ΥΠΕΡ Χ Τεύχος 101

TO ΠEPIOΔIKO TΩN SUPER MARKET XAΛKIAΔAKH ΤΕYΧΟΣ 101 ΔΙΑΝΕΜΕΤΑΙ ΔΩΡΕΑΝ

Το ριζάρι, τα υφαντά της Κρήτης και τα κόκκινα αυγά της Λαμπρής

Τετράδια με μορφές ηρώων, επαναστατών και λογίων

Ο Πασάς που ήθελε τους Σφακιανούς να κατάγονται.. από το Σφαξ της Τύνιδας

Γυναίκα, Θεά, Μεγάλη Μητέρα!

Το σήμαντρο του Νώε

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2022

3

Περιεχόμενα 6 Αλληλεγγύη

Αν θες να δεις παλιότερα τεύχη του περιοδικού μας, μπορείς να σκανάρεις εδώ:

48

Το ριζάρι, τα υφαντά της Κρήτης και τα κόκκινα αυγά της Λαμπρής

10 Φωτογραφήματα του Νίκου Ψιλακη

20 Σύγχρονες προκλήσεις – καινοτόμες λύσεις

58

η γέφυρα των SM Χαλκιαδάκης με το μέλλον!

22 Το σήμαντρο του Νώε

60 Γίναμε εθελοντές αιμοδότες!

28 «Εταξιδεύαμε μαζί στο πλοίον...»

62 Γυναίκα, Θεά, Μεγάλη Μητέρα! του Νίκου Ψιλακη

32 Οι επτά... πεθαμένες καλόγριες και η Κυρά μας, η Σαρακοστή!

66 Xαλκιαδάκης, ποιότητα ζωής

34 Πάσχα, το ελληνικόν

68

του Γιάννη Χαραλαμπίδη

Τετράδια με μορφές ηρώων, επαναστατών και λογίων του Νίκου Ψιλακη

36 Πράσινες επενδύσεις και κοινωνικά οφέλη 40 Δυο συνεντεύξεις που μας συγκίνησαν...

74 Ο Πασάς που ήθελε τους Σφακιανούς να κατάγονται.. από το Σφαξ της Τύνιδας

10

34

68

62

74

48

22

Tριμηνιαία έκδοση των Σ/M XAΛKIAΔAKH

Yπεύθυνη σύμφωνα με το νόμο: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ

Σχεδίαση εντύπου: NIKOΣ NTPETAKHΣ

1o χιλ. Γαζίου-Κρουσώνα 7005 Ηράκλειο τηλ. 2810 824 140

Eκδοτική φροντίδα: Tμήμα Δημοσίων Σχέσεων της A.E. XAΛKIAΔAKH

Φωτοστοιχειοθεσία Mακέτες - Eκτύπωση: TYΠΟΚΡΕΤΑ A.E., BI.ΠE. Hρακλείου, Tηλ. 2810 382800 FAX: 2810 380887

> www.xalkiadakis.gr Διανέμεται δωρεάν από τα καταστήματα της εταιρείας

Σύμβουλος έκδοσης: ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ Υπεύθυνος Δημοσίων Σχέσεων της Α.Ε. ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ: ΜΙΧΑΛΗΣ ΤΖΑΓΚΑΡΑΚΗΣ

Tα κείμενα που δημοσιεύονται δεν εκφράζουν κατ’ ανάγκην και την άποψη της εταιρείας ή του περιοδικού.

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2022

5

Βιβλία στις δανειστικές βιβλιοθήκες των σχολείων μας! Είναι η πιο μεγάλη και πιο σίγουρη επένδυση στο μέλλον του τόπου και των ανθρώπων του. Έτσι, γιατί τα καλύτερα ταξίδια είναι αυτά που γίνονται μέσα από τις σελίδες των βιβλίων. Ακονίζουν το μυαλό, ενδυναμώνουν τη σκέψη, τονώνουν την κρίση, πυροδοτούν τη φαντασία! Βιβλία διαλέξαμε κι εμείς φέτος σε μια προσπάθεια ενίσχυσης των δανειστικών βιβλιοθηκών που λειτουργούν στα σχολεία μας, βιβλία για τις μικρές και τις μεγαλύτερες ηλικίες. Ως τώρα έχουμε καταφέρει να χαρίσουμε μοναδικά παιδικά βιβλία για τις δανειστικές βιβλιοθήκες του 4ου, 14ου και 50ου Δημοτικού Σχολείου Ηρακλείου, καθώς και του 2ου Δημοτικού Σχολείου Σητείας. Και συνεχίζουμε...

