ΥΠΕΡ Χ Τεύχος 92

ΥΠΕΡ

TO ΠEPIOΔIKO TΩN SUPER MARKET XAΛKIAΔAKH | ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2019 | ΤΕYΧΟΣ 92 | ΔΙΑΝΕΜΕΤΑΙ ΔΩΡΕΑΝ

Οι κουμαριές, τα κούμαρα και η κουμαρόρακη της Κρήτης

40 ΡΟΝΙΑ

Ένα ξεχασμένο χριστουγεννιάτικο έθιμο της Κρήτης

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

40 ΡΟΝΙΑ

40 Χρόνια Χαλκιαδάκης

38

Αλληλεγγύη Χαλκιαδάκης

10

Οι αετοί της Πρωτοχρονιάς

40

Οι κουμαριές, τα κούμαρα και η κουμαρόρακη της Κρήτης

12

Μία νέα πρωτοποριακή εφαρμογή από τα Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης

14

16

Του Νίκου Ψιλάκη

Το Μεγάλο Κάστρο των Ιπποτών PLAYMOBIL στο Max στην Αλικαρνασσό!

48

Μια φιλόδοξη ομάδα μπάσκετ, η δική μας!

50

Χριστουγεννιάτικοι μασκαράδες στο Μαλεβίζι

52

Ο λυράρης με τα τρεμάμενα χέρια

56

Δυτικές γκραβούρες για τους Αγίους Δέκα της Κρήτης

ΦΩΤΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ Φωτογραφίες & κείμενα: Νίκος Ψιλάκης

✶

To τραπέζι μας ενώνει

26

Τα νέα μας

28

Ιδρύσαμε Σχολή Γονέων!

30

Ένα ξεχασμένο χριστουγεννιάτικο έθιμο της Κρήτης

✶

24

✶

6

✶

58

Παπαδιές...στιφάδο! Του Νίκου Ψιλάκη

62

Η βιαιότητα του Κρητικού Πολέμου (1645-1669) Του Ανδρέα Μανιού

Του Νίκου Ψιλάκη

74 36

Η κολυμπήθρα του Δασκαλογιάννη!

Ο Καζαντζάκης συναντά τον Ντύρερ... Του Κωστή Ν. Μ. Καζαμιάκη

16

40

52

62

30

50

58

74

Tριμηνιαία έκδοση των Σ/M XAΛKIAΔAKH

Yπεύθυνη σύμφωνα με το νόμο: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ

Σχεδίαση εντύπου: NIKOΣ NTPETAKHΣ

1o χιλ. Γαζίου-Κρουσώνα 7005 Ηράκλειο τηλ. 2810 824 140

Eκδοτική φροντίδα: Tμήμα Δημοσίων Σχέσεων της A.E. XAΛKIAΔAKH

Φωτοστοιχειοθεσία Mακέτες - Eκτύπωση: TYΠΟΚΡΕΤΑ A.E., BI.ΠE. Hρακλείου, Tηλ. 2810 382800 FAX: 2810 380887

> www.xalkiadakis.gr Διανέμεται δωρεάν από τα καταστήματα της εταιρείας

IS SN : 25 85-36 0 0

Σύμβουλος έκδοσης: ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ Υπεύθυνος Δημοσίων Σχέσεων της Α.Ε. ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ: ΜΙΧΑΛΗΣ ΤΖΑΓΚΑΡΑΚΗΣ

Tα κείμενα που δημοσιεύονται δεν εκφράζουν κατ’ ανάγκην και την άποψη της εταιρείας ή του περιοδικού.

40 ΡΟΝΙΑ «Οι τέσσερις δεκαετίες που πέρασαν συμπίπτουν με την περίοδο των μεγάλων αλλαγών και των μεγάλων προκλήσεων. Αρκεί να σκεφτούμε πώς ήταν η Κρήτη του 1980 και πώς είναι σήμερα. Τότε ακόμη και ο όρος «Σούπερ Μάρκετ» ήταν άγνωστος στο ευρύτερο κοινό της Κρήτης...» Είναι σημαδιακός για την εταιρεία μας ο χρόνος που μπαίνει, το 2020: Συμπληρώνονται 40 χρόνια από τότε που άνοιξε τις πύλες του το πρώτο μας Σούπερ Μάρκετ! Τέσσερις δεκαετίες, μια ολόκληρη ζωή, χιλιάδες συγκινήσεις, χιλιάδες αναμνήσεις, μα και χιλιάδες όνειρα. Στρέφομε σήμερα τα μάτια σ' εκείνη τη μακρινή εποχή, ακολουθούμε τους δρόμους της μνήμης, αλλά δεν μένουμε στο χτες. Ο απολογισμός μας συναντά το όραμα, έτσι με γνώση κι εμπειρία οικοδομείται το αύριο. Το αύριο των ανθρώπων, των επιχειρήσεων, το αύριο του τόπου. Ναι, δεν θα κρύψομε ότι νιώθουμε χαρά και περηφάνια όταν γυρίζουμε πίσω το ρολόι του χρόνου και ξαναζούμε τα χρόνια που πέρασαν. Δεν είναι μόνο που πετύχαμε εμείς ως επιχείρηση, είναι που μαζί μας πέτυχαν κι άλλοι, φίλοι, γείτονες, συμπολίτες, συμπατριώτες. Είναι που με όλους αυτούς βαδίσαμε πλάι-πλάι, που είδαμε μικρές επιχειρήσεις να μεγαλώνουν και να ξεπερνούν τα όρια του νησιού, είναι που

6

σήμερα, κάνοντας κι εμείς τον απολογισμό μας, νιώθουμε βαθιά ανθρώπινη συγκίνηση για την ώθηση που μπορεί να δώσει μια τοπική αλυσίδα λιανεμπορίου στη ντόπια επιχειρηματικότητα. Η ιστορία των επιχειρήσεων είναι κομμάτι της ιστορίας του τόπου, της οικονομικής και της κοινωνικής. Οι τέσσερις δεκαετίες που πέρασαν συμπίπτουν με την περίοδο των μεγάλων αλλαγών και των μεγάλων προκλήσεων. Αρκεί να σκε-

Πρώτος στόχος, λοιπόν, το πέρασμα σ' αυτήν την καινούργια εποχή. Και βασική αρχή μας να διατηρήσουμε αναλλοίωτες τις αξίες της προηγούμενης! Και τις δικές μας αρχές.

>

φτούμε πώς ήταν η Κρήτη του 1980 και πώς είναι σήμερα. Τότε ακόμη και ο όρος «Σούπερ Μάρκετ» ήταν άγνωστος. Όπως και ο νέος τρόπος αγορών που ερχόταν να διαδεχτεί τις παραδοσιακές εμπορικές δομές, τις μικρές επιχειρήσεις λιανικού εμπορίου μιας άλλης εποχής, τα καταστήματα «Αποικιακών και Εδωδίμων», τις όμορφες στιγμές που έγραψαν τη δική τους μεγάλη ιστορία. Από τέτοιες επιχειρήσεις ξεκινήσαμε κι εμείς, τις αγαπήσαμε, τις μελετήσαμε, τις αναπτύξαμε, καλλιεργήσαμε τις ανθρώπινες σχέσεις, την εμπιστοσύνη εκείνων που συναλλάσσονταν μαζί μας. Όμως, όλες οι ωραίες ιστορίες τελειώνουνε κάποτε. Αλλάζουν οι εποχές, αλλάζουν μαζί τους και οι ανάγκες. Το παραδοσιακό μπακάλικο με την πλάστιγγα πάνω στο τραπέζι, τα τσουβάλια των οσπρίων τριγύρω και τους πελάτες που περίμεναν τη σειρά τους προκειμένου να εξυπηρετηθούν είχε ήδη παραχωρήσει τη θέση του σε καινούργιες αντιλήψεις, εκείνες που έμελλε να κυ-

40 ΧΡΟΝΙΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣ

8

έγραφαν κάποιες εφημερίδες, «Νέος τρόπος αγορών», «Πωλήσεις με χαμηλότερα ποσοστά». Είναι οι τίτλοι που αποτυπώνουν το κλίμα της εποχής. Τότε έπρεπε να πείσουμε τους καταναλωτές. Να διδάξουμε στους πιο παραδοσιακούς απ' αυτούς ακόμη και τα βασικά: τι θα πει «Σούπερ Μάρκετ». Έχουν περάσει τέσσερις δεκαετίες από τότε. Τα «Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης» μεγάλωσαν, τα καταστήματα πλήθυναν, τώρα πια βρισκόμαστε από την μιαν άκρη της Κρήτης ώς την άλλη. Εκείνο που δεν άλλαξε, όμως, είναι η νοοτροπία. Οι αρχές και οι αξίες. Η πίστη στον δυναμισμό του τόπου, η στήριξη της ντόπιας επιχειρηματικότητας, η εμπιστοσύνη των καταναλωτών, ο κοινωνικός και πολιτιστικός ρόλος τον οποίο αποφασίσαμε να υπηρετήσουμε. Θεωρήσαμε χρέος να συμβάλομε με κάθε τρόπο στην ανάδειξη του πολιτισμού μας, κι ένα δείγμα αυτής της προσπάθειας είναι το περιοδικό που κρατάτε στα χέρια σας. Μας λένε συχνά ότι είναι πιθανόν να μην υπάρχει άλλη συναφής επιχείρηση στην Ευρώπη που να εκδίδει ένα αμιγώς πολιτιστικό περιοδικό και, μάλιστα, τόσο υψηλής ποιότητας. Κι εμείς ξέρουμε καλά πως η απόφασή μας να το εκδώσουμε δεν ήταν τυχαία. Το θεωρήσαμε ως συμβολή στην ιστορία μας, ως χρέος στον τόπο που μας γέννησε και μας στηρίζει, ως αντίδωρο στους συμπατριώτες μας Κρητικούς, εκείνους που δεν είναι μόνο πελάτες, αλλά συνεργάτες και φίλοι. Έτσι πορευτήκαμε κι έτσι θα πορευτούμε. Είναι χαρά μεγάλη ν' ακούμε τους σημερινούς επιχειρηματίες να λένε ότι συνεργάζονται μαζί μας για τρεις γενιές, ότι τα προϊόντα του παππού τους είχαν βρει φιλόξενη στέγη στα ράφια μας, όπως και του πατέρα τους, όπως και τα δικά τους. Το ίδιο συμβαίνει, όμως, και με τους φίλους καταναλωτές. Η σχέση εμπιστοσύνης ξεκίνησε από τις γιαγιάδες! Και συνεχίζεται με την τρίτη γενιά. Μακάρι και με την τέταρτη, και την πέμπτη, και την έκτη γενιά. Είναι βέβαιο ότι οι αξίες μας δεν αλλάζουν! x

>

ριαρχήσουν σε όλα τα πλάτη και σε όλα τα μήκη της γης. Με όπλο την εμπειρία και των προηγούμενων γενεών αλλά και τη βαθιά γνώση της τοπικής αγοράς αποφασίσαμε τότε να κάνουμε το μεγάλο βήμα... Έτος 1980. Η Ελλάδα ήταν ήδη μέλος της μεγάλης ευρωπαϊκής οικογένειας. Από τον Γενάρη εκείνου του χρόνου είχε ενταχτεί στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα· ήταν το 10ο μέλος της. Την εποχή εκείνη η επιχειρηματική μας κοιτίδα, το Ηράκλειο, ήταν μια πόλη με δυναμισμό. Αναπτυσσόταν με γρήγορους ρυθμούς, η οικοδομή βρισκόταν στο μεγάλο της φόρτε, και ο τουρισμός είχε ήδη δημιουργήσει προϋποθέσεις για νέες οικονομικές δραστηριότητες· σ' αυτόν τον τομέα στρέφονταν κατά κύριο λόγο οι επενδύσεις. Εμείς επιλέξαμε τον χώρο που γνωρίζαμε: το λιανεμπόριο. Αλλά ένα λιανεμπόριο προσαρμοσμένο στις απαιτήσεις ενός κόσμου που άλλαζε και μιας κοινωνίας που αναζητούσε το καινούργιο. Πρώτος στόχος, λοιπόν, το πέρασμα σ' αυτήν την καινούργια εποχή. Και βασική αρχή μας να διατηρήσουμε αναλλοίωτες τις αξίες της προηγούμενης! Και τις δικές μας αρχές. Όταν ζει κανείς σε μια σχετικά μικρή κοινωνία, όπως ήταν τότε το Ηράκλειο, δεν μπορεί να είναι ξεκομμένος από το κοινωνικό περιβάλλον. Ο πελάτης μπορεί να είναι συγγενής, φίλος, γείτονας, γνωστός. Οι νόμοι της αγοράς στηρίζονται όχι μόνο σε αριθμούς και μελέτες, στηρίζονται και στις ανθρώπινες σχέσεις. Απαράβατος κανόνας, λοιπόν, η ανάπτυξη μιας σχέσης εμπιστοσύνης. Σήμερα που το σκεφτόμαστε πάλι καταλήγουμε να πούμε ότι αυτός ακριβώς ήταν ο κυριότερος στόχος που πετύχαμε γρήγορα, από τα πρώτα κιόλας βήματά μας. Ξεφυλλίζουμε σήμερα τα παλιά μας ημερολόγια, ξαναζούμε τις αγωνίες, νιώθουμε ξανά τις παλιές χαρές, αναλογιζόμαστε τις ευθύνες απέναντι σ' εκείνους που μας εμπιστεύτηκαν. «Άνοιξε το πρώτο Σούπερ Μάρκετ στην Κρήτη»,

Έχουν περάσει τέσσερις δεκαετίες από τότε. Τα «Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης» μεγάλωσαν, τα καταστήματα πλήθυναν, τώρα πια βρισκόμαστε από την μιαν άκρη της Κρήτης ώς την άλλη. Εκείνο που δεν άλλαξε, όμως, είναι η νοοτροπία. Οι αρχές και οι αξίες. Η πίστη στον δυναμισμό του τόπου, η στήριξη της ντόπιας επιχειρηματικότητας, η εμπιστοσύνη των καταναλωτών, ο κοινωνικός και πολιτιστικός ρόλος τον οποίο αποφασίσαμε να υπηρετήσουμε.

ΤΟ ΕΞΩΦΥΛΛΟ ΜΑΣ

Οι αετοί της Πρωτοχρονιάς Μνήμες Βυζαντίου μεταφέρει μέσα στους αιώνες ο δικέφαλος αετός των ελληνικών Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς! Στη Μικρασία, στις περιοχές όπου άνθησε ο Ελληνισμός, δεν υπήρχε σπίτι χωρίς τη μικρή ελλειψοειδή σφραγίδα του με τον δικέφαλο και τον σταυρό στην κορυφή του. Κάποιες οικογένειες, ίσως οι πιο ευκατάστατες, είχαν και στρογγυλές σφραγίδες με αετούς, μεγαλύτερες από τις άλλες, και τις χρησιμοποιούσαν για να σφραγίζουν τους άρτους και τις βασιλόπιτες. Κάθε παραμονή Χριστουγέννων και Πρωτοχρονιάς μοσχοβολούσε ο τόπος από τα μικρά πλακούντια που έπλαθαν και σφράγιζαν οι γυναίκες για να κοσμήσουν τα τραπέζια τους. Παρόμοιες σφραγίδες, όμως, υπήρχαν και σε πολλές άλλες ελληνικές περιοχές. Από τη Μακεδονία μέχρι την Κρήτη, από τα Δωδεκάνησα μέχρι τη Ρωμυλία, κι ακόμη μακρύτερα. Άγνωστο το πότε ξεκίνησε η συνήθεια, άγνωστη και η αρχική της κοιτίδα. Διαδόθηκε, όμως, ταχύτατα κι έγινε σύμβολο του Δωδεκάμερου. Δεκάδες μικρές σφραγίδες κοσμούν σήμερα τις συλλογές των λαογραφικών μουσείων· πολύ περισσότερες, όμως, παραμένουν στα σπίτια και χρησιμοποιούνται από τις οικογένειες που συνεχίζουν (ευτυχώς) τούτη την παμπάλαια παράδοση. Στην Κρήτη το έθιμο εξαπλώθηκε κυρίως μετά την έλευση των προσφύγων. Οι ξεριζωμένοι της Μικρασίας κουβαλούσαν, μαζί με τα ελάχιστα πράγματα που μπορούσαν να πάρουν από τα σπίτια τους, και τα ιερά τους κειμήλια. Η οβάλ σφραγίδα με τον αετό ήταν ένα απ' αυτά. Τη φύλαγαν στο εικονοστάσι μαζί με τους αγίους και την κατέβαζαν μόνον όταν ήταν να σφραγίζουν άρτους, βασιλόπιτες ή γλυκίσματα. Τούτα τα μικρά πλακούντια της μεγάλης γιορτής διαλέξαμε για εξώφυλλο στο τεύχος που κρατάτε στα χέρια σας. Τα γλυκίσματα, όπως και τα κούμαρα ολόγυρά τους, είναι από παλιότερο πεσκέσι της κ. Θεανώς Μεταξά, μιας αρχόντισσας που συνεχίζει να προσφέρει πολύτιμες υπηρεσίες στον παραδοσιακό μας πολιτισμό. Σε άλλες σελίδες θα διαβάσετε εκτενέστερα κείμενα για τις κουμαριές και τα κούμαρα, ένα δέντρο κι ένα φρούτο που παλιότερα έδιναν χρώμα στα σπίτια μερικών περιοχών της Κρήτης (κυρίως του Σελίνου) και αποτελούσαν σύμβολο πολύτιμο αειφορίας και θαλερότητας.x

Οι ξεριζωμένοι της Μικρασίας κουβαλούσαν, μαζί με τα ελάχιστα πράγματα που μπορούσαν να πάρουν από τα σπίτια τους, και τα ιερά τους κειμήλια. Η οβάλ σφραγίδα με τον αετό ήταν ένα απ' αυτά. Τη φύλαγαν στο εικονοστάσι μαζί με τους αγίους και την κατέβαζαν μόνον όταν ήταν να σφραγίζουν άρτους, βασιλόπιτες ή γλυκίσματα.

10

ΥΠΕΡ

XPIΣTOYΓENNA 2019

11

ΤΑΝΕΑΜΑΣ Μία νέα πρωτοποριακή εφαρμογή από τα Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης Από τις πρώτες μέρες της λειτουργίας της η νέα μας εφαρμογή ανέβηκε σε υψηλές θέσεις στη λίστα με τις πιο trending εφαρμογές στο play store και apple store. Μάλιστα, το 1ο Σαββατοκύριακο κατάφερε να φτάσει στο No #1 στις trending για android και No #16 στα top charts της Apple. Ο Δρ. Γιάννης Κοπανάκης, με την κ. Χριστίνα Χαλκιαδάκη

Κατεβάστε κι εσείς εύκολα την εφαρμογή εδώ:

Για Play store:

Η νέα μας εφαρμογή κατεβαίνει εύκολα και γρήγορα στο κινητό σας

Έως και τα μέσα Δεκεμβρίου, ήδη περισσότεροι από 1.500 χρήστες είχαν κατεβάσει την εφαρμογή στο κινητό τους και είχαν συνδεθεί με την Xtra card τους. Η νέα μας εφαρμογή κατεβαίνει εύκολα και γρήγορα στο κινητό σας, συνδέεται με την Xtra card Χαλκιαδάκης και σας ενημερώνει για όλα όσα θέλετε να γνωρίζετε, όπως:

• Τις λίστες και το ιστορικό των αγορών

Και τα καλά νέα δεν σταματάνε εδώ… Τα Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης προσφέρουν υπέροχα δώρα σε όσους κατεβάσουν την εφαρμογή έως και τις 31 Ιανουαρίου:

Για App store:

• 10 δωροεπιταγές των 100€ .

• 3 Ηλεκτρικά πατίνια Hoverboard + 3 KART PILOT.

• 2 ηλεκτρικά πατίνια SCOOTER Black XIAOMI.

σας.

• Τους πόντους που έχετε συγκεντρώσει.

• Όλα τα σημαντικά νέα που σας αφο•

ρούν, όπως κληρώσεις, δώρα, κ.α. Όλες τις προσφορές και τις εκπτώσεις των σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης.

Παράλληλα, με το Barcode της εφαρμογής, δεν θα χρειάζεται να έχετε διαρκώς μαζί σας την Xtra card Χαλκιαδάκης, ενώ, μέσα από το φιλικό περιβάλλον λειτουργίας της, θα μπορείτε να αλλάξετε και τα στοιχεία σας.

Η εφαρμογή έχει δημιουργηθεί από το Εργαστήριο Ηλεκτρονικής Επιχειρηματικής Ευφυΐας (e-BiLab.gr), πρωτοπόρο σε θέματα digital marketing και διαδικτυακών εφαρμογών, με επικεφαλής τον Δρ. Γιάννη Κοπανάκη, καθηγητή του Ελληνικού Μεσογειακού Πανεπιστημίου (ΕΛ.ΜΕ.ΠΑ), στο πλαίσιο της πολύχρονης συνεργασίας που έχει αναπτύξει η μεγάλη κρητική εταιρεία Χαλκιαδάκης Α.Ε. με το Ακαδημαϊκό Ίδρυμα.

>

ΤΑΝΕΑΜΑΣ Μήπως θα είστε ο επόμενος τυχερός; Τα δώρα και οι κληρώσεις δεν σταματούν ποτέ στα καταστήματά μας.

>

Με αγορές 30€ τις ημέρες των γιορτών, και έως 7/1/2020, μπαίνετε στην κλήρωση για υπέροχα δώρα (ταξίδια, τηλεοράσεις 43’, αφυγραντήρες, ηλεκτρικά πατίνια).

✶ ✶ ✶

✶ ✶

✶ ✶ ✶

✶

Είσοδος δωρεάν!

> Το Μεγάλο Κάστρο των Ιπποτών PLAYMOBIL στο Max στην Αλικαρνασσό! Ένας όμορφος παιδότοπος για τις ημέρες των γιορτών εγκαταστάθηκε στο Max στην Αλικαρνασσό και θα βρίσκεται εκεί για όλο το διάστημα των γιορτών.

Παραθέτουμε ενδεικτικά μερικά σχόλια επισκεπτών:

Ωράριο λειτουργίας: ● Καθημερινές: 16:00 - 20:00 ● Σαββατοκύριακο: 12:00 - 20:00 ● Από 21/12 έως 04/01: 12:00 - 20:00

● Μεράκι και καλές συνεργασίες… εξαιρετικό αποτέλεσμα

14

● Περάσαμε Τέλεια! Θα έρθουμε και αύριο. ● Ήταν μια υπέροχη έκπληξη για το γιο μου! Ευχαριστούμε το ΜΑΧ!

● Τέλειοοοοοοοοο!!!!!!

N Φωτογραφήματα

>

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Με θάμπωσε τούτο το διάφανο λευκό στο βάθος του ορίζοντα κι ας ήξερα πως ήταν δύσκολο να φωτογραφίσω με ευκρίνεια τέτοιαν ώρα. Πάτησα το κλείστρο κι έκλεισα για πάντα στη μνήμη τούτη τη μια και μοναδική στιγμή.

Πορεία στο άδυτο

Τον είδα να κατηφορίζει στα μονοπάτια του Γουβερνέτου με την ομπρέλα στο αριστερό, τον μάλλινο σκούφο στο κεφάλι κι ένα σακί φορτωμένο στον ώμο. Είχαμε κατηφορίσει κι εμείς στο πανηγύρι της Παναγιάς της Αρκουδιώτισσας, ο καιρός είχε από νωρίς αγριέψει και τα βράχια γυάλιζαν λες κι ήταν περασμένα με λούστρο. Κόντευε να νυχτώσει πια, τέτοιες εποχές το σκοτάδι πέφτει απότομα, κι όταν πυκνώνουν τα σύννεφα καταλαβαίνεις πόσο ασαφή και πόσο θολά είναι τα όρια ανάμεσα στη μέρα και τη νύχτα. Κοίταξα ξανά το ρολόι, ο τόπος ησύχαζε, ούτε φωνές ανθρώπων ούτε κελαδίσματα πουλιών τάραζαν την άγρια γαλήνη του τόπου. Και ξαφνικά, σαν να άνοιγε μια πύλη στον ουρανό, μερι16

κές χοντρές σταγόνες βροχής μαρτυρούσαν την επερχόμενη καταιγίδα. Ο άνθρωπος εκεί, προχωρούσε βιαστικά, κατέβαινε τη θεόκτιστη σκάλα, βιαζόταν να προλάβει. Με θάμπωσε τούτο το διάφανο λευκό στο βάθος του ορίζοντα κι ας ήξερα πως ήταν δύσκολο να φωτογραφίσω με ευκρίνεια τέτοιαν ώρα. Πάτησα το κλείστρο κι έκλεισα για πάντα στη μνήμη τούτη τη μια και μοναδική στιγμή. Ένας άνθρωπος κατηφόριζε, μια καταιγίδα ερχόταν, τα σύννεφα άνοιγαν σαν κουρτίνες για να διαβεί το τελευταίο φως της ημέρας κι ένας ουρανός φιλοτεχνούσε το πιο απέριττο φωτοστέφανο στο τοπίο.

ΥΠΕΡ

Κόντρα στο φως... ... Έτσι που να γίνονται διάφανα τα τελευταία κίτρινα φύλλα, έτσι που να μπερδεύονται οι ακτίνες του απομεσήμερου με τις συντεταγμένες των ημίγυμνων κλάδων. Όμορφη που 'ναι η Κρήτη! αναφώνησε κάποτε ο Νίκος Καζαντζάκης, ο άνθρωπος που κατάφερε ν' αφουγκράζεται, ακόμη κι όταν ζούσε στην ξενιτιά, τους ψιθύρους του κρητικού τοπίου. Όμορφη! Το βλέπεις όπου κι αν βρεθείς, όπου κι αν σταθείς, σε βουνό ή σε κάμπο, το καταλαβαίνεις κάθε εποχή, και άνοιξη και χειμώνα. Πάνω στα ψηλώματα της Δίκτης, τελευταίες αναλαμπές του φθινοπώρου, με την αχλή να καταυγάζει τα πράματα και τη βλάστηση να ετοιμάζεται για την καινούργια της φορεσιά.

XPIΣTOYΓENNA 2019

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Τα μανουσάκια της λατρείας Ας πιάσομε το νήμα από την αρχή. Από την πλούσια και ευφάνταστη ελληνική μυθολογία: Ήταν κάποτε ένας όμορφος νέος, ομορφότερός του δεν γεννήθηκε σε τούτον τον κόσμο, μα ούτε και πρόκειται να γεννηθεί όσες χιλιάδες χρόνια κι αν περάσουν. Νάρκισσο τον έλεγαν κι όλες οι κοπέλες, κι όλες οι Νύμφες των ποταμών ήταν ερωτευμένες μαζί του. Εκείνος, όμως, δεν νοιαζόταν για καμιά, τον θάμπωνε η ομορφιά του, θαύμαζε τα δικά του τα κάλλη κι όπου έβρισκε στάσιμα νερά στεκόταν με τις ώρες, καθρεφτιζόταν και θαύμαζε τη μορφή του. Μέχρι που μια μέρα βρέθηκε πάνω από μια μεγάλη πηγή. Έσκυψε, καθρέφτισε το πρόσωπό του στο νερό, ζαλίστηκε από το κάλλος, έπεσε μέσα και πνίγηκε. Οι μυθογράφοι της αρχαιότητας είπαν πως είχε ερωτευτεί τη μορφή του... Μα ο Παυσανίας, ο ακάματος περιηγητής των τόπων και των χρόνων, μας τα είπε αλλιώς τα πράματα: Είχε μιαν αδερφή ο Νάρκισσος. Δίδυμη. Κι όμορφη πολύ σαν κι εκείνον. Καμάρωναν τ' αδέρφια, χαίρονταν τη ζωή και τον θαυμασμό των ανθρώπων, μέχρι που ζήλεψε ο Άδης και πήρε στα υπόγεια παλάτια του την κοπέλα. Απαρηγόρητος ο Νάρκισσος άρχισε να τρέχει εδώ κι εκεί, στα χωράφια και στα δάση. Κάποτε, σκύβοντας σε μια πηγή 18

για να ξεδιψάσει, είδε τη μορφή του να καθρεφτίζεται στο νερό. Ξαφνιάστηκε, νόμισε πως έβλεπε την πεθαμένη αδερφή του κι από τότε του έμεινε συνήθεια να καθρεφτίζεται παντού όπου υπήρχαν νερά. Έτσι έγινε κι εκείνη τη μέρα που γλίστρησε και πνίγηκε. Από το ψήλος του Ολύμπου έβλεπαν οι θεοί τον όμορφο νέο να βουλιάζει στα νερά κι αποφάσισαν να μην αφήσουν τόσην ομορφιά να χαθεί. Εκεί όπου είχε σταθεί για τελευταία φορά, πλάι στην πηγή, φύτρωσε ένα άσπρο λουλούδι. Το είπαν νάρκισσο κι εκείνο και του χάρισαν ένα άρωμα μεθυστικό, έτσι για να μην μπορεί να περάσει κανείς από δίπλα χωρίς να το προσέξει. Άλλοι πάλι λέγανε ότι ο Νάρκισσος δεν πνίγηκε, τον είχε σκοτώσει κάποιος Έποπας, μάλλον είχε ζηλέψει την ομορφιά του. Το λουλούδι φύτρωσε εκεί ακριβώς όπου έπεσε το αίμα του νέου... Έτσι τελειώνει ο μύθος. Αφήνοντας αθάνατη κι ανέγγιχτη την ομορφιά να πλουμίζει τον κόσμο μας. Μόνο που τα κατάλευκα λουλούδια με τα κίτρινα στεφάνια κράτησαν τη συνήθεια του μυθικού γεννήτορά τους. Είναι σκυφτά και γερτά σαν να γυρεύουν κι εκείνα στάσιμα νερά να καθρεφτιστούν και να θαυμάσουν τη μορφή τους.

