθημανής και οι πιστοί τιμούσαν με ξεχωριστό τρόπο τη μετάστασή της βλέποντας σε αυτήν τη συνάντηση της μάνας με το γιο. Τον Επιτάφιο και τα εγκώμια τα ήξεραν ήδη από την τελετουργία των Παθών και της Μεγάλης Παρασκευής. Δεν ήταν δύσκολο, λοιπόν, να μεταφέρουν στοιχεία από τον λατρευτικό κύκλο του Πάσχα στα εκκλησιαστικά έθιμα του Δεκαπενταύγουστου. Βέβαια ο επιτάφιος της Παναγίας δεν δημιουργεί το ίδιο πένθιμο και φορτισμένο σκηνικό με αυτό του επιταφίου της Μεγάλης Παρασκευής. Το λατρευτικό περιβάλλον δεν χαρακτηρίζεται από το θρήνο και τη θλίψη. Αν προσπαθήσουμε να δώσουμε μια ερμηνεία στο φαινόμενο, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι το Πάσχα πεθαίνει ο Θεάνθρωπος στο άνθος της ηλικίας του. Τον Δεκαπενταύγουστο η λαϊκή ψυχή δεν θρηνεί ένα νέο θεό, αλλά μια γυναίκα μεγαλύτερης ηλικίας, τη μητέρα του. Χρονικά ο θάνατος του γιου έχει προηγηθεί. Ο λαός μας, που έχει θρηνήσει με έντονο τρόπο το θάνατο του νέου θεού, δεν παρέλειψε να προσέξει τη θέση της μάνας. Στα θρηνητικά άσματα της Μεγάλης Παρασκευής έχει πάντα θέση η μάνα: Κι η Παναγιά η Δέσποινα καθόταν μοναχή της... Κι η Παναγιά ως τ' άκουσε έπεσε και λιγώθη σταμνιά νερό την περιχούν, τρία κανάτια μόσκο και τρία με ροδόσταμο για νάρθει ο λογισμός της. Συνεχίζοντας το κοινό άσμα εκείνης της μέρας αφηγείται πως η πικραμένη μητέρα ζητεί να κακοθανατίσει γιατί δεν αντέχει τον πόνο. Από τα Ιεροσόλυμα το έθιμο διαδόθηκε σε διάφορες περιοχές του ελληνικού χώρου, με πρώτους σταθμούς τα Δωδεκάνησα, την Κύπρο και την Κρήτη. Και από εκεί στην Ηπειρωτική Ελλάδα, ακόμη και στις ελληνικές κοινότητες του εξωτερικού. Δεν ξέρουμε, βέβαια, πότε είχε αρχίσει να παρατηρείται αυτή η διασπορά στον ελληνικό χώρο. Απλώς μπορούμε να συμπεράνουμε πως η τελετουργία άρεσε στους πιστούς, δεν ήταν κάτι καινούριο. Από τη δεύτερη πεντηκονταετία του 20ού αιώνα η εξάπλωση είναι τόσο μεγάλη που θα έλεγε κανείς ότι κοντεύει

Η ωραία κάλλει, παρά πάντας βροτούς, η την φύσιν του παντός ωραΐσασα, τω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά.

να προσλάβει καθολικές διαστάσεις. Παρακολουθήσαμε τα τελευταία χρόνια δυο περιφορές επιταφίων του Δεκαπενταύγουστου, στις Αρχάνες και στην Παναγιά την Καλυβιανή της Κρήτης. Και στις δυο το κλίμα ήταν κατανυκτικό.

◗◗

Ο στολισμός

Δεκαπενταύγουστος στη Μονή Καλυβιανής. Δεξιά στη φωτογραφία ο επιτάφιος της Παναγίας.

Δεν μπορούμε να πούμε ότι ο στολισμός του επιταφίου της Παναγίας είναι ανάλογος με το στολισμό του επιταφίου της Μεγάλης Παρασκευής, τουλάχιστον όσον αφορά στη συμμετοχή των πιστών. Κάμποσες γυναίκες, ακόμα και άντρες επίτροποι των ναών, φροντίζουν να φέρουν άνθη του καλοκαιριού από

54

την παραμονή της μεγάλης γιορτής. Τοποθετούν τον επιτάφιο στο κέντρο της εκκλησίας και πριν από το μεσημέρι αρχίζει ο στολισμός. Το απόγευμα είναι όλα έτοιμα και ο ιερέας βάζει μέσα στο ξύλινο κουβούκλιο μια μακρόστενη εικόνα της Κοίμησης. Δεν φαίνεται να υπάρχει καθιερωμένος εικονογραφικός τύπος γι’ αυτήν την τελετουργία. Κυριαρχεί, όμως, η μορφή της κεκοιμημένης Παναγιάς. Στην μονή της Καλυβιανής ο στολισμός του επιταφίου σημαίνει «συναγερμό» ανάμεσα στις καλόγριες. Εργάζονται πολλές ώρες διαλέγοντας κάθε λουλούδι και δεν είναι σπάνιο το φαινόμενο να ακούσει κανείς ύμνους και εγκώμια εκείνη την ώρα. Δεν παραλείπουν να στολίσουν και τις εικόνες της Κοίμησης, μια μεγάλη του τέμπλου και μερικές μικρότερες, ακόμη και

μια κορνιζωμένη φωτογραφία της εικόνας που τώρα και λίγα χρόνια έχει κλαπεί από το μοναστήρι.

Τα εγκώμια: Η ωραία κάλλει, παρά πάντας βροτούς Όπως συμβαίνει με τον επιτάφιο της Παναγιάς, έτσι και με τα εγκώμια. Είναι επηρεασμένα από εκείνα της Μεγάλης Παρασκευής, ή μάλλον αποτελούν τροποποιήσεις τους. Εξυμνούν, εγκωμιάζουν, αλλά και θρηνούν για τη «μεταστάσα Θεοτόκο». Τα ψάλλουν την παραμονή της γιορτής μέσα στους ιερούς ναούς, ή ακόμη και έξω απ’ αυτούς, σε υπαίθριους χώρους, όπου η δροσιά είναι περισσότερη. Υπάρχουν πολλά παλιά χει-

55

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

ρόγραφα με τα εγκώμια της Θεοτόκου, αλλά τα τελευταία χρόνια τείνει να καθιερωθεί ένας κοινός πανελλήνιος τύπος που κυκλοφορεί ακόμα και σε φωτοτυπημένα φυλλάδια. Σχηματίζονται δυο ομάδες, ανάλογα με τις συνήθειες του κάθε τόπου, και σταματούν δίπλα στον στολισμένο επιτάφιο. Αλλά και σε ναούς χωρίς επιτάφιο μπορεί να τα ακούσει κανείς. Η Παναγιά υπέστη τον θάνατο «κατά τον νόμο των βροτών», των θνητών, αλλά ήδη οδεύει και πάλι προς τη ζωή. Κατ’ αναλογία προς τα εγκώμια του Χριστού, εξυμνείται το φυσικό και το πνευματικό κάλλος της Παναγιάς και τονίζεται η συνεισφορά της στους ανθρώπους, αφού εκείνη γέννησε τον Ιησού. Λίγοι στίχοι από αυτούς που ακούγονται κάθε χρόνο στις εκκλησιές είναι αρκετοί για να κατανοήσουμε το λατρευτικό περιβάλλον και το κλίμα που δημιουργούν.

56

ΥΠΕΡ

Φωτογραφίες από την περιφορά του επιταφίου στην Καλυβιανή.

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεού, και τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησιν, ην υπέστης κατά νόμον των βροτών.

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεού, και τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησιν, ην υπέστης κατά νόμον των βροτών.

Η ωραία κάλλει, παρά πάντας βροτούς, η την φύσιν του παντός ωραΐσασα, τω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά.

◗◗

Στην Καλυβιανή

Δεξιά: Η τελετή περιφοράς την παραμονή της γιορτής (εσπερινός).

◗◗

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Η ζωή εν τάφω κατετέθης, Αγνή και Αγγέλων στρατιαί εξεπλήττοντο, την μετάστασιν δοξάζουσαι την σην. Η ζωή πώς θνήσκεις, πώς και τάφω οικείς, πώς και θάνατον υπέστης, Πανάμωμε, τον αθάνατον γεννήσασα Χριστόν.