Δίπλα στο Σωματείο Ατόμων με νευροδιαφορετικότητα (αυτισμό) στην Ιεράπετρα Στις 20 Μαρτίου συμμετείχαμε στο ενημερωτικό σεμινάριο που έγινε στο Δημοτικό Μέγαρο Ιεράπετρας με θέμα την ευαισθητοποίηση και ενημέρωση για άτομα που βρίσκονται στο φάσμα του αυτισμού, καθώς και τις οικογένειές τους. Από την εταιρεία μας συμμετείχαν οι κυρίες Κρυσταλλία Γραμματικάκη, Μαρία Σαμπιωτάκη και Βούλα Βασιλάκη, εργαζόμενες στο κατάστημα της Ιεράπετρας, αποδεικνύοντας έμπρακτα την ανάγκη επαγρύπνησης και ενημέρωσης όλων μας σε τόσο σοβαρά ζητήματα. Επίσης, ήμασταν χο-

ρηγοί στη δράση που πραγματοποιήθηκε με μεγάλη επιτυχία το Σάββατο 2 Απριλίου για την Παγκόσμια Ημέρα Αυτισμού στην Ιεράπετρα. Μαθαίνουμε, αγκαλιάζουμε, αποδεχόμαστε τη νευροδιαφορετικότητα! Μάθετε περισσότερα: https://neurodiversity.gr

>

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2022

7

Συσσίτιο Αγίου Κωνσταντίνου

>

Την Πέμπτη 07.04.2022 παρευρεθήκαμε στον Ιερό Ναό Αγίου Κωνσταντίνου και παραδώσαμε τρόφιμα για τις ανάγκες του συσσιτίου που πραγματοποιεί η ενορία. Το συσσίτιο προσφέρει καθημερινά 195 μερίδες για συνανθρώπους μας που έχουν ανάγκη και η εταιρεία μας το στηρίζει διαχρονικά στο πλαίσιο της εταιρικής κοινωνικής της ευθύνης.

Η εταιρεία Χαλκιαδάκης ΑΕ στηρίζει το Κοινωνικό Παντοπωλείο του Δήμου Μαλεβιζίου Μια συγκινητική βοήθεια στο Κοινωνικό Παντοπωλείο του Δημοτικού Οργανισμού Κοινωνικής Αλληλεγγύης Προστασίας και Παιδιού Μαλεβιζίου προσέφερε η εταιρεία μας, με την ετήσια χορηγία που θα καλύπτει ανάγκες σε τρόφιμα για όλο τον χρόνο. Επιλέξαμε φέτος να ξεκινήσουμε το χορηγικό μας πρόγραμμα από τις κοινωνικές δομές του Δήμου Μαλεβιζίου, μια και εντός των ορίων του βρίσκονται οι κεντρικές μας εγκαταστάσεις. Τις προηγούμενες μέρες, μάλιστα, έγινε και η πρώτη παράδοση μιας μεγάλης ποσότητας τροφίμων και ειδών υγιεινής και πρώτης ανάγκης. Η πρόεδρος του ΔΟΚΑΠΠΑ Μαλεβιζίου Μαρίνα Βογιατζή συναντήθηκε με τη διευθύνουσα σύμβουλο της εταιρείας μας κ. Χριστίνα Χαλκιαδάκη και συζήτησαν και άλλους τρόπους στήριξης των κοινωνικών δομών του Δήμου. Ο δήμαρχος Μαλεβιζίου Μενέλαος Μποκέας ευχαρίστησε θερμά την Χαλκιαδάκης ΑΕ και τη διευθύνουσα σύμβουλο της εταιρείας, που με την κοινωνική της ευαισθησία συμβάλλει διαχρονικά στις ανάγκες των κοινωνικών δομών του Δήμου. Ο ΔΟΚΑΠΠΑ Μαλεβιζίου (https://dokappam.malevizi.gov.gr/) στηρίζει, μέσω του κοινωνικού παντοπωλείου, 200 ευάλωτες οικονομικά οικογένειες.

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2022

9

N

Φωτογραφήματα ΦΩΤΟΓρΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Λεπτές αποχρώσεις των πολιτισμών, μεγάλες των λαών αντιστάσεις! Όσο υπάρχουν τέτοιες στιγμές, μη φοβάστε! Αντέχουν οι ρίζες ακόμη, κρατούνε γερά. Βιώματα γενεών και γενεών, εμπειρίες εγγεγραμμένες στα άδυτα της συλλογικής μνήμης, μεθέξεις ιερές στο θείον. Είναι οι αναστάσιμες πορείες στην αναστημένη ελληνική φύση. Και η κατάληξή τους έξω από τους ναούς, με όλες εικόνες, τα εξαπτέρυγα και τα λάβαρα σε παράταξη. Να το πεις παράδοση; Να το πεις ανάγκη; Να το πεις ανάταση ψυχής; Όπως κι αν το πεις, ξέρεις ότι τούτες οι τελετές μετουσιώνονται σε στοιχεία ταυτότητας. Τι έχεις να θυμάσαι από την Ελληνική Πασχαλιά αν δεν σταματήσεις με δέος μπροστά στον άδειο σταυρό, αν δεν παρακολουθήσεις την αναπαράσταση των Παθών, αν δεν αναβλέψεις με το νέο φως της κάθαρσης, αν δεν ακολουθήσεις τις ετήσιες πορείες κι αν δεν γεμίσει η ψυχή σου με μελωδίες; Με μελωδίες και ποίηση... Αλλά ποίηση υψηλή. Με μεταφορές και σχήματα που μεταπλάθονται σε εικόνες ζωής. Συλλέγω πρόχειρα όσα θυμάμαι, λέξεις και φράσεις, στίχους από ύμνους που σημάδεψαν από νωρίς τις πορείες μας κι έμειναν ορόσημα στη μνήμη: 10

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2022

Ακολουθούμε τις ιερές πορείες της ελληνικής Λαμπρής, ψαλμωδίες και ύμνοι κατακλύζουν τη μνήμη, μοσχοβολιές και θυμιάματα, φως από άυλες πηγές,

>

φως ιλαρόν, αναστάσιμο!