ΥΠΕΡ

Μανουσάκια τα λέμε στην Κρήτη τούτα τα άνθη. Και μανούσα. Αγαπημένο λουλούδι, σύμβολο των ερώτων, σύμβολο της γαλήνης και της αναγάλλιας. Μόνον οι όρνιθες απαγορεύεται να το δούνε. Μοιάζει, λέγανε οι παλιοί, με το αυγό: ασπράδι ολόγυρα και κίτρινος κρόκος στη μέση. Αν τύχει και φυτρώσουν μανούσα κοντά στα κοτέτσια, οι όρνιθες σταματούν να γεννούνε! Κι άλλοι πίστευαν πως μ' ένα τέτοιο λουλούδι ξορκίζει κανείς το κακό... Στα Επτάνησα, και κυρίως στην Κεφαλονιά, λένε πως έχει μείνει έθιμο να βάζει ο παπάς στην αγιαστούρα του ένα μπουκέτο με νάρκισσους την παραμονή των Φώτων, όταν γυρίζει τα σπίτια κι αγιάζει. Έτσι που να μπαίνει μαζί του κι η ευωδιά... Οι πιο παλιοί Καστρινοί θα θυμούνται εκείνον τον ευειδή γεροντάκο με την κρητική στολή, το κορδωμένο παράστημα, το μεγάλο κομπολόι στο χέρι κι ένα λουλούδι στ' αυτί του, πότε γαρίφαλο και πότε μανουσάκι, ανάλογα με την εποχή· δεκαετία του 1970, οι τουρίστες φωτογραφίζονταν πλάι του κι εκείνος έσπευδε να φιλοδωρήσει τις όμορφες μ' έναν... ασπασμό κι ένα λουλούδι. Τέτοιες παλιές ιστορίες αναβλύζουν από τα βάθη της μνήμης κάθε που βλέπω ματσάκια με νάρκισσους. Τούτη τη φορά, όμως, βρέθηκα να θαυμάζω, μαζί με τα λουλούδια, και τους ανθρώπους. Εκείνους που, διασώζοντας πανάρχαιες συνήθειες και αρχέγονες αφιερωματικές πρακτικές, καταφέρνουν να διασώζουν την ουσία ενός πολιτισμού που ξέρει να ιεραρχεί τα εγκόσμια και ν' αποδίδει σεβασμό προς το θείον. Τα μανουσάκια του χειμώνα μπροστά στην εικόνα του Ιωάννη του Θεολόγου, του αγίου με την ερμητική γραφή και τις οραματικές - ποιητικές συνθέσεις, που διαβάστηκε από αναρίθμητα μάτια και συνεχίζει να ερμηνεύεται από αναρίθμητους μελετητές σ' όλον τον κόσμο. Σκυφτός ο άγιος της Αποκάλυψης, με την ταπεινοφροσύνη τυπωμένη σαν σφραγίδα στη μορφή του, και τον ολόχρυσο κάμπο τριγύρω να θυμίζει τη μεγάλη βυζαντινή μας παράδοση. Αλλά μήπως δεν ήταν έθιμο βυζαντινό κι ο ανθισμός; Στόλιζαν με λουλούδια τις εικόνες, τις περιέφεραν στεφανωμένες σε μακρές λιτανείες· οι πιστοί κατέκλυζαν τους δρόμους κρατώντας κάνιστρα γεμάτα ανθοπέταλα και έραιναν τις εικόνες, κι έραιναν τις ιερές τους πομπές. Έκπληξη μου προκάλεσε η όμορφη σύνθεση έτσι καθώς

Μανουσάκια τα λέμε στην Κρήτη τούτα τα άνθη. Και μανούσα. Αγαπημένο λουλούδι, σύμβολο των ερώτων, σύμβολο της γαλήνης και της αναγάλλιας.

>

Οι νάρκισσοι στολίζουν τη γης τον χειμώνα λες κι είναι προπομποί της επερχόμενης άνοιξης. Λίγο πριν τα Χριστούγεννα, τότε που αγάλλεται η φύση, κι αμέτρητες μορφές ζωής αναδύονται από το νοτισμένο χώμα. Συνήθεια παλιά να βγαίνουν τέτοιες ημέρες στους δρόμους των πόλεων οι αυτοσχέδιοι υπαίθριοι ανθοπώλες με τα ματσάκια στα χέρια. Είναι τότε που οι νάρκισσοι ταξιδεύουν στον αστικοποιημένο μας κόσμο, όχι μόνο για να θυμίζουν μύθους και θρύλους, όχι μόνο για να μεταφέρουν την πανδαισία της φύσης στις τσιμεντένιες μας πόλεις, αλλά και για να πλέκουν δοξαστικούς στην ομορφιά. Κάποιοι τους καλλιεργούν κιόλας σε γλάστρες και σε μικρά φυτώρια.

XPIΣTOYΓENNA 2019

έστρεψα το βλέμμα κι είδα τα μανουσάκια στο εικονοστάσι που φωτιζόταν ελάχιστα από ένα μικρό μισόκλειστο παραθύρι. Ένα κοινότατο ποτήρι νερού μετατράπηκε σε ανθοδοχείο, ένα πανέμορφο μπουκέτο με μανουσάκια μετουσιώθηκε σε πολύσημο αφιέρωμα, λίγες ακτίνες φωτός πρόσφεραν στα ανθρώπινα μάτια τη μαγεία των διαστάσεων. Έτσι αναδεικνύονται οι όγκοι και η εικόνα αποκτά και βάθος και πλάτος. Το ημίφως είναι, νομίζω, ένα από τα μικρά μυστικά της φωτογραφίας. Προσδίδει άλλες διαστάσεις στην ύλη αφήνοντας κάποτε-κάποτε να φανεί η ουσία, πέρα από την ύλη και πέρα από τον αισθητό κόσμο μας. Κι η μνήμη; Μα πώς να μη θυμηθείς τέτοιες ώρες την αρχέγονη συνήθεια των Ελλήνων να στολίζουν με άνθη τα αγάλματα των θεών; Μα πώς να ξεχάσεις τούτη την αέναη σχέση του ανθρώπου με τη φύση, την ανάγκη του να μεταφέρει τα καλούδια της γης στους ιερούς χώρους, την προσπάθειά του να επικοινωνήσει με τη θεότητα; Πόσοι αιώνες ανθρώπινης εμπειρίας κρύβονται, άραγε, πίσω από τούτες τις απλές λατρευτικές μας συνήθειες; Πόσο συναίσθημα και πόσο δέος κουβαλούν τούτες οι μικρές προσφορές;

19

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Το πέρασμα στον χειμώνα 20

Δεν είναι τόσο δύσκολο το πέρασμα από το φθινόπωρο της ζωής στον χειμώνα... Όταν έχεις ένα χέρι ν' ακουμπήσεις, να στηριχτεί κι αυτό στο δικό σου, όταν έχεις δίπλα σου μιαν ανάσα να συνταιριάζει με τη δική σου, όταν έχεις δυο χείλη να σου θυμίζουν την άνοιξη, ακόμη και το καλοκαίρι του βίου, ε τότες ο δρόμος σου γίνεται πιο βατός. Τίποτ' άλλο δεν έχω να προσθέσω, όταν μιλά η εικόνα περισσεύουν τα λόγια.

ΥΠΕΡ

XPIΣTOYΓENNA 2019

Κουβέντες, αναμνήσεις, πειράγματα... Είναι το μεγάλο μυστικό της σπουδαίας ανακάλυψης του 19ου αιώνα που ονομάστηκε φωτογραφία: Την κοιτάζεις κι αναπλάθεις τον χρόνο. Κι ακούς φωνές, κι ακούς μουσικές, κι ακούς τον ήχο της σιωπής, που κάποτε μπορεί να πει περισσότερα απ' όλες τις λέξεις του κόσμου. Πρωινή κυριακάτικη σύναξη στον καφενέ της κυράς Αμαλίας. Κουβέντες, αναμνήσεις, πειράγματα, όλα εκείνα που κάποιος θα μπορούσε να τα ονοματίσει αλάτι και πιπέρι της καθημερινότητας, ιδιαίτερα όταν αναφέρεται στους μικρούς οικισμούς, εκείνους που γνώρισαν κάποτε μέρες ακμής και τώρα μετρούν τα βήματα των γερόντων στους άδειους δρόμους. Κοιτάζω τις φωτογραφίες που πάλιωσαν χωρίς να το καταλάβω, άλλες πέντε, άλλες δέκα, άλλες είκοσι χρονών, μετρώ παρόντες και απόντες, η συνοχή της κοινότητας μπορεί να αντέχει και ως έννοια μεταφυσική. Και το βλέμμα πέφτει πάνω στον μοναδικό που γελάει. Τον θυμάμαι, ναι δεν γίνεται να τον ξεχάσει κανείς απ' όσους τον γνώρισαν. Άνθρωπος με μεγάλη δυσκολία στην ομιλία, αλλά μ' ευκολία στις ανθρώπινες σχέσεις. Κι αν του

έλειψε η φωνή, η ψυχή δεν του έλειψε. Καθισμένοι ο ένας πλάι στον άλλον, όλοι στον νότιο τοίχο, με την άνεση της οικειότητας, έτσι όπως γίνεται πάντα με τους ανθρώπους που γεννήθηκαν σε διπλανά σπίτια. Φωτογραφίες - συναξάρια της μνήμης. Κουβέντες, αναμνήσεις, πειράγματα. Κι ο φωτογράφος, μαγεμένος από τον πλαγιαστό φωτισμό, να περιμένει εκεί με το χέρι στο κλείστρο της μηχανής, έτοιμος να εγκλωβίσει τη μια και μόνη στιγμή, αυτήν που επιλέγει για να προσθέσει τη δική του φωνή στην εικόνα. Μοιάζει με ταξίδι το κάθε πάτημα του κλείστρου, μπορεί να πυροδοτήσει το συναίσθημα, να γίνει αγωγός αναμνήσεων, ακόμη και να ζωντανέψει τη νοσταλγία της παιδικής ηλικίας του, τότε που δεν έφταναν τα δάκτυλα των δυο χεριών για να μετρηθούν τα καφενεία του χωριού. Τέσσερις άνθρωποι σε μια γωνιά του κόσμου. Σαν αποτύπωση της γαλήνης μου φαίνεται σήμερα. Πέρασαν κάμποσα χρόνια από τότε...

2121

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Η μύγα που... μας τρομάζει! Είναι μικρή. Μισό εκατοστό το μήκος της, άντε λίγο παραπάνω. Με το χαρακτηριστικό καφεκόκκινο χρώμα, την κίτρινη κεφαλή και τα δυο μεγάλα φτερά που το άνοιγμά τους είναι μεγαλύτερο από το μήκος του κορμού της. Κι όμως! Τούτο το λιλιπούτειο έντομο, η μύγα της Μεσο-

22

γείου (Ceratitis capitata η επιστημονική της ονομασία), τρομάζει τους καλλιεργητές της γης όσο λίγα. Ίσως να μην υπάρχει φρούτο και λαχανικό που να μην δέχεται τις επισκέψεις της. Τρυπά τον φλοιό κι αφήνει τ' αυγά της. Όχι πολλά, από 2 μέχρι και 15, έτσι λένε οι ειδικοί·

άλλοι πάλι γράφουν ότι αφήνει μονάχα 5-6 αυγά κάθε φορά. Αλλά και τούτα τα... λίγα αρκούν. Δυο μέρες μετά την εναπόθεση είναι έτοιμα τα καινούργια μυγάκια, που κι αυτά με τη σειρά τους θα αναζητήσουν καινούργιους καρπούς, θα ωοτοκήσουν κι εκείνα, έτσι για να μην κλείνει ποτέ ο κύκλος της ζωής. Όχι, δεν κάνω μάθημα εντομολογίας, ελάχιστα γνωρίζω άλλωστε για τούτα τα πλάσματα. Απλώς έτυχε να βρεθώ κάτω από μια κατάφορτη ξινομηλιά, φέτος, Δεκέμβρη μήνα, και ένιωσα δέος. Χιλιάδες μυγάκια πετάριζαν γύρω κι άλλα τόσα βολτάριζαν πάνω στα ώριμα φρούτα. Σμήνος ολόκληρο! Τούτες οι περίφημες μεσογειακές μύγες, που τελευταία τις βλέπομε παντού, ακόμη και στις ειδήσεις, ζουν από έναν έως τρεις μήνες, διάστημα ικανό για να καταστρέψει καλλιέργειες κι οπωρώνες! Λέγεται ότι κάθε μια απ' αυτές μπορεί να γεννήσει μέχρι και 1000 αυγά κατά τη διάρκεια του βίου της. Έτσι είναι πλασμένος τούτος ο όμορφος πλανήτης. Με χιλιάδες έμβια όντα ν' αναπαράγονται προσπαθώντας να διατηρηθούν εσαεί στη ζωή. Αν σκεφτούμε κάπως οικολογικά, θα πρέπει να πούμε ότι υπάρχει χώρος για όλους. Άνθρωποι, ζώα, πουλιά και έντομα συνυπάρχουν τώρα και χιλιάδες χρόνια, μαζί με αμέτρητα είδη φυτών. Μαζί μ' όλα τ' άλλα και η μύγα της Μεσογείου, που όχι μόνο επιβιώνει στα μέρη μας αλλά εξαπλώνεται και σε ψυχρότερα κλίματα. Μόνο που φαίνεται πως κάτι πηγαίνει στραβά τελευταία. Ποτέ δεν έχω δει τόσες μεσογειακές μύγες, ποτέ δεν θυμάμαι να σχηματίζουν σύννεφα γύρω από τα δέντρα, να μπαίνουν ακόμη και μέσα στα σπίτια. Όσο παρατηρούσα τούτα τα αεικίνητα δίπτερα μέσα από τον φακό τόσο σκεφτόμουν εκείνους που μιλούν για τη διατάραξη της ισορροπίας της φύσης, για τις βίαιες ανθρώπινες παρεμβάσεις και την κλιματική αλλαγή. Κι όταν κατέβασα τη μηχανή και κίνησα να φύγω είδα τρεις αμέριμνες μεσογειακές μύγες να βολτάρουν πάνω στο σκιάδι, το εξάρτημα που μπαίνει μπροστά στον φακό για να τον προστατεύει από τον ήλιο!

> Ολοκληρώνεται με μεγάλη επιτυχία η δράση των Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης που φέρνει πιο κοντά σε όλους τα αγαπημένα μας προϊόντα. Η νέα πρωτοβουλία των Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης, σε συνεργασία με τους παραγωγούς, έφεραν μπροστά τα κρητικά προϊόντα που μας κάνουν περήφανους μαζί με επιλεγμένες ετικέτες απ’ όλη την Ελλάδα. Συνολικά πραγματοποιήθηκαν περισσότερες από 140 γευστικές δοκιμές σε 22 διαφορετικά καταστήματά μας σε όλη την Κρήτη, όπου οι πελάτες μας είχαν τη δυνατότητα να γνωρίσουν νέα προϊόντα, να δοκιμάσουν γεύσεις και αρώματα, και να επιλέξουν τελικά αυτό που ταιριάζει καλύτερα.

24

Ταυτόχρονα, με ειδικές τιμές και εκπτώΣτα Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης προσεις σε συνολικά 26 κατηγορίες τοπικών τείνουμε και αναδεικνύουμε διαχρονικά προϊόντων, αλλά και αγαπημένων γεύπροϊόντα που συνδυάζουν το αυθενσεων από την υπόλοιπη Ελλάδα, οι τικό με το ποιοτικά ελεγμένο, τον καταναλωτές μπόρεσαν να τα υγιεινό τρόπο ζωής με την Πιο κοντά επιλέξουν ευκολότερα, ώστε απόλαυση. σε όλους τα να τα γνωρίσουν καλύτερα. Περισσότερα στοιχεία για το Και ολοκληρώνουμε το αφιέ- αγαπημένα μας πρόγραμμα δράσεων της ρωμα με τις πιο δυνατές προπρωτοβουλίας «Το τραπέζι προϊόντα σφορές μας για το γιορτινό σας μας ενώνει» από τα σούπερ τραπέζι. Κρητικό αρνί και κατσίκι, χοιμάρκετ Χαλκιαδάκης, μπορείτε να ρινό και γαλοπούλα με έκπτωση 15% και δείτε στο site της εταιρείας: τα αξεπέραστα κρητικά μας κρασιά με https://www.xalkiadakis.gr/el/to-trapezi έκπτωση έως και 40% ή 1+1 δώρο.

ΥΠΕΡ

XPIΣTOYΓENNA 2019

25

> Ανακαινίσεων συνέχεια…

ΚΑΤΑΣΤΗΜΑ ΠΡΙΝ

ΜΕΤΑ

ΠΡΙΝ

ΜΕΤΑ

ΦΟΡΤΕ ΤΣΑΣ

Συνεχίζονται οι ανακαινίσεις των καταστημάτων μας σε όλη την Κρήτη προκειμένου να αναβαθμίζεται το αγοραστικό ταξίδι του Κρητικού καταναλωτή.

ΚΑΤΑΣΤΗΜΑ

ΜΑ ΛΙΩΝ

Το 2019 ολοκληρώθηκαν οι εργασίες σε αρκετά καταστήματα που είχαν σαν στόχο την εξοικονόμηση ενέργειας και τη μείωση του ενεργειακού μας αποτυπώματος, τη βελτίωση του φωτισμού αλλά και την ανανέωση της εικόνας των καταστημάτων. Επίσης προσθέσαμε τμήματα, όπως Γρηγόρης Μικρογεύματα στα Μάλια, στις Μοίρες και την Ούλαφ Πάλμε καθώς και Κρεοπωλείο στη Λ. Κνωσσού.

27

ΤΑΝΕΑΜΑΣ

Γονείς στα θρανία! Στα Super Market Χαλκιαδάκης προωθούμε την εξέλιξη των εργαζομένων μας μέσα από συνεχή εκπαίδευση και επιμόρφωση. Στοχεύουμε στη σφαιρική και ολοκληρωμένη καλλιέργεια των ανθρώπων μας, προσφέροντάς τους ευκαιρίες εκπαίδευσης και σε θέματα πέραν της εργασιακής τους καθημερινότητας. Σχόλια συναδέλφων που παρακολούθησαν τη σειρά των 10 συναντήσεων και της εισηγήτριας: ● Κάλλια Σ.: Πολύ καλή εισηγήτρια! Πήραμε γνώσεις και εμπειρίες που θα μας χρησιμεύσουν στην καθημερινότητά μας και πέρα από τα παιδιά μας. Ευχαριστώ πολύ την εταιρεία μου! ● Άννα Μ.: Καταπληκτική εισηγήτρια! Με βοήθησε πάρα πολύ, παρόλο που η εφαρμογή του στην πράξη είναι δύσκολη. ● Γιούλη Μ.: Συγχαρητήρια στην εταιρεία μας για άλλη μια φορά σχετικά με την πρωτοβουλία που πήρε να κάνουμε τον συγκεκριμένο κύκλο σεμιναρίων συμβουλευτικής γονέων. Ευχή μου να γίνουν και άλλα. ● Ελένη Γερακάκη (κοινωνική επιστήμονας, Σύνδεσμος Μελών Γυναικείων Σωματείων Ηρακλείου): Ευχαριστούμε την εταιρεία Χαλκιαδάκης για την πρόσκληση. Φυσικά ανταποκρινόμαστε θετικά σε τέτοια αιτήματα, καθώς η οικογένεια είναι ο πυρήνας της κοινωνίας μας και, στοχεύοντας πρώτα σε προσωπική εξέλιξη και Νοιαζόμαστε για τους νέους (και όχι μόνο) γονείς – συναδέλφους μας. Στο πλαίσιο αυτό, οργανώσαμε, με την καθοδήγηση και την επιστημονική επιμέλεια του Συνδέσμου Μελών Γυναικείων Σωματείων Ηρακλείου, τη Σχολή Γονέων. Εκεί, είχαμε την ευκαιρία να συζητήσουμε με ειδικούς πάνω στο θέμα της σωστής διαπαιδαγώγησης, να ανταλλάξουμε απορίες και εμπειρίες και να μοιραστούμε καλές πρακτικές, προκειμένου να γίνουμε καλύτεροι γονείς. Τα σεμινάρια της Σχολής Γονέων πραγματοποιήθηκαν στη νέα μας αίθουσα εκπαίδευσης στα κεντρικά γραφεία της εταιρείας.

>

Είχαμε την ευκαιρία να συζητήσουμε με ειδικούς πάνω στο θέμα της σωστής διαπαιδαγώγησης, να ανταλλάξουμε απορίες και εμπειρίες και να μοιραστούμε καλές πρακτικές, 28

βελτίωση, τότε σίγουρα αυτό φαίνεται στην αρμονική συμβίωσή μας με τα παιδιά και τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειάς μας. Αδιαμφισβήτητα αυτό θα μας οδηγήσει και σε μια κοινωνία με γονείς, παιδιά, πολίτες συνειδητοποιημένους, να ανταποκρίνονται σωστά στις όποιες διαπροσωπικές σχέσεις δημιουργούν και αναπτύσσουν.

29

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΟY ΜΟΙΡΑΣΜΑΤΟΣ

Ένα ξεχασμένο χριστουγεννιάτικο έθιμο της Κρήτης Διατηρήθηκε μέχρι τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες και αποτελεί μια από τις ευγενέστερες εκφράσεις ενός αγροτικού πολιτισμού που κάλλιστα θα μπορούσαμε να τον ονομάσομε «πολιτισμό του μοιράσματος». Οι φτωχοί αγρότες της Κρήτης μοιράζονταν αγαθά και συναισθήματα, μοιράζονταν χαρές και λύπες, έτσι όπως μοιράζονταν και τα πρώτα γεννήματα της γης, αυτά που προσφέρονταν ως ευχαριστία στο θείον. Κατάλοιπο των απαρχών είναι και τούτο το ξεχασμένο χριστουγεννιάτικο έθιμο...

Toυ Νίκου Ψιλάκη

30

ΥΠΕΡ

Η περιγραφή έρχεται από κάποιο σχετικά μακρινό παρελθόν, τότε που τα έθιμα αποτελούσαν μπούσουλες ζωής για τις αγροτικές κοινωνίες του τόπου: Μόλις τέλειωνε η λειτουργία των Χριστουγέννων κι ο παπάς άρχιζε να μοιράζει ευλογίες και αντίδωρα, κάμποσες γυναίκες παρατάσσονταν στην πόρτα της εκκλησίας με πανέρια ή πιατέλες στα χέρια. Έθιμο παλιό σε πολλά χωριά του νησιού να μοιράζουν το τηγανισμένο συκώτι του χοίρου μαζί μ' ένα ποτήρι κρασί, να προσφέρουν σε όλους, γυναίκες και άντρες. Ήταν το ορόσημο που σηματοδοτούσε το πέρασμα σε μια καινούργια εποχή, η χρονική στιγμή κατά την οποία τέλειωνε ουσιαστικά η μεγάλη νηστεία του Σαραντάμερου κι άρχιζε η εθιμική κρεοφαγία των Χριστουγέννων. Δυστυχώς το έθιμο, που κρατήθηκε

ολοζώντανο στις κοιτίδες του μέχρι τα χρόνια της Κατοχής, άρχισε να φθίνει στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, για να ξεχαστεί τη δεκαετία του 1950, ίσως και του 1960. Ας πάρομε όμως τα πράματα από την αρχή: Η Σαρακοστή των Χριστουγέννων αρχίζει την επομένη του Αγίου Φιλίππου, στις 15 του Νοέμβρη, και τελειώνει τη μέρα που οι «ουρανοί αγάλλονται» και «χαίρει η φύσις όλη» καλωσορίζοντας στον κόσμο τον νεογέννητο Χριστό. Αδιανόητο να παραβιάσουν οι απλοϊκοί χωρικοί του παλιού καιρού τη χειμωνιάτικη νηστεία. Μαθημένοι στον λιτό βίο, τρέφονταν με ό,τι τους πρόσφερε η γη και με ό,τι φύλασσαν στα κελάρια τους. Λαχανικά και χορταρικά αποτελούσαν ανέκαθεν τη βάση της διατροφής τους, μαζί με τα απαραίτητα όσπρια, τους

XPIΣTOYΓENNA 2019

βραδινούς χυλούς και τα μαγγίρια. Ήδη από τα μέσα του καλοκαιριού είχαν αρχίσει να φροντίζουν για την εορταστική κρεοφαγία και την τροφική αφθονία τούτων των ημερών. Όλα τα νοικοκυριά έθρεφαν χοίρους και τους έσφαζαν πάντα την παραμονή των Χριστουγέννων, τότε που ξεχύνονταν παντού οι θρηνητικές κραυγές των θυσιαζόμενων ζώων, όπως θαυμάσια περιέγραψε ο Κωστής Φραγκούλης σ' ένα ποίημά του:

«Φωνές γροικώ στσι γειτονιές, μουγγρές γροικώ στσι σταύλους χαρούμενο συντάλαχο γροικώ

>

στα καντιρίμια...»

31

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Η Γέννηση. Εικόνα του Ευ. Μαρκογιαννάκη.

Η διαχείριση του χοιρινού Τελετουργία θύμιζε τόσο η σφαγή όσο και η διαχείριση του χοιρινού. Κρεμούσαν το σφαγμένο ζώο στα μεσοδόκια για να σιτέψει και την επόμενη μέρα άρχιζε το τεμάχισμα και η επεξεργασία του κρέατος ώστε να μπορεί να καταναλωθεί τις επόμενες βδομάδες ή και τους επόμενους μήνες, σύμφωνα με τις απλές παραδοσιακές μεθόδους συντήρησης, τότε που δεν υπήρχαν ψυγεία. Περίφημα ήταν (και παραμένουν εν πολλοίς) τα απάκια και τα ξιδάτα λουκάνικα της Κρήτης, τα σύγλινα, τα χοιρομέρια, οι τσιγαρίδες, τα καπνισμένα πλευρά. Όλη η φαμίλια ριχνόταν στη δουλειά για να τελέψει στην ώρα της, πριν αρχίσει ν' αλλοιώνεται το κρέας. Άλλος έκοβε κιμά, άλλος γέμιζε λουκάνικα, άλλος τάιζε τη φωτιά με φρέσκα βοτάνια για να βγάζει καπνούς. Τα πιο ευαίσθητα και πιο ευαλλοίωτα κομμάτια του ζώου, όμως, το συκώτι και τα φλεμόνια, δεν μπορούσαν να περιμένουν· έπρεπε να μαγειρευτούν αμέσως μετά τη σφαγή, το ίδιο βράδυ, συνήθως όταν έπεφτε το σκοτάδι κι η φαμίλια καθόταν σύσσωμη να ξαποστάσει μπροστά στην αναμμένη παραστιά. Παλαιό έθιμο επέβαλλε έναν γρήγορο κι εύκολο τρόπο μαγειρέματος των εντοσθίων: τα αλεύρωναν και τα έριχναν στο τηγάνι όταν άρχιζε να κοχλάζει το φρέσκο λιόλαδο. Μπορεί να είναι ευρηματική και πλούσια σε ιδέες η κουζίνα της Κρήτης, αλλά το συκώτι των Χριστουγέννων μαγειρευόταν παντού με τον ίδιο τρόπο: στο τηγάνι! Άλλες νοικοκεράδες αρκούνταν στο απλό τηγάνισμα, μόνο με το μοσκομύριστο λάδι, κι άλλες έφτιαχναν σαβόρε με ξίδι και δεντρολίβανο. Ξεχύνονταν στα σπιτικά οι μυρωδιές κατά την παραμονή των Χριστουγέννων, πολιορκούσαν τα ρουθούνια των στερημένων, λόγω της σαραντάμερης νηστείας, μελών της φαμίλιας, αλλά κανείς δεν τολμούσε να παραβιάσει το έθιμο: Η Σαρακοστή θα τέλειωνε λίγες ώρες αργότερα, μετά την πρωινή χριστουγεννιάτικη λειτουργία. Τότε μόνο μπορούσαν να γευτούν τροφές ζωικής προελεύσεως.

προσφέρονταν είτε ως απαρχές είτε σε μορφή μνημοσύνου. Θα 'μουν δεν θα 'μουν πέντε χρονών... Κι αγουροξυπνημένος, σχεδόν αξημέρωτα τέλειωνε τότε η χριστουγεννιάτικη λειτουργία. Πώς να βάλω σε τάξη τόσο μακρινές αναμνήσεις; Κι όμως, θυμάμαι που τέντωνα τα χέρια για να φτάσω το πανέρι με τα κεράσματα! Όσοι από τους παλιότερους έχουν ζήσει το έθιμο νοσταλγούν εκείνες τις εποχές. Λένε πως ήταν ένας τρόπος να γευτούν χοιρινό ακόμη κι αυτοί που δεν είχαν. Ή κι εκείνοι που είχαν ατυχήσει κι είχαν αρρωστήσει τα ζώα τους (συμφορά μεγάλη να βγει ένας χοίρος «χαλαζάρης», δηλαδή να έχει προσβληθεί από τη ζωονόσο - μάστιγα που καθιστούσε το κρέας ακατάλληλο για βρώση).

Το έθιμο Μαρτυρίες και μνήμες Γνωρίζω το έθιμο κυρίως από διηγήσεις των παλαιότερων που επιβεβαιώνονται πλήρως από τις πηγές, από παλαιότερες καταγραφές και μαρτυρίες. Αλλά ίσως να έχω ζήσει κι εγώ μιαν από τις τελευταίες αναλαμπές του. Ίσως... Αχνά στη μνήμη μου προβάλλει κάποιο πανέρι, κάποιο μπουκάλι κρασί, κάποιο κέρασμα, μα και πάλι δεν είμαι σίγουρος αν ήταν το χριστουγεννιάτικο έθιμο ή αν επρόκειτο για άλλου είδους κέρασμα, απ' αυτά που

32

Φαίνεται πως κάποιες φαμίλιες είχαν συνήθεια να προσφέρουν κάθε χρονιά το τηγανισμένο συκώτι στην εκκλησία κι η συνήθεια περνούσε από τη μάνα στο παιδί κι από το παιδί στ' αγγόνι. Άλλες το τηρούσαν περιστασιακά. Αν είχαν πρόσφατο πένθος, ας πούμε. Τότε πρόσφεραν το κέρασμα εις μνήμην των απόντων, για συχώριο και μακαρία. Άλλες πάλι εκπλήρωναν κάποιο τάξιμο: «Ν' ανατραφεί καλά το γουρούνι, να παχύνει, κι εγώ θα σου φέρω, Χριστέ μου, το σκώτι...». Απλές αλλά τόσο σπουδαίες εκφράσεις της λαϊκής ευλάβειας. Τα πανέργια με τους μεζέδες ετοιμάζονταν αποβραδίς. Άπλω-

ΥΠΕΡ

ναν οι γυναίκες κεντημένες πετσέτες, έβαζαν πήλινες γαβάθες ή πιάτα μέσα στα πανέργια, τα στόλιζαν με φύλλα λεμονιάς και κλωνιά δεντρολίβανου· όμορφο και φροντισμένο έπρεπε να είναι ό,τι προσφερόταν στον Χριστό και στους αγίους εκείνα τα χρόνια, τότε που δεν είχαν διαδοθεί τα πλαστικά και τα νάιλον. Έτσι γινότανε πάντα, σ' όλες τις εποχές και σ' όλες τις γιορτάδες του χρόνου· οι νοικοκεράδες διάλεγαν τα πιο καλά τους κεντήματα κάθε που ήταν να εμφανιστούν μπροστά στην κοινότητα, κάθε που οι περιστάσεις απαιτούσαν επισημότητα. Τα πλουμίδια μαρτυρούσαν αρχοντιά και νοικοκυροσύνη. Κι η νοικοκυροσύνη φανέρωνε πλούτο ψυχής. Ξαναγυρίζομε, όμως, στο χριστουγεννιάτικο έθιμο. Επειδή ο μεζές δεν προσφέρεται μόνος του, οι γυναίκες έκοβαν ένα φτάζυμο σε μικρές φέτες και τις στοίχιζαν δίπλα στο πιάτο με το τηγανισμένο συκώτι. Από κοντά και οι άντρες.