Στο μοναστήρι της Καλυβιανής η μεγάλη πλατεία γύρω από τον ναό δεν χωρεί τον κόσμο. Δημιουργείται αδιαχώρητο, καθώς χιλιάδες επισκέπτες προσπαθούν με κάθε τρόπο να φτάσουν μέχρι το ιερό ξύλινο κουβούκλιο, το στολισμένο με άνθη, και να τηρήσουν το έθιμο που επιβάλλει να περάσει ο κάθε πιστός κάτω από τον επιτάφιο. Μπορεί να έχει μεταφερθεί κι αυτή η συνήθεια από τα πασχαλινά λατρευτικά έθιμα, ωστόσο είναι τόσο έντονη που μας εντυπωσιάζει. Διάχυτη είναι η πίστη ότι το πέρασμα αυτό εξασφαλίζει θεϊκή προστασία. Στο ίδιο μοναστήρι ο επιτάφιος επιστρέφει αργά το βράδυ στη θέση του μπροστά στην Ωραία Πύλη, έρχονται συνεχώς πιστοί για προσκύνηση, αλλά η τελετουργία δεν τελειώνει εδώ. Την επόμενη μέρα γίνεται καινούργια λιτάνευση. Τέσσερις καλόγριες, από τις πιο νέες, σηκώνουν στα χέρια τους τον επιτάφιο

και τον περιφέρουν τρεις φορές, μαζί με όλα τα ιερά σύμβολα, γύρω από τον ναό. Χιλιάδες πιστοί περιμένουν υπομονετικά κάτω από τον καυτό ήλιο του καλοκαιριού για να ζήσουν τη μεγαλοπρέπεια και την κατάνυξη, που θεωρούνται αυτονόητες επειδή το μοναστήρι αυτό είναι θρησκευτικό και λατρευτικό κέντρο μιας μεγάλης περιοχής, ολόκληρου του κάμπου της Μεσαράς. Αργά αλλά σταθερά το Πάσχα του καλοκαιριού, ή Μικρό Πάσχα όπως το λένε σε πολλές περιοχές της Ελλάδας, «δανείζεται» στοιχεία από την Ελληνική Λαμπρή. Σε πολλά προσκυνήματα, εκεί όπου γίνονται ακόμα κουρμπάνια, το φαγητό μοιράζεται στους πιστούς και ακολουθεί γλέντι, συνήθως με παραδοσιακή μουσική. X

57

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο ΑΚΟΥΡΑΣΤΟΣ ΤΡΑΓΟΥΔΙΣΤΗΣ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Τζίτζ κας, ο ερωμένος της Αυγής! Οι μύθοι, οι παραδόσεις και τα στερεότυπα που ανατρέπονται ◗ ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Την ώρα που απλώνεται το πρώτο φως της μέρας, πριν ακόμη ανατείλει ο ήλιος, αρχίζει το τραγούδι του τζίτζικα! Υπέροχα τα ελληνικά καλοκαιρινά ξημερώματα! Ο σύγχρονος άνθρωπος της πόλης μπορεί να μην το αντιλαμβάνεται. Αρκεί, όμως, να βρεθεί ένα από τα πρωινά του Ιουλίου ή του Αυγούστου στη φύση για να καταλάβει πως κανένας μύθος δεν πλάστηκε χωρίς παρατήρηση! Οι παραδόσεις και οι μύθοι είναι κατασταλάγματα της ανθρώπινης εμπειρίας, εκείνης που κατάφερε να μεταβιβάσει στις επόμενες γενιές όση γνώση είχαν καταφέρει να κατακτήσουν οι προηγούμενες. Να, λοιπόν, γιατί λένε ότι ο τζίτζικας ήταν κάποτε άνθρωπος. Να γιατί πίστεψαν ότι ερωτεύτηκε την Ηώ, δηλαδή την Αυγή, τη θεά που φέρνει το πρώτο φως της ημέρας.

59

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ, Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

T

ο τραγούδι του τζίτζικα είναι από τα πανάρχαια αινίγματα που προσπάθησε να λύσει ο άνθρωπος, πριν ακόμη εξελιχθεί η εμπειρική παρατήρηση σε επιστήμη. Σήμερα τα "τραγούδια" των ζώων (όχι μόνο του τζίτζικα) γίνονται αντικείμενα διεπιστημονικών μελετών. Παράδειγμα, το τραγούδι της φάλαινας. Προσπαθούν να μάθουν το πώς και το γιατί. Πώς παράγεται το τραγούδι της φάλαινας; Γιατί "τραγουδούν" τα θαλάσσια θηλαστικά; Τι κοινό γνώρισμα έχουν οι ήχοι της με τον ανθρώπινο λόγο; Είναι κι αυτοί χωρισμένοι σε μονάδες, όπως η δική μας ομιλία χωρίζεται σε παραγράφους, προτάσεις, λέξεις; Οι τελευταίες μελέτες λένε πως ναι. Κι αφήνουν ανοιχτό πεδίο για καινούργιες ερμηνείες των μεγάλων μυστικών της φύσης.

ΥΠΕΡ

Ο μύθος του τζίτζικα και του μέρμηγκα (Gustave Doré 19ος αιώνας).

πούμε. Ωστόσο υπάρχουν και νεότερες παραδόσεις για τους λαλίστατους τζιτζίκους. Μια από αυτές αναφέρει ότι τους καταράστηκε η μάνα τους να τραγουδούν και να φωνάζουν μέχρι να σκάσουν γιατί είχαν δείξει πλήρη αστοργία απέναντί της.

Η πραγματικότητα

Ο μύθος Αν δεν λαλήσει τζίτζικας, δεν ήρθε καλοκαίρι, λέει ένα λαϊκό γνωμικό. Και ευτυχώς μια βόλτα στην εξοχή μπορεί να μας χαρίσει ήχους απολύτως καλοκαιρινούς, χαραγμένους για πάντα στις παιδικές μας μνήμες. Όσοι βρεθήκαμε έστω για λίγο στην εξοχή στα παιδικά μας χρόνια και γνωρίσαμε την ομορφιά της καλοκαιρινής φύσης, δεν ξεχνάμε πόσο μας συγκίνησε το τραγούδι του τζίτζικα. Και μαζί μ' αυτό, μας συγκίνησαν τα παραμύθια που ακούγαμε και που προσπαθούσαν να εξηγήσουν γιατί το τόσο συμπαθητικό έντομο δεν σταματά ποτέ το τραγούδι του! Δεν θα ξεχάσουμε τα παιγνίδια μας, τότε που σκαρφαλώναμε στα δέντρα και τα κυνηγούσαμε για να τα αφήσουμε μετά από λίγο ελεύθερα να συνεχίσουν το ατέρμονο τραγούδι τους. Πάμε, λοιπόν, να γνωρίσουμε λίγο τον φτερωτό αυτό τραγουδιστή του καλοκαιριού, κάνοντας μια αναδρομή σε κείμενα φιλοσόφων και λογοτεχνών του αρχαίου κόσμου. Ο Θουκυδίδης αναφέρει ότι οι Αθηναίες του 5ου αιώνα συνήθιζαν να φορούν χρυσούς διακοσμητικούς τζίτζικες στα μαλλιά, ενώ ο Πλάτωνας γράφει στο Φαίδρο του για τους τζίτζικες ότι κάποτε ήταν άνθρωποι. Γοητεύτηκαν, όμως, από τη μελωδία των Μουσών. Και μαγεύτηκαν τόσο που ξεχάστηκαν και πέθαναν από ασιτία. Οι Μούσες συγκινήθηκαν από την αγάπη των θνητών στη μελωδία και τους μεταμόρφωσαν σε έντομα, χαρίζοντάς τους φωνή για να τραγουδούν δυνατά κι ασταμάτητα όλο το καλοκαίρι. Λίγο αργότερα, ο ποιητής Θεόκριτος πίστευε πως ζούσαν με σταγόνες από δρόσο και γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο πολλοί τους μάζευαν και τους έτρωγαν σαν ορεκτικά. Και μάλιστα δεν τους διάλεγαν έτσι τυχαία. Επέλεγαν μόνο τους θηλυκούς, ενώ τους αρσενικούς τους έκλειναν σε μικρά κλουβιά και τους τάιζαν με φύλλα από πράσα ή κρεμμύδια. Πασίγνωστος είναι και ο μύθος του Αισώπου, που πλασάρει τα χαριτωμένα έντομα ως οκνηρά και αδιάφορα, ενώ τα μυρμήγκια ως προνοητικά και εργατικά. Ο μύθος αυτός διαμόρφωσε και την εικόνα που έχομε για τα τζιτζίκια για πολλούς αιώνες. Φαίνεται, όμως, ότι ο ίδιος μύθος μας κυνηγά εμάς τους Έλληνες. Κάποιοι λένε πως είμαστε τα τζιτζίκια του κόσμου. Δεν δουλεύουμε αλλά τραγουδάμε. Δεν είναι στις προθέσεις αυτού του κειμένου να αποδείξει τα αυτονόητα, δηλαδή πόσο λανθα-

60

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Milo Winter, Ο τζίτζικας κι ο μέρμηγκας (1919).