«Όλβιος τάφος!»

«τότε τον Άδην ενέκρωσας»

«Ο εν ύδασι την γην κρεμάσας»

«σκυλεύσας κράτος θανάτου»

«ανηρέθης αλλ’ ου διηρέθης»

«πρωτότοκος των νεκρών εγένετο»

«Κύματι θαλάσσης, τον κρύψαντα πάλαι, διώκτην τύραννον»

«ευφραινέσθω τα ουράνια, αγαλλιάσθω τα επίγεια»

«Διά θανάτου το θνητόν, διά ταφής το φθαρτόν μεταβάλλεις»

«εξ ύψους κατήλθες [...] ταφήν καταδέξω τριήμερον»...

Ακολουθούμε τις ιερές πορείες της ελληνικής Λαμπρής, ψαλμωδίες και ύμνοι κατακλύζουν τη μνήμη, μοσχοβολιές και θυμιάματα, φως από άυλες πηγές, φως ιλαρόν, αναστάσιμο! Αλήθεια, πόσο διαφορετικός θα ήταν ο κόσμος χωρίς τις μικρές και μεγάλες τελετουργίες; Όχι μονάχα τις δικές μας αλλά όλων των λαών και όλων των ανθρώπων, είτε λατρεύουν τον αναστάντα Χριστό, είτε τον Βούδα, είτε μορφές προγονικές και όντα μιξογενή, όπως συμβαίνει ακόμη σε μικρές αφρικάνικες κοινωνίες, εκεί που αντί για εικόνες έχουν τις μάσκες ως εκφράσεις πνευμάτων. Ε, λοιπόν, ναι! Οι λεπτές αποχρώσεις των πολιτισμών μετουσιώνονται σε μεγάλες αντιστάσεις των λαών. Αυτές οι διαφορές συνθέτουν την ανθρώπινη πολυπλοκότητα και την αρμονία του κόσμου. (Στη φωτογραφία: Δεύτερη Ανάσταση στο Πετροκεφάλι Μεσαράς).

11

NΦΩΤΟΓρΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

«Όλα τα σπίτια θα μπορούσαν να διηγηθούν ιστορίες...» Δεν χρειάζονται λόγια. Ούτε ερμηνείες χρειάζονται. Άλλωστε τα σύμβολα είναι οι σιωπηλοί αλλά και λάλοι μάρτυρες των πολιτισμών. Μια καρδιά ανάμεσα σε δυο πόρτες στην πρόσοψη παλιού σπιτιού σε κεφαλοχώρι του Αποκόρωνα. Έτσι απλά. Μα κι έτσι ωραία! Με είδαν δυο Γαλλίδες τουρίστριες πριν από λίγα χρόνια να σημαδεύω την ανάγλυφη καρδιά με τον φακό μου, τη φωτογράφισαν κι εκείνες. Και μετά ρωτούσαν αν έχει συμβεί κάτι σπουδαίο σε τούτο το σπίτι, κάποιος θρυλικός έρωτας, ας πούμε. Δεν ήξερα τι ν’ απαντήσω. Να τους χαλάσω την εικόνα που υπέθεσα ότι θα είχαν κιόλας πλάσει με τη φαντασία τους; Θα περίμεναν ίσως ν’ ακούσουν μιαν ιστορία σαν εκείνη που πλάθεται κι αναπλάθεται κάθε μέρα σε κάποιο μπαλκόνι της Ιταλίας, εκεί που τάχατες είχαν εκτυλιχθεί σκηνές βγαλμένες από τον μύθο του ρωμαίου και της Ιουλιέτας. Χαμογέλασα. «Όλα τα σπίτια θα μπορούσαν να διηγηθούν ιστορίες μεγάλων ερώτων» απάντησα κι άφησα τη φαντασία τους να καλπάζει. Φεύγοντας γύρισα και κοίταξα πίσω μου. Η μια κοπέλα συνέχιζε να φωτογραφίζει την πρόσοψη του σπιτιού, η άλλη πόζαρε έτσι που να φαίνεται η ανάγλυφη καρδιά σε δεύτερο πλάνο, μακρινό. Παρατηρώντας ξανά τη φωτογραφία προσπαθώ να σκεφτώ τι ιστορίες θα διηγούνται τώρα οι δυο Γαλλίδες.