Εκείνοι φρόντιζαν να γεμίσουν ένα μεγάλο φλασκί με κρασί, μεζές χωρίς κρασί δεν γινόταν. Φτάνοντας στην εκκλησιά φρόντιζαν ν' αποθέσουν το κέρασμά τους είτε πλάι στην Ωραία Πύλη, μπροστά στο τέμπλο, είτε πάνω σε κάποιο τραπέζι που τοποθετούσαν οι επίτροποι σε κάποια γωνιά. Κι όταν τέλειωνε η λειτουργιά κι ακουγόταν το «Δι' ευχών...» παρατάσσονταν η μια γυναίκα πλάι στην άλλη, πάντα στην πόρτα· αν ήταν καλός ο καιρός έξω, στην αυλή· αν δεν ήταν, μέσα στον ναό. Κανείς δεν έφευγε χωρίς κέρασμα. Και κανείς δεν έπινε το κρασί του χωρίς ν' ανταποδώσει προσφέροντας απλόχερα τις ευχές του.

XPIΣTOYΓENNA 2019

Ξεχύνονταν στα σπιτικά οι μυρωδιές κατά την παραμονή των Χριστουγέννων, πολιορκούσαν τα ρουθούνια των στερημένων, λόγω της σαραντάμερης νηστείας, μελών της φαμίλιας, αλλά κανείς δεν τολμούσε να παραβιάσει το έθιμο: Η Σαρακοστή θα τέλειωνε λίγες ώρες αργότερα, μετά την πρωινή χριστουγεννιάτικη λειτουργία. Τότε μόνο

Το πεσκέσι των Χριστουγέννων Οι παλιότεροι που μας έχουν περιγράψει κατά καιρούς το έθιμο νοσταλγούσαν τις όμορφες στιγμές μπροστά στις πύλες

μπορούσαν να γευτούν τροφές

>

ζωικής προελεύσεως.

Παρέα Κρητικών. Πίνακας του Ευ. Μαρκογιαννάκη (Συλλογή της οικογένειας του ζωγράφου)

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

των εκκλησιών. Αλλά και των πιάτων που έκαναν τον γύρο της κάθε γειτονιάς. Όσες δεν πρόσφεραν στην εκκλησιά φρόντιζαν να μοιράζουν το τηγανισμένο συκώτι στα διπλανά και τα παραδιπλανά σπίτια, όπως μας διηγείται η κερά Μαρία Φρουδαράκη από τον Μοχό, 92 χρονών σήμερα, με αψεγάδιαστη μνήμη· «το πρώτο σκώτι που τηγάνιζα το μοίραζα στη γειτονιά» λέει. Το ίδιο ακριβώς συνέβαινε και στην άλλη άκρη του νησιού, στα χωριά του Σελίνου. Το κουβέντιαζα τελευταία με τον καλό φίλο και σπουδαίο λαογράφο, τον Σταμάτη Αποστολάκη, που κάποτε, στα παιδικά του χρόνια, κουβαλούσε τα πεσκέσια της μάνας του στα πιο φτωχά σπίτια του χωριού. Το λεγόμενο σκουτελικό των μεγάλων γιορτών αποτελούσε μιαν άλλη έκφραση του πολιτισμού που επέβαλλε το μοίρασμα της εκλεκτής τροφής. Η γειτόνισσα πρόσφερε στη γειτόνισσα,

τότε προβλήματα οι άνθρωποι, ίσως πιο σοβαρά από τα σημερινά. Ακόμη και προβλήματα επιβίωσης, δύσκολα ήταν τα χρόνια που ζήσανε οι παππούδες κι οι γιαγιάδες καλλιεργώντας τη γης και υπομένοντας τους φυσικούς καταναγκασμούς. Αλλά οι γιορτές ήταν γιορτές. Σαν να γυρνούσε κάποιος μυστικός διακόπτης κι άλλαζαν όλα. Τα βάσανα κι οι κόποι ξεχνιούνταν για λίγο.

Απαρχών απηχήσεις... Σκέφτομαι σήμερα, μερικές δεκαετίες μετά, ότι το έθιμο τούτο μπορεί να κρύβει ένα βαθύτερο νόημα, πιθανότατα αποτελούσε κατάλοιπο των εθιμικών απαρχών: Από την αρχαιότητα κιόλας οι άνθρωποι φρόντιζαν να προσφέρουν στους θεούς

Τελετουργία θύμιζε τόσο η σφαγή όσο και η διαχείριση του χοιρινού. Περίφημα ήταν (και παραμένουν εν πολλοίς) τα απάκια και τα ξιδάτα λουκάνικα της Κρήτης, τα σύγλινα, τα χοιρομέρια, οι τσιγαρίδες, τα καπνισμένα πλευρά.

> η φίλη στη φίλη και όλες μαζί σ' εκείνην που δεν είχε. Στην πόρτα της εκκλησίας, όμως, το έθιμο αποκτούσε άλλο νόημα. Ενδυνάμωνε τη συνοχή της κοινότητας. Γέμιζαν οι ναοί με μεζέδες, γέμιζαν οι τόποι μ' ευχές, γέμιζαν οι καρδιές των ανθρώπων Χριστούγεννα. Δεν χρειαζόταν δεύτερο ποτήρι για το κρασί. Αρκούσε το ένα, απ' αυτό έπιναν όλοι. Άδειαζε και γέμιζε πάλι. Εννοείται, ασφαλώς, ότι κάθε φαμίλια κουβαλούσε στην εκκλησιά κι ένα ποτήρι για το κέρασμα. Όποιος έπινε κι ευχόταν κινούσε για το σπιτικό του. Αλλά δεν έμενε για πολύ. Τα Χριστούγεννα ήταν γιορτή της κοινότητας. Μετά το γεύμα της κάθε φαμίλιας άρχιζαν οι παρέες, οι λύρες, οι ανταλλαγές επισκέψεων. Όχι, δεν περιγράφω εδώ μιαν ιδανική κοινωνία. Είχαν και

34

τους τα πρώτα γεννήματα της γης. Τα πρώτα σταφύλια (όπως γίνεται ακόμη και σήμερα στις 6 του Αυγούστου), το πρώτο λάδι της χρονιάς, το πρώτο σιτάρι ή το πρώτο ψωμί. Γιατί όχι και το πρώτο μαγειρεμένο κομμάτι του χριστουγεννιάτικου χοιρινού; Κι αυτά τα πρώτα γεννήματα και τα πρώτα μαξούλια μοιράζονταν σε όλους, έτσι που να τ' απολαμβάνουν και οι θεοί μέσα από τις ανθρώπινες αισθήσεις... Ας θυμηθούμε τις αρχαίες θυσιαστικές τελετές. Οι θεοί αρκούνταν στην κνίσα, στη μυρωδιά που αναδυόταν προς τους ουρανούς. Τα θυσιασμένα ζώα τ' απολάμβαναν εξ ολοκλήρου οι άνθρωποι, όλοι όσοι συμμετείχαν στις τελετές. Απαρχές λοιπόν. Προσφορά στο θείον, μοίρασμα με τους αν-

ΥΠΕΡ

XPIΣTOYΓENNA 2019

θρώπους. Το τηγανισμένο συκώτι ήταν το πρώτο μη νηστήσιμο μαγείρεμα του κρητικού νοικοκυριού. Σκέφτομαι ακόμη ότι τούτη η ευγενική προσφορά αποτελεί αρχέγονη έκφραση ενός πολιτισμού που είχε στο επίκεντρό του το μοίρασμα: Οι μικρές αγροτικές κοινωνίες μοιράζονταν τα πάντα: τις χαρές και τις λύπες, την αναγάλλια, το γλέντι, τον κίνδυνο. Αν ασθενούσε κάποιος ή επιστρατευόταν σε περιόδους πολέμου, έτρεχαν όλοι οι άλλοι, συγγενείς και ξένοι, να συντράμουν στις δουλειές του, να καλλουργήσουν τη γη του και να συνάξουν το μαξούλι του. Οι συνθήκες της ζωής επέβαλλαν το μοίρασμα. Των αγαθών και των αισθημάτων...

Μια περιγραφή του 1935 Δεν ξέρω αν ήταν διαδεδομένο σε ολόκληρο το νησί το χριστουγεννιάτικο κέρασμα, ή σε μερικές μόνο περιοχές από τις οποίες προέρχονται και οι δικές μας πληροφορίες, όπως είναι το Οροπέδιο Λασιθίου, σύμφωνα με όσα έχει γράψει ο Γεώργιος Μέγας. Σήμερα μάλλον έχει ξεχαστεί, όπως φαίνεται από μια πρόσφατη έρευνά μας σε χωριά της Κρήτης. Οι αφηγητές που μου το έχουν περιγράψει κατάγονται από τα ριζά της Πεδιάδας, τα ορεινά χωριά στ' ανατολικά του μεγάλου κάμπου, την Κασταμονίτσα, το Αβδού και άλλους οικισμούς της Λαγκάδας. Όλοι όσοι το θυμούνται μιλούν με συγκίνηση γι' αυτό. Το τελετουργικό τυπικό επέβαλλε ν' αποθέτουν οι νοικοκυρές τα πανέργια με το τηγανισμένο συκώτι μπροστά στο τέμπλο, πλάι στην Ωραία Πύλη. Ίσως και να τα ευλογούσε ο παπάς πριν μοιραστούνε στο εκκλησίασμα. Τις προφορικές μαρτυρίες που καταγράψαμε πρόσφατα επιβεβαιώνει και συμπληρώνει ένα σχετικό δημοσίευμα σε τοπική εφημερίδα του 1935. Ο συντάκτης που υπογράφει με το ψευδώνυμο Μιχάλης Αβδαίος, περιγράφει τα «Χριστούγεννα στο χωριό» σε ιδιότυπη διαλεκτική γλώσσα και ανάμεσα σ' όλα τα άλλα αναφέρει και το κέρασμα των Χριστουγέννων... Πρόκειται πιθανότατα για τον Μιχάλη Πινακουλάκη από το Αβδού Πεδιάδος, έναν δραστήριο άνθρωπο που συνήθιζε να δημοσιεύει άρθρα με ποικίλο περιεχόμενο στις τοπικές εφημερίδες. Μεταφέρω κι εδώ το σχετικό απόσπασμα: «Μα εξέχασα να σου πω πως την πρώτη μπουκιά απού τρώμε και πασκάζομε την τρώμε στο μοναστήρι άμα ξετελέψει η λειτουργιά. Τη νύχτα απού δα πάμε στο μοναστήρι βάνομε σ' ένα πανιέρι ένα - δυο κουλούργια κομμένα, ένα πχιάτο σκώτι τηγανιστό, καμιά κούπα, και πέρνομε κι ένα τσούκο κρασί, όσοι έχομε σκολινό* σφαγμένο κι ότι να ξετελέψει η λειτουργιά δίδομε του καθανούς ένα κομμάτι και πίνει κι ένα κρασί και συχωρά των αποθαμένω μας κι ετσά πασκάζομε χοίρο και κεινιά απού δεν έχουνε...» (Εφημ. Ελευθέρα Σκέψις Ηρακλείου, φ. της 29/12.1935). * Σκολινό: Έτσι ονομαζόταν το χοιρινό των Χριστουγέννων (το χοιρινό της μεγάλης σκόλης).

ΤΟ ΣΚΩΤΙ ΣΤΟΥΣ ΓΑΜΟYΣ Οικολογικός στη βαθύτερη ουσία του ο αγροτικός μας πολιτισμός δεν επέτρεπε τη σπατάλη των αγαθών κι επέβαλλε μεθόδους συνετής διαχείρισης των φυσικών πόρων. Γι' αυτό και κάθε φορά που έσφαζαν κάποιο ζώο φρόντιζαν να ακολουθούνε πιστά τις παμπάλαιες ρετσέτες, δηλαδή το καταστάλαγμα της πείρας των προηγούμενων γενεών. Όπως είπαμε και πριν, τα εντόσθια των σφαγίων είναι ευαίσθητα κι αλλοιώνονται γρήγορα. Γι' αυτό καθιερώθηκαν μερικά πολύ χαρακτηριστικά εδέσματα στις τελετουργίες των κρητικών γάμων, τότε που σφάζονταν πολλά ζώα και στήνονταν μεγάλα τραπέζια. Παράδειγμα, οι κοιλιές που μαγειρεύονταν με ροβίθια και προσφέρονταν σε συγγενείς και γαμηλιώτες την Πέμπτη, πριν από τον γάμο. Κάποιοι μπορεί να παραξενεύονται σήμερα ακούγοντας την ονομασία «κοιλιά με ροβίθια», ίσως επειδή τούτο το παραδοσιακό κρητικό πιάτο δεν συνάδει και τόσο με τις σύγχρονες γαστρονομικές επιλογές. Όσοι το δοκίμασαν, όμως, έχουν να λένε. Αξέχαστη γεύση... Οι κοιλιές των σφαγίων δεν μπορούσαν να κρατηθούν ούτε μια μέρα χωρίς να υποστούν αλλοιώσεις. Το ίδιο ακριβώς γινόταν και με τα συκώτια. Τηγανίζονταν και προσφέρονταν ως ιδιαίτερο κέρασμα στους καλεσμένους μαζί μ' ένα ποτήρι κρασί. Ανεξίτηλη μένει στη μνήμη η εικόνα των «κεραστήδων» που στέκονταν στην άκρη του δρόμου ή λίγο πριν την είσοδο της εκκλησίας και πρόσφεραν τον γαμηλιώτικο μεζέ στους καλεσμένους... x ΣΗΜ. Για το έθιμο των νεοελληνικών απαρχών βλ. Γ. Αικατερινίδης, «Απαρχές (λατρευτικές και ευετηρίας) στη νεοελληνική εθιμολογία», στη Λαογραφία - Δελτίον της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας, τ. 37/1995, σελ. 61-80.

35

Ο κ. Ευτύχης Τζιρτζιλάκης και ο εφημέριος της Ανώπολης π. Παΐσιος δίπλα στην ιστορική κολυμπήθρα.

Η κολυμπήθρα του Δασκαλογιάννη! Πολύτιμο εύρημα στην Ανώπολη Σφακίων. Ένα κειμήλιο 120 ετών, αφιέρωμα του Γεωργίου Δασκαλογιάννη, φτιαγμένο με λάφυρα! Είναι ν' αναρωτιέσαι πόσα μικρά ή και μεγάλα μυστικά κρύβονται πίσω από τα απλά και συνηθισμένα πράγματα, εκείνα που σώζονται ακόμη σε σπίτια και ιερά καθιδρύματα! Και, παράλληλα, να μελαγχολείς γιατί γνωρίζεις καλά πως αμέτρητα άλλα έχουν κάμει φτερά. Κάποια, τα πιο φανταχτερά, έχουν φυγαδευτεί, ίσως και να έχουν κλαπεί, άλλα έχουν πέσει θύματα της περίφημης «ανακύκλωσης», ή και της καταστρεπτικής «ανακαίνισης» - φαινόμενο που ενδημεί κυρίως στον εκκλησιαστικό χώρο με τους κάθε λογής γυρολόγους να αντικαθιστούν τα παλιά μανουάλια και τους παλιούς πολυελαίους με σύγχρονα, συνήθως κακόγουστα, και πάντα φτηνά αντικείμενα. Ένα τέτοιο «μυστικό» ανακάλυψε ο Ευτύχης Τζιρτζιλάκης στην Ανώπολη των Σφακίων, ένα κεφαλοχώρι με μακρά αγωνιστική και πολιτισμική παράδοση: την κολυμπήθρα του Δασκαλογιάννη! Όχι βέβαια του παράτολμου επαναστάτη που ξεσήκωσε την Κρήτη στα 1770, στο πρώτο σκίρτημα της κρητικής ελευθερίας, αλλά του δισεγγονού του Γεωργίου, καπετάνιου στις τελευταίες επαναστάσεις και βουλευτή της Κρητικής Πολιτείας. Παρατηρώντας την παλιά χάλκινη κολυμπήθρα, παρέα με τον εφημέριο π. Παΐσιο, το έμπειρο μάτι του έπεσε σε μιαν επιγραφή χαραγμένη στο πλάι:

Δωρεά κοινότητος Ανωπόλεως Σφακίων Γεώργιος Δασκαλογιάννης 1899, Ιουνίου 15. Σπουδαίο εύρημα! Όχι μόνον επειδή αποτελεί κειμήλιο πολύτιμο του παραδοσιακού πολιτισμού μας, δηλωτικό της σχέσης των ανθρώπων με τα ιερά τους και τους αγίους πρσοτάτες, αλλά και επειδή διασώζει μια σπουδαία πληροφορία κι ένα ακόμη σπουδαιότερο έθιμο: Οι Σφακιανοί επαναστάτες μοιράζονταν με τον Άη Γιώργη, τον πολιούχο τους, τα λάφυρα από τις εκστρατείες εναντίον του τουρκικού στρατού και των Τουρκοκρητικών! Με λίγα λόγια: Θεωρούσαν τον Άη Γιώργη συνεργάτη και συμπολεμιστή τους, πώς να τον άφηναν έξω από τη μοιρασιά; Η κολυμπήθρα της Ανώπολης κατασκευάστηκε στο μεταίχμιο μιας εποχής, τότε που τέλειωνε η οθωμανική κυριαρχία και ανέτελλε το άστρο της λευτεριάς. Το 1897 οι πολεμιστές της Ανώπολης είχαν εκστρατεύσει στα χωριά του Σελίνου, εκεί όπου ζούσαν οι πιο σκληροί Τουρκοκρητικοί της περιοχής των Χανίων. Έφυγαν φορτωμένοι με λάφυρα κι όταν έφτασαν στην Ανώπολη ο Γεώργιος Δασκαλογιάννης αποφάσισε να λιώσει τα χάλκινα που είχαν φέρει μαζί τους και να φτιάξει μια κολυμπήθρα για την εκκλησιά του Άη Γιώργη! Από τότε μέχρι και σήμερα όλοι οι Ανωπολίτες βαφτίστηκαν σε τούτο το μοναδικό εκκλησιαστικό σκεύος! x

ΥΠΕΡ

XPIΣTOYΓENNA 2019

37

✶

✶ Τρόφιμα και είδη πρώτης ανάγκης για τους συνανθρώπους μας

✶

Για ακόμα μια χρονιά στηρίζουμε οργανωμένους φιλανθρωπικούς οργανισμούς βοηθώντας κι εμείς από τη μεριά μας στο δύσκολο έργο τους. Και φέτος ανταποκριθήκαμε με τρόφιμα και είδη πρώτης ανάγκης στα αιτήματα που λάβαμε από Κοινωνικά Παντοπωλεία, τμήματα Κοινωνικής Προστασίας, Παιδείας & Πολιτισμού, Καταστήματα Κράτησης, Συλλόγους Πολυτέκνων, Σωματεία Ατόμων με Αναπηρία, τμήματα του Ερυθρού Σταυρού, Συλλόγους και Φιλόπτωχα Ταμεία! Επίσης, σε συνεργασία με τους προμηθευτές μας, προσφέραμε Pampers για το Κοινωνικό Παντοπωλείο των Ιδρυμάτων Καλοκαιρινού και πάνες για τις

38

✶

>

✶

XPIΣTOYΓENNA 2019

✶ ✶

ΥΠΕΡ

✶

Στηρίζουμε οργανωμένους φιλανθρωπικούς οργανισμούς βοηθώντας κι εμείς από τη μεριά μας στο δύσκολο έργο τους. Και φέτος τα Χριστούγεννα είμαστε κοντά σε όσους μας χρειάζονται!

✶

ευάλωτες οικογένειες του Κοινωνικού Παντοπωλείου Χανίων. Παράλληλα, συνεχίζουμε τη στήριξη του Make a Wish διαθέτοντας αστεράκια στα καταστήματά μας και υποστηρίζοντας τις ευχές παιδιών από την Κρήτη. Και φέτος τα Χριστούγεννα είμαστε κοντά σε όσους μας χρειάζονται! Τέλος, ανταποκριθήκαμε σε αιτήματα εκπαιδευτικών ιδρυμάτων του τόπου μας για δωρεά εξοπλισμού.

>

Ζεστά Χριστούγεννα για όλους

Ενισχύουμε το έργο της Εθελοντικής Ομάδας Α.Τ.Α.Χ.Τ.Ο.Ι., προσφέροντας σόμπες για οικογένειες που έχουν πραγματική ανάγκη.

✶ ✶

Στηρίζουμε τον Σύλλογο ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗ ΖΩΗ Με χαρά επισκεφτήκαμε πρόσφατα και το Κέντρο Διημέρευσης και Ημερήσιας Φροντίδας Ατόμων με Αναπηρία «Δικαίωμα στη Ζωή» στα Άνω Καλέσα μαζί με παίκτες της ομάδας του ΟΦΗ. Ξεναγηθήκαμε στους χώρους του Κέντρου και ενημερωθήκαμε για τις δράσεις του Σωματείου. Τα παιδιά δέχθηκαν με χαρά δώρα τόσο από εμάς όσο και από την ΠΑΕ

ΟΦΗ. Η εταιρεία μας, επίσης, παρέδωσε και δωροεπιταγές για τη στήριξη της δράσης του Σωματείου. Όλοι μαζί στηρίζουμε αυτούς που μας έχουν ανάγκη!

✶ ✶

Για να είναι όλοι χαρούμενοι και φέτος τα Χριστούγεννα!

✶ ✶

39

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

Οι κουμαριές, τα κούμαρα και η κουμαρόρακη της Κρήτης

>

Κείμενο - φωτογραφίες Νίκος Ψιλάκης

40

ΥΠΕΡ

XPIΣTOYΓENNA 2019

Κάποτε οι νοικοκυρές στόλιζαν τα σπίτια τους κάθε Χριστούγεννα και κάθε Πρωτοχρονιά με κατάκαρπους κλάδους κουμαριάς. Τα ώριμα κόκκινα φρούτα (που θυμίζουν σήμερα στολίδια χριστουγεννιάτικου δέντρου) έδιναν χρώμα στις γιορτές και μετέφεραν πανάρχαιους συμβολισμούς... Θαύμα να περπατάς χειμώνα καιρό στους κουμαρότοπους και τα κουμαροδάση του Σελίνου, να μην χορταίνουν ομορφιά τα μάτια σου, να μην χορταίνει κι η ψυχή σου γαλήνη. Μπροστά σου η απέθαντη παλέτα της φύσης, τα χρώματα που εναλλάσσονται, το κίτρινο των πεσμένων φύλλων, το πράσινο των αειθαλών, το γαλάζιο τ' ουρανού, το αιμάτινο των ώριμων καρπών της κουμαριάς, να μυρίζει ζωή το νοτισμένο χώμα κι εσύ ν' απλώνεις το χέρι, να ξεδιαλέγεις τα κούμαρα και ν' απολαμβάνεις την αρχέγονη γεύση κάποιων μακρινών σου προγόνων, εκείνων που ζήτησαν την τροφή τους στα δάση, πριν ακόμη ανακαλύψει τη γεωργία ο άνθρωπος. Αυτή τη μνήμη διαιωνίζουν τα φρούτα του δάσους, τα δέντρα που καρπίζουν χωρίς να τα φροντίζει κανείς: την περιπλάνηση του ανθρώπου - τροφοσυλλέκτη στην παρθένα φύση και τη χαρά της ανακάλυψης ενός εδώδιμου καρπού. Ένας από τους σπουδαιότερους γιατρούς της αρχαιότητας, ο Γαληνός (130-210 μ.Χ.), συνόψισε αυτές τις παμπάλαιες καταβολές σε λίγες μόνο γραμμές σημειώνοντας τους καρπούς που τρώνε «οι κατά τους αγρούς» (6, 620): κράνα, βατόμουρα, βελανίδια και κούμαρα. Μα δεν είναι προνόμιο μόνο του Σελίνου οι κουμαρότοποι. Δέντρο με μεγάλη εξάπλωση από τα βρετανικά νησιά μέχρι την Κρήτη και την Κύπρο η κουμαριά, δέντρο και θάμνος μαζί, πλουμίζει και πλουτίζει με την περήφανη παρουσία της αναρίθμητα τοπία πάνω σε τούτον τον πλανήτη. Κι αν μιλώ σήμερα για το Σέλινο, είναι γιατί μια μετεφηβική μνήμη, μια εκδρομή με την τότε νεανική συντροφιά μου, με κρατά δεσμώτη του χρόνου. Πώς να ξεχάσεις μια χούφτα κούμαρα που πρόσφερες ή σου πρόσφεραν κάποτε, μια τυχαία ανακάλυψη κάποιου βοτανιού που δεν ήξερες μέχρι τότε, πώς να ξεχάσεις κι εκείνη τη φαμίλια που ράβδιζε τις ελιές της εκεί κοντά και δεν σ' άφησε να φύγεις πριν κατεβάσεις μια κούπα μαρουβισμένο κρασί; Είναι κάποιες αποδράσεις στη φύση που μένουν σαν ορόσημα στο μυαλό σου. Κι αν δεν τολμάς να τις ξανακάμεις, είναι γιατί δεν θες να νοθέψεις την πρώτη εικόνα, την έκπληξη που έζησες τότε. Για την κουμαριά, λοιπόν, ο λόγος (Arbutus unedo το επιστημονικό της όνομα). Και τα κούμαρα. Ένα δέντρο που μας χαρίζει πολύ περισσότερα από την ωραία χειμωνιάτικη εικόνα με τα κατακόκκινα φρούτα να κρέμονται σαν στολίδια στα κλαδιά. Η φαρμακολογία της χρωστά την κουμαρίνη, μια πολύτιμη ουσία που συνέβαλε ουσιαστικά στην ανάπτυξη των αντιπηκτικών και 41

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

των αντιθρομβωτικών φαρμάκων, η βαφική των νημάτων της χρωστά ένα ωραίο καφετί χρώμα, η γαστρονομία πλήθος από γλυκίσματα και αλκοολούχα ποτά, η δημώδης ιατρική μια μεγάλη σειρά θεραπευτικών εφαρμογών· με διάφορα μέρη του φυτού αντιμετώπιζαν οι πρακτικοί γιατροί τις φλεγμονές του ουροποιητικού (κυστίτιδες, δυσουρίες, ουρηθρίτιδες), καταπολεμούσαν τη δυσκοιλιότητα, θεράπευαν κάποιες μορφές αιματουρίας και έφτιαχναν αλοιφές για τα δερματικά αποστήματα. Κατά τον Μεσαίωνα η κουμαριά είχε χρησιμοποιηθεί για την αντιμετώπιση των μεγάλων επιδημιών της πανούκλας και μέχρι την περίοδο του Μεσοπολέμου στην Κρήτη θεωρούσαν τα φύλλα του φυτού φάρμακα κατά των ελωδών πυρετών. Αλλά, όπως είπαμε και άλλες φορές, όλα αυτά ανήκουν στην ιστορία της ιατρικής· σήμερα τα βοτάνια αυτά πρέπει να χρησιμοποιούνται μόνο με τη σύμφωνη γνώμη ειδικών επιστημόνων.

Ο Διοσκουρίδης, ο Αγάπιος Λάνδος και τα... «περίσσα άνοστα» κούμαρα Αν διαβάσει κανείς τις αναφορές των αρχαίων για την κουμαριά, ίσως να μην αποφασίσει να βάλει στο στόμα του κούμαρα. Ο Διοσκουρίδης, για παράδειγμα, υποστήριζε ότι είναι «κακοστόμαχα» και ότι προκαλούν πονοκεφάλους, γνώμη την οποία υιοθέτησαν και οι μεταγενέστεροι ιατροί. Θα σταματήσομε, όμως, σ' έναν πολυπράγμονα Κρητικό καλόγερο που έγραψε το πιο πολυδιαβασμένο βιβλίο κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας, τον Αγάπιο Λάνδο και τα «Γεωπονικά» του. Ο Αγάπιος θεωρούσε τα κούμαρα «περίσσα άνοστα» και «εις την δύναμιν άχρηστα». Πίστευε, μάλιστα, ότι «καμμίαν ωφέλειαν δεν δίδουσιν...». Απεναντίας, «αιτούσι πόνον εις την κεφαλήν και τον στόμαχον βλάπτουσι, καθώς ο Διοσκορίδης, ο Γαληνός και άλλοι ιατροί πρακτικοί και έμπειροι έγραψαν...» Πιθανόν να μην είχε δοκιμάσει κούμαρα ο Αγάπιος, τουλάχιστον όσο ζούσε στην Κρήτη, αφού, κατά τα φαινόμενα, δεν είχε κατοικήσει σε περιοχές όπου φυτρώνουν κουμαριές· ως καλόγερος είχε ζήσει στο έρημο σήμερα μοναστήρι της Ψάθης Ιεράπετρας (κοντά στο Κουτσουνάρι), εκεί βρισκόταν τουλάχιστον μέχρι το 1632 και μετά εγκαταστάθηκε στο Άγιον Όρος. Μελετώντας τις παλαιότερες πηγές διαπιστώνομε ότι τα κούμαρα ήταν για πολλούς αιώνες υποτιμημένα και δεν έχαιραν μεγάλης εκτίμησης. Ακόμη και ο πολυγραφότατος Αθήναιος, ο άνθρωπος που διέσωσε πλήθος πληροφοριών για τα τρόφιμα του αρχαίου κόσμου, αναφέρεται με κάποια δόση ειρωνείας σε τούτα τα ταπεινά φθινοπωριάτικα και χειμωνιάτικα φρούτα, τα μιμαίκυλα, όπως τα αποκαλούσαν στην αρχαιότητα. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, ότι αναφέρονται κυρίως από τους κωμικούς της αρχαιότητας. Ο Φερεκράτης τα αναφέρει απλώς σε έναν κατάλογο με επιδόρπια (Αθήναιος, 653 f): αμυγδάλας και μήλα και μιμαίκυλα και μύρτα και σέλινα και οίνου βότρυς και μυελόν... (αμύγδαλα και μήλα και κούμαρα και μύρτα και σέλινα και οινοστάφυλα και μυαλά...)