Ο τζίτζικας κι ο μέρμηγκας σε διαφήμιση μπισκότων (άγνωστη χρονολογία).

σμένη είναι η εικόνα τόσο για τα δήθεν ανέμελα τζιτζίκια, όσο και για τους δήθεν οκνηρούς Έλληνες. Παρόμοιοι μύθοι ακούγονταν και από άλλους γειτονικούς λαούς. Αιγύπτιοι, Ρωμαίοι, Χετταίοι, όλοι πρόσθεσαν τη δική τους γόνιμη φαντασία στον παγκόσμιο μυθικό άτλαντα. Κι εκτός απ' αυτούς τους γνωστούς αρχαίους μύθους, υπάρχουν ακόμη πολλές λαϊκές παραδόσεις που έχουν ως θέμα τους τον τζίτζικα. Σε όσες έχω ακούσει ή έχω διαβάσει, ο τζίτζικας δεν ήταν από τη γέννησή του έντομο. Συνήθως ήταν κάτι άλλο και μεταμορφώθηκε. Ένας ερωτευμένος λυράρης, ας Αριστερά: Τζίτζικας εναποθέτει τα αυγά του σε κλαδί δέντρου (Wikipedia).

Οι πιο μελωδικοί και ακούραστοι τραγουδιστές του καλοκαιριού μας χαρίζουν κατά τους θερμούς μήνες του χρόνου ατέρμονες μελωδίες, μας συνοδεύουν στους μεσημεριανούς μας ύπνους, μας θυμίζουν κάτι από τα παιδικά μας χρόνια. Τραγουδούν ασταμάτητα λες και μόνο αυτό μπορούν να κάνουν. Όσο ήμουν παιδί αναρωτιόμουν -επηρεασμένη φυσικά από το μύθο του Αισώπου- γιατί να ζουν μόνο ένα καλοκαίρι αυτά τα συμπαθή έντομα; Γιατί ο χειμώνας να τους πέφτει τόσο βαρύς; Γιατί να μην τους λυπούνται τα εργατικά μυρμήγκια και να τους δίνουν λίγη από την αποθηκευμένη τροφή τους; Αλλά, όλα αυτά που μάθαινα μου φαίνονταν περίεργα. Είναι δυνατόν να ζουν μόνο τόσο λίγο; Κι όμως, όλα όσα πιστεύαμε για τους οκνηρούς τζίτζικες είναι αυταπάτη. Κι αν ο Πλάτωνας κι ο Θεόκριτος αναζητούσαν ποιητικές ερμηνείες της πραγματικότητας, σήμερα γνωρίζουμε καλά ότι ο τζίτζικας προέρχεται από τη μεταμόρφωση μιας προνύμφης ηλικίας ενός ως έξι ετών. Βέβαια υπάρχουν και τζίτζικες που μπορεί να ζήσουν μέχρι και 17 χρόνια κάτω από τη γη. Μύθος, δηλαδή, η σύντομη ζωή των τραγουδιστών του καλοκαιριού! Ωστόσο, είναι άξιο παρατήρησης το ότι περνούν την περισσότερη ζωή τους στο σκοτάδι, κάτω από το χώμα. Κι ας έχουν όχι δυο αλλά πέντε(!) μάτια, δυο μεγάλα και τρία μικρά. Όσον αφορά στο τραγούδι τους και στην έντασή του, αυτή μπορεί να φτάσει μέχρι και τα 130 db, όσο περίπου είναι ο θόρυβος που παράγει ένα ελικόπτερο. Κι ας σας φαίνεται μονότονο το τραγούδι τους, θυμηθείτε ότι έχουν ολόκληρο... ρεπερτόριο! Οι ήχοι που εκπέμπουν ποικίλουν ανάλογα με την περίσταση. Για παράδειγμα, άλλο ήχο βγάζουν για να δηλώσουν κίνδυνο και άλλο για να προσελκύσουν το ταίρι τους. Ακόμη και με μια προσεκτική

Τα πέντε μάτια του τζίτζικα. Δυο μεγάλα και τρία μικρά (τα κόκκινα στίγματα στο κέντρο).

◗

παρατήρηση μπορούμε να κατανοήσουμε τη διαφορά των ήχων. Όταν κινδυνεύουν, το τραγούδι τους είναι πιο βιαστικό. Ο ρυθμός πιο ταχύς, σα να δηλώνουν συναγερμό. Τραγουδούν μόνο τα αρσενικά, ενώ τα θηλυκά παραμένουν σιωπηλά και ακούνε το ερωτικό κάλεσμα των "αγοριών". Όποιο αρσενικό τραγουδάει καλύτερα, θα έχει την ευκαιρία να σμίξει μαζί της. Στη συνέχεια εκείνη με τη σειρά της θα εναποθέσει τα αυγά της σε κάποιο ξερό κλαδί. Τον Οκτώβριο θα βγουν οι νύμφες και θα αρχίσουν να σκάβουν το έδαφος για να βρουν ρίζες να ρουφήξουν. Και όλο αυτό μέχρι να βγουν στην επιφάνεια ύστερα από μερικά χρόνια και να μεταμορφωθούν σε τζίτζικες και να ξαναρχίσουν τον κύκλο της ζωής.

Η ανατροπή του στερεότυπου: Ο εργατικός τζίτζικας και το "επίβουλο" μυρμήγκι! Η καθημερινότητα του τζίτζικα δεν είναι και τόσο ξεκούραστη όσο νομίζουμε. Για να τραφεί βυθίζει μια κεραία στο κλαδί πάνω στο οποίο κάθεται και από εκεί ρουφάει το χυμό. Το παράξενο είναι ότι την ίδια στιγμή γύρω του συγκεντρώνονται διάφορα έντομα -κυρίως πεινασμένα μυρμήγκια- (τι ειρωνεία!) τα οποία προσπαθούν να του κλέψουν την τροφή… Να, λοιπόν, η ανατροπή του στερεότυπου! Ωστόσο, δεν είναι μόνο τα καλοκαίρια του τζίτζικα κουραστικά. Για να φτάσει στο σημείο να τραγουδάει ασταμάτητα για ένα και μοναδικό καλοκαίρι, περνάει πολλά χρόνια κάτω από τη γη σκάβοντας κι αγωνιζόμενος να επιβιώσει. Όταν έρθει το πλήρωμα του χρόνου, ο τζίτζικας θα βγει από το σκοτάδι στο

61

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ, Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Σύμφωνα με την παράδοση, ο τζίτζικας ήταν άνθρωπος κάποτε. Τον μεταμόρφωσε σε έντομο η κατάρα της μάνας του.

◗ Αριστερά: Το "λαγούμι" του εργατικού τζίτζικα (η σήραγγα που σκάβει) και η έξοδός του από το έδαφος!

φως, θα πετάξει, θα χορτάσει τον ήλιο του καλοκαιριού, αλλά όχι περισσότερο από ένα-δυο μήνες. Μέχρι να ζευγαρώσει και μετά να πέσει στο έδαφος και να πεθάνει εξαντλημένος.

Η συγνώμη που του χρωστάμε... Κι εμείς, μπορεί να μην διαβάζουμε τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, μπορεί να ξεχνάμε και τον ωραίο μύθο του Αισώπου, μπορεί να μην γνωρίζουμε για το κουραστικό ταξίδι του τζίτζικα μέσα στη γη, ωστόσο ξέρουμε καλά πως ο "τραγουδιστής του καλοκαιριού" είναι ταυτισμένος με τις καλύτερες παιδικές μνήμες μας. Κι ας του χρωστάμε τώρα που μεγαλώσαμε μια έντιμη συγνώμη επειδή κάποτε μπορεί να του κόψαμε τα φτερά, κάποτε να του καρφώσαμε κλαδάκια για να τον κάνουμε τάχατες αεροπλάνο, κάποτε μπορεί να τον βάψαμε με κραγιόν. Του χρωστάμε συγνώμη για λογαριασμό μας αλλά και για λογαριασμό των σημερινών παιδιών που κι αυτά μπορεί να κάνουν τα ίδια. Και παραδεχόμαστε ειλικρινά πως τα καλοκαίρια μας θα ήταν πιο φτωχά και πιο άτονα χωρίς αυτές τις χιλιάδες μεταλλικές φωνές που δίνουν ήχο και μελωδία στις διακοπές μας.