12

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2022

Τέτοιες εικόνες γαληνεύουν το μάτι, όπως γαληνεύουν και την ψυχή του ανθρώπου,

λυκαυγές και λυκόφως.

>

Στο σύνορο της μέρας Όσο βαρύς κι αν ήταν ο φετινός χειμώνας, η άνοιξη πρόβαλε πάλι με όλα τα πλουμίδια της. Ανοιξιάτικο απόγευμα με φόντο τον Ψηλορείτη και τις επάλληλες κορυφές του. Αποχρώσεις που έρχονται από τα χρόνια του μύθου, σύννεφα αραιά, τουλούπες υπόλευκες σε γαλάζιο φόντο. Και κάπου εκεί, σε μιαν άκρη, ένα δεντράκι που ψηλώνει για να μεθύσει με φως. Τέτοιες εικόνες γαληνεύουν το μάτι, όπως γαληνεύουν και την ψυχή του ανθρώπου, λυκαυγές και λυκόφως.

Δεν έψαξα να μάθω πώς ονομάζουν οι ειδικοί τούτες τις μικρές τουλούπες. Μου αρκούσε που βρισκόμουν στο σύνορο μιας ανοιξιάτικης μέρας κι αγνάντευα τα μάκρη του κόσμου, μου αρκούσε που θυμόμουν την αέρινη θεά του Ομήρου - εκείνη ανοίγει κάθε πρωί κι εκείνη κλείνει κάθε δείλι την αυλαία του κόσμου. Κι αν σας φαίνονται γνώριμες τούτες οι εικόνες, μην απορείτε. Είναι που συνηθίσατε την ομορφιά του τοπίου ή που δεν θυμηθήκατε να καλωσορίσετε την άνοιξη.

13

NΦΩΤΟΓρΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

> Οι μορφές και οι τόποι Λένε πως μοιάζουν οι μορφές με τους τόπους. Κι εδώ, στο νησί των αντιθέσεων, τα πράματα φαίνονται πιο καθαρά. Κοιτάζεις τις μορφές και θυμάσαι τον τόπο. Βουνά σμιλεμένα από τη βροχή και τον άνεμο, πρόσωπα σμιλεμένα από τον χρόνο. Τραχύ το τοπίο της Μαδάρας, βράχια ριγμένα στ’ ανάπλαγα, κορφές απάτητες, ξεραΐλα φρυγμένη στον ήλιο του καλοκαιριού. Και σπήλαια, και φαράγγια - ρυτίδες βαθιές. Τραχύ το τοπίο, μα κρύβει μιαν αναπάντεχη γαλήνη λες και μέσα από τις αντιθέσεις αναδύεται η αρμονία. Ναι, μοιάζουν οι μορφές με τους τόπους. Επιβλητικές, δωρικές, λιγομίλητες. Μα τη ζέση της καρδιάς τους τη νιώθεις. Δεν μιλώ για φολκλόρ. Ούτε για εκείνους που βλέπουν το παρελθόν σαν παράσταση. Το αυθεντικό μας μαγεύει και σταματάμε με σέβας μπροστά του. Όλο και λιγοστεύουν εκείνοι που ταυτίστηκαν με τους τόπους τους. Με τα βουνά, με τους κάμπους, με τις ριπές των ανέμων των θαλασσινών. Κι όταν τους βλέπεις θαρρείς πως ξεπηδούν από τις σελίδες της ιστορίας κι από τις διηγήσεις που άκουσες κάποτε. Φωτογραφία από την Ανώπολη των Σφακίων.

14

Εικόνες τόσο συνηθισμένες κάποτε, μα και τόσο μακρινές πια... Λογαριάζω τα χρόνια και είναι σαν να έχουν περάσει αιώνες.

Άλλες εποχές, άλλες συνήθειες, άλλοι κόσμοι.

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2022

Εικόνες από το κοντινό (;) παρελθόν Φωτογραφία βγαλμένη από το σεντούκι των αναμνήσεων. Δεκαετία 1980, τον τόπο δεν τον θυμάμαι (κι είναι κρίμα που δεν τον είχα σημειώσει - εποχή των φιλμ και των διαφανειών γαρ). Τοπίο ορεινό, πάντως. Με ελιές και μπόλικες πέτρες. Ένας ξωμάχος, δυο γαϊδουράκια, δυο πρόβατα δεμένα στα «σκαρβέλια» του σωμαριού για να μην... εξοκείλουν από την πορεία. Τα ξύλα για το τζάκι φορτωμένα στη μια πλευρά, τα λιόκλαδα για το τάισμα των οικόσιτων φορτωμένα στην άλλη. Πεζός ο αφέντης με το βουργιάλι να κρέμεται στο άδειο σωμάρι. Οι μακριές σκιές φανερώνουν ότι η συνάντηση με τον φωτογραφικό φακό είχε γίνει κάποιο απόγευμα στα τέλη του χειμώνα, μάλλον λίγο μετά το λιομάζωμα. Εικόνες τόσο συνηθισμένες κάποτε, μα και τόσο μακρινές πια... Λογαριάζω τα χρόνια και είναι σαν να έχουν περάσει αιώνες. Άλλες εποχές, άλλες συνήθειες, άλλοι κόσμοι. Πάντα μας συγκινούν οι εικόνες από το παρελθόν. Ιδιαίτερα εκείνες που έρχονται από μιαν άλλη Κρήτη κι από μια κοινωνία που πάλεψε πολύ να δαμάσει τη γης, που έσκαψε κι έφτιαξε πεζούλες, που μάζεψε πέτρες κι έχτισε ξερολιθιές, που φύτεψε αμπέλια κι ελιές.