42

ΥΠΕΡ

XPIΣTOYΓENNA 2019

Στα έθιμα των Κρητικών Οι Κρήτες αγάπησαν τα κούμαρα και προσπάθησαν να τα αξιοποιήσουν με όλους τους δυνατούς τρόπους. Εξίσου αγάπησαν και την κουμαριά, που απαντάται κυρίως στη δυτική Κρήτη και σποραδικά στην κεντρική δημιουργώντας τοπία εξαιρετικής ομορφιάς. Ακόμη και στα λατρευτικά έθιμα του χειμώνα συναντούμε τα κλαδιά και τα φρούτα της. Αξέχαστη θα μου μείνει η περιγραφή της κυρίας Ευανθίας, που η Σελινιώτισσα γιαγιά της φρόντιζε να διακοσμεί το χριστουγεννιάτικο και το πρωτοχρονιάτικο τραπέζι με κούμαρα: Την προπαραμονή ή και την παραμονή, ανάλογα με τις δουλειές που είχε εκείνες τις μέρες, η γιαγιά μου έκοβε ένα δεματάκι κλαδιά κουμαριάς και τα κουβαλούσε στο σπίτι. Αλλά δεν έκοβε όποια κλαδιά τύχαιναν μπροστά της, φρόντιζε να είναι γεμάτα ώριμους καρπούς, να έχουν και τσαμπιά με λουλούδια, γιατί αυτά έλεγε ότι έφερναν καλοτυχιά στο σπιτικό. Κρεμούσε ένα - δυο στον τοίχο και τα υπόλοιπα τα έδενε σαν ανθοδέσμη και τα έβαζε στη μέση του τραπεζιού. Φαντάσου τώρα τι γινόταν εκείνες τις χρονιάρες μέρες: κεντητές πετσέτες, ολοκάθαρα ρούχα και σπίτι συγυρισμένο. Έλαμπαν όλα από ομορφιά, αλλά εγώ δεν θα ξεχάσω τα κατακόκκινα κούμαρα. Τώρα που μεγάλωσα κι εγώ μου θυμίζουν στολίδια

του χριστουγεννιάτικου δέντρου. Όταν τέλειωνε το γεύμα μας απλώναμε τα χέρια, τα κόβαμε και τα τρώγαμε... Έθιμο πανελλήνιο κι όχι μόνο ήταν να γιορτάζονται ανέκαθεν οι χρονιάρες ημέρες με κλαδιά αειθαλών δέντρων. Η κουμαριά είναι ένα απ' αυτά. Όπως η ελιά και η χαρουπιά σε πολλά χωριά του νησιού, όπως η κρανιά σε άλλες περιοχές του ελληνικού χώρου. Κι όπως είναι καταστόλιστη εκείνες τις μέρες με φρούτα και λουλούδια η κουμαριά δίνει χρώμα στο κρητικό σπιτικό. Γιατί τούτο το δέντρο με την τεράστια εξάπλωση στην Ευρώπη και την Αμερική ανθίζει το φθινόπωρο, την εποχή που αρχίζουν να ωριμάζουν οι καρποί της προηγούμενης (περσινής) ανθοφορίας. Στη μια μεριά κρέμονται τσαμπιά τα υπόλευκα λουλούδια, στην άλλη τα φρούτα σε διαφορετικά στάδια ωρίμανσης, άλλα κίτρινα κι άλλα κόκκινα. Όλος ο κύκλος της ζωής σ' έναν κλάδο! Για τις εθιμικές χρήσεις των αειθαλών φυτών στα έθιμα των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς έχουν γραφτεί πολλά μέχρι σήμερα. Θα προσθέσομε μόνο ότι είναι απολύτως δικαιολογημένη, σύμφωνα με τα δεδομένα του παραδοσιακού μας πολιτισμού, η συμβολική σύνδεση της κουμαριάς με τούτες

43

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

Ας πάμε, όμως, σε μιαν άλλη κοιτίδα του ελληνικού πολιτισμού, την Κύπρο. Τουλάχιστον δυο κουμαριές θεωρούνται ιερά δέντρα όπως μαρτυρεί στην πολύτιμη μελέτη του ο Α. Πανάρετος Η Δενδρολατρία από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι σήμερα, έκδοση Φιλοδασικού Συνδέσμου Κύπρου, Λευκωσία 1969. Η μια βρίσκεται στο χωριό Κελλάκι. Πρόκειται για μια συστάδα θάμνων με κούφιους κορμούς όπου λέγεται ότι κατοικεί ένας όφις. Στην κυπριακή ντοπιολαλιά η κουμαριά ονομάζεται άντρουκλος. «Θεωρείται ιερός και απρόσιτος» σημειώνει ο Πανάρετος. Και στον οικισμό Μανδριά της Λεμεσού υπάρχει ιερή κουμαριά. Βρίσκεται στην τοποθεσία Άγιος Γεώργιος και «οι πάσχοντες από διάφορα νοσήματα ανάβουν το καντήλι στην κουφάλα του δέντρου και αναρτούν στα κλωνιά της λωρίδες από τα ενδύματά τους ή άλλα αντικείμενα».

Οι Κρήτες αγάπησαν τα κούμαρα και προσπάθησαν να τα αξιοποιήσουν με όλους τους δυνατούς τρόπους. Εξίσου αγάπησαν και την κουμαριά, που απαντάται κυρίως στη δυτική Κρήτη και σποραδικά στην κεντρικήδημιουργώντας τοπία εξαιρετικής ομορφιάς. Ακόμη και στα λατρευτικά έθιμα του χειμώνα συναντούμε τα κλαδιά και τα φρούτα της.

>

τις χρονιάρες ημέρες: Ο φυτικός κόσμος μεταφέρει στον άνθρωπο, και κατ' επέκταση στον οίκο, τη δύναμη της αέναης ζωής. Η κουμαριά είναι μακρόβιο δέντρο, ανθεκτικό στις αρρώστιες, ανθεκτικό ακόμη και στις καταστροφικές πυρκαγιές. Αυτές τις ιδιότητες επιζητούν να μεταφέρουν κατά τρόπον αναλογικό στον ανθρώπινο βίο τα ευετηρικά έθιμά μας. Η συνήθεια να στολίζονται τα σπίτια με κλαδιά κουμαριάς φαίνεται πως ήταν κάποτε διαδεδομένη και σε άλλες περιοχές, ακόμη κι εκεί όπου δεν υπήρχαν κοντά κουμαρότοποι. Είναι χαρακτηριστική η μαρτυρία της κυρίας Θάλειας Σερπετσιδάκη από το Ηράκλειο. Κάθε χρόνο, λίγο πριν τα Χριστούγεννα, πήγαινε με τον σύζυγό της εκδρομή στο ύψωμα Βασιλικό κοντά στη Ρογδιά Ηρακλείου μόνο και μόνο για να κόψουν κλαδιά κουμαριάς. Με αυτά στόλιζαν το σπίτι τους κατά την περίοδο του Δωδεκαημέρου. Και μιλάμε για σχετικά πρόσφατες εποχές, δεκαετία του 1960 και του 1970! Κλαδιά κουμαριάς, όμως, χρησιμοποιήθηκαν και σε άλλα έθιμα, κυρίως της δυτικής Κρήτης. Η κυρία Ευανθία αναπολεί με νοσταλγία ένα πανηγύρι των εφηβικών της χρόνων, λίγο μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο: «Θυμάμαι και την εικόνα του Άη Νικόλα στο χωριό, τη μέρα της γιορτής του. Ήμουν μεγάλη πια, τελευταίες τάξεις του Γυμνασίου, και είχα πάει στο πανηγύρι. Η εικόνα ήταν στολισμένη με λουλούδια της εποχής κι ανάμεσά τους φαίνονταν κλαδιά κουμαριάς, άνθη και κούμαρα μαζί. Μου άρεσε πολύ...»

44

Στις αρχαίες τελετουργίες Κλάδους κουμαριάς συναντάμε και σε αρχαίες τελετουργίες. Η συνήθεια των βοσκών της ρωμαϊκής εποχής να διακοσμούν κάθε χρόνο στις γιορτές για την ίδρυση της Ρώμης τα κοπάδια τους με αειθαλείς βλαστούς φαίνεται να προσλαμβάνει συμβολικό χαρακτήρα. Τα κλαδιά της κουμαριάς μετέφεραν στα ζώα τη ζωτική δύναμη που τα κρατά θαλερά καθ' όλη τη διάρκεια του χρόνου. Πρόκειται για τα Parilia ή Palilia, μια σπουδαία γιορτή της αρχαίας Ρώμης, στην οποία τιμούσαν, μαζί με την επέτειο ίδρυσης της πόλης, την ποιμενική θεότητα Πάλη (Pales).

Τα αίμα του καλόγερου (και η βιβλική αδελφοκτονία) Ο λαϊκός μας πολιτισμός έχει μιαν ιδιαίτερη σχέση με τη φύση. Διαλέγεται μαζί της, σέβεται το φυσικό περιβάλλον, εμπνέεται απ' αυτό. Και οι παραδόσεις που ακούγονταν κάποτε στα χωριά μας και περνούσαν από γενιά σε γενιά έδιναν φωνή στα άψυχα, μετουσίωναν τα πράγματα και καθαγίαζαν τους τόπους. Να, σαν εκείνον τον καλόγερο της Μονής Σαββαθιανών, πάνω από τη Ρογδιά του Μαλεβιζίου, που οδοιπορούσε κάποτε προς ένα ιερό προσκύνημα, ανηφόριζε τα βουνίσια μονοπάτια κρατώντας ένα δοχείο με λάδι στα χέρια. Κάπου εκεί, στο βουνό, τον συνάντησε κάποιος αγάς, ήταν ακόμη πρωί, ο Τούρκος επέστρεφε από πλιάτσικο νυχτερινό καβάλα στ' άλογό του· «πού πας, καλόγερε, τέτοιαν ώρα;» τον ρώτησε. Η απάντηση - «στο τάδε μοναστήρι» - δεν του άρεσε· αγρίεψε, δεν ήθελε και πολύ να τραβήξει τη χαντζάρα. Σκόρπισε το αίμα του καλογέρου, βάφτηκε το χώμα. Εκεί ακριβώς φύτρωσε μια κουμαριά. Και κάθε χρόνο φορτώνεται κούμαρα, είναι τα πιο κόκκινα κούμαρα που βγαίνουν στον κόσμο γιατί βάφτηκαν οι ρίζες με το τίμιο αίμα. Με τα χρόνια φύτρωσαν κι άλλες τριγύρω, ομόρφυνε ο τόπος. Λέγεται πως αργότερα οι άλλοι καλόγεροι χτίσανε μια εκκλησία. Μα πέρασαν τα χρόνια, γκρεμίστηκε κι αυτή. Κι εγώ θυ-

Πάνω: Άβελ και Κάϊν. Χαρακτικό του Α. Ντύρερ (1511). Κάτω: Η κουμαριά και το κούμαρο σε λιθογραφία του 19ου αιώνα.

ΥΠΕΡ

XPIΣTOYΓENNA 2019

μήθηκα την ωραία παράδοση όταν ο φίλος μου ο Ηρακλής Πυργιανάκης μου έφερε πεσκέσι δυο κλωνάρια κουμαριάς· τα είχε κόψει από τις παρυφές του Ψηλορείτη, από το ύψωμα του Βασιλικού, όπου είχε πάει για χειμωνιάτικη βόλτα. Κοίταξα τα φρούτα, στάλαζαν το κόκκινο και θύμιζαν αίμα. «Μήπως υπάρχουν τίποτα χαλάσματα δίπλα στα δέντρα ή κάποια εκκλησία;» τον ρώτησα. «Δεν είδα», μου είπε, «μόνο κουμαριές είναι γεμάτος ο τόπος». Ακόμη κι έτσι το πεσκέσι του φίλου έπαιρνε πρόσθετη αξία, γινόταν ακόμη πιο πολύτιμο, γιατί μου θύμιζε τον θρύλο, δεν είναι και λίγο, νομίζω. Άλλωστε, όλες τούτες οι απλές λαϊκές διηγήσεις φανερώνουν τον κοινό τρόπο σκέψης των ανθρώπων, ίσως να διασώζουν καταβολές και νοοτροπίες, να μεταφέρουν μέσα στους αιώνες πανάρχαιες αντιλήψεις για τη ζωή και τον θάνατο, ακόμη και για την αθανασία της ψυχής: εκεί όπου χύνεται το αίμα θεών και ηρώων φυτρώνουν λουλούδια, δέντρα. Του Άδωνη, του Κυπάρισσου και τόσων άλλων· ακόμη κι εκείνου του άγουρου νέου με το προελληνικό όνομα, του Υάκινθου. Και για να επανέλθω στον καλόγερο των Σαββαθιανών: Ο ίδιος φίλος, ο Ηρακλής, με πληροφόρησε ότι κάπου εκεί. κοντά στις μεγάλες συστάδες κουμαριάς, είναι χτισμένος μόνον ο ναός της Αγίας Άννας. Να είναι αυτός που αναφέρεται στην παράδοση; Άγνωστο... Οι παραδόσεις και οι θρύλοι στηρίζονται κάποτε σε πραγματικά γεγονότα, τα οποία παρουσιάζουν με τον δικό τους τρόπο για να τα διασώζουν από τη λήθη. Άλλοτε πάλι έρχονται να δώσουν ερμηνείες στα παράξενα και τ' ανερμήνευτα. Και δεν είναι μόνον ο δικός μας πολιτισμός που συνδέει τα κόκκινα φρούτα με το αίμα. Σε κάποιες ευρωπαϊκές περιοχές, κυρίως στην Ιρλανδία, τα κούμαρα λέγονται «μήλα του Κάιν», ονομασία που αντλεί έμπνευση από τη βιβλική παράδοση κι από την πρώτη αναφορά σε αδελφοκτονία. Μόνο που, κατά τρόπο παράδοξο για τα δικά μας δεδομένα, το φρούτο πήρε το όνομα του φονιά, εκείνου που προκάλεσε την αιματοχυσία, και όχι του δολοφονημένου Άβελ.

Στον μύθο Οι Ταναγραίοι διηγούνταν ότι ένας από τους θεούς του Ολύμπιου Δωδεκάθεου, ο Ερμής, είχε ανατραφεί στα μέρη τους, στον ίσκιο μιας μεγάλης κουμαριάς. Όταν επισκέφτηκε την Τανάγρα ο Παυσανίας, ο ακάματος αυτός περιηγητής του αρχαίου κόσμου, του έδειξαν «ό,τι είχε περισωθεί» από αυτό το δέντρο. Βρισκόταν μέσα στο ιερό του Ερμή Προμάχου. Η περιγραφή μας θυμίζει ένα βασικό όσο και διαχρονικό χαρακτηριστικό των ιερών δέντρων του ελληνικού χώρου: Βρίσκονται μέσα σε ιερούς χώρους οι οποίοι διαχωρίζονται συνήθως από το περιβάλλον τους με τειχία και φράκτες. Είναι άγνωστο αν απέδιδαν οι Ταναγραίοι κάποιας μορφής λατρεία στην κουμαριά του Ερμή. Αξίζει, όμως, να αναφέρομε ότι τα λατρευτικά έθιμα προς τιμήν του θεού παρουσίαζαν αξιοσημείωτες ιδιαιτερότητες σ' αυτήν την περιοχή: Τον τιμούσαν ως κριοφόρο και ως προμάχο.

45

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

Διηγούνταν, μάλιστα, ότι κάποτε ο θεός περιφερόταν έξω από τα τείχη της πόλης τους κρατώντας ένα κριάρι στους ώμους για να μην αφήσει μιαν ενδημική νόσο να περάσει και να προσβάλει τους κατοίκους. Από τότε είχε μείνει έθιμο να επιλέγεται ο καλύτερος νέος κατά την ημέρα της γιορτής, να φορτώνεται ένα κριάρι και να τρέχει γύρω από τα τείχη σε ανάμνηση της θεϊκής συνδρομής. Ο ίδιος περιηγητής αναφέρεται με θαυμασμό στις κουμαριές του Ελικώνα: «Ο Ελικώνας ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα ελληνικά βουνά για την ευφορία του και για τα καρποφόρα δέντρα του. Οι θάμνοι

Η κουμαρόρακη της Κρήτης Σε όλες τις περιοχές όπου υπάρχουν κουμαριές παρασκευάζονταν από παλιότερα αλκοολούχα ποτά από τα ώριμα φρούτα τους. Το ίδιο γινόταν και στην Κρήτη. Ήδη από τις αρχές του 19ου αιώνα οι Σελινιώτες παρασκεύαζαν κρασί από κούμαρα, όπως σημειώνει ο Άγγλος περιηγητής Ρόμπερτ Πάσλεϋ, που είχε επισκεφτεί το νησί λίγα χρόνια μετά το άδοξο τέλος της μεγάλης επανάστασης του 1821: «Το βουνό καλύπτεται από ανθισμένους θάμνους κουμαριάς. Τον Σεπτέμβριο και τον Οκτώβριο συλλέγουν τους καρπούς αυτών των χαμόδεντρων για να φτιάξουν ρακή. Με διαβεβαίωσαν μάλιστα ότι οι καρποί είναι πολύ νόστιμοι,

46

της ανδράχνου τρέφουν τις κατσίκες με τους καρπούς τους που εδώ είναι πιο ευχάριστοι απ' οποιονδήποτε άλλον τόπο». Ως άνδραχνο αναφέρει την κουμαριά ο Παυσανίας. Σε σύγχρονες μεταφράσεις του έργου η λέξη άνδραχνος ερμηνεύεται ως... βατομουριά! Προφανώς πρόκειται περί λάθους. Στα πιο έγκυρα λεξικά της Αρχαίας Ελληνικής η άνδραχνος αναφέρεται ως κουμαριά («άνδραχνος: η αγριοκουμαριά και ο καρπός της» σημειώνει ο Σκαρλάτος Βυζάντιος). Αλλά και πέραν τούτου: Τι λογής ίσκιο κάνει το κοινότατο φυτό βάτος για να ανατραφεί σ' αυτόν ένας νεαρός θεός;

πράγμα όμως που δεν μπορούμε να ισχυριστούμε για το ποτό που παράγεται από αυτούς» (μετάφραση Δάφνης Γόντικα). Δεν γνωρίζομε από πότε είχαν αρχίσει οι Κρητικοί να χρησιμοποιούν τα κούμαρα στα καζάνια τους. Ίσως και πριν από τον 17ο αιώνα, μια και το ίδιο συνήθιζαν να κάνουν στα νησιά, όπως μαρτυρεί ο Γάλλος Τουρνεφόρ, που επισκέφτηκε την περιοχή το 1700: «Τα βουνά της Άνδρου καλύπτονται σε πολλά σημεία από κουμαριές, των οποίων τον καρπό αποστάζουν για να κάνουν ρακή» (μετάφραση Μάκη και Μυρτώς Απέργη). Στην Κρήτη η συνήθεια αυτή διατηρήθηκε μέχρι και την μεταπολεμική περίοδο. Στα σελινιώτικα χωριά μάζευαν τα κούμαρα, τα άφηναν να υποστούν αλκοολική ζύμωση, και στη συνέχεια τα απόσταζαν. Σε αντίθεση με τον Πάσλεϋ, που δεν του άρεσε καθόλου αυτό το αλκοολούχο ποτό, οι Κρήτες τρελαίνονταν για κουμαρόρακη. Την προτιμούσαν από τη συνηθισμένη ρακή που παρασκευαζόταν από την απόσταξη των στράφυλων (τσάμπουρα από σταφύλια ανακατεμένα με κρασί). Όπως με διαβεβαίωσαν οι καλοί φίλοι Σταμάτης και Ελευθερία Αποστολάκη, η κουμαρόρακη ήταν περιζήτητη στα σελινιώτικα χωριά μέχρι και τη δεκαετία του 1960. Το 1990 οι παλιοί Σελινιώτες νοσταλγούσαν τις εποχές που οι καφενέδες τους σέρβιραν ξεχωριστά την κανονική ρακή και ξεχωριστά την κουμαρόρακη. Η δεύτερη ήταν πιο ακριβή: «Οι καφετζήδες την πουλούσαν σε διπλάσια τιμή από την κανονική ρακή. Μα και πάλι οι μερακλήδες την προτιμούσαν. Η παραγωγή δεν ήταν μεγάλη και πολλοί τη φύλαγαν για γιατρικό. Αν πήγαινε ξένος σε κάποιο σπίτι, του πρόσφεραν ό,τι πολυτιμότερο είχαν και τον κερνούσαν κουμαρόρακη». Σε άλλες περιοχές του νησιού τα κούμαρα δεν ζυμώνονταν μόνα τους. Τα ανακάτευαν με στέμφυλα και δημιουργούσαν ένα δυνατό απόσταγμα το οποίο επίσης ονόμαζαν κουμαρόρακη. Και αυτό το ποτό έχαιρε μεγάλης εκτίμησης και χρησιμοποιούνταν συχνά από τη λαϊκή ιατρική για εντριβές. x

ΥΠΕΡ

XPIΣTOYΓENNA 2019

47

ΤΑΝΕΑΜΑΣ Μια φιλόδοξη ομάδα μπάσκετ, η δική μας! (...κι ένα γήπεδο που χωρά όλα τα όνειρα)

> Όνειρο ήταν τότε, το 1992, όνειρο και σήμερα! Κι επειδή κάποτε ακόμη και τα πιο τολμηρά όνειρά μας βγαίνουν αληθινά, οι πιο... φορμαρισμένοι μπασκετμπολίστες μας άρχισαν κιόλας να προπονούνται στο κουκλίστικο γήπεδο που φτιάξαμε στις κεντρικές εγκαταστάσεις της εταιρείας! Για τη δική μας ομάδα μιλάμε. Για τους εργαζόμενους που ετοιμάζονται να γράψουν τη δική τους ιστορία στο εργασιακό πρωτάθλημα. Και να προσφέρουν περηφάνια σε όλους, φίλους, συναδέλφους, αλλά και στην ίδια την εταιρεία που τους περιβάλλει με αγάπη κι εμπιστοσύνη. Όπως τότε, το 1992, τότε που η ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣ Α.Ε. ήταν εμφανώς μικρότερη από σήμερα και δεν διέθετε ιδιόκτητες εγκαταστάσεις αποθηκών και γραφείων. Με συγκίνηση θυμούμαστε σήμερα τους πρωτεργάτες αυτής της προσπάθειας, τους εργαζόμενους που είχαν κατανοήσει πλήρως το βαθύτερο νόημα του αθλητισμού και μας χάρισαν όμορφες στιγμές υπηρετώντας πάντα τον ευγενέστερο κανόνα του, το «ευ αγωνίζεσθαι».

48

Πάνω: Η ομάδα της εταιρείας το 1992. Κάτω: Το νέο γήπεδο μπάσκετ στις κεντρικές εγκαταστάσεις.

Η ομάδα μπάσκετ σήμερα.

Με συγκίνηση θυμούμαστε σήμερα τους πρωτεργάτες αυτής της προσπάθειας, τους εργαζόμενους που είχαν κατανοήσει πλήρως το βαθύτερο νόημα του αθλητισμού και μας χάρισαν όμορφες στιγμές υπηρετώντας πάντα τον ευγενέστερο κανόνα του, το «ευ αγωνίζεσθαι»

28 χρόνια μετά το όνειρο ξαναγίνεται πράξη! Μόνο που τώρα οι συνθήκες είναι διαφορετικές. Με ιδιόκτητες εγκαταστάσεις, με μεγαλύτερη εμπειρία και με το παράδειγμα της προηγούμενης γενιάς να γίνεται οδηγός και παράδειγμα. Αλλά, ας μην πούμε εμείς περισσότερα. Μεγαλύτερη αξία έχει, νομίζουμε, η μαρτυρία του κ. Νίκος Παπαδαντωνάκης, του ανθρώπου που εμπνεύστηκε και εν πολλοίς υλοποίησε τη δημιουργία της ομάδας μπάσκετ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣ και τη συμμετοχή της στο εργασιακό πρωτάθλημα. Μαζί μας είναι και τώρα. Για να νιώσει και πάλι την ίδια συγκίνηση, για να δει τ' όνειρο να παίρνει σάρκα και οστά, για να προσφέρει εμπειρία και γνώση στις νεότερες γενιές. Και - γιατί όχι; - να πανηγυρίζει την κάθε επιτυχία της καινούργιας ομάδας. Γράφει ο κ. Νίκος Παπαδαντωνάκης

Όπως πάντα, η ζωή κάνει κύκλους. Έτσι, προσπαθώντας στα πλαίσιο της επανασύστασης της ομάδας Μπάσκετ της εταιρείας μας και σκαλίζοντας κάποια ξεχασμένα αρχεία, βγήκαν στην επιφάνεια και θύμησες από την πρώτη απόπειρά μου να φτιάξω και να οργανώσω την ομάδα Μπάσκετ το μακρινό 1992.

Ξεκίνησα στην εταιρεία τον Ιούνιο του 1991, στην αρχή σε κατάστημα (φόρτωμα – ξεφόρτωμα) και μετά από κάποιο διάστημα μετατέθηκα στα κεντρικά γραφεία, που τότε βρίσκονταν στην περιοχή των Μαλάδων. Τότε η εταιρεία μας είχε 280 εργαζόμενους, έτσι, μαζί με άλλους συναδέλφους (Βελεντάκη Γ., Κουκουβά Μ., Βατσιθιανό Δ., Σταματάκη Μ.

- τον λεγόμενο Μαραντόνα -, και κάποιους άλλους που δυστυχώς δεν θυμάμαι) που κουβαλούσαμε την ίδια τρέλα και αγάπη για το άθλημα, αποφασίσαμε να δημιουργήσουμε την πρώτη ομάδα Μπάσκετ για να συμμετάσχουμε στο πρωτοεμφανιζόμενο τότε εργασιακό πρωτάθλημα υπό την αιγίδα του Δήμου Ηρακλείου. Ενθουσιασμός τόσο από τους συμμετέχοντες όσο και από τους εργαζόμενους φιλάθλους της εταιρείας μας που γέμιζαν τις κερκίδες και δημιουργούσαν μια πολύ ιδιαίτερη ατμόσφαιρα την οποία θα ζήλευαν ακόμη και ομάδες που αγωνίζονται σήμερα σε εθνικές κατηγορίες. Πρωτεργάτης της κερκίδας ήταν ο αείμνηστος Μιχάλης Ζουμής με τα πανό που έφτιαχνε στο συνεργείο της εταιρείας. Η φωνή της κερκίδας ο Μανόλης Στεφανάκης (με το ψευδώνυμο Ντουντούκας), η Σάλυ, ο Ευθύμης, ο Κοκαράκης και τόσοι άλλοι συνάδελφοι είχαμε γίνει μια μεγάλη οικογένεια: η οικογένεια των Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκη. Από τότε κύλησε πολύ νερό στο αυλάκι, την πλάτη βαραίνουν κάμποσα χρόνια, αλλά και... κάμποσα παραπανίσια κιλά. Όμως, όσο κι αν πέρασαν τα χρόνια, κάποιοι από μας τους παλιούς εξακολουθούν να παραμένουν ετοιμοπόλεμοι. Άλλωστε, ο ενθουσιασμός για την επανασύσταση της ομάδας είναι μεγάλος και ελπίζω, μετά από κάποιες προπονήσεις, να είμαστε σε θέση να πάρουμε μέρος στο νέο εργασιακό πρωτάθλημα. x

49

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Χριστουγεννιάτικοι μασκαράδες και στο Μαλεβίζι! Μασκαράδες κατά την ημέρα των Χριστουγέννων στην Κρήτη; Όσο κι αν φαίνεται παράξενο, ναι! Μια πολύτιμη μαρτυρία από χωριό του Μαλεβιζίου φωτίζει ακόμη περισσότερο ένα παλαιότερο έθιμο που ξεχάστηκε στο πέρασμα του χρόνου. Το χωριό ονομάζεται Καμαράκι, είναι από τα πιο μικρά της περιοχής, αλλά με μεγάλη ιστορία και μεγάλη παράδοση. Μέχρι και πριν από 60 χρόνια περίπου οι άνθρωποι κυκλοφορούσαν μασκαρεμένοι κατά την ημέρα των Χριστουγέννων. Οι μεταμφιέσεις τους ήταν κωμικές, όπως και οι χοροί τους. Ας πάρομε όμως τα πράματα από την αρχή: Όταν, κατά τις αρχές της δεκαετίας του 1990, ο αξέχαστος Κωστής Φραγκούλης είχε μιλήσει για τις εθιμικές μεταμφιέσεις των Θεοφανείων στο χωριό του, τη Λάστρο Σητείας, πολλοί είχαν παραξενευτεί, ακόμη και οι ειδικοί μελετητές της ελληνικής Λαογραφίας. Οι μεταμφιέσεις των Δωδεκαημέρου θεωρούνται έθιμο κυρίως του βορειοελλαδικού χώρου και άλλων περιοχών της Βαλκανικής. Στα χωριά της Δράμας, για παράδειγμα, τα μασκαρέματα κατά την περίοδο των Φώτων συνεχίζονται μέχρι και σήμερα και αποτελούν ένα από τα πιο ζωντανά έθιμα του τόπου. Παλιότερα, μάλιστα, ο διαπρεπής Λαογράφος δρ Γιώργος Αικατερινίδης, ο σημαντικότερος μελετητής των ελληνικών λαϊκών δρωμένων, είχε δημοσιεύσει σε τούτο το περιοδικό μια εκτενή περιγραφή τους με τον τίτλο «Χριστούγεννα σαν Απόκριες» (τ. 46 / 2006, σελ. 38-41) παραθέτοντας πλούσιο φωτογραφικό υλικό. Στο άρθρο αυτό ο κ. Αικατερινίδης δεν παρέλειπε να αναφερθεί στη μαρτυρία του Κωστή Φραγκούλη, όπως καταγραφόταν στο εξαντλημένο σήμερα βιβλίο του Νίκου Ψιλάκη Λαϊκές Τελετουργίες στην Κρήτη - Έθιμα στον κύκλο του χρόνου.

50

Το Μαλεβίζι, και ιδιαίτερα οι ορεινοί οικισμοί του, υπήρξε κοιτίδα αποκριάτικων εθίμων. Στη φωτογραφία, μια εντυπωσιακή μάσκα πλεγμένη με ράπες (στελέχη σιταριού). Τώρα μαθαίνομε ότι σ' αυτήν την περιοχή είχαν διατηρηθεί μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα και οι ξεχασμένες μεταμφιέσεις του Δωδεκαημέρου!