62

Ο αρχαίος μύθος Από ένα σφοδρό έρωτα αρχίζει ο μύθος του τζίτζικα. Η θεά της αυγής, η Ηώς, ερωτεύτηκε τον Τιθωνό, έναν όμορφο νέο, γιό του Λαομέδοντα και της Στρυμώς. Όπως είπαμε, οι απαρχές του μύθου μπορεί και να οφείλονται στην παρατηρητικότητα των ανθρώπων που προσπαθούσαν με αιτιολογικούς μύθους να εξηγήσουν τον κόσμο. Με το πρώτο χάραμα της μέρας, όταν εμφανίζεται η Ηώς στον κόσμο, αρχίζει και το τραγούδι του τζίτζικα. Η θεάς της αυγής πήρε τον Τιθωνό στο παλάτι της να μείνει για πάντα κοντά της. Ωστόσο, ο έρωτας αυτός δεν μπορούσε να κρατήσει για πολύ, αφού δεν μπορούσε να αντέξει στην αιωνιότητα των θεϊκού κόσμου. Ήταν καταδικασμένος να υποταχτεί στην εφήμερη ζωή των ανθρώπων. Η Ηώς ήταν θεά, δηλαδή αθάνατη, κι ο Τιθωνός άνθρωπος, δηλαδή θνητός. Αποφασισμένη να αλλάξει τη μοίρα του αγαπημένου της η θεά της αυγής, πήγε και βρήκε τον πρώτο των θεών, τον παντοδύναμο Δία, και τον παρακάλεσε να χαρίσει στον ερωμένο της την αθα-

63

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ, Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

νασία. Ο Δίας, που ήξερε από έρωτες, της έκανε το χατίρι και τον κατέταξε στην τάξη των αθανάτων. Πάνω στον ενθουσιασμό της, όμως, η Ηώς είχε κάνει το μοιραίο λάθος: ξέχασε να ζητήσει από τον Δία να του χαρίσει, μαζί με την αθανασία, και την αιώνια νεότητα. Λίγα χρόνια μετά εμφανίστηκαν οι πρώτες άσπρες τρίχες στους κροτάφους του Τιθωνού. Η θεά δεν πτοήθηκε. Τον πότιζε αμβροσία και τον φρόντιζε πιστεύοντας να του παρατείνει τη νεότητα. Όσο περνούσαν τα χρόνια, ο Τιθωνός γερνούσε, αποστεωνόταν, γέμιζε ρυτίδες και γινόταν όλο και πιο αδύναμος. Είχε γεράσει πια και είχε γεράσει τόσο που δεν μπορούσε ούτε να φάει. Είχε φτάσει πολύ κοντά στον θάνατο, αλλά δεν μπορούσε να πεθάνει. Ο μέγιστος των θεών του είχε χαρίσει την αθανασία και δεν μπορούσε να πάρει κανείς πίσω αυτό το θείο δώρο. Απογοητευμένη η Ηώς τον ξάπλωσε σ' ένα κρεβάτι. Συνέχισε να ελπίζει και να τον φροντίζει. Στο τέλος αποφάσισε να τον κλείσει σε ένα κλουβί. Το μόνο που του είχε μείνει πια ήταν η φωνή και το τραγούδι. Ο μύθος λέει ότι οι θεοί έδωσαν τελικά τη λύση στην τραγωδία: τον μεταμόρφωσαν σε τζίτζικα! Έτσι εξήγησε ο μύθος τον αιώνιο τραγούδι του. Και τη δοξασία ότι ο τραγουδιστής του καλοκαιριού δεν κάνει τίποτ' άλλο παρά να τραγουδά. Αλλά και την δοξασία ότι δεν τρώει ποτέ και τίποτα. Γι' αυτό φαίνεται πως ξυπνά τα ξημε-

64

ΥΠΕΡ

Δεξιά: Συνηθισμένη εικόνα του ελληνικού καλοκαιριού: εξωσκελετός (έκδυμα) τζίτζικα αφημένος σε κλαδί δέντρου. .

◗

ρώματα, πριν ακόμη ανατείλει ο ήλιος, κι αρχίζει το ατέλειωτο τραγούδι του. Μάλλον για να τον ακούσει η αγαπημένη του Ηώς, η θεά του πρώτου φωτός, τραγουδά!

Ο τζίτζικας στη λαογραφία Ο λαός μας έχει ταυτίσει τον τζίτζικα με τον ερχομό του καλοκαιριού. Αν δεν λαλήσει ο τζίτζικας δεν είναι καλοκαίρι, λέει μια παροιμία που ακούγεται σε όλη την Ελλάδα. Ποιος δεν θυμάται τα παιδικά τραγουδάκια του παλιού καιρού, τα τραγουδάκια που πιστοποιούν τη συμβολική ταύτισή του με την εποχή της αφθονίας; Τζίτζικας ελάλησε, μαύρη ρόγα γυάλισε... Οι παραδόσεις που ακούγονται είναι αιτιολογικές, όπως και οι αρχαίοι μύθοι. Στις πιο πολλές το ασταμάτητο τραγούδι του δεν είναι χάρισμα, ούτε θεϊκό δώρο, αλλά κατάρα και τιμωρία! Στις παραδόσεις αυτές ενσωματώνονται οι ιδέες για την υποχρέωση των παιδιών να συμπαραστέκονται στους γέροντες γονείς τους. Ο τζίτζικας, λοιπόν, δεν φρόντισε την άρρωστη μάνα του. Κι εκείνη τον καταράστηκε να τραγουδεί όλο το καλοκαίρι, να μην αποσώνει τίποτα, να είναι άδεια τα κελάρια του και να πεθαίνει τον χειμώνα από την πείνα.

Στην τέχνη

Κάτω: Η έκδυση του τζίτζικα (ανανέωση, αλλαγή του εξωσκελετού). Η διαδικασία διαρκεί δυο ώρες περίπου. Το έντομο εξέρχεται από τη σχισμή που φαίνεται στη μέση του εξωσκελετού.

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο μύθος του Αισώπου είναι εξαιρετικά δημοφιλής σε ολόκληρο τον κόσμο, ενώ πολλοί καλλιτέχνες τον έχουν χρησιμοποιήσει σαν έμπνευση για αρκετούς πίνακές τους. Ο τζίτζικας, στις περισσότερες περιπτώσεις, εικονίζεται σαν μία γυναίκα στη βαρυχειμωνιά που κρατάει ένα μουσικό όργανο (άλλοτε μαντολίνο, άλλοτε κιθάρα) και κρυώνει. Στη Γαλλία ο μύθος αυτός έγινε συνώνυμος της απρονοησίας. Έτσι, ο σπουδαίος Γάλλος ζωγράφος Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ αποφάσισε να ζωγραφίσει μία γυναίκα γυμνή η οποία δαγκώνει τα νύχια της σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο χειμώνα. Χρονικά η εικόνα τοποθετείται στις αρχές του φθινοπώρου όταν ο τζίτζικας υποτίθεται ότι συνειδητοποιεί τις συνέπειες της θερινής ανεμελιάς του. Η απρόσεκτη επιπολαιότητά του τον έχει φέρει τώρα αντιμέτωπο με το κρύο και την πείνα. Ο πίνακας εκτέθηκε για πρώτη φορά στα 1872 συνοδευόμενος από τα εξής λόγια: «όταν φυσάει ο κρύος βόρειος άνεμος». Για την ιστορία να αναφέρουμε ότι ζωγραφίστηκε λίγο μετά τον γαλλοπρωσικό πόλεμο και αποτέλεσε μια εξαιρετική κριτική στον Ναπολέοντα, ο οποίος οδήγησε τη χώρα του σε έναν καταστροφικό πόλεμο με την Πρωσία και στην οικονομική κατάρρευση. Ούτε ο σπουδαίος Paul Gauguin δεν έμεινε ασυγκίνητος από τον όμορφο μύθο και ζωγράφισε μία λιθογραφία με τον τίτλο «ένα σουβενίρ από τη Μαρτινίκα». Σο σχέδιο αυτό εικονίζονται δύο ομάδες γυναικών. Η μία, αυτή που βρίσκεται στο πρώτο πλάνο, αποτελείται από αμέριμνες γυναίκες οι οποίες είναι καθισμένες στο έδαφος και απολαμβάνουν τον ήλιο. Στο δεύτερο πλάνο διακρίνονται τέσσερις γυναίκες οι οποίες κουβαλάνε καλάθια πάνω στα κεφάλια τους. Χ

Δεξιά: "Ο τζίτζικας". Έργο του Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ (1872). Εικονίζει μία γυναίκα γυμνή η οποία δαγκώνει τα νύχια της σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο χειμώνα. Κάτω: Paul Gauguin, ένα σουβενίρ από τη Μαρτινίκα (1889).