15

NΦΩΤΟΓρΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Από κτίσεως κόσμου αλάνθαστοι κήρυκες της άνοιξης μαντατοφόροι ευειδείς του αέναου κι ασίγαστου κύκλου. Και της δικής μας ελπίδας...

Εκρήξεις του λευκού, περιδέραια φωτός στον άχραντο μανδύα της άνοιξης. Κομμάτια από στιγμές Παραδείσου που περίσσεψαν τον καιρό της Δημιουργίας και τα κατέβασε ο Πλάστης στη γη. Πού να βρεις λέξεις να περιγράψεις το θαύμα; Στέκεσαι μονάχα με δέος μπροστά του και υποκλίνεσαι... Όπου κι αν πας, σ’ όποια γωνιά του κόσμου κι αν βρεθείς, όλο και κάποιο λουλούδι θα δεις ν’ απλώνει τα στημόνια του στο φως. Μήνυμα θεϊκό φερμένο από τα μάκρη του χρόνου, ομορφιά κι ευλογία, χαμόγελο και σινιάλο μαζί. Κάθε άνθος κι ένας ύμνος, ψελλίζω, κάθε άνθος που βρίσκεται ξάφνου μπροστά σας. Όποιο κι αν είναι, όπου κι αν είναι. Αφουγκραστείτε το, μυρίστε το, μιλήστε του. Μιλήστε με το λευκό λουλούδι της αγριαπιδιάς, με το κρινάκι της άμμου, με την άγρια ορχιδέα, με τον ασπάλαθο, με το ξωτικό αδένιο της ερήμου - το ρόδο της μοναξιάς -, με το χιονολούλουδο του Βορρά. Και μην ξεχάσετε: Χαρίστε του ένα χαμόγελο. Κι ένα χάδι. Έτσι, σαν «ευχαριστώ» για την ομορφιά που αξιώθηκαν να δούνε τα μάτια σας!

16

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2022

17

Στηρίζουμε τους τοπικούς παραγωγούς και διασφαλίζουμε την ποιότητα των προϊόντων μας! Πριν λίγες ημέρες επισκεφθήκαμε τη Μονάδα Παραγωγής Γαλακτοκομικών - Τυροκομικών Προϊόντων της εταιρείας "Φάρμα Σελλιά", περιηγηθήκαμε τους χώρους της και ενημερωθήκαμε αναλυτικά για την παραγωγή γιαουρτιών και κρεμών. Η Στέλλα Χναράκη, από το τμήμα Ποιότητας της εταιρείας μας, και ο εξωτερικός μας συνεργάτης για τη διασφάλιση ποιότητας Γιάννης Τσιριγωτάκης είχαν την ευκαιρία να συζητήσουν με τον προμηθευτή μας και να μάθουν περισσότερα για τα προϊόντα του. Είμαστε δίπλα στους τοπικούς παραγωγούς και διασφαλίζουμε μαζί την ποιότητα των προϊόντων μας!

>

Η Χαλκιαδάκης Α.Ε. συμμετέχει στην καινοτόμο πρωτοβουλία για τον κλάδο της Αγροδιατροφής MACC 38 εταιρείες, ιδρύματα και φορείς ενώνουν τις δυνάμεις τους στην Κρήτη

>

Μια πολύ σημαντική πρωτοβουλία βρίσκεται σε εξέλιξη στην Κρήτη, και μάλιστα με στόχο διττό: αφενός να ενισχυθεί η ανταγωνιστικότητα στον τομέα της αγροδιατροφής με σύγχρονα επιχειρηματικά σχέδια και αφετέρου να αξιοποιηθούν στην πράξη τα καινοτόμα ερευνητικά προϊόντα με τη διάχυση της γνώσης από τα επιστημονικά εργαστήρια στην αγορά και συνακόλουθα την κοινωνία. Συμπράττουν κορυφαίοι επιστήμονες και ερευνητές με μεγάλες επιχειρήσεις και εταιρικά σχήματα προκειμένου να δοθεί η αναγκαία ώθηση που χρειάζεται ο πολλά υποσχόμενος τομέας της αγροδιατροφής. Η πρωτοβουλία ανήκει στο «Μεσογειακό Κέντρο Ικανοτήτων