Πέρασαν τα χρόνια χωρίς να εμφανιστούν νεότερες μαρτυρίες για χριστουγεννιάτικα δρώμενα στην Κρήτη. Μέχρι που το Πανεπιστήμιο της Αθήνας κατάφερε να ψηφιοποιήσει μεγάλο αριθμό χειρογράφων και να τα αναρτήσει στο

διαδίκτυο. Είναι οι εργασίες που ανέθετε στους φοιτητές ο άλλοτε καθηγητής της Λαογραφίας Γεώργιος Σπυριδάκης. Από τα μέσα της δεκαετίες του 1960, ίσως και πριν, κάθε φοιτητής του φιλολογικού τμήματος αναλάμβανε να καταγράψει στοιχεία του εθιμικού βίου από κάποια περιοχή της Ελλάδας, κυρίως από τον τόπο καταγωγής του. Μερικοί φοιτητές αρκούνταν σε αντιγραφές, άλλοι προσπαθούσαν απλώς να περάσουν το μάθημα και άλλοι, οι πιο επιμελείς, έκαναν συστηματική δουλειά. Ένας απ' αυτούς που εργάστηκαν ευσυνείδητα ήταν ο Μανώλης Χριστοδουλάκης από το Καμαράκι της επαρχίας Μαλεβιζίου. Από την εργασία του κ. Χριστοδουλάκη προέρχεται μια ακόμη πολύτιμη μαρτυρία που έρχεται να συμπληρώσει κατά κάποιον τρόπο τις μέχρι σήμερα γνώσεις μας γι' αυτό το εξαιρετικά ενδιαφέρον θέμα. Στη σελίδα 82 του χειρογράφου του σημειώνει: «Κατά την ημέραν των Χριστουγέννων συνηθίζεται η μεταμφίεσις των ανδρών εις γυναίκας και αντιστρόφως. Οι μεταμφιεσμένοι επισκέπτονται τας οικίας κυρίως κατά την μεσημβρίαν και την εσπέραν και χορεύουν παράξενους χορούς και τείνοντες τας χείρας ζητούν αμοιβήν...» Σχεδόν 50 χρόνια μετά την γραφή μιλήσαμε με τον κ. Χριστοδουλάκη, συν-

ΥΠΕΡ

Δεξιά: Φωτογραφία από σύγχρονες μεταμφιέσεις του βορειοελλαδικού χώρου. Θεοφάνεια στο Μοναστηράκι της Δράμας.

> ταξιούχο φιλόλογο σήμερα. Με συγκινητική προθυμία ξεδίπλωσε τις παιδικές του μνήμες από ένα ζωντανό χωριό που οι άνθρωποί του ήξεραν να ζουν. Οι πληροφορίες για τις χριστουγεννιάτικες μεταμφιέσεις δεν προέρχονταν μόνον από αφηγήσεις των μεγαλύτερων, ήταν και δικά του βιώματα! Ήταν ακόμη παιδί στα μέσα της δεκαετίας του 1950 όταν έβλεπε τους μασκαρεμένους συγχωριανούς του να κυκλοφορούν στους δρόμους και να επισκέπτονται τα σπίτια. Χόρευαν ασυνάρτητους χορούς που σήμερα του θυμίζουν διονυσιακούς ομίλους, και πειράζονταν μεταξύ τους. Οι μεταμφιέσεις τους ήταν απλές, όπως ρούχα γυρισμένα ανάποδα, και οι μάσκες κοινότατες, σαν κι αυτές που φορούσαν τις Απόκριες: τσεμπέρια, φιλέδες, πάνινες προσωπίδες. Καταπληκτική μαρτυρία, κύριε Χριστοδουλάκη. Και ανέλπιστη προσφορά στην λαογραφική έρευνα! Σας ευχαριστούμε. Ν.Ψ.

Ο κ. Μανώλης Χριστοδουλάκης.

XPIΣTOYΓENNA 2019

Η ΔΟΞΑ ΚΑΙ Η ΠΙΚΡΑ ΤΟY ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗ

Ο λυράρης με τα τρεμάμενα χέρια Άραγε, υπάρχει μεγαλύτερη τραγωδία για έναν ζωγράφο από το να χάσει το φως του; Toυ Νίκου Ψιλάκη

Ήταν ένας από τους θρύλους της κρητικής μουσικής, άγνωστος σήμερα. Πέθανε με τον καημό της λύρας. Δεν άντεχε να ακούει τη μουσική του. Κάθε φορά που έπαιρνε τη λύρα στα χέρια και προσπαθούσε να ξαναπαίξει τις εξαίσιες μουσικές που κάποτε μάγευαν τον κόσμο βούλιαζε μέσα σ' ένα πέλαγος θλίψης. Οι νότες που ακούγονταν δεν ήταν δικές του! Όλα ξεκίνησαν μια σημαδιακή μέρα στα τέλη της δεκαετίας του 1960. Όπως έκανε πάντα, όταν δεν είχε δουλειά στα χωράφια και στο λιοτρίβι, κάθισε στην καρέκλα πλάι στο τραπέζι του σπιτιού, κούρδισε, πήρε το δοξάρι, κι άρχισε να χαϊδολογά τις χορδές. Έτσι περνούσε την ώρα του, χρόνια και χρόνια τα ίδια, αχώριστη συντροφιά η λύρα του. Μα τούτη τη φορά κάτι δεν πήγαινε καλά, κάποιες νότες ακούστηκαν φάλτσες. Πίστεψε πως θα ήταν μια αδυναμία της στιγμής, ίσως και η κούραση, δεν ήταν πια τόσο νέος να δουλεύει μέρα και νύχτα, να φεύγει από το λιοτρίβι και να τρέχει στα γλέντια. Επέμεινε να παίζει προσπαθώντας να ξαναβρεί τον παλιό καλό εαυτό του, περνούσαν οι μέρες, οι βδομάδες, οι μήνες. Μέχρι που κατάλαβε. Δεν ήταν ούτε αδυναμία της στιγμής ούτε κούραση. Τα δάκτυλά του τον είχαν προδώσει. Τον τελευταίο καιρό είχαν αρχίσει να τρέμουν... Ήταν τότε που πήρε τη μεγάλη απόφαση: «Καλύτερα να με θυμούνται όπως ήμουν», είπε, και παράτησε τη λύρα. Ο λόγος για τον Γιάννη Καστιγάκη, τον περίφημο Καστίγο της κρητικής μουσικής. Έναν από τους μεγάλους που δεν άφησαν πίσω τους ίχνη. Λίγο η τεχνολογία της εποχής, λίγο τα συστήματα αναπαραγωγής του ήχου, λίγο οι κακές συμπτώσεις που άλλοι τις ονομάζουν τύχη και άλλοι μοίρα, ο φημισμένος λυράρης ξεχάστηκε. Πάνε δεκαετίες από τότε που τον συνάντησα κι όμως θα μου μείνει για πάντα στη μνήμη το βλέμμα του. Έβγαζε κάτι σαν παράπονο. Και δικαιολογημένα, νομίζω... Αρκεί να σκεφτεί κανείς ότι ο άνθρωπος αυτός έπαιξε για πρώτη φορά σε γλέντι τη χρονιά που τέλειωσε το Δημοτικό.

52

Από τότε έγινε περιζήτητος. Μαζευόταν ο κόσμος να τον ακούσει και να θαυμάσει το ταλέντο του. Κι ήταν μόλις 12 χρονών! Χίλιες σκέψεις τριγύριζαν στο μυαλό μου φεύγοντας από το σπίτι του Καστίγου, στην Αλιτζανή, ένα μικρό χωριό δίπλα στο Αρκαλοχώρι, αυτό που ανιστόρητοι κοινοτάρχες (βοηθούσης και της κρατικής αβελτηρίας) το μετονόμασαν σε... Αρχοντικό. Ήταν φθινόπωρο του 1983 κι είχε αρχίσει να σουρουπώνει. Ο Καστίγος ήταν πια 74 χρονών, αρκετά μεγάλος, κουρασμένος και πικραμένος· βαθιές ρυτίδες αυλάκωναν το πρόσωπό του κι άλλες, πιο βαθιές αυτές, ράγιζαν την ψυχή του. Μέτρησε τις μέρες. Είχε σχεδόν μιάμιση δεκαετία να πιάσει λύρα στα χέρια του. Λογάριασα κι εγώ τα χρόνια. Ναι, ο Καστίγος σταμάτησε στον καιρό των μεγάλων αλλαγών που σημάδεψαν την πορεία της κρητικής μουσικής. Λίγο πριν γίνει το μεγάλο άλμα της, πριν ανοίξουν τα φτερά τους οι μεγάλοι λυράρηδες του νησιού, πριν κατακλυστούν τα δισκάδικα με δίσκους που άφησαν εποχή και τραγούδια που ακούγονται ακόμη κι ας έχουν περάσει δεκαετίες. Μουντάκης, Ξυλούρης, Σκορδαλός, Σκουλάς, Καλομοίρης και τόσοι άλλοι σπουδαίοι λαϊκοί καλλιτέχνες. Ο Καστίγος, όμως, δεν πρόλαβε! Συλλογιζόμουν ποιο είναι το μεγαλύτερο κακό που μπορεί να πάθει ένας αληθινός καλλιτέχνης. Αν είναι ζωγράφος, να χάσει το φως του. Αν είναι μουσικός, την ακοή του. Αν είναι τραγουδιστής, τη φωνή του. Εκτός κι αν τον έχει προικίσει η μοίρα με τα χαρίσματα ενός Μπετόβεν που, και κουφός ακόμη, πάλευε με τις νότες κι έγραφε αριστουργήματα. Ο Καστίγος, όμως, δεν ήταν Μπετόβεν. Ούτε, βέβαια, ήξερε να παλεύει με τα πεντάγραμμα και τις νότες. Εμπειρικός μουσικός ήταν. Από μικρός στο κουρμπέτι, είχε μεγαλώσει με τη λύρα στην αγκαλιά του. Κι η λύρα τον αντάμειψε. Του χάρισε φήμη και δόξα. Για λεφτά, ούτε λόγος. Φτωχή ήταν η Κρήτη εκείνον τον καιρό, ο κόσμος δεν μπορούσε να προσφέρει υλικά αγαθά. Ίσως γι' αυτό να πλή-

ΥΠΕΡ

ρωνε δίνοντας κομμάτια της ψυχής του. Ο λυράρης δεν ήταν ο σκληρός επαγγελματίας, αλλά ο φίλος, ο άνθρωπος της παρέας, ο συμμέτοχος στη χαρά και στη λύπη. Έφευγε από το γλέντι, άφηνε τη λύρα στο σπίτι κι έτρεχε στο ελαιοτριβείο, εκεί δούλευε. Αλετρουβάρης, όπως λέμε στην Κρήτη. Ξεκούραζε τη λύρα, κούραζε το κορμί του. Αναγκάστηκε να παρατήσει τη λύρα στα γόνιμα χρόνια της καλλιτεχνικής ωριμότητας. Γύρω στα πενήντα κατάλαβε ότι τον είχε χτυπήσει η νόσος του Πάρκινσον. Στην αρχή πίστευε πως θα μπορούσε να τα καταφέρει. Δέκα χρόνια μετά η νόσος είχε προχωρήσει πολύ. Τα δάκτυλα δεν ήταν πια σταθερά, γρατζουνούσαν τις διπλανές χορδές, πώς να συνεχίζει; «Η λύρα δεν θέλει ατζαμήδες. Άμα δεν πηγαίνουν ντρέτα τα δαχτύλια, τη σταματάς. Μπορεί να παραπονάσαι του Θεού, μα δε μπορείς να κάμεις άλλο πράμα. Πρέπει να τη σταματήσεις». Δύσκολο να μη νιώσεις την πίκρα ακόμη και στον τρόπο που μιλούσε! Μια μόνο φορά τον είχα δει να χαμογελά. Όταν διηγούνταν πως τον είχαν... απαγάγει από το ένα χωριό για να πάει να παίξει σε άλλο!

XPIΣTOYΓENNA 2019

ραμπέλλο, τα απανωτά ξενύχτια στην Κασταμονίτσα, στο Καστέλλι, στο Αβδού, στη Βιάννο, στην Έμπαρο, ακόμη και στο Λασίθι, στο Οροπέδιο... Άκουσα πάλι φέτος ένα κομμάτι της ηχογραφημένης συζήτησής μας, (δυστυχώς το υπόλοιπο χάθηκε). Μιλούσε για τα χωριά στα οποία τον καλούσαν και κοίταξα τον χάρτη της Κρήτης. Αμέτρητα χιλιόμετρα, δεκάδες μικροί και μεγάλοι οικισμοί, ένας ολόκληρος κόσμος που καρτερούσε τον λυράρη κι αποζητούσε το γλέντι. Ναι, για τα δεδομένα της εποχής που δεν υπήρχαν ούτε αυτοκίνητα ούτε ραδιόφωνα, ο Καστίγος ήταν διάσημος! Τότε, στα χρόνια της μεγάλης ακμής του, δεν τον άφηναν σε χλωρό κλαρί. Τον γύριζαν από χωριό σε χωριό, σε γλέντια που δεν κρατούσαν ένα βράδυ, αλλά μέρες πολλές, ακόμη και βδομάδες!

>

Θησαυροί που χάθηκαν Εκείνη την εποχή είχα αρχίσει να μαζεύω υλικό για τους μεγάλους μουσικούς της Κρήτης. Τον Φουσταλιέρη, τον Λαγό, τον Ηρακλή από την Επισκοπή, τον Μπαξεβάνη, τη Λαυρεντία... Τις συνεντεύξεις τις δημοσίευα στο περιοδικό που εξέδιδα τότε, τις Κρητικές Εικόνες. Το κείμενο για τον Καστίγο με είχε βασανίσει. Έπρεπε να είναι ήπιο. Και διακριτικό. Χωρίς, όμως, ν' αποσιωπά την πίκρα του καλλιτέχνη. Δεν ξέρω αν τα κατάφερα. Πάντως, μετά την κυκλοφορία του περιοδικού, ο Καστίγος μου είχε τηλεφωνήσει συγκινημένος. Ήταν η πρώτη φορά που γραφόταν ένα μικρό αφιέρωμα για τον ίδιο και τη δουλειά του! Είναι φορές που το ρεπορτάζ μοιάζει με ακροβασία πάνω σε τεντωμένο σκοινί. Λίγο να χάσεις την ισορροπία, θα πέσεις. Ήξερα πως αν έδινα βάρος στο θυμικό, το κείμενό μου θα πρόσθετε κι άλλο βάρος στην ψυχή του παλιού λυράρη. Θα του υπενθύμιζε το διαζύγιο με τη λύρα. Ή, μάλλον, το διαζύγιο με τη ζωή. Γιατί από τότε που αποφάσισε να σταματήσει τη λύρα ο Καστίγος αποτραβήχτηκε στο μικρό σπίτι της Αλιτζανής, εκεί όπου τον είχα συναντήσει. Προτίμησα να παραβλέψω ουσιαστικά τα δυσάρεστα γεγονότα που είχαν σημαδέψει τη ζωή του (μια μικρή αναφορά ήταν αρκετή) και να σταθώ στο ευτυχισμένο παρελθόν, δηλαδή στην εποχή της ακμής του. Ούτως ή άλλως, ο άνθρωπος αυτός ζούσε με τις αναμνήσεις του: το γλέντι στον Αχεντριά, το ξεφάντωμα στο Με-

53

ΚΡΗΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ

Τη μουσική του στάθηκε αδύνατον να την ακούσω τότε. Ο λυράρης της Αλιτζανής έζησε μια σεμνή ζωή, μακριά από τη δημοσιότητα. Δεν έγραψε ούτε ένα μικρό δισκάκι των 45 στροφών, απ' αυτά που έπαιζαν μέρα - νύχτα στα πικάπ των καφενείων. Μια και μοναδική φορά είχε ακουστεί η μουσική του από το κρατικό ραδιόφωνο. Το είχαν καλέσει στην Αθήνα για να παίξει. Το 1965. Λίγο καιρό μετά τη δημοσίευση της συνέντευξης ένας αναγνώστης του περιοδικού μου είχε φέρει στο γραφείο μια κακογραμμένη κασέτα, αντιγραμμένη από παλιά μπομπίνα μαγνητοφώνου. Μόλις που ακουγόταν. Μπόρεσα, όμως, να διακρίνω τη φλόγα της μουσικής. Ανάλαφρο παίξιμο, με ηχόχρωμα γήινο, απαλό. Ας πούμε, «πεδιαδίτικο». Ακόμη και ένας μη ειδικός, όπως η ταπεινότητά μου, μπορεί να καταλάβει την πνοή του αληθινού δημιουργού. Ο Καστίγος δεν ευτύχησε να ακουστεί σε όλη την Κρήτη, όπως συνέβη με όλους τους άλλους σπουδαίους μουσικούς της Πεδιάδας και του Μονοφατσίου, ή και, γενικότερα, με τους μουσικούς που έδρασαν στην ύπαιθρο της Κρήτης και που πέρασαν τις ζωές τους αφοσιωμένοι στην τέχνη. Δεν ήταν για τους εκλεκτικούς η τέχνη τους. Ούτε για τους μυημένους. Γιατί μυημένοι ήταν όλοι, μεγαλωμένοι με την κοντυλιά, με τον Μαλεβιζιώτη, με τη σούστα και τον πεντοζάλη. Τον καλό λυράρη δεν χρειαζόταν να τον διαφημίσει η τηλεόραση (που δεν υπήρχε, βέβαια)... Τον καταξίωναν οι κοινωνίες που ήξεραν να ξεχωρίζουν την ήρα από το στάρι. Αν ήσουν δεύτερος εκείνα τα χρόνια, δεν μπορούσες να επιβιώσεις! Οι γλεντιστάδες διάλεγαν τους καλύτερους. Ηρακλής, Καστίγος, Μαθιανάκης, Καψιλίδης... Κι άλλοι, παλιότεροι. Και μουσικές. Λύρες, βιολιά, μαντολίνα, σκοποί που πατούσαν το ένα ποδάρι στη συλλογική μουσική μνήμη και το άλλο στη φλόγα της δημιουργίας. Αναρωτιέται κανείς τι απέγιναν τόσοι θησαυροί. Να σώθηκε, άραγε, κάτι από την εμπειρία αυτών των ανθρώπων; Είναι το ερώτημα στο οποίο εγώ τουλάχιστον δεν μπορώ ν' απαντήσω!

Τα άδυτα της ψυχής ενός αληθινού δημιουργού Εκείνο το βράδυ του 1983 θα ήθελα να μην ήμουν... εγώ. Δηλαδή να μην πήγαινε ένας νεαρός δημοσιογράφος να συναντήσει τον Καστίγο. Να έσμιγαν οι εποχές, να αναποδογύριζε ο χρόνος και να έφτανε στην Αλιτζανή κάποιος αρχαίος τραγωδός. Εκείνος θα μπορούσε να εισχωρήσει καλύτερα στα άδυτα της ψυχής ενός ανθρώπου που λάτρεψε τη μουσική κι έζησε το οδυνηρό διαζύγιο με την τέχνη του. Εγώ, πάντως, δεν μπορούσα. Όχι μόνο επειδή αδυνατούσα να εισχωρήσω στα άδυτα, αλλά και επειδή δεν ήθελα να του θυμίζω τον καημό του. Γιατί ο καλός λυράρης της Αλιτζανής κουβαλούσε κι άλλο δράμα στην ψυχή του: δυο χρόνια από τότε που άφησε τη λύρα, είχε έρθει ένα καινούργιο χτύπημα της μοίρας, πιο δυνατό από το πρώτο. Είχε σκοτωθεί ο γιος του σ' ένα σιδηροδρομικό δυστύχημα.

54

Το κείμενο του 1983 Από το δημοσίευμα της εποχής εκείνης επιλέγω μερικά αποσπάσματα. Σαν υποχρέωση το νιώθω. Απέναντι σ’ εκείνους που έφυγαν αφήνοντας το στίγμα τους στον πολιτισμό του τόπου.

- Πού είναι τώρα η λύρα; - Έχει ξεκολλήσει το καπάκι της, έχει χαλάσει. Τώρα τη συνορίζονται οι κληρονόμοι. Αλλά τι να την κάνουν αφού κανείς δεν ξέρει να παίζει; Ας τη φέρουν στον τάφο να μου τη βάλουν στο στήθος όταν πεθάνω...

- Υπάρχει πουθενά ηχογραφημένη μουσική σας; - Όχι. Μόνο μια φορά με καλέσανε στο Ραδιοφωνικό σταθμό Αθηνών, περίπου στα 1965. Πήγα με τον πασαδόρο μου, παίξαμε, το ραδιόφωνο μετάδωσε την ηχογράφηση, ακούστηκε στα χωριά μας και συζητήθηκε. Τότε σκέφτηκα να βγάλω και δίσκο, αλλά δεν είχα καθόλου λεφτά. Είχα μόνο τα εισιτήρια της επιστροφής. Πασαδόρος ήταν ο Αντώνης ο Φασουλέτος.

- Ποιους κρητικούς μουσικούς θυμάστε; - Εκείνα τα χρόνια κυριαρχήσαμε εμείς. Δηλαδή ο Ηρακλής από την Επισκοπή, ο Καψιλίδης από τους Σκυλλούς, εγώ, και ο Μαθιανάκης από τ' Αλάγνι. Εμείς πηγαίναμε παντού στα γλέντια.

- Πού, δηλαδή; - Σ' όλο το νομό Ηρακλείου και στο Λασίθι, στη Νεάπολη, στο Μεραμπέλλο, παντού. Εμείς όμως δεν ήμασταν καθαρά επαγγελματίες. Ερχόμουν από το γλέντι, έβγαζα το παντελόνι του γλεντιού και πήγαινα στο ελαιοτριβείο, όπου δούλεψα 33 χρόνια. Τα γλέντια όμως τότε κρατούσαν πολύ. Μέχρι και δέκα μερόνυχτα. Έκανα και δεκαπέντε μέρες να γυρίσω σπίτι μου. Ξεκινούσα, ας πούμε, και πήγαινα με τα πόδια στην Έμπαρο. Έπαιζα δυο-τρεις μέρες, εν τω μεταξύ ερχόταν στο σπίτι μου άλλοι και με ζητούσαν για κάποιο άλλο γάμο. Τους έλεγε η γυναίκα μου πως ήμουν στην Έμπαρο. Έρχονταν εκεί, με παίρνανε, πηγαίναμε με τα πόδια στον Αχεντριά, και από κει κάπου αλλού. Και τα λεφτά δεν πέφτανε, δεν είχε μπαξίσι όπως τώρα... Βγάζαμε 400 δραχμές τη βραδιά και τα μοιραζόμασταν με τον πασαδόρο. Ξυπόλυτος λυράρης... σε γάμο! Ο μπάρμπα Γιάννης πρωτόπαιξε μόλις έβγαλε το σχολείο.

12 χρονώ. Πήγε τότε σ’ ένα γάμο στο Θραψανό...

- Ναι, αλλά δε φτάνανε τα πόδια μου να πατώ κάτω και να κρατώ το ρυθμό. Πατούσα, λοιπόν, ξυπόλυτος στην περόνη της καρέκλας. Φαίνεται όμως πως τα κατάφερνα καλά γιατί γροικούσα και λέγανε: «Ω το μπάσταρδο λύρα τηνε παίζει». Αυτός θα είναι και ο επίλογος σε τούτο το κείμενο. Η φράση ενός άγνωστου Κρητικού. Ειπώθηκε πριν από έναν αιώνα σχεδόν. Το 1922. x

ΥΠΕΡ

XPIΣTOYΓENNA 2019

55

> Δυτικές γκραβούρες για τους Αγίους Δέκα της Κρήτης Τα συναξάρια, τα ημερολόγια, όπως και πολλά εκκλησιαστικά βιβλία που τυπώνονταν από τον 16ο μέχρι τον 19ο αιώνα σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες, κοσμούνταν συχνά με γκραβούρες που απεικόνιζαν μορφές ή μαρτύρια των αγίων. Ήταν ο πιο πρόσφορος τρόπος εικονογράφησης, αφού δεν είχαν ακόμη ανακαλυφθεί ή διαδοθεί ευρύτερα οι νεότερες τεχνικές απεικόνισης και αναπαραγωγής της εικόνας (φωτογραφία, λιθογραφία κλπ). Οι πιστοί μπορούσαν να κατανοήσουν καλύτερα το κείμενο, ιδιαίτερα όταν έβλεπαν τυπωμένες αφηγηματικές ξυλογραφίες. Χιλιάδες τέτοιες απεικονίσεις δημοσιεύτηκαν σε πλήθος βιβλίων σε όλες τις δυτικοευρωπαϊκές χώρες. Και δεν ιστορούν μόνον στιγμές από τον βίο των περισσότερο τιμώμενων αγίων, αλλά και εικόνες λιγότερο γνωστών μαρτύρων, ασκητών ή γενικά καθαγιασμένων μορφών. Καθόλου παράξενο, λοιπόν, να συναντήσομε Κρητικούς αγίους σε τέτοια συγγράμματα. Όπως, για παράδειγμα, τους Αγίους Δέκα, εμβληματικές μορ56

φές που μαρτύρησαν τον 3ο αιώνα στη Γόρτυνα και η θυσία τους έγινε γνωστή και πέρα από τα όρια του νησιού. Και στις δυο γκραβούρες εικονίζονται σκηνές από το μαρτύριό τους. Η πρώτη είχε δημοσιευτεί σε γαλλικό εκκλησιαστικό βιβλίο του 18ου αιώνα και η δεύτερη σε ιταλικό άγνωστης χρονολογίας, ασφαλώς παλαιότερο. Στη γαλλική, βλέπομε τους δήμιους να βασανίζουν τους αγίους με σκοινιά και με ράβδους· κάτω είναι πεσμένα τα σύνεργα των βασανιστηρίων και στην πάνω αριστερή γωνία μια ομάδα αξιωματούχων παρακολουθεί και δίνει εντολές. Στην ιταλική εικονίζεται ένας δήμιος τη στιγμή που κρατά το τσεκούρι κι ετοιμάζεται ν' αποκεφαλίσει τον Θεόδουλο, έναν εκ των Δέκα Μαρτύρων. Μια κεφαλή έχει ήδη κοπεί και εικονίζεται δίπλα στο γυμνό και ακέφαλο σώμα του μάρτυρα. Αξίζει να σημειωθεί ότι και οι δυο εκκλησίες, Ορθόδοξη και Καθολική, τιμούν τη μνήμη τους την ίδια περίοδο, Δεκέμβριο μήνα, δυο μέρες πριν τα Χριστούγεννα. x

Οι πιστοί μπορούσαν να κατανοήσουν καλύτερα το κείμενο, ιδιαίτερα όταν έβλεπαν τυπωμένες αφηγηματικές ξυλογραφίες.

ΥΠΕΡ

XPIΣTOYΓENNA 2019

57

Παπαδιές...στιφάδο! ΣΥΝΤΟΜΗ ΓΝΩΡΙΜΙΑ ΜΕ ΤΟ ΓΑΣΤΕΡΟΠΟΔΟ ΠΟΥ ΕΜΦΑΝΙΖΕΤΑΙ ΣΠΑΝΙΑ ΚΑΙ ΑΠΟΤΕΛΕΙ ΕΚΛΕΚΤΗ ΛΙΧΟΥΔΙΑ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΚΡΗΤΙΚΟΥΣ

Toυ Γιώργου Μανιαδάκη

Παπαδιές στιφάδο! Μια νόστιμη θρεπτική λιχουδιά από τα παλιά, αποτυπωμένη στους παραδοσιακούς κρητικούς γευστικούς κώδικες. Και για να μην παρεξηγούμαστε: Παπαδιές λέμε στην Κρήτη ένα είδος σαλιγκαριού που εμφανίζεται κυρίως το φθινόπωρο, μετά τις πρώτες βροχές, και κατόπιν χάνεται από προσώπου της γης! Συνηθίζει να κρύβεται βαθιά μέσα στο χώμα και εμφανίζεται μόνο σποραδικά, προκαλώντας απορίες για το πώς καταφέρνει να επιβιώνει.

Με τα πρώτα δυνατά πρωτοβρόχια οι παπαδιές ξυπνούν από το λήθαργό τους.

Με τα φετινά πρωτοβρόχια του Νοέμβρη, δέχτηκα ένα απρόσμενο δώρο από μια χρυσοχέρα καλονοικοκυρά του χωριού μας, ένα αχνιστό πιάτο καλομαγειρεμένες παπαδιές στιφάδο. Ένα παραδοσιακό λαϊκό έδεσμα, που ζωντανεύει χιλιάδες μνήμες. Ήταν τότε, που τις παπαδιές τις βρίσκαμε όχι μακρύτερα από πεντακόσια μέτρα γύρω από τα χωριά μας. Τότε που τα σποροχώραφα αναζωογονούσαν το καλλιεργημένο έδαφος και συντηρούσαν δεκάδες είδη εντόμων, ερπετών, πουλιών και πολλών άλλων ειδών ζώων του κρητικού φυσικού τοπίου. Οι σπορές, κυρίως τα σταροκρίθαρα και τα βικοπάπουλα, αναζωογονούσαν τη φύση και κρατούσαν σφιχτοδεμένη την αλυσίδα της ζωής. Με την παραίτηση και την εγκατάλειψη των σποροχώραφων εξαφανίστηκαν ορισμένα είδη ζώων της κρητικής πανίδας και οι πληθυσμοί όσων επέζησαν μειώθηκαν αρκετά. Αν οι πρώτες βροχές του φθινοπώρου ήταν δυνατές, ποτιστικές, ώστε να φτάσει η δροσιά της βροχής μέχρι τα υπόγεια δωμάτια των παπαδιών και να τις ξυπνήσει από το λήθαργό τους, τότε ομαδικά ξεμύτιζαν από την κρυψώνα τους. Την επόμενη μέρα οι χοχλιδολό(γ)οι, μικροί μεγάλοι, με τα καλαθάκια τους, «πατείς με πατώ σε» έτρεχαν στα χωράφια που παραδοσιακά έβγαζαν παπαδιές. Μέχρι το μεσημέρι όσοι ήταν τυχεροί είχαν γεμίσει τα καλαθάκια τους. Περισσότερο το γιόρταζαν τα παιδιά κουνώντας τα καλαθάκια τους ως τρόπαια νίκης. Το βράδυ το χωριό μύριζε παπαδιές στιφάδο με τους μερακλήδες να το συνοδεύουν με ένα ποτήρι κόκκινο κρασί.