65

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Για πολλούς είναι ενοχλητικό ζιζάνιο. Για τους Κρητικούς είναι πολύτιμη τροφή

Γλιστρίδα, ένα φυσικό φάρμακο στο τραπέζι μας! Η σοφία της παραδοσιακής Κρητικής Διατροφής

◗ Πολλοί καλλιεργητές, και σε πολλές περιοχές του κόσμου, τη θεωρούν ακόμη ζιζάνιο. Άλλοι, και πάλι σε πολλές περιοχές του κόσμου, την έχουν για βοτάνι πολύτιμο. Κι άλλοι για τροφή· κυρίως για τροφή ανάγκης! Ελάχιστα χορταρικά αντιμετωπίστηκαν στην ιστορία των πολιτισμών με τόσο αντιφατικό τρόπο όσο η γλιστρίδα. Άλλοι μοχτούσαν να την εξολοθρεύσουν κι άλλοι προσπαθούσαν να την ανεπιάσουν! ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

67

Οι τρεις διαφορετικές ποικιλίες γλιστρίδας που απαντώνται στους κρητικούς κήπους. Η χαμωτή και λεπτόφυλλη (πάνω αριστερά) είναι η πιο συνηθισμένη. Πάνω δεξιά η ποικιλία με τα μεσαίου μεγέθους φύλλα ανθισμένη (όλες ανθίζουν μόνο το πρωί). Κάτω, η πλατύφυλλη. Η γεύση της είναι πιο ουδέτερη...

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ, ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

Ε

ίναι αλήθεια, πάντως, ότι η γλιστρίδα (Portulaca oleracea) χρησιμοποιήθηκε κυρίως από τους φτωχούς τούτου του κόσμου. Οι πλούσιοι, αυτοί που δεν στερήθηκαν στην ιστορική τους διαδρομή την τροφή, μάλλον που την προσπέρασαν, δεν της έδωσαν ποτέ ιδιαίτερη σημασία. Γι' αυτό μέχρι πολύ πρόσφατα η επαγγελματική κουζίνα την είχε περιφρονήσει. Οι Ινδοί, οι Βορειοαφρικάνοι (κυρίως Αιγύπτιοι), οι Μεσανατολίτες, οι Μεξικανοί, όπως και άλλοι λαοί, έχουν ανακαλύψει ευρηματικούς τρόπους αξιοποίησης στην καθημερινή διατροφή τους. Και, περισσότερο ίσως απ' όλους, οι Κρητικοί. Αν και δεν υπάρχει καμιά μελέτη που να το αποδεικνύει, νομίζω πως σε τούτο το νησί καταναλώνονται οι μεγαλύτερες ποσότητες γλιστρίδας στον κόσμο! Άλλωστε, πολλές άλλες μελέτες έχουν αποδείξει ότι οι κάτοικοι της Κρήτης καταναλώνουν τις μεγαλύτερες ποσότητες άγριας χλωρίδας παγκοσμίως. Στην Κρητική Διατροφή η γλιστρίδα κατείχε πάντα κυρίαρχη θέση. Τροφή και γιατρικό μαζί· "γλιστρίδα και νερό κάνουν συκώτι δροσερό", λέγανε κάποτε. Οι Κρήτες του παλιού καιρού την αγάπησαν, τη θεώρησαν ίαμα για πεπτικά και γαστρεντερικά προβλήματα και έριχναν τα "ξεματίδια" των κουκιών στους κήπους πιστεύοντας ότι "όπου πέσει το φλούδι και το μάτι του κουκιού βγαίνει πλούσια η γλιστρίδα", περισσότερη δηλαδή από όση φυτρώνει κάθε καλοκαίρι στα περβόλια. Και πιο δροσερή. Τρεις ποικιλίες της φυτρώνουν στους κρητικούς κήπους. Η έρπουσα (χαμωτή), που είναι και πιο συνηθισμένη σε όλο το νησί, και δυο όρθιες (με ανερχόμενους βλαστούς). Όλες είναι πολύκλαδες με σαρκώδη αντωειδή φύλλα και κίτρινα άνθη, χωρίς μίσχο. Η έρπουσα βγάζει πιο πολλούς βλαστούς και απλώνεται σχεδόν ακτινοειδώς στο έδαφος. Η μια από τις ορθόκλωνες ποικιλίες έχει φύλλα μεσαίου μεγέθους και η άλλη μεγάλα και πλατιά. Η τελευταία έχει κατά κανόνα πιο δροσερή και λιγότερο έντονη γεύση.

Οι "εξολοθρευτές" της γλιστρίδας Όπως τονίσαμε ήδη, δεν είναι το ίδιο αγαπητή η γλιστρίδα σε όλες τις περιοχές του κόσμου. Απέναντι στους λαούς που αγάπησαν την μάλλον όξινη και ιδιαίτερη γεύση της και τη συνέδεσαν με τα καλοκαίρια τους, υπάρχουν κι εκείνοι που την περιφρόνησαν και την καταπολέμησαν για να μη γεμίζει με άχρηστη βλάστηση τα περβόλια τους. Απ' αυτούς, άλλοι την αποστρέφονταν από την αρχαιότητα κι άλλοι την εξοστράκισαν από τα τραπέζια και τις κουζίνες τους στα μέσα του 20ού αιώνα σαν κατάλοιπο μιας παρελθούσας στερημένης ζωής. Ακολούθησε, δηλαδή, και η γλιστρίδα το ίδιο "δρομολόγιο" που είχαν ακολουθήσει τα ταπεινά δημητριακά των φτωχών, το κριθάρι, η ταγή. Ή ακόμη και το πιτυρούχο ψωμί. Ήταν η εποχή που ο κόσμος έβγαινε από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο κι οι άνθρωποι αποστρέφονταν ό,τι τους θύμιζε τα χρόνια της πείνας. Και, παράλληλα, ήθελαν να χορτάσουν το λεγόμενο "πλούσιο" φαγητό: κρέατα, βούτυρα, πάλλευκο ψωμί, γλυκά. Απόλυτο πρότυπο γι' αυτούς (παράλληλα και πρότυπο κοινωνικής καταξίωσης) ήταν η πιο σύνθετη και πιο πλούσια κουζίνα της προ-

68

ηγμένης Δύσης, η γαλλική. Και η επαγγελματική κουζίνα της γαλλικής αριστοκρατίας είχε περιφρονήσει την ταπεινή γλιστρίδα. Στο γαλλικό Νότο, ωστόσο, την ήξεραν. Κι αν όχι τότε, στα μέσα του 20ού αιώνα, την ήξεραν σε παλιότερες εποχές. Την έτρωγαν, όμως, κυρίως οι φτωχοί αγροτικοί πληθυσμοί. Μέχρι πρόσφατα η γλιστρίδα είχε απασχολήσει τις γεωπονικές σχολές των λεγόμενων προηγμένων χωρών για ένα και μόνο λόγο: για να βρουν αξιόπιστους τρόπους να την εξολοθρεύσουν και να την αφανίσουν από τα καλοκαιρινά περιβόλια και τις μεγάλες συστηματικές καλλιέργειες. Για όλους αυτούς η γλιστρίδα ήταν απλώς ένα ενοχλητικό ζιζάνιο, ένα παράσιτο που δύσκολα μπορούσαν να το καταπολεμήσουν! Ο γράφων έζησε την εμπειρία αυτή πριν από μια δεκαετία περίπου σε πόλη της βόρειας Ελλάδας. Στην περιοχή πουλιόταν μια εξαιρετική γλιστρίδα με φύλλα μεσαίου μεγέθους αλλά με ασυνήθιστα μακριά κλαδιά. Ωστόσο, δεν υπήρχε παντού· την είχε μόνο ένα από τα μανάβικα της αγοράς. Θέλοντας να μάθω αν πρόκειται για κάποια ιδιαίτερη ποικιλία ζήτησα σπόρους από τον μανάβη

Ένας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμίσουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα. Έχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνο φυτό γλιστρίδας παράγει πάνω από 240.000 σπόρους τον χρόνο!