Αγροδιατροφής – Ιδιωτική Κεφαλαιουχική Εταιρεία, MACC», έναν καινοτόμο οργανισμό στο εταιρικό σχήμα του οποίου μετέχουν 38 εταιρείες, ιδρύματα και φορείς της Κρήτης, ανάμεσά τους και τα Super Markets Χαλκιαδάκης. Η πρώτη τακτική συνέλευση των εταίρων έγινε την Παρασκευή, 25 Φεβρουαρίου, στις εγκαταστάσεις των Τεχνικών Σχολών του Επιμελητηρίου Ηρακλείου. Την εταιρεία μας εκπροσώπησε η διευθύνουσα σύμβουλος Χριστίνα Χαλκιαδάκη, επιβεβαιώνοντας τη στήριξη της εταιρείας στην τοπική οικονομία της Κρήτης

και ιδιαίτερα στον αγροδιατροφικό τομέα, καθώς και στην καινοτομία και την επιχειρηματικότητα. Κατά τη διάρκεια της συνάντησης επανέλαβε τη δέσμευση της εταιρείας για στήριξη στην πράξη αξιόλογων επιχειρηματικών σχεδίων που θα βασίζονται σε γνώση και καινοτομία των ερευνητικών εργαστηρίων, τεχνολογικών φορέων και της ακαδημαϊκής κοινότητας. Δείτε εδώ περισσότερες πληροφορίες για τους σκοπούς του MACC.

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2022

19

Το τελικό παραγόμενο προϊόν διεργασίας ξήρανσης, που μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως συστατικό σιτηρεσίων (α). Κάτω:Πρώτες ύλες (β).

(α)

Χαλκιαδάκης ΑΕ – Ελληνικό Μεσογειακό Πανεπιστήμιο:

Σύγχρονες προκλήσεις – καινοτόμες λύσεις Συνεργασία του εργαστηρίου Αξιοποίησης Φυσικών Πόρων & Γεωργικής Μηχανικής (ΑΦΥΠΟΓΕΜ) του ΕΛΜΕΠΑ με τα Super Markets Χαλκιαδάκης για την Ανάπτυξη και Λειτουργία Συστήματος Παραγωγής και Διάθεσης Συστατικών Ζωοτροφών.

(β)

Η πρόκληση

Λειτουργία – Στόχος

Η νέα συνεργασία έρχεται προκειμένου να απαντηθούν κρίσιμα ερωτήματα της εποχής που σχετίζονται από τη μια με την έλλειψη πρώτων υλών ζωοτροφών λόγω της παγκόσμιας ενεργειακής και πολιτικής κρίσης (βλέπε εισβολή Ρωσίας στην Ουκρανία) και από την άλλη με την επιτακτική ανάγκη ορθολογικής διαχείρισης και με παραγωγικό τρόπο των υπολειμμάτων των υπεραγορών, στο πλαίσιο της κυκλικής οικονομίας.

Σε ότι αφορά στις εισερχόμενες πρώτες ύλες, αυτές θα είναι κυρίως φυτικά υπολείμματα (φρούτα και λαχανικά του μανάβικου), άλευρα, ρύζι ή μακαρόνια. Ουσιαστικός στόχος είναι η αξιοποίηση υλικών που μέχρι τώρα αποτελούσαν «απόβλητα» για την εταιρεία, για την παραγωγή προϊόντων αυξημένης προστιθέμενης αξίας. Σε μια προσπάθεια εύρεσης άμεσης λύσης στο πιθανά επερχόμενο επισιτιστικό πρόβλημα, η εταιρεία ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣ ΑΕ, σε συνεργασία με το ΕΛΜΕΠΑ, προσπαθούν από κοινού να βρουν τρόπους παραγωγής συστατικών με υψηλή θρεπτική αξία που θα μπορούν με ασφάλεια να αποτελέσουν συστατικό σιτηρεσίων όχι μόνο για ζώα συντροφιάς αλλά και για μονογαστρικά παραγωγικά ζώα, με το μικρότερο δυνατό κόστος παραγωγής.

Η προτεινόμενη λύση Η μετατροπή ενός Μηχανικού Κομποστοποιητή (χωρητικότητας 12 m3) που βρίσκεται στις εγκαταστάσεις του ΕΛΜΕΠΑ σε μονάδα μίξης και ξήρανσης υπολειμμάτων για την παραγωγή συστατικών Ζωοτροφών.

>

(α)

(β)

(γ) Αντιστάσεις σιλικόνης (β). Εξωτερική εικόνα δεξαμενής όπου θα τοποθετηθούν οι αντιστάσεις σιλικόνης (γ).

Μηχανικός Κομποστοποιητής. Απεικόνιση εσωτερικής άποψης, ανοξείδωτοι άξονες (α).

Το σύστημα ξήρανσης θα εξασφαλίσει τη συνεχή λειτουργία των συστημάτων ανάδευσης ώστε το υλικό να έρχεται συνεχώς σε επαφή με τα θερμά στοιχεία της δεξαμενής (εξωτερική επένδυση δεξαμενής με αντιστάσεις σιλικόνης) και του υπερκείμενου αέρα που θερμαίνεται από τον ήλιο (μονάδα τύπου θερμοκηπίου).