Λίγα λόγια για τον βιολογικό κύκλο της παπαδιάς Οι αρχαιοελληνικοί φερέοικοι (φέρω + οίκος), οι βυζαντινοί σάλιαγκες (από το σάλιο), οι νεοελληνικοί σαλίγκαροι, και οι κρητικοί χοχλιοί (από το κοχλιοειδές σχήμα του κελύφους τους), όλοι της ίδιας γενιάς με διαφορετικά ονόματα, είναι ζώα μαλάκια γαστερόποδα πνευμονοφόρα και το σώμα τους καλύπτεται από ένα καφέ χρώματος κέλυφος. Οι ειδικοί λένε πως είναι από τους πρώτους κατοίκους του πλανήτη μας με μια παρουσία που ξεπερνά τα εξακόσια εκατομμύρια χρόνια. Οι παπαδιές ζουν και σε άλλα μέρη του κόσμου. Στην Κρήτη τις συναντούμε σε υψόμετρο μέχρι και χίλια μέτρα ενώ δεν έχουν μια κοινή ονομασία σε όλο το νησί. Ακούγονται παπαδιές και παπαδούλες ( Ιεράπετρα - Σητεία), μπουμπουρίδες (Μεραμπέλλο), καλογρές (Πεδιάδα - Ηράκλειο), μουρμούρες (Κάτω Μεσαρά) και ποιος ξέρει πώς αλλιώς τις ονοματίζουν στα Ρεθεμνοχανιώτικα. Αναρωτιέμαι ποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, το καφέ χρώμα του κελύφους τους ή η μοναξιά τους κατά την περίοδο του λήθαργου ή η συνήθης στάση τους πάνω στο έδαφος αμπούμπουρα, έδωσαν αφορμή γι’ αυτή τη θεωρητική λαϊκή ονοματολογία; Την ονομασία μουρμούρες ή μουρμούρια την οφείλουν στο... μουρμούρισμά τους, ένα χαρακτηριστικό θόρυβο που εκπέμπουν όταν τις πιάσει στα χέρια του ο άνθρωπος.

ΥΠΕΡ

XPIΣTOYΓENNA 2019

Οι παπαδιές ζουν και σε άλλα μέρη του κόσμου. Στην Κρήτη τις συναντούμε σε υψόμετρο μέχρι και χίλια μέτρα, ενώ δεν έχουν μια κοινή ονομασία σε όλο το νησί. Ακούγονται παπαδιές και παπαδούλες (Ιεράπετρα - Σητεία), μπουμπουρίδες (Μεραμπέλλο), καλογρές (Πεδιάδα - Ηράκλειο), μουρμούρες (Κάτω Μεσαρά) και ποιος ξέρει πώς αλλιώς τις ονοματίζουν στα Ρεθεμνοχανιώτικα...

>

Οι παπαδιές, ως ερμαφρόδιτα ζώα, ετερογονιμοποιούνται και ωοτοκούν όλες.

59

Το χαρακτηριστικό καφέ κέλυφος της παπαδιάς. Κάτω: Παπαδιές στιφάδο. Μια κρητική παραδοσιακή λιχουδιά απαράμιλλης γευστικότητας.

Οι χοχλιοί είναι το πλέον δημοφιλές παραδοσιακό έδεσμα και με το κρέας τους στήριξαν τα λαϊκά νοικοκυριά στους δύσκολους καιρούς. Η διατροφική αξία τους είναι σημαντική και μάλιστα λένε πως οι χοχλιοί, μαζί με το λάδι, αποτελούν δυο βασικούς παράγοντες για τη μακροβιότητα των Κρητικών.

>

Η παπαδιά (Helix aperta) δεν διαφέρει βιολογικά-οργανικά από τους άλλους γνωστούς χοχλιούς, τους λιανοχοχλιούς και τους χοντροχοχλιούς. Διαφέρει μόνο ως προς τον τρόπο και τον τόπο διαμονής κατά την περίοδο του λήθαργου. Ενώ, όπως είναι γνωστό, η πλειονότητα των χοχλιών επιλέγει σαν τόπο διαμονής τις πέτρες και τις κουφάλες των δέντρων, οι παπαδιές επιλέγουν να περάσουν την περίοδο του λήθαργου σε μια τρύπα στο χώμα βάθους είκοσι έως τριάντα εκατοστών, την οποία ανοίγουν σκάβοντας με τη γλώσσα τους. Έτσι, μετά τις πρώτες δυνατές φθινοπωρινές βροχές οι παπαδιές ξυπνούν, βγαίνουν στη νοτισμένη γη και αρχίζουν να τρώνε λαίμαργα, για να αναπληρώσουν τις χαμένες δυνάμεις τους πριν αρχίσουν να ζευγαρώνουν. Οι παπαδιές, όπως και όλοι οι χοχλιοί, είναι ζώα ερμαφρόδιτα (κοινώς αρσενικοθήλυκα). Αυτό θα πει ότι συνυπάρχουν στο ίδιο ζώο τα γεννητικά όργανα και των δύο φύλων. Κατά το ζευγάρωμα οι παπαδιές, ως ερμαφρόδιτα ζώα, ετερογονιμοποιούνται. Μετά το ζευγάρωμα επιλέγουν το κατάλληλο μέρος και ανοίγουν μια τρύπα 3-4 εκ., στην οποία εναποθέτουν τα αβγά τους, εβδομήντα έως ογδόντα, κάτασπρες μπαλίτσες σε μέγεθος μικρού σκαγιού. Εκεί μέσα επωάζονται και εκκολάπτονται 60

τα αβγά. Μετά την εκκόλαψη τα μικρά σαλιγκαράκια βγαίνουν από τη χωμάτινη φωλιά τους και αμέσως τρέφονται με τα πράσινα φύλλα της άγριας χλωρίδας. Οι χοχλιοί είναι από τα πλέον ευάλωτα ζώα, υποκείμενοι στη βουλιμία των ανθρώπων και στις αντίξοες καιρικές συνθήκες. Όμως επιβιώνουν χάρη στη σχετικά μεγάλη ωοτοκία και στη φυσική τους ιδιότητα, του ερμαφροδιτισμού, με αποτέλεσμα όλοι οι χοχλιοί να ωοτοκούν.

Μια διατροφική συνήθεια που κρατεί δεκάδες αιώνες στην Κρήτη Οι χοχλιοί είναι το πλέον δημοφιλές παραδοσιακό έδεσμα και με το κρέας τους στήριξαν τα λαϊκά νοικοκυριά στους δύσκολους καιρούς. Η διατροφική αξία τους είναι σημαντική και μάλιστα λένε πως οι χοχλιοί, μαζί με το λάδι, αποτελούν δυο βασικούς παράγοντες για τη μακροβιότητα των Κρητικών. Οι γενικές γευστικές προτιμήσεις ποικίλουν. Άλλοι τους προτιμούν με χόντρο, άλλοι με πατάτες και οι περισσότεροι μπουμπουριστούς. Όλοι όμως τις παπαδιές τις προτιμούν στιφάδο και μάλιστα τις συγκρίνουν με το συκώτι: «οι παπαδιές είναι σκώτι».

Το κρητικό λεξιλόγιο των χοχλιών Χοχλιδοβροχή (η), χοχλιδόνερα (τα), χοχλιδολο(γ)ώ (ρ.), χοχλιδολό(γ)ος (ο), χοχλιδολό(γ)οι (οι), χοχλιδόμερα (η), χοχλιδοβραδιά (η), χοχλιδότοπος (ο), χοχλιδολό(γ)ι (το), χοχλιδοβρόχι (το), χοχλιδότρυπα (η), χοχλιδοζούμι (το), χοχλιδόκουπα (η).

Και μια μαντινιάδα... Χοντροχοχλιούς εγύρευγα και βρήκα παπαδούλες και σάικα εγέμισα κανένα δυο σακούλες. x (λαϊκό δίστιχο)

ΥΠΕΡ

XPIΣTOYΓENNA 2019

61

ΙΣΤΟΡΙΑ

1645-1669 Η βιαιότητα του Κρητικού Πολέμου μέσα από τη μελέτη των όπλων, των πολεμικών κακώσεων και των θανάτων στο ομώνυμο ποίημα του Μαρίνου Τζάνε Μπουνιαλή Δρ. Ανδρέας Μανιός, Πλαστικός χειρουργός Γεώργιος Μανιός, Προπτυχιακός φοιτητής Βιο-πληροφορικής

Εισαγωγή Με αφορμή τα 350 χρόνια από την παράδοση του Χάνδακα στους Τούρκους θα κάνουμε ένα μικρό αφιέρωμα στον Κρητικό Πόλεμο (1645-1669), παρουσιάζοντας τις πολεμικές κακώσεις και τους θανάσιμους τραυματισμούς ορισμένων επισήμων προσώπων, από το ομώνυμο ποιητικό έργο του Μαρίνου Τζάνε Μπουνιαλή, αδελφού του Εμμανουήλ Τζάνε, του γνωστού Κρητικού αγιογράφου. Σε προηγούμενο άρθρο μας είχαμε παρουσιάσει τη συμβολή του Γενικού Αρχίατρου του Κρητικού Πολέμου Αθανασίου Πικρού ή Σκληρού στη λογοτεχνία και την ιστορία με το ποίημά του για τον Κρητικό Πόλεμο. Παρόμοια, ο Μαρίνος Τζάνε Μπουνιαλής, χωρίς να έχει σπουδαία μόρφωση, συνέθεσε ένα ποιητικό κείμενο 12 χιλιάδων περίπου στίχων, όπου μεταφέρει τα κυριότερα από τα πολεμικά γεγονότα. Από τις περιγραφές, άλλες αποτελούν προσωπικές εμπειρίες προερχόμενες από την πολιορκία της γενέτειράς του, του Ρεθύμνου το 1646, και άλλες είναι αποτέλεσμα πληροφοριών, τις οποίες συνέλεξε όταν κατέφυγε ως πρόσφυγας στην Κέρκυρα και κατόπιν στη Βενετία. Ερχόμενος σε επαφή με αυτόπτες μάρτυρες που έζησαν τα πολεμικά γεγονότα, συμπλήρωσε τις γνώσεις του όχι μόνο για την πολιορκία του Μεγάλου Κάστρου αλλά και για τις πολεμικές επιχειρήσεις ευρύτερα, εκτός Κρήτης. Όλες αυτές τις πληροφορίες τις ενσωμάτωσε τελικά στο ποιητικό του έργο Ο Κρητικός Πόλεμος.

62

Αριστερά: Ναυμαχία Ενετών και Τούρκων στις Φώκιες. υπό τον Τζάκομο Ρίβα το 1649 (Abraham Beerstraten, 1656).

Γενικά για τον Κρητικό Πόλεμο (1645-1669) Ο 5ος Βενετοτουρκικός πόλεμος ακολούθησε μία μακρά περίοδο ειρήνης κατά την οποία αυξήθηκε ο πληθυσμός και η παραγωγή αγαθών και παρατηρήθηκε μία πρωτόγνωρη ευημερία στη Βενετοκρατούμενη Κρήτη. Αναπτύχθηκαν οι τέχνες και έγιναν σπουδαία έργα. Η Κρήτη έζησε την Ευρωπαϊκή Αναγέννηση την περίοδο που η σκλαβωμένη Ελλάδα βίωνε βαθύ πνευματικό σκότος. Αυτή η ευημερία αποτυπώνεται στους στίχους του Μπουνιαλή στη σελ. 515 της έκδοσης του Στυλιανού Αλεξίου1, στο κεφάλαιο «ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΕΥΚΑΡΙΣΤΑ ΤΟΥ ΠΡΙΝΤΣΙΠΟΥ», όταν αναπολεί τις παλιές καλές μέρες: Οι βρύσες πού ’ναι, τα νερά, κ’ οι ανθισμένοι κήποι π’ όσοι κι αν τα κοιτάζανε, ποτέ δεν είχαν λύπη; Τα ρόδα, τα τραντάφυλλα κ’ οι μυρισμένοι κρίνοι, κ’ οι δούλοι οι εμπιστικοί τάχατες πού ’ν’ εκείνοι, να πιάσουν όμορφο χορό, με τέχνες να πηδούνε, κι άλλοι να ρίχτουν τουφεκιές κι άλλοι να τραγουδούνε; Βιολιά να παίζου, τσίτερες2, λαγούτα να λαλούσι, οληνυκτίς να χαίρουνται και να μην κοιμηθούσι; Τ’ αηδόνια να σφυρίζουνε κι ομπρός τως να πετούσι, και γιάντα τούτα οι Κρητικοί όλα να στερευτούσι; Τώρα σπαχήδες τα ’χουνε, γιανίτσαροι τα ρίζου, κ’ οι Τούρκοι στα περβόλια τως πάνε και σιργιανίζου. Την ευημερία του νησιού διέκοψε βίαια ο πόλεμος, καθώς ήταν διακαής ο πόθος των Τούρκων να καταλάβουν το νησί. Την αφορμή έδωσε ένα ασήμαντο επεισόδιο πειρατείας σε τούρκικο πλοίο από μαλτέζικες γαλέρες που προσορμίσθηκαν στην Κρήτη. Ο αποβατικός στρατός και ο οθωμανικός στόλος αποτελούνταν από 60.000 άνδρες και 400 πλοία. Το κόστος σε απώλειες ζωών Βενετών και Κρητών ήταν τρομακτικό. Χάθηκαν περί τους 100.0003. Στο νούμερο αυτό θα πρέπει να προστεθεί και ο αριθμός των ξένων μισθοφό-

ΥΠΕΡ

XPIΣTOYΓENNA 2019

ρων και των στρατιωτών. Ο λόγιος Αθανάσιος Υψηλάντης4 έγραψε για το Μεγάλο Κάστρο: «…Η φύσις το έκαμε ακαταπολέμητο, και μετά πολέμους αδιάκοπους ετών 24 μόλις το κυρίευσαν δολίως οι Τούρκοι, αφού έχασαν εμπρός εις τα τείχη του πλείον των 200 χιλιάδων τακτικών στρατιωτών, έξω από τους γκιονουνλίδες, ήτοι τους εθελουσίως προς τον πόλεμον χωρούντας, και άλλους οπαδούς των στρατοπέδων και εκστρατειών...». Η Κρήτη τότε5 αριθμούσε 287.165 κατοίκους, 136.423 θήλεις και 150.742 άρρενες, που κατοικούσαν σε 1.254 οικισμούς. Μόνο αν αναλογισθεί κανείς ότι χάθηκε πάνω από το ένα τρίτο του πληθυσμού, θα καταλάβει τι έγινε τότε στην Κρήτη. Τα πολεμικά γεγονότα παρακίνησαν τη συγγραφή ποιητικών έργων με σπουδαιότερα αυτά του Πικρού και του Μπουνιαλή.

Οι εκδόσεις του βιβλίου του Μπουνιαλή Η πρώτη έκδοση του βιβλίου αυτού έγινε στη Βενετία το 16816. Μερικά τμήματα του Κρητικού Πολέμου δημοσιεύτηκαν επίσης στο βιβλίο του Κωνσταντίνου Σάθα Τουρκοκρατούμενη Ελλάς το 18607. Ο Σάθας μάλιστα εξέδωσε και τον Κρητικό Πόλεμο του Αθανάσιου Πικρού ή Σκληρού στην πρώτη και μοναδική έκδοσή του, που είχαμε παρουσιάσει σε προηγούμενο τεύχος του περιοδικού ΥΠΕΡ-Χ. Η επόμενη έκδοση του Κρητικού Πολέμου έγινε το 1908 στην Τεργέστη8 από τον εφημέριο της Ελληνικής Εκκλησίας στη Βενετία, αρχιμανδρίτη Αγαθάγγελο Ξηρουχάκη. Στην έκδοση αυτή συμπεριλαμβανόταν και ο Κρητικός Πόλεμος του Κεφαλλονίτη ιερομονάχου Ανθίμου Διακρούση. Ακολούθησε η έκδοση του Πολέμου από τον Ρεθύμνιο Ανδρέα Νενεδάκη το 19799. Η πληρέστερη και αρτιότερη έκδοση του ποιητικού έργου, με επεξηγηματική εισαγωγή, έγινε, όμως, από τον διακεκριμένο Ηρακλειώτη φιλόλογο και αρχαιολόγο, τον

1. Στυλιανός Αλεξίου & Μάρθα Αποσκίτη (επιμ.) 1995. Μαρίνου Τζάνε Μπουνιαλή του Ρεθυμνίου Ο Κρητικός Πόλεμος (1645-1669). Αθήνα: Στιγμή.

2. τσίτερα, -ες: κιθάρες, από το παλ. ιταλ. citera, cetra.

3. Τζομπανάκη Χρυσούλα 2008. O Κρητικός Πόλεμος 1645-1669. Η μεγάλη πολιορκία και εποποιία του Χάνδακα. Ηράκλειο: αυτοέκδοση.

4. Αθανασίου Κομνηνού-Υψηλάντου Εκκλησιαστικών και πολιτικών των εις δώδεκα, βιβλίον Η, Θ και Ι, ήτοι τα μετά την άλωσιν (14531789). (Εκ του χειρογράφου ανεκδότου της ιεράς μονής του Σινά, εκδίδοντος Αρχιμ. Γερμανού Αφθονίδου Σιναΐτου). Εν Κωνσταντινουπόλει: Τυπογρ. Ι. Α. Βρετού, 1870.

5. Μ. I. Μανούσακας 1949. «Η παρά Trivan απογραφή της Κρήτης (1644) και ο δήθεν κατάλογος των κρητικών οίκων Κερκύρας». Κρητικά Χρονικά, τ. 4, σελ. 59. Πρβλ. και σελ. 37-38.

6. Μαρίνος Μπουνιαλής 1681. Κρητικός Πόλεμος. Διήγησις διά στίχων του δεινού πολέμου του εν τῃ νήσῳ Κρήτῃ γενομένου. Βενετία: Ανδρέας Ιουλιανός.

7. Κωνσταντίνος Σάθας 1869. Τουρκοκρατούμενη Ελλάς, σελ. 223-307. Αθήνα.

8. Αγαθάγγελος Ξηρουχάκης 1908. Ο Κρητικός Πόλεμος (1645-1669). Συλλογή των ελληνικών ποιημάτων Ανθίμου Διακρούση -. Μαρίνου Ζάνε Μπουνιαλή. Τεργέστη.

9. Α. Ν. Νενεδάκης (επιμ.) 1979. Μαρίνος Τζάνε – Μπουνιαλής, Ο Κρητικός Πόλεμος (1645-1669). Αθήνα.

63

ΙΣΤΟΡΙΑ

αείμνηστο Στέλιο Αλεξίου το 199510, στην οποία μάλιστα στηρίζεται το παρόν άρθρο.

Η βιαιότητα του Κρητικού Πολέμου μέσα από το ποίημα του Μπουνιαλή Πολλοί μελετητές υποστήριξαν ότι ο Μαρίνος Μπουνιαλής ήταν άτεχνος ως ποιητής. Η αφήγησή του, όμως, είναι παραστατικότατη και μεταφέρει άμεσα τις εικόνες που εξιστορεί. Σε αντίθεση με τον γιατρό Αθανάσιο Πικρό, που γράφει σε ιαμβικό τρίμετρο, ο Μπουνιαλής γράφει στο κρητικό ιδίωμα και στον οικείο ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο. Το δυσπρόσιτο ακόμη και στον κλασικό φιλόλογο ποίημα του Πικρού, γραμμένο σε ομηρική γλώσσα, δεν αφήνει τη βιαιότητα του πολέμου να γίνει εμφανής στον αναγνώστη, παρόλο που ο συγγραφέας εξιστορεί ως αυτόπτης μάρτυς τα γεγονότα με μεγάλη ακρίβεια. Έτσι, από τα δύο σπουδαιότερα ποιητικά έργα, το ποίημα του Μπουνιαλή είναι εκείνο που μπορεί να διαβαστεί από το ευρύ αναγνωστικό κοινό, και ιδιαίτερα από τους σύγχρονους Κρήτες. Το έργο δεν μπορεί να θεωρηθεί από μόνο του ως πλήρες ιστορικό σύγγραμμα για τον Κρητικό Πόλεμο, αφού ανθολογεί έμμετρα κάποια από τα πολεμικά γεγονότα, ορισμένες φορές, μάλιστα, άτεχνα και μπερδεμένα. Ο ίδιος ο ποιητή, με αρκετή σεμνότητα και ταπεινοφροσύνη, στον επίλογο του έργου του, ζητά να μην τον καταδικάσει ο αναγνώστης για τα σφάλματα που έκαμε. Η μελέτη του εξαιρετικά γραμμένου εισαγωγικού κειμένου του Στυλιανού Αλεξίου με τα ιστορικά γεγονότα βοηθά τον αναγνώστη να μελετήσει ευκολότερα το ποιητικό έργο. Για τη συγγραφή του παρόντος άρθρου έγινε υπολογιστική λεξιλογική προσέγγιση, που είχε σκοπό τη μελέτη και ανάλυση των πολεμικών κακώσεων που προκλήθηκαν από τα χρησιμοποιούμενα όπλα. Έτσι, διερευνήθηκαν οι κα64

Κάντια (Van der Hagen).

κώσεις των πολεμιστών και των αμάχων, τα όπλα και ο τρόπος τραυματισμού και θανάτου προσώπων που διαδραμάτισαν σπουδαίο ρόλο στην εξέλιξη του πολέμου, και αποδελτιώθηκαν τα αντίστοιχα χωρία. Ο διακεκριμένος μελετητής της ιστορίας της ιατρικής, ο αείμνηστος γιατρός Μανώλης Δετοράκης, περιέλαβε στην ιατρική του Κρητικού Πολέμου και μερικά αποσπάσματα από το κείμενο του Μπουνιαλή, στο βιβλίο του11 Ιατρική στην Κρήτη κατά την Τουρκοκρατία, παράλληλα με τις περιγραφές του Αθανασίου Πικρού ή Σκληρού. Μάλιστα, σε ξεχωριστό κεφάλαιο του βιβλίου, αναφέρει μερικές από τις κακώσεις που περιγράφονται τόσο από τον Πικρό όσο και από τον Μπουνιαλή. Στο παρόν άρθρο θα δούμε τη βιαιότητα του πολέμου όπως αποτυπώνεται στο ποίημα, βασιζόμενοι στο λεξιλόγιο το οποίο προέκυψε από την ηλεκτρονική επεξεργασία του κειμένου με όλες τις λέξεις που πιθανόν να σχετίζονται με τραύματα και κακώσεις, έχοντας ως βάση την κριτική έκδοση του Στυλιανού Αλεξίου. Όλες οι αναφορές σε συγκεκριμένες σελίδες που θα ακολουθήσουν προέρχονται από αυτή την έκδοση. Με ειδική υπολογιστική επεξεργασία δημιουργήθηκε κατάλογος των όπλων, καθώς και των αναφορών στις οποίες φαίνεται τραυματισμός είτε κάποιου ατόμου είτε ομάδας από τα μεγάλα πυροβόλα όπλα. Η διερεύνηση αυτή μας απέφερε έναν μεγάλο αριθμό αποτελεσμάτων αφού το βιβλίο είναι σχεδόν γεμάτο πολεμικά γεγονότα με τραυματισμούς και πράξεις ακραίας βίας, που κάποτε φθάνουν και σε κανιβαλισμό. Έτσι, εξειδικεύσαμε τη σημερινή παρουσίαση μόνο στα τραύματα και στις κακώσεις και όχι στην ιατρική του Κρητικού Πολέμου. Οι αναφορές των κακώσεων είναι τόσο πολλές που θα μπορούσε κανείς να γράψει ένα μικρό βιβλίο ως σημαντικό υποσύνολο του ποιητικού έργου. Στο άρθρο αυτό περιλαμβάνονται ορισμένες από τις κακώσεις και γίνονται σχόλια για τα όπλα της εποχής. Ενδεικτικά θα αναφερθούν

α. Τούρκικο αρκεβούζιο. β. Μπομπάρδα. γ. Γαλλικό κανόνι του 17ου αιώνα. δ. Μορτάρι.

ΥΠΕΡ

XPIΣTOYΓENNA 2019

τα όπλα και οι ενέργειές τους, οι πιο σπουδαίες περιπτώσεις κακώσεων, καθώς και οι θάνατοι κάποιων ευγενών και επώνυμων ανδρών οι οποίοι έπεσαν στο πεδίο της μάχης. Ακολουθούν σε αλφαβητική σειρά τα είδη των όπλων, των ριπτόμενων αντικειμένων και των εκρηκτικών όπως αναφέρονται στο ποίημα του Μπουνιαλή, με επεξήγηση όπου χρειάζεται.

• αγγειό γυάλινο = χειροβομβίδα • αρκεβούζιο, αρκομπούζι = πολεμικό πυροβόλο όπλο • άρμα, άρματα = γενικώς τα όπλα • βόλι = σφαίρα κανονιού, αλλά και βλήμα πυροβόλου όπλου • βοτάνι = μπαρούτι • γρανάτα = χειροβομβίδα • δοξάρι = τόξο • κανόνι • κουρτέλα = μαχαίρι • κοντάρι = δόρυ • κόρδες = χορδές τόξου, τόξα • λιθάρι = πέτρινο βλήμα • λουμπάρδα = κανόνι, πιθανώς από το ισπαν. lombarda • μαχαίρι • μαχαίρα • μίνα, μινάδα (ουδ. πληθ.) = όρυγμα ή λαγούμι γεμάτο πυρίτιδα που εκρήγνυται κάτω από τα πόδια των αντιπάλων.

• μο(υ)σκέτο = είδος τουφεκιού • μορτάρι = όλμος, από το ιταλ. mortaro • μπάλα = σφαιρικό συμπαγές βλήμα κανονιού • μπαρούτι • μπόμπα = μετάλλινο σφαιρικό βλήμα όλμων, γεμισμένο με μπαρούτι και εκρηγνυόμενο • πετάρντο = εκρηκτικό μηχάνημα για ρίξιμο πόρτας • πιστόλα = μπιστόλι, βεν. pistola.

• πόλβερη, μπόλμπερη = μπαρούτι, από το ιτ. polvere • ραβδί • σαγιτίδι = μικρό βέλος • σαΐτα, σαγίτα = βέλος • σαϊτόκαρφο = αιχμή βέλους • σάρμπανο = όλμος, συνών. μορτάρι, κοντό καί πλατύ πυροβόλο για εκτόξευση βομβών καί λίθινων βλημάτων • σιμετέρα, σιμιτέρα = είδος τουρκικού σπαθιού, από το βεν. simitera

α.

β.

δ.

γ.

• σκουτάρι = ασπίδα, υποκορ. του βυζ. σκούτα, από το αρχ.

• σκύτη • σουβλί = για παγίδες κάτω από το χώμα, με τα σουβλιά καρφωμένα σε τάβλες • σπαθαρκόμπουζο = σπαθί καί αρκεβούζιο μαζί • σπαθί • σπούρδα = φαρέτρα • τάργα = ασπίδα • τουφέκι • τσεκούρι = πέλεκυς • φουρνέλο = εκρηκτική ύλη που χρησιμοποιείται για τη διάνοιξη ορυγμάτων σε βραχώδη μέρη

Οι ενέργειες των όπλων, οι κακώσεις και οι θάνατοι του Κρητικού Πολέμου Το αρκεβούζιο ή αρκομπούζι ήταν, ακόμα και τον 17ο αιώνα, ένα παλαιό πολεμικό πυροβόλο όπλο, τύπου τυφεκίου, αφού εμφανίσθηκε στις αρχές του 15ου αιώνα και χρησιμοποι-

10. Στυλιανός Αλεξίου & Μάρθα Αποσκίτη (επιμ.) 1995. Μαρίνου Τζάνε Μπουνιαλή του Ρεθυμνίου Ο Κρητικός Πόλεμος (1645-1669). Αθήνα: Στιγμή.

11. Μανόλης Δετοράκης 2010. Ιστορία της Ιατρικής στην Κρήτη επί Τουρκοκρατίας (1645-1898). Ηράκλειο: Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη.

65

ΙΣΤΟΡΙΑ

ήθηκε μέχρι το τέλος του 16ου αιώνα. Το σπαθαρκόμπουζο ήταν ταυτόχρονα και σπαθί και αρκεβούζιο, όπως τα σημερινά τουφέκια με ξιφολόγχη. Αυτά τα όπλα αναφέρονται στο κείμενο του Μπουνιαλή, ενώ η ενέργειά τους, δηλαδή οι πυροβολισμοί, αναφέρονται ως αρκομπουζές ή αρκομπουζιές. Οι λεκτικοί τύποι που σχετίζονται με το αρκεβούζιο και η συχνότητά τους είναι: ΑΡΚΟΜΠΟΥΖΑ 3, ΑΡΚΟΜΠΟΥΖΙΑ 2, ΑΡΚΟΜΠΟΥΖΑΡΗΣΕ 1, ΑΡΚΟΜΠΟΥΖΙΑΝ 1, ΑΡΚΟΜΠΟΥΖΕΣ 22, ΑΡΚΟΜΠΟΥΖΙΕΣ 4, ΑΡΚΟΜΠΟΥΖΕΣ 1.