◗◗ κι εκείνος με έστειλε στο μεγάλο γεωπονικό κατάστημα της πόλης, δίνοντάς μου, μάλιστα, για δείγμα ένα κλαδάκι της· "αυτός έχει σίγουρα", μου είπε. Πήγα. Χωρίς να με ρωτήσει καν τι θέλω ο νεαρός γεωπόνος κατέβασε από το ράφι του ένα ισχυρό ζιζανιοκτόνο (σεσημασμένο, μάλιστα, με νεκροκεφαλή και μηριαία οστά σε σχήμα χιαστί) και μου το έδωσε. Νόμιζε πως κρατούσα δείγμα του φυτού που ήθελα να ξεράνω! Όταν του είπα ότι θέλω σπόρους για να την καλλιεργήσω ως τρόφιμο, με κοίταξε έκπληκτος· σταυροκοπήθηκε σα να βρισκόταν μπροστά στην επιτομή του παράλογου. Πρώτη φορά άκουγε ότι υπάρχει κάποιος που τρώει γλιστρίδα! Μετά την δημοσιοποίηση των ιατρικών μελετών που αναφέρονται στο αντιφατικό χορταρικό του καλοκαιριού, το επιστημονικό ενδιαφέρον επεκτάθηκε και σε άλλους τομείς. Παράλληλα άρχισε να απασχολεί και τους γαστρονόμους. Δεν ξέρω αν υπάρχει κάποια μελέτη που να αφορά στην καλλιέργειά της, μια και η ζήτησή της έχει πολλαπλασιαστεί, φαντάζομαι όμως ότι πιθανώς και... να μην είναι απολύτως απαραίτητη! Είναι τόσο εύκολο είδος που δεν χρειάζεται καν να το καλλιεργήσει κανείς για να το δει να ευδοκιμεί. Εύκολα μπορούμε να προβλέψομε, όμως, ότι το μέλλον της είναι εξαιρετικά ευοίωνο! Ήδη την προωθούν στην Αμερική στο πλαίσιο της πολιτικής που αποσκοπεί στη βελτίωση των διαιτητικών συνηθειών των πολιτών τους. Η γλιστρίδα είναι ένα από τα πιο διαδεδομένα φυτά που απαντώνται στη γη. Οι μελέτες που καταγράφουν τη διασπορά της βλάστησης στις διάφορες περιοχές αναφέρουν ότι είναι το

69

ΥΠΕΡ

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ, ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

όγδοο πιο συνηθισμένο φυτό στον κόσμο. Ταυτόχρονα, όμως, είναι και ένα από τα λιγότερο καλλιεργούμενα. Ή, μάλλον, δεν καλλιεργείται σχεδόν πουθενά, τουλάχιστον στον τόπο μας. Οι ποσότητες που καταναλώνονται προέρχονται κυρίως από αυτοφυή φυτά που αναπτύσσονται γρήγορα σε αρδευόμενες εκτάσεις. Ένας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμίσουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα. Αρκεί, βέβαια, να είναι ευνοϊκές οι συνθήκες, να υπάρχει υγρασία στο έδαφος. Έχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνο φυτό γλιστρίδας παράγει πάνω από 240.000 σπόρους τον χρόνο! Και οι σπόροι αυτοί δεν χάνονται. Αν δεν βρουν ευνοϊκές συνθήκες για να φυτρώσουν την επόμενη χρονιά, βλαστάνουν τη μεθεπόμενη. Έχει υποστηριχτεί ότι τα μικρά, στρογγυλά και στιλπνά σποράκια της γλιστρίδας μπορούν να αντέξουν σαράντα ολόκληρα χρόνια στο έδαφος!

Η επανάκαμψη της γλιστρίδας Αν και δεν κατάφερε ποτέ το ταπεινό "ζιζάνιο" των κήπων να φτάσει τη γαστρονομική φήμη του σταμναγκαθιού και του ασκόλυμπρου, τα τελευταία χρόνια άρχισε να εμφανίζεται πολύ πιο συχνά στις σαλάτες των εστιατορίων. Και, παράλληλα, να γίνεται αντικείμενο μαγειρικών πειραματισμών. Πολλοί από τους επαγγελματίες της κουζίνας φιλοδόξησαν να δημιουργήσουν πρωτοποριακά πιάτα με γλιστρίδα, αλλά δεν νομίζω να κατάφεραν και τόσο σπουδαία πράγματα. Η μεγάλη δασκάλα της μαγειρικής τέχνης, η λαϊκή κουζίνα, αυτή που είχε ανακαλύψει από παλιά τις αρετές της γλιστρίδας, μας προσφέρει σπουδαία διδάγματα για τους τρόπους μαγειρικής αξιοποίησης των ταπεινών λαϊκών τροφών· και της γλιστρίδας, φυσικά. Στις διδαχές αυτές πρέπει να στηριχτεί και η όποια προσπάθεια δημιουργικών παρεμβάσεων στους τρόπους μαγειρικής αξιοποίησης. Άλλωστε, τόσο η παράδοση όσο και η τέχνη (και η μαγειρική) δεν μένουν ποτέ στατικές. Δυο είναι η αιτίες της "επιστροφής" της γλιστρίδας στο δικό μας πολιτιστικό πλαίσιο: η μεγάλη φήμη που απέκτησε η κρητική διατροφή (έστω και στην ψευδεπίγραφη εκδοχή της ως "μεσογειακή") και, κυρίως, τα πορίσματα της σύγχρονης διαιτολογίας. Η επιστήμη ανακάλυψε σχετικά αργά αυτό που ήξερε εμπειρικά ο διατροφικός πολιτισμός της Κρήτης. Κι ας μην το έλεγε με ορολογίες, κι ας μην ήξερε καν τι σημαίνει η λέξη χοληστερόλη ή ο δυσνόητος όρος "λιπαρά ωμέγα τρία". Η αλήθεια είναι ότι η λαϊκή διατροφή της Κρήτης εστίασε το ενδιαφέρον της σε δυο βασικούς παράγοντες: στην επάρκεια της τροφής και στην υγιεινή της. Οι άνθρωποι ακολουθούσαν

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδα, το ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλλιεργειών, έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος!

◗◗ 70

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

τον χρυσό κανόνα που επέβαλε ποικιλία τροφών. Και ποικιλία χρωμάτων στο τραπέζι. Με λίγα λόγια, ισορροπία· γευστικό και αισθητικό πλούτο.

Διατροφικός θησαυρός: η πλουσιότερη φυτική πηγή λιπαρών ωμέγα-3! Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδα, το ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλλιεργειών, έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος! Οι μελέτες που έγιναν από πολλούς ερευνητές και κυρίως από την πρωτοπόρο Ελληνίδα Άρτεμη Σιμοπούλου, που ζει και εργάζεται στην Αμερική, έδειξαν ότι αποτελεί πραγματική ασπίδα για την υγεία του ανθρώπου. Περιέχει τεράστιες ποσότητες λιπαρών οξέων ωμέγα-3, (περίπου 300-400 χιλιοστόγραμμα ανά εκατό γραμμάρια), ίσως περισσότερο από κάθε άλλο βρώσιμο φυτικό είδος! Σε μια από τις μελέτες αυτές διαπιστώνεται ότι το άλφα - λινολενικό οξύ που περιέχει η γλιστρίδα (οξύ με σημαντική αντιοξειδωτική δράση) είναι δεκαπέντε φορές περισσότερο από αυτό που περιέχει το μαρούλι! Τα λιπαρά ωμέγα-3 βρίσκονται για πολλά χρόνια στο επίκεντρο του διεθνούς επιστημονικού ενδιαφέροντος. Αν και η παραδοσιακή διατροφή των Κρητικών δεν υστερούσε ποτέ σε τέτοιες ουσίες, η διατροφή του λεγόμενου "δυτικού τύπου" έχει αποξενώσει τον άνθρωπο από τη φύση με συνέπεια να έχει μειωθεί δραστικά η λήψη λιπαρών ωμέγα-3, των λιπαρών που περιέχονται κυρίως σε ψάρια και σε φυτά όπως η γλιστρίδα. Οι έρευνες έχουν αποδείξει ότι ο σύγχρονος άνθρωπος έχει διαταράξει την ισορροπία ανάμεσα στα λιπαρά ωμέγα-6 και ωμέγα-3 (τα τελευταία έχουν μειωθεί δραστικά όπως είπαμε) με αποτέλεσμα να καταστούν σχεδόν ενδημικά στο σύγχρονο δυτικό κόσμο πολλά σοβαρά νοσήματα που συνδέονται με τη διαταραχή αυτή. Σύμφωνα με τους μελετητές, τα ωμέγα-3 λιπαρά οξέα συνδέονται άμεσα με την ανάπτυξη τόσο του εγκέφαλου, όσο και της όρασης των βρεφών, καθότι επηρεάζουν την ανάπτυξη του αμφιβληστροειδή χιτώνα. Η έλλειψη των ουσιών αυτών μπορεί να προκαλέσει προβλήματα και εγκεφαλικές δυσλειτουργίες, κυρίως σε μικρές ηλικίες! Κάποιοι, μάλιστα, έφτασαν σε σημείο να υποστηρίζουν ότι η έλλειψη τέτοιων ουσιών σε μικρή ηλικία θα μπορούσε να συνδέεται ακόμη και με την ανάπτυξη της νοημοσύνης. Ανάμεσα στις κυριότερες διαπιστωμένες επιπτώσεις της πρόσληψης λιπαρών ωμέγα-3 είναι η μείωση της χοληστερόλης και των τριγλυκεριδίων, γεγονός που καθιστά τις τροφές που περιέχουν σημαντικές ποσότητες τέτοιων λιπαρών πολύτιμους συμμάχους και προστάτες από νοσήματα του καρδιαγγειακού συστήματος! Η ταπεινή γλιστρίδα, επομένως, δεν είναι μια απλή τροφή. Είναι κάτι περισσότερο! Εκτός από τα λιπαρά που αναφέραμε παραπάνω, είναι πλούσια πηγή βιταμινών, κυρίως Ε και C, καθώς και μιας μεγάλης σειράς άλλων ουσιών πολύτιμων για την υγεία του ανθρώπου (γλουταθειόνης, β-καροτενίου και πολλών άλλων).