Συνεργασίες μεταξύ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣ ΑΕ και ΕΛΜΕΠΑ

Η σχέση συνεργασίας της ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣ ΑΕ με το ΕΛΜΕΠΑ έχει επισφραγιστεί τα τελευταία χρόνια μέσα από πολλές δράσεις στο ευρύτερο πλαίσιο έργων που πραγματοποιούνται από το Ελληνικό Μεσογειακό Παν/μιο, πάνω σε θέματα διαχείρισης αποβλήτων, με επιστημονικό υπεύθυνο τον Καθηγητή & Αντιπρύτανη Οικονομικών, Προγραμματισμού & Ανάπτυξης κ. Θ. Μανιό. Περισσότερα από τρία (3) συμφωνητικά συνεργασίας έχουν υπογραφεί μεταξύ των δυο μερών την τελευταία πενταετία, στο πλαίσιο των ακόλουθων έργων: 1. «Καινοτόμες Διεργασίες Χαμηλού Κόστους για την Παραγωγή Ζωοτροφών ή Εδαφοβελτιωτικών από Τυρόγαλο και Φυτικά Υπολείμματα Υπεραγορών 2. «Τροφή από Τρόφιμα: Μια Καινοτόμος Διεργασία για τη Μετατροπή των Υπολειμμάτων Τροφίμων Ξενοδοχειακών Μονάδων σε Ζωοτροφές 3. «Ολοκληρωμένο Σύστημα Διαχείρισης Φυτικών Υπολειμμάτων και Υποπροϊόντων των Καταστημάτων της Χαλκιαδάκης ΑΕ». Υλοποίηση μελέτης με την υποστήριξη του ΕΛΜΕΠΑ. Δρ Θρασύβουλος Μανιός Καθηγητής & Αντιπρύτανης ΕΛΜΕΠΑ

21

Το σήμαντρο του Νώε και τα σημαντήρια της Κρήτης ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓρΑΦΙΕΣ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Είναι ν’ αναρωτιέσαι πόση ιστορία κουβαλά τούτο το απλό, ταπεινό στενόμακρο ξύλο! Άγνωστο πότε και ποιος το επινόησε, άγνωστο και το ποιος έδωσε τη μορφή και το σχήμα, ποιος το φόρτισε με τόσα συμβολικά συμφραζόμενα. Τους μακρινούς προγόνους του δεν τους γνωρίσαμε. Οργανική ύλη είναι το ξύλο και υπόκειται στον αδυσώπητο νόμο της φθοράς. Κανείς δεν μπορεί όμως να αμφισβητήσει τη χρήση παρομοίων αντικειμένων, ή και σκέτων κομματιών ξερού ξύλου, για την παραγωγή ήχου. Παράδειγμα, τα κρόταλα των αρχαίων Ελλήνων, τα μουσικά όργανα που κρατούσαν τον ρυθμό στις μεγάλες γιορτές, ιδιαίτερα στη λατρεία της Κυβέλης και του Διονύσου. Λέγεται ότι τα πρώτα χριστιανικά σήμαντρα ακούστηκαν στα χρόνια των διωγμών. Ήταν ένας μυστικός κώδικας επικοινωνίας, γνωστός μονάχα σε όσους είχαν ασπαστεί την καινούργια θρησκεία. Λέγεται, ακόμη, ότι ήταν γνωστά στις πρωτοχριστιανικές μοναστικές κοινότητες, και πιο πολύ στους ασκητές και στους ερημίτες. Ο ήχος του σήμαντρου έφτανε πολύ μακριά, στις σπηλιές, στις σκήτες, στις καλύβες και στις «οπές της γης». Τον άκουγαν οι αρχαίοι αναχωρητές και συνάζονταν στους ιερούς χώρους.

Το κάλεσμα των ασκητών ΑΚΟΥΩ ΤΟΝ ΗΧΟ ΤΟΥ ΣΗΜΑΝΤΡΟΥ και η φαντασία μου ταξιδεύει. Κανένα στοιχείο δεν μαρτυρεί τη χρήση του στα παλαιότερα ασκηταριά της Κρήτης, μόνο κάποιες παλιές παραδόσεις μιλούσαν για αυτοσχέδια τάλαντα φτιαγμένα με ξύλα χιλιόχρονων δέντρων. Τα είχαν στα μικρομονάστηρα και στα ερημοκλήσια κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Κι όταν κάποτε ρώτησα έναν από τους τελευταίους αναχωρητές (μόναζε στα Αστερούσια από τα μέσα της δεκαετίας του 1920 μέχρι το 1980 περίπου) γιατί χτυπούσε το πρόχειρο «τάλαντον» (άλλη ονομασία του σήμαντρου) αφού έμενε μόνος του σ’ εκείνη την ερημιά και κανένας άλλος εκτός από εκείνον δεν θα το άκουγε, απάντησε με τούτα τα λόγια: «Ο ήχος του μου κρατούσε συντροφιά. Αλλά εγώ ήμουν σίγουρος