Ο αντικαταστάτης του αρκεβουζίου ήταν το μουσκέτο ή μοσκέτο που αναφέρεται στο κείμενο τρεις φορές, ενώ οι στρατιώτες με τα μοσκέτα αναφέρονται ως μοσκεταρία δύο φορές στο κείμενο. Ας δούμε, όμως, μερικούς στίχους από το κείμενο του Μπουνιαλή με την ενέργεια αυτών των όπλων κατά τη δολοφονία ενός σαλπιγκτή στο κεφάλαιο «ΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΠΑΣΑ ΣΤΑ ΧΑΝΙΑ», σελ.172. Ένας θαρραλέος σαλπιγκτής των αμυνομένων, αφού τραυματίστηκε από αρκομπουζιά στο πόδι, στη συνέχεια δολοφονήθηκε και αποκεφαλίστηκε: Τότες από τoν ποταμόν αρκομπουζιάν εσύρα και τον τρουμπέτα το φτωχόν εις το ποδάρι επήρα. Το χέρι του των έδειχνε αΐδα12 να τού δώσου, να μη σιμώσουν οι εχθροί και τον αποσκοτώσου. Τότες εράξασιν εκεί σπαήδες13, γιανιτσάροι, κ’ ετρέξα κ’ εσκοτώσασι το δόλιο παλληκάρι. Κ’ οι καβαλάροι εστέκασιν όλοι σιδερωμένοι, κι από την τόση ταραχήν εμείναν λιθωμένοι, κι αφήκα και του κόψασι σκληρά την κεφαλή του ομπρός των, εις τους ουρανούς επήγεν η ψυχή του. Με τον όρο, όμως, αρκομπουζές, ο Μπουνιαλής μπορεί να εννοεί και κάθε λογής βολές από φορητά πυροβόλα όπλα, αφού πολλές φορές αναφέρονται μαζί με τον όρο σαϊτιές. Από το κεφάλαιο «ΟΤΑΝ ΕΧΑΛΑΣΑΝΕ ΤΟ ΜΑΡΤΙΝΕΓΚΟ», σελ 275, διαβάζουμε: … και το παιδάκι να κολά και να μηδέ λαγάζει και πάντα με τα χουγιατά τους Φράγκους για να κράζει να βοηθούσι, να κολού κ’ οι Τούρκοι αμολέρνα αρκομπουζές και σαϊτιές κι ανάποδα γιαγέρνα. Πολλοί απομείνασιν εκεί νεκροί και λαβωμένοι, κ’ εφύγαν κ’ εκρουβίζουντα14 οι καταφρονεμένοι. Οι λεκτικοί τύποι που βρίσκονται στο κείμενο του Μπουνιαλή και σχετίζονται με το τουφέκι δίδονται παρακάτω με τις συχνότητές τους:

ΤΟΥΦΕΚΙ 2, ΤΟΥΦΕΚΙΟΥ 2, ΤΟΥΦΕΚΙΑ-τα 36, ΤΟΥΦΕΚΙΩ 1, ΤΟΥΦΕΚΙΑ 8, ΤΟΥΦΕΚΙΩΝ 3, ΤΟΥΦΕΚΙΕΣ 100.

Ας δούμε όμως μερικούς τραυματισμούς επισήμων Ενετών από τουφέκια, όπως τον θανάσιμο τραυματισμό στην κεφαλή του γενεράλε (στρατηγού) Νάνη, και το τραύμα του Δούκα Σεμιτέκολου, που κατέληξε σε ακρωτηριασμό, σελ.

442, κεφάλαιο «Ο ΔΙΑ ΤΟΝ ΓΕΝΕΡΑΛΕ ΝΑΝΗ ΚΑΙ ΔΟΥΚΑ»: Οι Τούρκοι στες τριντζέρες15 τως εστέκαν κι απολούνε ανάμεσα εις το λαό τουφέκια και κολούνε. Το γενεράλε στην κορφή εθέλασι λαβώσει κι άλλοι σολντάδοι και Ρωμιοί επέσασινε τόσοι. Κι απ’ άλλη πόρτα το λαό ο δούκας είχε φέρει κ’ εδώκασί του τουφεκιά, και σπούσι του τo χέρι Ματιού Σιμιτέκολου, που ’ραξε να τον πιάσει, και βόλι εις το χέρι του ’ρθε και του ’χε σπάσει. Τούρκοι, Χστιανοί επέσανε ετότες κι αποθάνα που το λαόν ορίζανε και σ’ ορδινιάν εβάνα. Το γενεράλε μπάζουνε μέσα, να τονέ γιάνου, το δούκα και τους άρχοντες, να μηδέν αποθάνου, τους λαβωμένους και νεκρούς, να μήδε τους αφήσου τους Τούρκους να σιμώσουνε να τσ’ αποκεφαλίσου. Του γενεράλε οι γιατροί του βάλανε βοτάνι, σε μέρες κ’ ενεκρώθηκε και τη ζωή του χάνει. Κι ο δούκας εζουγλάθηκε κ’ έμεινε δίχως χέρι και μέσα εις το θρόνο του έλαβε το μαχαίρι. Από βόλι τουφεκιού έπεσε ο Τομάζος Μορεζίνης, στη σελ.

223, στο «ΟΤΑΝ ΜΑΛΩΣΕ Ο ΤΟΜΑΖΟΣ ΜΟΡΕΖΙΝΗΣ» το 1646 στα Δαρδανέλια: Μα δώκασι μια τουφεκιά τ’ αφέντη του Τομάζου και εν τω άμα πέθανε, τότες τονέ σκεπάζου. Από τουφέκι έπεσε και ο στρατηγός των Βενετών Νταλαμάρας (Μάρα), βλ σελ. 256. Ο γενναίος Τούρκος πασάς Κατριτζόγλης, που προκάλεσε μεγάλες απώλειες στους πολιορκημένους, τραυματίζεται από τουφεκιά δύο φορές, την πρώτη φορά επιβιώνει (βλ. σελ 415), τη δεύτερη όμως φορά χτυπιέται καίρια στο πρόσωπο και ξεψυχά (σελ.443, «ΟΤΑΝ ΕΣΚΟΤΩΣΑΝΕ ΤΟΝ ΚΑΤΡΙΤΖΟΓΛΗ»): Κι ο Κατριτζόγλης ήθελε να σώσει απατός του εις τους Φραντσέζους να φανεί τότες αντίδικός του κ’ εκεί ’φαγε μια τουφεκιά απάνω στ’ άλογό του κ’ ηύρηκε τότες άνομος σωστά το θάνατό του. Τους Τούρκους εσκοτώσανε εκεί και τους πατήσα, κι ο Κατριτζόγλης πέφτοντας, όλους τους ενικήσα, γιατί ομπρός επήγαινε εκείνος να μαλώσει,

12. αΐδα = βοήθεια, 157, 7, 203, 19, 282, 11, 389, 1, 401, 8, 516, 10, 529, 20, αϊδάρω = βοηθώ 503, 2, βεν. aida, aidar.

13. σπα(χ)ής = Τούρκος ιππέας τιμαριούχος 14. κρουβίζομαι = κρύβομαι 15. τριντζέρα = χαράκωμα, από το ιταλ. trinciera 66

ΥΠΕΡ

γιατί την ώραν έμελλε εκείνη να τελειώσει. Και ματωμένο έπεσε χάμαι το πρόσωπό του κ’ οι δαίμονες ετρέξανε όλοι εις το λαιμό του. Στο κείμενο του Μπουνιαλή βρίσκουμε τρεις φορές και τις ιδιαίτερα δημοφιλείς στην Κρήτη μπαλοτιές16. Είναι, μάλιστα, η πρώτη φορά που εμφανίζονται σε κείμενο της Κρητικής Δημώδους Γραμματείας. Ενδεικτικά, στη σελ 151, στο κεφάλαιο «ΔΙΑ ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ ΤΩΝ ΧΑΝΙΩΝ», διαβάζουμε: Ούτ’ εφανήκασι ποτέ οι Τούρκοι, να τους δούνε, γιατί τα βόλια επέφτανε κ’ έτυχε να χαθούνε. Φωνές, βροντές και μπαλοτιές, άνθρωπος να δακρύσει, κ’ ήλεγες πως ανοίγει η γης κ’ η χώρα να βουλήσει. Παρόμοια, οι λεκτικοί τύποι που σχετίζονται με την πιστόλα και η συχνότητητα εμφάνισής τους στο ποίημα είναι:

XPIΣTOYΓENNA 2019

Πάνω: Λουμπαρδιές από γκραβούρα της εποχής(Λεπτομέρεια από τον άτλαντα του Van der Hagen). Πάνω δεξιά: Γρεναδιέρος, 1698. Δεξιά: Arolsen Klebeba, Γιλδάσης.

>

ΜΠΙΣΤΟΛΙΕΣ 1, ΠΙΣΤΟΛΑ 1, ΠΙΣΤΟΛΕΣ 1, ΠΙΣΤΟΛΙΕΣ 1.

H γρανάτα17 ήταν ένα όπλο παρόμοιο με τη σημερινή χειροβομβίδα. Ενεργοποιούνταν με αναμμένο φυτίλι το οποίο άναβε ο χειριστής. Ήταν επικίνδυνη και για τον ίδιο τον χειριστή της επειδή το φυτίλι αρκετές φορές ήταν βραδύκαυστο και έδινε τον χρόνο στον αντίπαλο να την πετάξει πίσω. Μάλιστα, κατά τον 17ο αιώνα υπήρχαν ειδικοί λόχοι όπου οι στρατιώτες, οι αποκαλούμενοι γρεναδιέροι, ήταν εξειδικευμένοι στο να πετούν γρανάτες. Οι γρανάτες αναφέρονται 11 φορές στο κείμενο του Μπουνιαλή και προκαλούσαν ζημιά σε όλο τον πληθυσμό αδιακρίτως, τόσο σε μαχητές όσο και σε αμάχους. Ενδεικτικά αναφέρομε τη χρήση τους στο κεφάλαιο «ΠΩΣ ΕΠΛΗΘΥΝΕ Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΟΥ ΚΑΣΤΡΟΥ», σελ 430: Λογιώ λογιώ πολλή φωτιά εξάφτασι στη μίνα, κ’ οι μπόμπες οπού πέφτανε νεκρούς πολλούς αφήνα. Κ’ οι Τούρκοι πάλι τ’ όμοιο, ερίχτανε γρανάτες

στη χώρα μέσα κ’ ήρχουντα κ’ επέφτανε σ’ τσι στράτες. Γυναίκες εσκοτώνουντα και τα παιδιά εχαλούντα κ’ οι ζωντανές εδέρνουντα και τα μοιρολογούντα. Τα θραύσματα της γρανάτας μπορούσαν να προκαλέσουν, εκτός από τις επιφανειακές κακώσεις, και θανατηφόρες διατρήσεις ποικίλων οργάνων, όπως π.χ. των οφθαλμών, των αγγείων, των εντέρων κλπ. Η λέξη μίνα, που απαντάται επίσης στους παραπάνω στίχους, δεν είναι τίποτα άλλο από το λαγούμι, το οποίο άνοιγαν ειδικοί λαγουμιτζήδες που είχαν φέρει οι Τούρκοι από τη Μικρά Ασία. Μέσα στα λαγούμια τοποθετούσαν πυρίτιδα και προκαλούσαν ανάφλεξη. Αν λοιπόν η μίνα έφτανε μέχρι το τείχος, μπορούσε να το γκρεμίσει και να προκαλέσει καταστροφή. Αν γινόταν ανάφλεξη τη μίνας κάτω από ανθρώ-

16. μπαλοτιά = πυροβολισμός, από το βεν. balota, που σημαίνει μικρή σφαίρα 17. γρανάτα = χειροβομβίδα, από το ιταλ. granata που σημαίνει ρόγδι (επειδή διασκορπίζεται όταν σκάσει).

67

ΙΣΤΟΡΙΑ

πους, μπορούσαν να προκληθούν θάνατοι, ακρωτηριασμοί και εγκαύματα. Οι λεκτικοί τύποι μίνα και μίνες βρίσκονται 22 και 10 φορές αντίστοιχα στο ποίημα του Μπουνιαλή. Με τη λέξη δοξάρια ο Μπουνιαλής πιθανώς δεν εννοεί μόνο τα τόξα της εποχής αλλά και τις τοξοβαλλίστρες, που την εποχή εκείνη ήταν σε ευρεία χρήση. Οι βαλλίστρες απαιτούσαν μικρότερο χρόνο εκπαίδευσης σε σχέση με το παλαιού τύπου τόξο. Οι λέξεις δοξάρια και δοξάρι απαντώνται 6 και 1 φορά αντίστοιχα. Στο κεφάλαιο «ΑΚΟΛΟΥΘΑ Η ΔΙΗΓΗΣΙΣ», σελ.184, διαβάζουμε: Αφήκα τ’ αρκομπούζια τως κ’ επιάσασι κοντάρια, κ’ οι Τούρκοι εκρατούσανε τουφέκια και δοξάρια Τα δοξάρια ή τόξα και οι τοξοβαλλίστρες έριχναν τις σαγίτες ή σαΐτες, ενώ σαϊτιά είναι η βολή της σαΐτας. Παρακάτω φαίνονται οι αναφορές στο κείμενο του Μπουνιαλή που σχετίζονται με τα παραπάνω: ΣΑΪΤΑ 2, ΣΑΪΤΟΚΑΡΦΑ 1, ΣΑΪΤΕΣ 18, ΣΑΓΙΤΑ 1, ΣΑΪΤΙΑ 1, ΣΑΓΙΤΕΣ 1, ΣΑΪΤΙΑΝ 1, ΣΑΓΙΤΙΔΙ 1, ΣΑΪΤΙΕΣ 30, ΣΑΓΙΤΙΕΣ 3.

Ο τραυματισμός του Βέλγου στρατηγού των Βενετών, του ηρωικού Γιλδάση, από σαΐτα περιγράφεται στη σελίδα 264, στο κεφάλαιο «ΟΤΑΝ ΕΧΑΛΑΣΑΝΕ ΤΟ ΜΑΡΤΙΝΕΓΚΟ»: Και μια σαγίτα κάθισε στο χέρι του Γιλδάση18, μα κείνος δεν τη λόγιασε μα σέρνει να τη σπάσει εσείρωνε το αίμα του κ’ εκείνος επολέμα, πως τρέχει και πως δε μπορεί ν’ αλλάξουσι το βλέμμα, μα ’μπαινε μέσα στον εχθρό κ’ έτρεχε να κολάει και τους τροχάλους των Τουρκώ να ρίχνει, να χαλάει. Ο θανάσιμος τραυματισμός από σαΐτα του επίσης ευγενούς Φιλίππου Μολίνο περιγράφεται χαρακτηριστικά από τον Μπουνιαλή στη σελίδα 184, στο κεφάλαιο «ΑΚΟΛΟΥΘΑ Η ΔΙΗΓΗΣΙΣ»: Και σαϊτιάν εδώκασι Φιλίππου του Μολίνο, γιατί κι αυτό σε λησμονιά ποτέ δεν τον αφήνω μέσα στο κάστρο ανέβηκε κ’ ήτονε λαβωμένος, λίγες ημέρες έζησε κι απόθανε ο καημένος. Φαίνεται πως το αρχικά μη θανατηφόρο τραύμα του Φιλίππου Μολίνο εμφάνισε λοίμωξη, η οποία προφανώς κατέληξε στον θάνατο. Οι σαϊτιές μπορούσαν να προκαλέσουν και τύφλωση, όπως στην περίπτωση ενός ηρωικού παπά που δεν λογάριασε τον κίνδυνο και βγήκε έξω να κυνηγήσει τους Τούρκους, στη σελ 271 στο κεφάλαιο «ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΣΙ ΚΡΗΤΗΣ»: Και τα ρεστέλα19 ήνοιξε και τρέχει κι όξω δίδει με τ’ άρματα στο χέρι του, του ’ρθε ένα σαγιτίδι μέσα στο μάτι το δεξιό κ’ ειχέ τονε τυφλώσει,

μα κείνος δίδει απάνω τους ογιά να τους σκοτώσει. Εκτός, όμως, από τα ελαφρά πυροβόλα όπλα και τις σαΐτες, υπήρχαν και τα βαρέα πυροβόλα όπλα. Τέτοια όπλα στο κείμενο του Μπουνιαλή ήταν τα κανόνια, τα μορτάρια, τα σάρμπανα και οι λουμπάρδες ή μπομπάρδες. Ήταν όπλα μαζικής καταστροφής, που χρησιμοποιήθηκαν τόσο για να πλήξουν τα τείχη των πόλεων όσο και για να σκοτώσουν αδιάκριτα στρατιώτες και άμαχους. Τα όπλα αυτά, που έριχναν τις λουμπαρδιές ή κανονιές, αναφέρονται αρκετές φορές στην αφήγηση του Μπουνιαλή. Παρακάτω φαίνεται η συχνότητα λεκτικών τύπων που σχετίζονται με την λουμπάρδα: ΛΟΥΜΠΑΡΔΑ 6, ΛΟΥΜΠΑΡΔΙΑ 8, ΛΟΥΜΠΑΡΔΑΝ 1, ΛΟΥΜΠΑΡΔΙΑΝ 1, ΛΟΥΜΠΑΡΔΑΡΗΣ 1, ΛΟΥΜΠΑΡΔΙΑΣ 1, ΛΟΥΜΠΑΡΔΑΡΟΙ 2, ΛΟΥΜΠΑΡΔΙΕΣ 157, -ΟΥΜΠΑΡΔΑΡΟΥΣ 2, ΛΟΥΜΠΑΡΔΙΩ 1, ΛΟΥΜΠΑΡΔΕΑ 1, ΛΟΥΜΠΑΡΔΙΩΝ 4, ΛΟΥΜΠΑΡΔΕΣ 116, ΛΟΥΜΠΑΡΔΟΠΟΥΛΑ 1.

Οι χειριστές τους, οι λουμπαρδάροι, αναφέρονται επίσης και ως μπουμπαρδάροι 6 φορές συνολικά στο κείμενο: ΜΠΟΥΜΠΑΡΔΑΡΗΣ 1, ΜΠΟΥΜΠΑΡΔΑΡΟΙ 5.

Από την πληθώρα των αναφορών μπορεί να καταλάβει κανείς τις εικόνες Αποκάλυψης που βίωσαν τόσο οι πολιορκημένοι όσο και οι πολιορκητές. Ένα ενδεικτικό απόσπασμα από τη δράση αυτών των όπλων φαίνεται παρακάτω, στη σελ. 137, στο κεφάλαιο «ΔΙΑ ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ ΤΩΝ ΧΑΝΙΩΝ»: Μ’ αρχίσανε και τα Χανιά να ρίχτουνε λουμπάρδες, κ’ οι μπάλες εσκοτώνανε μπέηδες, κεχαγιάδες. Σάρμπανα να μολέρνουσι και μπάλες να κεντούνται, να δίδουνε στη μέση τως ν’ ανοίγου, να σκορπούνται ξάφνου τα μέλη των Τουρκώ και πλιο να μη θωρούνται, κ’ από τσι Τούρκους τα Χανιά αρχίσα να παινούνται. Και στα μουράγια οι Χριστιανοί να στέκου γύρου γύρου, να παίζου τότες τουφεκιές, και λουμπαρδιές να σύρου. Τη χώρα όλη έβλεπες ωσάν καμίνι ν’ άφτει ολημερνίς κι oληνυκτίς, ποτέ να μηδέν παύτει, να ρίχτει τότες λουμπαρδιές απ’ όλες της τες μπάντες, άλλες με μπάλες άμετρες κι άλλες καρφιά γεμάτες. Από το ίδιο κεφάλαιο, σελ. 145-146, οι παρακάτω στίχοι απεικονίζουν τον όλεθρο που προκαλούσαν τα εκτοξευόμενα βόλια: ...οπού τα βόλια ήρχουντα στη χώρα κ’ εκτυπούντα και κεφαλές ενοίγανε και ομυαλοί εσκορπούντα τα χέρια εξεχωρίζανε, κι άλλους εξεντερίζα κι άλλους (οι) μπάλες ήπαιρναν στη μέση κ’ εχωρίζα κ’ εκοίταζες κοιλάντερα και σάρκες κομματάκια, (σ)τες ρούγες αίματα πηχτά κι απάνω στα χαντάκια.

18. Ο Gil ή Gilles De Haes (1597-1657), γνωστός και ως Guldehasius, ήταν Φλαμανδός στρατιώτης του Ογδοηκονταετούς Πολέμου, του Τριακονταετούς Πολέμου και του Κρητικού Πολέμου, ο οποίος ανέβηκε βαθμολογικά στο αξίωμα του στρατηγού των Ενετών. Ο Μπουνιαλής τον αναφέρει στο ποίημά του με το όνομα Γιλδάσης, ενώ ο Πικρός ως Γίλδασος.

19. ραστέλο, ρεστέλο, ροστέλο = φράγμα με πασσάλους μπροστά από τις πύλες των τειχών.

68

ΥΠΕΡ

Όμως, πληθώρα αναφορών υπάρχει και για τα κανόνια και τις κανονιές, όρος μάλλον εναλλακτικός των λουμπάρδων. Παρακάτω βλέπουμε τη συχνότητα των λεκτικών τύπων που σχετίζονται με το κανόνι: ΚΑΝΟΝΙ 3, ΚΑΝΟΝΙΑ 35, ΚΑΝΟΝΙΕΣ 4.

Από βόλι κανονιού θανατώνεται ο γενεραλίσιμος20 Λορέντζος Μαρτσέλος στα Δαρδανέλια. Η κανονιά προήλθε από τα Καστέλλια (φρούρια της εισόδου των στενών). Από τη σελ. 344, «ΟΤΑΝ ΕΣΚΟΤΩΣΑΝΕ ΤΟΝ ΚΑΠΕΤΑΝ ΓΕΝΕΡΑΛΕ ΜΑΡΤΣΕΛΟ» διαβάζουμε: Απείς τη νίκη ήκαμε και την αρμάτα επήρα, ένα κανόνι άπονο ’που τα Καστέλια εσύρα στο κάτεργο του υψηλού Μαρτσέλου, κ’ είχε δώσει στην πρύμη του, οπού ’στεκε, κ’ ειχέ τονε σκοτώσει. Από κανονιά και θραύσμα βόμβας θανατώθηκε ο ηρωικός στρατηγός Κατερής (Κατερίνο) Κορνάρος, κατά τον Μπουνιαλή την Πρωτομαγιά, ημέρα Σάββατο, του 1669, στον προμαχώνα του Αγίου Ανδρέα, σύμφωνα με άλλες πηγές,21 13 του Μάη του 1669. Άμε την πρώτη του Μαγιού, Σαββάτο, θα κινήσω το σκοτωμό του Κατερή Κορνάρο να μιλήσω… Στη σελίδα 464, «ΟΤΑΝ ΕΣΚΟΤΩΘΗΚΕ Ο ΚΑΤΕΡΗΣ Ο ΚΟΡΝΑΡΟΣ», διαβάζουμε: ...και τ’ αλογό του επέζεψε κ’ εκεί στην τρύπα μπαίνει τη μπόμπα και την ώρα του έστεκε ν’ ανιμένει. Αντικρυτά του έπεσε κι άφτοντας είχε σπάσει, χίλια κομμάτια γίνηκε κ’ ένα τον είχε πιάσει' κ’ η μπάλα οπού έπεσε, θωρώντας, δεν τη βάνει

XPIΣTOYΓENNA 2019

> Πάνω: Ο θάνατος του Κατερίνο Κορνάρο στον προμαχώνα του Αγίου Ανδρέα το 1669.

(Giuseppe Gatteri). Πάνω δεξιά: Κατερίνο Κορνάρο. Δεξιά: Ανωνύμου, Λάζαρος Μοτσενίγος.

στο λογισμό πως φτάνει εκεί, για να τον αποθάνει κ’ ετρύπησέ του την κοιλιά και τ’ άντερα ’κοψέ του και το κορμί του τ’ άξιον όλο θανάτωσέ του. Ο άξιος στρατηγός22 πέθανε μετά από μισή ώρα, σύμφωνα με τον ποιητή, προτρέποντας τον γενεραλίσιμο να συνεχίσει τον αγώνα. Ένας άλλος Βενετός ευπατρίδης στρατηγός, ο Λάζαρος Μοτσενίγος 23 (1624-1657), είχε υποστεί θανατηφόρο κάκωση από κανονιά (βόλι) που έσπασε το κατάρτι της ναυαρχίδας και τον καταπλάκωσε μαζί με άλλους στην προσπάθειά του να εισχωρήσει στα Δαρδανέλια τον Ιούλιο του 1657. Σκοπός του ήταν να κανονιοβολήσει την Κωνσταντι-

20. γενεραλίσιμος = αρχιστράτηγος 21. Enciclopedia Italiana Treccani (βλ Corner, Caterino).

22. Ο Κατερής ή Κατερίνο Κορνάρος ήταν γιος του ευγενούς Βενετού στρατηγού Ανδρέα Κορνάρου, που έπεσε από τραύμα στον θώρακα υπερασπιζόμενος τη Φορτέτσα στο Ρέθυμνο το 1646.

23. Enciclopedia Italiana Treccani (βλ. Mocenigo, Lazaro).

69

ΙΣΤΟΡΙΑ

νούπολη και να προκαλέσει αντιπερισπασμό. Ο Μπουνιαλής περιγράφει το συμβάν με τους παρακάτω στίχους στη σελ. 364, στο κεφάλαιο «ΟΤΑΝ ΕΣΚΟΤΩΘΗΚΕ Ο ΛΑΖΑΡΟΣ ΜΟΤΣΕΝΙΓΟΣ»: Μα πήαινε εκεί σιμά οπού τονε στεμένα, και βόλι ένα φτάνει εκεί και σπα του την αντένα και πέφτει απάνω στην κρουσιά που ’τον ανθρώποι τόσοι, κι ο γενεράλες ήστεκε κ’ είχε τονε πλακώσει με κι άλλους, κι εποθάνασι κ’ επήγασιν ομάδι Ρωμαίοι απού τα νησιά κι άλλοι πολλοί σολντάδοι. Πρωτύτερα, το 1655, ο ίδιος είχε χάσει το μάτι του, πάλι σε ναυμαχία στα Δαρδανέλια, κάτι που περιγράφει χαρακτηριστικά ο Μπουνιαλής στη σελ. 341, στο κεφάλαιο «ΟΤΑΝ ΕΜΑΛΩΣΕΝ Η ΑΡΜΑΔΑ ΣΤΑ ΚΑΣΤΕΛΙΑ». … το πράμα παν και βγάνουσι μ’ αφέντης εβαρίστη στο μάτι του το δεξιό, οπού ’χε πάντα πίστη μέσα να του κολούσινε, το βόλι του ’χε δώσει μέσα στο μάτι το δεξιό κ’ είχε τονε τυφλώσει. Τα σπαθιά και τα κοντάρια χρησιμοποιήθηκαν ευρύτατα στον Κρητικό Πόλεμο σε μάχες σώμα με σώμα. Τα κοντάρια και οι κονταριές, παρόλο που αναφέρονται στο κείμενο 22 φορές, δεν είχαν τη σημασία όπως παλιότερα στις μάχες. ΚΟΝΤΑΡΕΣ 1, ΚΟΝΤΑΡΙ 5, ΚΟΝΤΑΡΙΑ 13, ΚΟΝΤΑΡΙΕΣ 3

Οι αποκεφαλισμοί με σπαθιά, μαχαίρια, ή σιμιτέρες και τα «κουτσοκέφαλα» πτώματα κατακλύζουν το κείμενο. Παρακάτω αναφέρονται οι λεκτικοί τύποι με τη συχνότητά τους στο ποίημα: ΜΑΧΑΙΡΑ 1, ΣΠΑΘΑ 3, ΜΑΧΑΙΡΙ 7, ΣΠΑΘΑΡΚΟΜΠΟΥΖΟ 1, ΜΑΧΑΙΡΙΑ 2, ΣΠΑΘΙ 42, ΣΙΜΕΤΕΡΑ 1, ΣΠΑΘΙΑ 17, ΣΙΜΙΤΕΡΑ 3, ΣΠΑΘΙΟΥ 4, ΣΙΜΙΤΕΡΕΣ 2.

Τα μαχαίρια και τα σπαθιά σφάζουν. Οι λεκτικοί τύποι που σχετίζονται με τη σφαγή στο ποίημα του Μπουνιαλή είναι: ΑΠΟΣΦΑΞΕΙ 2, ΣΦΑΖΑΝΕ 3, ΕΚΑΤΑΣΦΑΖΑΣΙ 1, ΣΦΑΖΕΙ 2, ΕΚΑΤΑΣΦΑΞΑ 1, ΣΦΑΖΕΤ 1, ΕΚΑΤΑΣΦΑΞΑΝ 1, ΣΦΑΖΟΥ 2, ΕΚΑΤΑΣΦΑΞΑΝΕ 1, ΣΦΑΖΟΥΝ 1, ΕΣΦΑΓΗΚΑ 1, ΣΦΑΖΟΥΣΙ 2, ΕΣΦΑΓΗΚΑΣΙ 1, ΣΦΑΖΟΥΣΙΝ 1, ΕΣΦΑΖΑΝΕ 1, ΣΦΑΞΑ 2, ΕΣΦΑΖΑΣΙ 2, ΣΦΑΞΑΝ 1, ΕΣΦΑΞΑ 5, ΣΦΑΞΑΣΙ 1, ΕΣΦΑΞΑΝΕ 2, ΣΦΑΞΕ 2, ΚΑΤΑΣΦΑΖΟΥ 1, ΣΦΑΞΕΙ 1, ΚΑΤΑΣΦΑΞΕΙ 1, ΣΦΑΞΕΤΕ 1, ΚΑΤΑΣΦΑΞΟΥ 2, ΣΦΑΞΟΥ 2, ΚΑΤΑΣΦΑΞΟΥΣΙ 2, ΣΦΑΞΟΥΝ 3, ΣΦΑΓΜΕΝΟΙ 1, ΣΦΑΞΟΥΣΙ 1, ΣΦΑΓΜΟ 1, ΣΦΑΞΩ 1.

Συνολικά οι τύποι αυτοί εμφανίζονται 53 φορές. Ενδεικτικά αναφέρουμε τη σφαγή του Κρητικού ευγενούς Ματθαίου Καλλέργη στην Κω (σελ. 318, στο κεφάλαιο «ΣΤΗ ΛΕΡΟ ΚΑΙ ΚΩ»). Πολλοί σολντάδοι εφεύγανε κ’ οι Τούρκοι εκεί τσι σώνου, στο πέλαος επέσανε κ’ εκεί τους θανατώνου, και τον Καλέργη εσφάξανε κι άρχοντες εκοπήκα και πόσοι εδώκα στο γιαλό για φόβο κ’ επνιγήκα. Οι λέξεις που χρησιμοποίησε ο Μπουνιαλής για τους απο70

κεφαλισμούς περιγράφονται με λεκτικούς τύπους και φράσεις όπως: ΑΠΟΚΕΦΑΛΙΣΑ 2, ΚΟΥΤΣΟΚΕΦΑΛΙΣΜΕΝΟΥΣ 1, ΑΠΟΚΕΦΑΛΙΣΟΥ 1, ΚΟΥΤΣΟΚΕΦΑΛΟ 1, ΚΟΥΤΣΟΚΕΦΑΛΑ 1, ΚΟΥΤΣΟΚΕΦΑΛΟΥΣ 1, ΚΟΥΤΣΟΚΕΦΑΛΙΣΑ 1, ΔΙΧΩΣ ΚΕΦΑΛΕΣ 3, ΚΟΥΤΣΟΚΕΦΑΛΙΣΜΕΝΟΙ 1, ΔΙΧΩΣ ΚΕΦΑΛΙΑ 1.