⤿ 71

ΥΠΕΡ

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ, ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Η λαϊκή και η αρχαία ιατρική

Π

αλιότερα, μέχρι την εποχή που διατηρούνταν στην αυθεντική του μορφή το κρητικό διατροφικό πρότυπο, το παχύφυλλο βοτάνι έλειπε σπάνια από το καθημερινό καλοκαιρινό τραπέζι των πληθυσμών της υπαίθρου. Κατά παρόμοιο τρόπο δεν έλειπε και από το οπλοστάσιο της λαϊκής ιατρικής. Γιάτρευαν προβλήματα πέψης, αντιμετώπιζαν τους πυρετούς, πίστευαν ότι κάνει καλό στο συκώτι, την επέλεγαν ως καλό διουρητικό φάρμακο και χρησιμοποιούσαν τα πολτοποιημένα φύλλα της ως δερματικά επιθέματα. Οι χρήσεις αυτές δεν είναι μοναδικές. Πολύ πρόσφατα έμαθα ότι σε κάποιες περιοχές της κεντρικής Κρήτης η γλιστρίδα θεωρήθηκε ότι έχει αντιδιαβητική δράση! Στο Μεραμπέλο και στο Οροπέδιο ήταν κάποτε ένα από τα κύρια φάρμακα με τα οποία καταπολεμούσαν τα εντερικά παράσιτα (σε συνδυασμό με πυκνό αφέψημα θυμαριού, κρεμμύδι, σκόρδο και άλλα). Τη χρησιμοποίηση της γλιστρίδας ως ανθελμινθικού φαρμάκου αναφέρει και ο Χαβάκης (Φυτά και Βότανα της Κρήτης, σελ. 137). Κατά το παρελθόν θεωρήθηκε φάρμακο για τα προβλήματα των αρθρώσεων (αρθριτικά), καθώς και για τις ρευματικές παθήσεις. Οι χρήσεις αυτές δεν έχουν διερευνηθεί μέχρι σήμερα από την επιστημονική ιατρική. Αλλά ούτε το κεφάλαιο της λαϊκής ιατρικής έχει απασχολήσει αρκετά τους ειδικούς μελετητές. Τα περισσότερα σχετικά κείμενα που έχουν δημοσιευτεί μέχρι

72

σήμερα βασίζονται κυρίως σε προσωπικές εμπειρίες των συγγραφέων τους. Αυτό δεν σημαίνει ότι υπολείπονται σε σοβαρότητα αλλά ότι θα έπρεπε να μελετηθούν συνολικά οι παραδοσιακές αντιλήψεις περί τροφών και ιαμάτων σε κάποια πληθυσμιακή ομάδα, σε έναν οικισμό, μιαν επαρχία, ή σε ολόκληρο το νησί. Μέχρι να γίνει αυτό (πολύ δύσκολο σήμερα λόγω του ότι έχει χαθεί η λαϊκή εμπειρία) παραμένουν πολύτιμες οι εργασίες της Ευ. Φραγκάκι και του Ι. Χαβάκη για τις ιατρικές χρήσεις των φυτών, εργασίες που κυκλοφόρησαν τις δεκαετίες του 1960 και του 1970.

◗◗ Στην αρχαιότητα η γλιστρίδα ήταν από τα ιάματα που εμπλούτιζαν τη θεραπευτική φαρέτρα του Ιπποκράτη· η ιπποκρατική σχολή τη θεωρούσε φάρμακο για τα γυναικολογικά προβλήματα και ιδιαίτερα για τη μητρορραγία. Ο Διοσκουρίδης την αναφέρει ως ίαμα για παθήσεις των οφθαλμών, ως επουλωτικό των πληγών και ως αντιόξινο φάρμακο (για τις ξινίλες του στομάχου). Και σε άλλα ιατροσοφικά κείμενα του αρχαίου και του βυζαντινού κόσμου απαντάται η γλιστρίδα, γεγονός που δείχνει ότι ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε σε τούτη τη γωνιά του κόσμου δεν την αγνόησε ποτέ. Και, πολύ περισσότερο, δεν την περιφρόνησε! Χ

73

Σαλάτα με γλιστρίδα, πατάτες και αυγά 2 κούπες γλιστρίδα (φύλλα και λεπτά κοτσάνια) 2 πατάτες βραστές ή ψητές σε κομμάτια 2 αυγά βραστά σε φέτες 2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένα 2 ντομάτες, κομμένες σε κύβους ή σε φέτες 1 αγγούρι σε ροδέλες 1 πιπεριά πράσινη (ή Φλωρίνης ψητή) σε φέτες 1 κουταλιά κάππαρη 1 κουταλιά μαϊντανό ψιλοκομμένο 1 κουταλιά δυόσμο ψιλοκομμένο 1 κουταλιά βασιλικό ψιλοκομμένο αλάτι, πιπέρι 100 γραμ. φέτα σε κύβους 4 κουταλιές ελαιόλαδο 2 κουταλιές ξίδι (μπαλσάμικο)

Η γλ στρίδα στην Κρητική κουζίνα

Βάζομε τη γλιστρίδα, τις πατάτες, τα αυγά, τα κρεμμυδάκια, τις ντομάτες, το αγγούρι, την πιπεριά και τα βότανα σε σαλατιέρα. Ανακατεύομε το ελαιόλαδο με το ξίδι, αλάτι και πιπέρι και περιχύνουμε τη σαλάτα. Ανακατεύομε καλά και σερβίρομε.

◗◗ Στην Κρήτη η λέξεις που σχετίζονται με την τροφή είχαν πάντα μια ιδιαίτερη σημειολογία: κηπικά, δροσερικά, μαγεροψήματα. Η λέξη τροφή ήταν σχεδόν ταυτόσημη με τη λέξη ψωμί. Έλεγαν "να φάμε ψωμί", κι εννοούσαν το καθημερινό γεύμα ή δείπνο. Κατά βάθος, όμως, όταν μιλούσαν οι παλιοί Κρητικοί για φαγητό, έφερναν στο μυαλό τους κυρίως κάποιο πιάτο με χόρτα. Όχι πάντα σκέτα χόρτα. Με κρέας, με ψάρι, με χοχλιούς, με αυγά (τα περίφημα σφουγγάτα). Ο κατάλογος των εδεσμάτων με χόρτα και λαχανικά δεν έχει τέλος· συγκροτεί και συνθέτει τον μεγάλο γαστρονομικό άτλαντα της Κρήτης, τον αναμφισβήτητο γαστρονομικό και διατροφικό μας πλούτο. Τη γλιστρίδα την κατανάλωναν περισσότερο ως θερινό σαλατικό, άλλοτε στην καθημερινή σαλάτα του καλοκαιριού (με ντομάτα, κρεμμύδι και αγγούρι), άλλοτε με βρασμένες πατάτες, βρασμένα αυγά, ωμές ντομάτες, πιπεριές και αγγούρι, άλλοτε με γιαούρτι και αγγούρι, άλλοτε με μαρούλι και βασιλικό. Οι παλιοί Κρητικοί τη χρησιμοποιούσαν, όμως, και στην κουζίνα τους, κάποτε μαγειρεμένη με ψάρι ή κρέας, κάποτε με αυγά, ακόμη και συντηρημένη (τουρσί) για τους μήνες του χειμώνα. Και στην υπόλοιπη Ελλάδα την χρησιμοποιούσαν με διάφορους τρόπους, όχι πάντα ωμή. Σε πολλούς ηπειρωτικούς πληθυσμούς δεν ήταν ιδιαίτερα αρεστά τα ωμά χορταρικά. Στην περιοχή της Κόνιτσας, ας πούμε, την συναντάμε βραστή. Ένας πολυμαθής και πολυπράγμων Κρητικός καλόγερος από τον Χάνδακα, που έζησε κατά τον 17ο αιώνα και θήτευσε για πολλά χρόνια σε μοναστήρι ανατολικά της Ιεράπετρας και στο Άγιον Όρος, ο πολυδιαβασμένος συγγραφέας των "Γεωπονικών" Αγάπιος Λάνδος, συνιστά να τρώγεται η γλιστρίδα με βασιλικό, ρόκα, κάρδαμο, σκόρδο κ.α. Η συμβουλή του μας φαίνεται πολύτιμη. Συναντήσαμε ανθρώπους να εμπλουτίζουν τη γεύση της με λίγο βασιλικό και το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον.