Ο συνδυασμός φράσεων για το κόψιμο της κεφαλής απαντάται συχνότατα στο κείμενο με τη χρήση ποικίλων λεκτικών τύπων. Ενδεικτικά αναφέρουμε τρεις: ...κ’ έκοψε το λαιμό του κ’ έπεσε το κεφάλι του ...αφήκα και του κόψασι σκληρά την κεφαλή ...και κόφτει το κεφάλι του Οι αποκεφαλισμοί και η συλλογή των κεφαλών για επίδειξη γίνεται τόσο από τους Τούρκους όσο και από τους Χριστιανούς. Είναι γνωστό ότι η συλλογή χριστιανικών κεφαλών ήταν ιδιαίτερα αγαπητή στους Τούρκους. Αυτή τους όμως η συνήθεια παρακινεί τους Χριστιανούς, ακόμη και ιερωμένους, όπως ο γενναίος ηγούμενος της Αγκαράθου, να κάνουν το ίδιο. Στη σελίδα 231, στο κεφάλαιο «ΟΤΑΝ ΕΜΑΛΩΣΕ Ο ΗΓΟΥΜΕΝΟΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΤΟΥΡΚΟΥΣ», ο ποιητής γράφει: Χριστόφορος εις τη γενιά κι όλοι ας τονέ μάθου, γούμενος Αθανάσιος οπού τον τ’ Αγκαράθου. Και μιαν ημέρα σμίγουνε κι αρματωθήκαν τόσοι, και ξάφνου πάγει στον εχθρό κι απάνω του ’χε δώσει και κατασφάζου και χαλού τους Τούρκους οπού βρήκαν, κι ο γούμενος ως νικητής κι όλ’ οι Ρωμαίοι εβγήκαν. Κι όσα κεφάλια κόψασι, στη χώρα μέσα μπήκαν κ’ εφέρασί τα μετ’ αυτούς, κι όλοι εκεί χαρήκαν. Ο αναασκολοπισμός, μια ιδιαίτερα απάνθρωπη πρακτική των Τούρκων, προκαλεί τον μαρτυρικό θάνατο των καλογέρων του μοναστηριού των Σαββατιανών. Διαβάζουμε στη σελ. 218, στο κεφάλαιο «ΑΡΧΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΤΟΥ ΚΑΣΤΡΟΥ»: Πάσιν εις τα Σαββατιανά λεβέντες και τεντώνου, τους καλογέρους πιάνουσιν όλους και παλουκώνου. Παρομοίως, οι άνανδρες πράξεις ατίμωσης των γυναικών και η δολοφονία μικρών παιδιών από τους Τούρκους δεν περνούν απαρατήρητες από τον ποιητή, όπως πχ. στη σελ.

285, στο κεφάλαιο «ΕΙΣ ΤΟΝ ΑΡΜΥΡΟΝ»24: ...κ’ επήρασι το πράμα τως, τα σπίτια των εκάψα, κ’ επιάσασινε τες Ρωμιές και την τιμήν εβλάψα. Σκλάβες όλες τες πήρασι και τα παιδιά εφονεύγα, και τους χωριάτες στα βουνιά επήγαν κ’ εγυρεύγα. Εις τα Χανιά τσι φέρασι κ’ εκλαίγασι οι δόλιες, γδυμνές και αξυπόλυτες κ’ ήτονε δίχως μπόλιες25. Οι 110 διαφορετικοί λεκτικοί τύποι που σχετίζονται μόνο με αίμα, φόνους και σκοτωμούς βρίσκονται 387 φορές στο ποίημα. Υπάρχουν ακόμη και πολλά άλλα σπουδαία γεγονότα ακραίας βιαιότητας που δεν ήταν δυνατόν οι στίχοι τους να

ΥΠΕΡ

XPIΣTOYΓENNA 2019

> Ο Τομάζος Μορεζίνης εναντίον του τουρκικού στόλου.

(Giuseppe Gatteri 1648).

περιληφθούν σε ένα άρθρο όπως αυτό. Τέτοια γεγονότα π.χ. ήταν οι πράξεις κανιβαλισμού από τους Σαβοργιάνους,26 που μαγείρευαν και έτρωγαν τους σκοτωμένους Τούρκους, ή οι πολυάριθμες ρίψεις κεφαλών και πτωμάτων. Αν, όμως, γινόταν εκτενής ανάλυση όλων αυτών των πράξεων, θα χρειαζόταν να γραφεί ένα ολόκληρο βιβλίο. Έτσι, κάπου εδώ θα σταματήσουμε την περιπλάνησή μας στην κόλαση του Κρητικού Πολέμου.

Ένα σημαντικό σύγχρονο λογοτεχνικό έργο για την καθημερινή ζωή στον Χάνδακα στα χρόνια του Κρητικού Πολέμου Ένα θαυμάσιο ιστορικό μυθιστόρημα από τον γνωστό συγγραφέα και δημοσιογράφο Νίκο Ψιλάκη με τίτλο Πολυφίλητη27 ανασυνθέτει την εποχή του πολέμου στο Μεγάλο Κάστρο του 17ου αιώνα με πολύ ρεαλιστικό τρόπο. Το έργο στηρίζεται στην εικόνα της πόλης μας, στο τέλος του Κρη-

τικού Πολέμου, που έληξε με την παράδοση του Χάνδακα. Τα ονόματα, οι ρούγες και τα σοκάκια, οι συνήθειες και η καθημερινή ζωή βασίζονται σε ιστορικά ντοκουμέντα και μνημεία. Όποιος θελήσει να κάμει ένα ασφαλές ταξίδι στην ταραγμένη εκείνη εποχή θα πρέπει να διαβάσει αυτό το σπουδαίο έργο.

Επίλογος Προσπαθήσαμε να δώσουμε μερικά χαρακτηριστικά στιγμιότυπα από τη βιαιότητα του Κρητικού Πολέμου όπως αυτή αναδύεται από τους στίχους του Μπουνιαλή, καθώς και την ατμόσφαιρα τρόμου και οδύνης που προκλήθηκε από τις κακώσεις, τα τραύματα και τους θανάτους των αντιμαχόμενων πλευρών. Θα θέλαμε να αφιερώσουμε αυτό το άρθρο στη μνήμη εκείνων των ανθρώπων που έχυσαν το αίμα τους για να κρατηθεί ελεύθερη η μεγάλη αναγεννησιακή Κρήτη, ως ένα μικρό δείγμα ευγνωμοσύνης για τη θυσία τους. x

24. Στην εκβολή του Αλμυρού, κοντά στη σημερινή Γεωργιούπολη.

25. μπόλια = γυναικείο κάλυμμα της κεφαλής, σήμερα γνωστή και ως μπολίδα.

26. Μισθοφόροι από τη Σαβοΐα.

27. Ν. Ψιλάκης 2015. Πολυφίλητη. Ηράκλειο: Καρμάνωρ.

71

ΘΕΜΑ

72

ΤΕΧΝΗ Εικ. 1. Νίκος Καζαντζάκης.

Ο Καζαντζάκης συναντά τον Ντύρερ... Η αναφορά του Νίκου Καζαντζάκη στον Γερμανό ζωγράφο και χαράκτη της Αναγέννησης Άλμπρεχτ Ντύρερ, Albrecht Durer (1471-1528)

Του Κωστή Ν. Μ. Καζαμιάκη Αρχιτέκτονα, Ιστορικού Αρχιτεκτονικής, Ιστορικού Τέχνης

Ο Νίκος Καζαντζάκης (1883-1957) πήγε τρεις φορές στην Ισπανία: 1926, 1932-33 και 1936. Όλα όσα είδε, άκουσε, αισθάνθηκε, συζήτησε, σκέφτηκε και ακούμπησε σ’ αυτές τις τρεις επισκέψεις τα έγραψε στο βιβλίο Ταξιδεύοντας Ισπανία με ανατρεπτική, στοχαστική, ποιητική, φιλοσοφική, μυθοπλαστική, κριτική και κρητική διάθεση, άρα καζαντζακική ματιά. Στο παρόν κείμενο θα δούμε αυτήν την καζαντζακική ματιά σαν αστροβολίδα (σημ. 1) να «σαρώνει» ένα χαρακτικό έργο, μια χαλκογραφία του Albrecht Durer.

Γράφει ο Νίκος Καζαντζάκης: Ο αληθινός Ισπανός έχει ακόμα μέσα του βαθιά τη νομαδική νοσταλγία. Καταφρονάει τους χωριάτες που σκύβουν και καλλιεργούν το χώμα, όταν μπορούσε να ’χει σκλάβους Άραβες, σε αυτούς μπιστεύουνταν την καλλιέργεια της γης. Ο Ισπανός, τις εποχές εκείνες της δόξας του, ακολουθούσε το αληθινό του επάγγελμα - πολεμούσε, ταξίδευε, περιπλανούνταν κι αλήτευε στον νέο κόσμο - όχι για να κηρύξει τη θρησκεία του Χριστού ή για ν’ αρπάξει το παντοδύναμο, γοητευτικό χρυσάφι. Αυτά ήταν μονάχα αφορμές - κι αν έλειπαν, θα ’βρισκε άλλες - πολεμούσε κι αλήτευε, γιατί τέτοια η φύση του, λαχταρούσε τις περιπέτειες, αγωνίζουνταν να γλυτώσει 74

από τη μέτρια ζωή και να προφτάσει να τελέψει ένα μεγάλο έργο πριν πεθάνει. Όπως στο περίφημο έργο του Ντύρερ, ο θάνατος τρέχει καβαλάρης πίσω από τον Ισπανό που τρέχει κι αυτός καβάλα, και χύνουνται μαζί, σα δύο γενναίοι συμπολεμιστές, προς το μνήμα. Μα πριν πάρει τέλος ο μακάβριος τούτος αγώνας δρόμου, ο Ισπανός κοιτάζει με απληστία γύρω του τη γης, τη θάλασσα, τη γυναίκα, δε χορταίνει να βλέπει, ν’ αγγίζει και ν’ αποχαιρετάει. Έτσι ξηγιέται η μεγάλη, φαινομενικά, αντινομία της ισπανικής ψυχής, που τόσοι σοφοί δεν μπόρεσαν με τη λογική να τη νιώσουν: πάθος και τίποτα! Αυτοί είναι οι δύο πόλοι, και γύρα τους περιστρέφεται η ισπανική ψυχή: το πάθος, η λαχτάρα, ο θερμός εναγκαλισμός της ζωής. Και συνάμα το συναίστημα πως όλα αυτά είναι τίποτα, είναι το Τίποτα, και πως ο θάνατος είναι ο μέγας μας κληρονόμος. Μα όσο περισσότερο έχει μια δυνατή ψυχή το συναίστημα του Τίποτα τόσο εντονότερα ζει την κάθε πρόσκαιρη, μάταιη στιγμή. Ο θάνατος για τις δυνατές ψυχές είναι πάντα το δριμύτερο διεγερτικό. Στην καρδιά της Καστίλιας υψώνεται πάνω σ’ ένα λόφο το κάστρο της Άβιλας, «όλο πέτρες και αγίους». (Νίκος Καζαντζάκης, Ταξιδεύοντας Ισπανία)

ΥΠΕΡ

XPIΣTOYΓENNA 2019

Εικ. 2. Άλμπρεχτ Ντύρερ.

Εικ. 3. Ο ιππότης.

Εικ. 4. Ο Άγιος Ιερώνυμος.

Albrecht Durer

του συμβολισμό το καθένα… Άλλοι μιλούν για την καλλιτεχνική απεικόνιση των τριών χριστιανικών αρετών: θεολογική, πνευματική και ηθική αρετή. Τα τρία εμβληματικά αυτά έργα έχουν παραπλήσιες διαστάσεις, περίπου τις διαστάσεις του Α4. Ο Ντύρερ, μ’ αυτά τα έργα, απογειώνει την καλλιτεχνική του έκφραση, με κορύφωση του σχεδίου και της σύνθεσης, οδηγούμενος σε μια διάσταση φιλοσοφική. Η γνώση, η τόλμη, η φαντασία, η υψηλή σύλληψη, το ταλέντο ξεχειλίζουν στη ζωγραφική του μεγάλου καλλιτέχνη, που αξιοποιεί τις κατακτήσεις της εποχής του δημιουργώντας κλασικά έργα. Το έργο στο οποίο αναφέρεται ο Καζαντζάκης (εικ. 3), είναι γνωστό και ως “Ο Καβαλάρης” (Ritter, Rider). Σ’ αυτόν τον περήφανο έφιππο ο Καζαντζάκης διακρίνει τον Ισπανό των αρχών του 20ού αιώνα, αν και το έργο έγινε 400 χρόνια πριν. Άλλοι ερμηνεύουν το έργο ως αλληγορία για τη σωτηρία της ψυχής. Ατάραχος ο Ιππότης, χωρίς κανένα φόβο, στητός, πάνοπλος, με κοντάρι, σπαθί και περικεφαλαία, μέσα στην πανοπλία του προχωρά στο φαράγγι του θανάτου με συνοδοιπόρους τον ίδιο τον Θάνατο και τον Διάβολο, αποτροπαϊκές ντυρερικές φιγούρες με φίδια στο κεφάλι. Στις αποδόσεις αυτών των πλα-

σμάτων ο Ντύρερ δείχνει να γνωρίζει τα χιμαιρικά, μιξογενή, πολύμορφα, τερατόμορφα πλάσματα της αρχαίας ελληνικής και ρωμαϊκής μυθολογικής παράδοσης. Παρά τις σιχαμερές, εκμαυλιστικές ικεσίες του Θανάτου, ο Ιππότης δεν του χαρίζει ούτε μια ματιά, ευτυχής στις σκέψεις του, θέλοντας, όσο είναι ακόμη στον κόσμο των ζωντανών, να χαρεί και την τελευταία στιγμή. Δεν στρέφει καθόλου το πρόσωπό του, κοιτώντας αισιόδοξα μπροστά, στον μη-τόπο. Ανάμεσα στα δυο άλογα, χαρούμενο ακολουθεί το κυνηγόσκυλο του Ιππότη, σύμβολο πίστης. Κοντά στο πιστό σκυλί, κινούμενη αντίρροπα, μια σαύρα συμβολίζει τον θρησκευτικό ζήλο. Στο κοντάρι του Ιππότη είναι περασμένη μια ουρά αλεπούς, σύμβολο προστασίας (φυλακτό), τύχης, εξυπνάδας, επιβίωσης, αλλά και σύμβολο προδοσίας, απληστίας, ακολασίας και λαγνείας. Ο Ιππότης, καβάλα στο άλογό του, με το χαμόγελο του ανθρώπου που πάλεψε σκληρά, πόνεσε, αλλά απόλαυσε και χάρηκε τη ζωή του, σιμώνει πια στο τέλος του κακοτράχαλου μονοπατιού της ζωής. Ψηλά δεξιά του Το κάστρο του Θεού, Το όρος του Κυρίου, όλο πέτρες και Αγίους, που λέει ο Καζαντζάκης. Ο Καζαντζάκης διακρίνει, στον περή-

Ο μέγιστος Γερμανός ζωγράφος και χαράκτης της Υψηλής Αναγέννησης (High Renaissance). Στα χρόνια 1513-14 ο Nτύρερ (εικ. 2) δημιούργησε τις 3 καλύτερες και γνωστότερες χαλκογραφίες του: O Ιππότης, ο Θάνατος και ο Διάβολος, 1513, 188x245mm, Staatliche Kunsthalle, Κarlsruhe (εικ. 3), Ο Άγιος Ιερώνυμος στο studiolo του, 1514, 201x259mm, Staatliche Kunsthalle, Karlsruhe (εικ. 4).

Melancolia I, 1514, 189x239mm, Kupterstichkabinet, Staatliche Kunrthalle, Karlsruhe (εικ. 5).

• • •

Πολλοί θεωρούν αυτά τα τρία κορυφαία χαρακτικά έργα του Ντύρερ ως αλληλένδετα και συμπληρωματικά μεταξύ τους. Τονίζουν τα κοινά στοιχεία των τριών έργων που αφορούν τις αινιγματικές, αλληγορικές και εικονογραφικές λεπτομέρειες. Στα τρία έργα διακρίνουμε πολλά κοινά, όπως την παρουσία κλεψύδρας (που μετρά τον χρόνο της ζωής των ανθρώπων), το ανθρώπινο κρανίο (σύμβολο της ματαιότητας και του εφήμερου της ζωής, αλλά και του ίδιου του ανίκητου θανάτου), την παρουσία άγριων και ήμερων ζώων, με τον δικό

75

ΤΕΧΝΗ

φανο Ιππότη, τα χαρακτηριστικά δύο ηρώων που θεοποίησε στα γραφτά του: τον αγαπημένο του Οδυσσέα, καθρέφτη της Ζωής του, και τον Δον Κιχώτη, καθρέφτη του Βίου του. Βλέπει τον πολυπλάνητα Οδυσσέα, τον Ιππότη της θάλασσας και της στεριάς, τον ακούραστο ταξιδιώτη, τον ανίκητο πολεμιστή, τον ακαταμάχητο εραστή, αυτόν που αντροκαλεί, αψηφά και δε φοβάται το Χάρο. Κατέχω εγώ στον κόσμο ένα κορμί με δυο μακριές χερούκλες, αν τον πεινάσει για ψωμί, δειπνάει, ξαναδειπνάει το χώμα, αν τον διψάσει για γλυκό νερό, την άγρια αρμύρα πίνει, κι αν λαχταρήσει προς το σούρουπο να δροσοκουβεντιάσει, σα δυο γειτόνοι αυτός κι ο Χάροντας με γέλια αποσπερίζουν: «Καλώς το γείτονα το Χάροντα, το μέγα κοπαδάρη, του ψόφου ορέ και λασποκέφαλα τ’ ανθρωποπρόβατά σου!έλα να κάτσουμε, οι λυκάρχοντες, απόψε να τα πούμε.» Γελούν, μιλούν για αμπέλια και σπαρτά σα δυο νοικοκυραίοι, μιλούν για πόλεμο και για σφαγές και μακρινά ταξίδια, μιλούν κι ως άγουροι που λάσσουνται για τις σφικτές κοπέλλες«καλά τα στήθια της Λενιώς, καλά της Ράλας τ’ αντικνήμια, καλή ’ναι, Χάρο, κι η καρδιά του αντρούς η ζουρλοπαντιγιέρα!». Καθίζουν στα πεζούλια της χαράς και τρων κι οι δυο και πίνουν, και σα σκουτάρια ξημερώματα σκουντρούν τα κρασοκαύκια, ολόρθος, λαγαρός ο νους του αντρός τον θάνατο αναπνέει σαν κάτασπρο ανοικτό τριαντάφυλλο που το ζεσταίνει ο γήλιος, κι ο Χάροντας τραυλίζει, δε βαστάει, πολά βαρύ του πέφτει της λεύτερης καρδιάς το μίλημα και του μυαλού το γέλιο. «Βλάμη, πολύ βαρύ ’ναι το κρασί, θα σηκωθώ να φύγω!» Παραπατάει, διαβαίνει την αυλή, σκοντάφτει στο κατώφλι, το άγριο κρασί τον ανακέρωσε, χτυπάει στα θυροστόμια κι ότι έφαγε ήπιε τ’ αναξέρασε, λερώθηκαν οι πλάκες. Κι ο γείτονάς του, εγώ, αναπαίζω τον κι άγρια του βγάνω γιούχα: «Καλό ’ναι, Χάροντά μου, το κρασί, καλό του νου το γέλιο, καλή ’ναι και τ’ αντρούς η συντροφιά, μα θέλει παλικάρι!».

(Nίκος Καζαντζάκης, Οδύσσεια, Σ. 1270-1295). Βλέπει επίσης τον Δον Κιχώτη, τον Ιππότη του ιδανικού, τον Iππότη των απελπισμένων, τον ουτοπικό, τον αιθεροβάμονα, τον φλογόμυαλο (σημ. 2), τον εραστή των μεγάλων ιδεών, και τον αθεράπευτα και παθιασμένα ερωτευμένο με την άκαρδη Δουλτσινέα. Γιατί ίσως απ’ όλους τους αρχηγούς, αυτός, ο Δον Κιχώτης, συμβολίζει πιο πιστά τη μοίρα του ανθρώπου (σημ. 3). … Χιμά η ψυχή να μπει μες στ’ όνειρό της πλαντάει στη γης, φωνάζει ελευθερίακι ασκώθει ορθός, πονώντας στον αχό της, ο φλογερός της αμμουδιάς φεουδάρχος, ο μέγας ασκητής, ο Δον Κιχώτης. «Σώπα, ψυχή, της κράζει ο γέρος άρχος, κι ότι αφήκε άτελο ο θεός στη μέση εγώ θα το τελέψω ο πολεμάρχος. Στης πεθυμιάς το πιο αψηλό οροθέσι το λάβρο εστάθη μάτι να βιγλίσει-

βοήθα το, Θε μου, η φλόγα μην ξεπέσει! Άσπλαχνη ερημιά σαν τη στερνή την Κρίση, χωρίς νερό, χωρίς πουλί κι ελπίδα, κι ένα κουβάρι μαύρα φίδια η χτίση! Ν. Καζαντζάκης, Ταξιδεύοντας Ισπανία, Δον Κιχώτης, στ. 11-24. Κάποιοι μελετητές του έργου του Ντύρερ σημειώνουν ότι ο ζωγράφος γνώριζε κείμενο του Erasmus (1466- 1536) που δημοσιεύθηκε το 1503-4. Πρόκειται για το Enhiridion milites Christiani, όπου και αναφέρεται ο ψαλμός 23 του Δαυίδ: «Και εν κοιλάδι σκιάς θανάτου εάν περιπατήσω δεν θέλω φοβηθεί κακόν, διότι συ είσαι μετ' εμού, η ράβδος σου και η βακτηρία σου, αύται με παρηγορούσιν». Άλογο και αναβάτης διέπονται από τους κανόνες των αναλογιών του, σχεδόν σύγχρονου του Ντύρερ, Leonardo Da Vinci (1452- 1519). Εικ. 5. Μελαγχολία.

AΛΛΕΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΝΤΥΡΕΡ Ο ΙΠΠΟΤΗΣ, Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΚΑΙ Ο ΔΙΑΒΟΛΟΣ: H πρώτη σημαντική ποιητική «εξήγηση» του έργου έγινε από τον Βίκτορα Ουγκώ (1802-1885).

Une foret pour toi c’ est un monde hideux Le songe et le reel s’y melent tous les deux…

Aux bois, ainsi que toi, je n’ ai jamais erre, Maitre, sans qu’ en mon Coeur l’ horreur ait penetre.

(Albert Durer, απόσπ. από την ποιητική συλλογή Les voix interieures του 1837). Ο Πολωνός λογοτέχνης Ηenryk Sienkienicz (1846-1916), Nobel Λογοτεχνίας 1905, γράφει: «… and he looked around

> 76

ΤΕΧΝΗ

him and saw the very image of death, as a skeleton mounted upon a skeletal horse, pressing closely beside him, with his white bones rattling».

(Henryk Sienkiewicz, Knights of the Cross, 1897-1900, απόσπ.). Ο Έλληνας ποιητής Νίκος Γκάτσος (1911-1992) αναφέρεται στο ίδιο έργο: Καθώς σε βλέπω ακίνητο Με του Ακρίτα τ’ άλογο και το κοντάρι του Άη-Γιωργιού να ταξιδεύεις στα χρόνια Μπορώ να βάλω κοντά σου Σ᾿ αυτές τις σκοτεινές μορφές που θα σε παραστέκουν αιώνια Ώσπου μια μέρα να σβηστείς κι εσύ παντοτινά μαζί τους Ώσπου να γίνεις πάλι μια φωτιά μες στη μεγάλη Τύχη που σε γέννησε Μπορώ να βάλω κοντά σου Μια νεραντζιά στου φεγγαριού τους χιονισμένους κάμπους Και το μαγνάδι μιας βραδιάς να ξεδιπλώσω μπροστά σου Με τον Αντάρη κόκκινο να τραγουδάει τα νιάτα Με το Ποτάμι τ’ Ουρανού να χύνεται στον Αύγουστο Και με τ’ Αστέρι του Βοριά να κλαίει και να παγώνει— Μπορώ να βάλω λιβάδια Νερά που κάποτε πότισαν τα κρίνα της Γερμανίας Κι αυτά τα σίδερα που φορείς μπορώ να σου τα στολίσω Μ᾿ ένα κλωνί βασιλικό κι ένα ματσάκι δυόσμο Με του Πλαπούτα τ’ άρματα και του Νικηταρά τις πάλλες. Μα εγώ που είδα τους απογόνους σου σαν πουλιά Να σκίζουν μιαν ανοιξιάτικη αυγή τον ουρανό της πατρίδας μου Κι είδα τα κυπαρίσσια του Μοριά να σωπαίνουν Εκεί στον κάμπο του Αναπλιού Μπροστά στην πρόθυμη αγκαλιά του πληγωμένου πελάγου Όπου οι αιώνες πάλευαν με τους σταυρούς της παλληκαριάς Θα βάλω τώρα κοντά σου Τα πικραμένα μάτια ενός παιδιού Και τα κλεισμένα βλέφαρα Μέσα στη λάσπη και το αίμα της Ολλανδίας. Αυτός ο μαύρος τόπος Θα πρασινίσει κάποτε. Το σιδερένιο χέρι του Γκετς θ᾿ αναποδογυρίσει τ’ αμάξια Θα τα φορτώσει θημωνιές από κριθάρι και σίκαλη Και μες στους σκοτεινούς δρυμούς με τις νεκρές αγάπες Εκεί που πέτρωσε ο καιρός ένα παρθένο φύλλο Στα στήθια που σιγότρεμε μια δακρυσμένη τριανταφυλλιά Θα λάμπει ένα άστρο σιωπηλό σαν ανοιξιάτικη μαργαρίτα. Μα συ θα μένεις ακίνητος Με του Ακρίτα τ’ άλογο και το κοντάρι τ’ Άη-Γιωργιού θα ταξιδεύεις στα χρόνια Ένας ανήσυχος κυνηγός απ’ τη γενιά των ηρώων Μ᾿ αυτές τις σκοτεινές μορφές που θα σε παραστέκουν αιώνια Ώσπου μια μέρα να σβηστείς και συ παντοτινά μαζί τους Ώσπου να γίνεις πάλι μια φωτιά μες στη μεγάλη Τύχη που σε γέννησε

78

Ώσπου και πάλι στις σπηλιές των ποταμιών ν’ αντηχήσουν Βαριά σφυριά της υπομονής. Όχι για δαχτυλίδια και σπαθιά Αλλά για κλαδευτήρια κι αλέτρια. (Νίκος Γκάτσος, Ο Ιππότης και ο Θάνατος, 1950) Ο Αμερικανός ποιητής Randall Jarell (1914-1965) αναφέρει σε ποίημά του (1955): Death and the devil, what are these to him?

His being accuses him -and yet his face is firm In resolution, in absolute persistence; The folds of smiling do for steadiness; The face is its own fate - a man does what he must And the body underneath it says: I am. ("The Knight, Death and the Devil", απόσπ.: https://citas.in/frases/906783-federico-fellini-fate-is-written-in-the-face/)

Ο Jorge Louis Borges (1899-1986) έγραψε δύο ποιήματα για το ίδιο έργο του Durer: Ritter, Tod und Teufel (I) και Ritter, Tod und Teufel (IΙ).

Ritter, Tod und Teufel (I): Beneath the esoteric helmet lies the stern profile, as cruel as the cruel sword that lies in wait.

Through barren forest rides the Knight in his serenity arrayed.

Torpid, furtive, the obscene throng has circled him: the Devil with his αbject eyes, the labyrinthine snakes, the white old man with sandglass in his hand.

Knight of Iron, whosoever looks at you intuits that within there’s neither falsehood nor the pale of fear. Your lot is hard for you command, affront. You’ re brave as well and surely will not prove unworthy German, of the Devil and of Death. ...Γιατί, κοιτάζοντας το έργο της τέχνης, νιώθουμε πως όλα, άνθρωποι και ζα, μελλούμενα και περασμένα, ζωή και θάνατος, είναι ένα. (σημ. 4)

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ Σημ. 1: Λέξη που χρησιμοποιεί ο Καζαντζάκης στο Ταξιδεύοντας, Ισπανία. Σημ. 2: Λέξη που χρησιμοποιεί ο Καζαντζάκης στο Ταξιδεύοντας, Ισπανία. Σημ. 3: Νίκος Καζαντζάκης, Ταξιδεύοντας, Ισπανία. Σημ. 4: Νίκος Καζαντζάκης, Ταξιδεύοντας, Ισπανία. ΑΛΛΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ - E. Panofsky, The life and art of Albrecht Durer, Princeton University Press, 1945, 1971.

- Robert J. Clements: Durer’s Knight, Death and Devil: Five Literary Readings. New York University. x

ΥΠΕΡ

Από τον ορεινό όγκο του νομού Χανίων, στο ιστορικό χωριό Θέρισσο, η οικογένεια Μπαλαντίνου ξεκίνησε να ασχολείται με την κτηνοτροφία και την παραγωγή τυροκομικών προϊόντων. Από το 1928 η οικογένεια έχει καταφέρει να δημιουργήσει ιστορία στον χώρο της τυροκομίας με την κορυφαία ποιότητα των προϊόντων μιας συνεχώς αναπτυσσόμενης επιχείρησης που σέβεται πραγματικά την παράδοση. Με ένα σύγχρονο εργοστάσιο στο Βαρύπετρο Νέας Κυδωνιάς, με σεβασμό στην παράδοση, αδιάκοπες επενδύσεις στη σύγχρονη τεχνολογία της τυροκομίας και ένα ολοκληρωμένο, άριστο δίκτυο

XΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2017

από τον γαλακτοπαραγωγό ως και την διανομή των τελικών προϊόντων της, η επιχείρηση έχει κατακτήσει επάξια την τοπική και όχι μόνο αγορά. Έχει επίσης κερδίσει μια από τις κορυφαίες θέσεις στην προτίμηση των καταναλωτών όλης της Κρήτης αλλά και μεγάλων αστικών κέντρων προσφέροντας όλα τα προϊόντα της παραδοσιακής κρητικής τυροκομίας ασύγκριτα τόσο σε γεύση όσο και σε ποιότητα. Σήμερα, η τέταρτη γενιά της επιχείρησης, στόχο έχει να αυξήσει την παραγωγική της δυνατότητα ώστε να συνεχίσει να αντεπεξέρχεται ικανοποιητικά στην ολοένα αυξανόμενη ζήτηση.

Κεντρικό Κατάστημα: Σκαλίδη 25,73100 Χανία Κρήτης Τηλ: +30 28210 95517 - Fax: +30 28210 95517 Εργοστάσιο: Βαρύπετρο Κυδωνίας Χανιά Κρήτης Τηλ: +30 28210 33030, 32222 - Kιν. +30 697 3612 491 e-mail: sales@balantinos.gr - www.balantinos.gr