Στις σελίδες που ακολουθούν καταχωρούνται μερικοί ενδιαφέροντες τρόποι μαγειρικής χρήσης της γλιστρίδας, σύμφωνα με τις διδαχές και τις εμπνεύσεις που μπορεί να μας προσφέρει το κρητικό διατροφικό πρότυπο και η λαϊκή κουζίνα του νησιού.

◗ 74

75

Η ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ

Πέστο με γλιστρίδα και βασιλικό 1 κούπα γλιστρίδα ( τα φύλλα και τα λεπτά κοτσάνια) ½ κούπα βασιλικό 1/2 κούπα έξτρα παρθένο ελαιόλαδο 1 σκελίδα σκόρδο λίγο αλάτι 150 γραμ. κεφαλοτύρι (ή φέτα) 1 κούπα καρύδια (ή κουκουνάρια καβουρντισμένα)

Σαλάτα με γλιστρίδα και παξιμάδι 1 μάτσο γλιστρίδα 1 παξιμάδι σε κομμάτια 2 ντομάτες σε φέτες 1 μικρό κρεμμύδι ξερό ή 1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένο αλάτι, πιπέρι 3 κουταλιές ελαιόλαδο 1 κουταλιά ξίδι 1 κουταλιά βασιλικό ή δυόσμο ψιλοκομμένο 100 γραμ. φέτα σε κύβους

Σαλάτα γλιστρίδας με γιαούρτι Πλένουμε καλά τη γλιστρίδα, αφαιρούμε τα σκληρά κοτσάνια και τη βάζομε σε σαλατιέρα. Προσθέτομε τα υπόλοιπα υλικά, ανακατεύουμε καλά και σερβίρομε.

Σαλάτα με μαρούλι και γλιστρίδα 1 μαρούλι χοντροκομμένο 1/2 κούπα καλαμπόκι βρασμένο 2-3 κούπες γλιστρίδα 2 ντομάτες σε κύβους, ή ντοματάκια κομμένα στη μέση ½ κούπα άνηθο ή μαϊντανό ½ κούπα φύλλα βασιλικού 2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένα αλάτι και φρεσκοτριμμένο μαύρο πιπέρι 3 κουταλιές φρέσκο χυμό λεμονιού ή ξίδι 6 κουταλιές ελαιόλαδο Βάζομε όλα τα υλικά σε σαλατιέρα. Χτυπάμε το ελαιόλαδο με το λεμόνι ή το ξίδι, το αλάτι και το πιπέρι και περιχύνομε τη σαλάτα. Ανακατεύομε καλά.

◗◗

Βάζομε τη γλιστρίδα, το βασιλικό, το σκόρδο, λίγο αλάτι και το μισό ελαιόλαδο σε μπλέντερ και αναμειγνύομε ένα λεπτό. Προσθέτομε τα καρύδια ή τα κουκουνάρια, το κεφαλοτύρι ή τη φέτα, και το υπόλοιπο ελαιόλαδο και συνεχίζομε το χτύπημα να ανακατευτούν καλά. Μπορούμε να σερβίρομε το πέστο σε ψωμί ή να το χρησιμοποιήσομε στην παρασκευή μακαρονάδας ή ριζότου. Διατηρείται στο ψυγείο για 4-5 μέρες.

◗◗ Πολυσπόρια με γλιστρίδα

Βάζομε το αγγούρι, τη γλιστρίδα και το δυόσμο σε ένα μεγάλο μπολ. Σε ένα άλλο μπολ, ανακατεύομε το γιαούρτι με το ελαιόλαδο, το σκόρδο, αλάτι και πιπέρι. Περιχύνομε τα λαχανικά με το μείγμα γιαουρτιού και ανακατεύομε καλά. (Αν θέλομε, προσθέτομε μερικά καρύδια).

1/2 κούπα φασόλια, 1/2 κούπα ρεβίθια, 1/2 κούπα φακές ½ κούπα ελαιόλαδο 1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο 2 κουταλιές ψιλοκομμένο σκόρδο ½ κιλό ντομάτες τριμμένες αλάτι, πιπέρι, 1 κουταλιά πάπρικα 1 κιλό γλιστρίδα (χωρίς τα χοντρά κοτσάνια) 2 κουταλιές δυόσμο ψιλοκομμένο

Αποβραδίς βάζομε τα φασόλια και τα ρεβίθια σε χωριστά σκεύη με νερό που τα καλύπτει να μαλακώσουν. Την επομένη βάζομε πρώτα τα ρεβίθια σε κατσαρόλα, υπερκαλύπτομε με νερό και βράζομε 40 λεπτά. Ρίχνομε τα φασόλια και βράζομε μαζί άλλα 30 λεπτά. Στραγγίζομε. Ζεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομε το κρεμμύδι και το σκόρδο 2 λεπτά. Ρίχνομε τα ρεβίθια, τα φασόλια και τις φακές (αφού τις ξεπλύνομε με νερό). Ανακατεύομε και προσθέτομε τη ντομάτα, αλάτι, πιπέρι, την πάπρικα και νερό να σκεπαστούν και βράζομε άλλα 15 λεπτά. Τέλος προσθέτομε τη γλιστρίδα και το δυόσμο και βράζομε άλλα 10 λεπτά.

Kοτόπουλο με πατάτες και γλιστρίδα 1 κοτόπουλο σε μερίδες 6 κουταλιές ελαιόλαδο 1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο 1 σκελίδα σκόρδο ψιλοκομμένο ½ κιλό γλιστρίδα 1 ματσάκι μαϊντανό ψιλοκομμένο 3 ντομάτες τριμμένες ½ ποτήρι λευκό κρασί αλάτι, πιπέρι

ΥΠΕΡ

Ντοματόσουπα με γλιστρίδα και βασιλικό

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

1 κιλό ώριμες ντομάτες χοντροκομμένες 1 κουταλιά ζάχαρη (προαιρετικά) 6 κουταλιές ελαιόλαδο 1 κρεμμύδι χοντροκομμένο 2 σκελίδες σκόρδο 2 κούπες γλιστρίδα 2 κουταλιές βασιλικό 1 κλαδάκι ρίγανη αλάτι, πιπέρι, ρίγανη

Πλένομε καλά το κοτόπουλο. Πλένομε τη γλιστρίδα και αφαιρούμε τα πολύ χοντρά κοτσάνια. Ζεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομε το κοτόπουλο να ροδίσει καλά απ’ όλες τις πλευρές. Ρίχνομε το κρεμμύδι και το σκόρδο και σε 1-2 λεπτά σβήνομε με το κρασί. Όταν το κρασί εξατμιστεί, προσθέτομε τις πατάτες, 2 ποτήρια νερό, αλάτι και πιπέρι και αφήνομε το φαγητό να βράσει για μισή ώρα περίπου. Προσθέτομε τη ντομάτα και βράζομε άλλα 15 λεπτά. Τέλος ρίχνομε τη γλιστρίδα και το μαϊντανό και βράζομε για 10 λεπτά ακόμα.

◗◗

Σε κατσαρόλα ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο το κρεμμύδι και το σκόρδο. Προσθέτομε τις ντομάτες, τη γλιστρίδα, το βασιλικό, αλάτι, πιπέρι τη ρίγανη και 1 ποτήρι νερό και βράζομε 15 λεπτά. Αφαιρούμε τη ρίγανη, μεταφέρομε τη σούπα σε μπλέντερ και πολτοποιούμε. Σερβίρομε με 1 κουταλιά γιαούρτι.

Γλιστρίδα βραστή

◗◗ Σφουγγάτο με γλιστρίδα

Πλένομε καλά τη γλιστρίδα, την κόβομε σε κομμάτια και τη ρίχνομε σε μια κατσαρόλα με αλατισμένο νερό που βράζει για 5 λεπτά μόνο. Στραγγίζομε και ανακατεύομε με το σκόρδο, το ξύδι ή το λεμόνι και το ελαιόλαδο. Μπορούμε να τη σερβίρομε σκέτη ή με λίγη τριμμένη φέτα ή ξινομυζήθρα.

300 γραμ. γλιστρίδα 3-4 κουταλιές ελαιόλαδο 2 κουταλιές βασιλικό ή δυόσμο 1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένο 3 αυγά 3-4 κουταλιές κεφαλοτύρι τριμμένο αλάτι, πιπέρι

Σε ένα τηγάνι ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τα λαχανικά και τα βότανα. Χτυπάμε τα αυγά με το τυρί, αλάτι και πιπέρι και τα ρίχνομε στο τηγάνι να απλωθούν παντού. Όταν ψηθεί η κάτω πλευρά, γυρίζομε να ψηθεί και η άλλη.

79