22

ότι και κάποιος άλλος θα το άκουγε, κάποιος που τα δικά μου ανθρώπινα μάτια δεν θα μπορούσαν να δουν». ΑΚΟΥΩ ΤΟΝ ΗΧΟ ΤΟΥ ΣΗΜΑΝΤΡΟΥ και ταξιδεύω στον σεπτό τόπο του Νότου, εκεί όπου παραμένουν άσβεστα τα ίχνη της ανθρώπινης παρουσίας, σε σπηλιές και φαράγγια. Το Αγιοφάραγγο σκέφτομαι πρώτα και φαντάζομαι τον ήχο κάποιου αυτοσχέδιου σημαντηριού να αντηχεί στο τοπίο της μνήμης, να ακούγεται από τις κοντινές κορφές, να μπαίνει στις βραχοσκεπές, να φτάνει στη θάλασσα, ν’ ανυψώνεται στους αιθέρες. Δεν ξέρω αν υπήρχαν από την εποχή των διωγμών αναχωρητές στα νότια παράλια της Κρήτης, υπήρχαν όμως αργότερα, όταν η παπική Εκκλησία δυνάστευε τους ορθοδόξους, την εποχή της Βενετιάς. Τότε ήκμασε ο αναχωρητισμός στην Ερημούπολη της νότιας Κρήτης.

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2022

Το σήμαντρο του Εσπερινού στην Ιερά Μονή Χρυσοπηγής Χανίων.

23

ΤΟ ΣΗΜΑΝΤρΟ

Ακούω τον ήχο του σήμαντρου και ταξιδεύω στον σεπτό τόπο του Νότου, εκεί όπου παραμένουν άσβεστα τα ίχνη της ανθρώπινης παρουσίας, σε σπηλιές και φαράγγια. Το Αγιοφάραγγο σκέφτομαι πρώτα και φαντάζομαι τον ήχο κάποιου αυτοσχέδιου σημαντηριού να αντηχεί στο τοπίο της μνήμης...

> Στη γαλήνια ερημιά του Αγιοφάραγγου.

24

ΥΠΕΡ

Ε, λοιπόν ναι, θα ήθελα κάποτε να ακούσω τον αντίλαλο του σήμαντρου σ’ εκείνο το φαράγγι και να επαναλάβω τα λόγια που δίνανε κάποτε ρυθμό στους Κρητικούς σημαντηράδες: Τον - Α-δά-μ, τον - Α-δά-μ, τον - Α-δά-μ, Α-δά-μ, Α-δά-μ (Τον Αδάμ, τον Αδάμ, τον Αδάμ, Αδάμ, Αδάμ). Όποιος τα ήξερε τούτα τα λόγια με τη σειρά τους δεν έχανε ποτέ τον ρυθμό!

Φράγκο λελέγκο... Στα χρόνια των Οθωμανών, ο ήχος του σήμαντρου έγινε ακόμη πιο γλυκύς. Θύμιζε παλαιότερες εποχές. Οι καινούργιοι κατακτητές απαγόρευαν τις καμπάνες. Σε πολλές περιοχές απαγόρευαν και τα σήμαντρα, ιδιαίτερα τα μεταλλικά, τα λεγόμενα και αγιοσίδερα. Για 190 χρόνια περίπου ήχος καμπάνας δεν ακούστηκε στο νησί εκτός από κάποιες ελάχιστες εξαιρέσεις, όταν κάποιοι προύχοντες μπορούσαν να δωροδοκήσουν τις τοπικές οθωμανικές εξουσίες. Και αρκεί να θυμηθεί κανείς το απλοϊκό νανούρισμα που τραγουδούσαν οι μανάδες στα παιδιά τους για να καταλάβει πόσο ακριβά είχε κοστίσει στους απλούς ανθρώπους η στέρηση της φωνής της καμπάνας:

Φράγκο λελέγκο παίξε την καμπάνα να κατεβούν οι Φράγκοι να φάνε μακαρούνια με τα χρυσά κουτάλια με τα χρυσά πιρούνια... Νανούρισμα, παιδικό τραγουδάκι, αλλά και κέντρισμα μνήμης. Δεν επιζητούσαν την επάνοδο των Φράγκων· τα όσα θύμιζε, τα όσα εξέφραζε και τα όσα συμβόλιζε η φωνή της καμπάνας επιζητούσαν. Στη συνείδησή τους ο μεταλλικός ήχος των εκκλησιαστικών κωδώνων ηχούσε σαν άγγελμα ελευθερίας και λύτρωση! Και μάλλον είχαν δίκιο. Καμπάνες ήχησαν πάλι μετά την υπογραφή του χάτι χουμαγιούν, του σουλτανικού μεταρρυθμιστικού διατάγματος, το 1858, που έδινε κάποιες θρησκευτικές ελευθερίες στα μιλλέτια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Ο σημαντηράς του Μεγάλου Σαββάτου Από τα χρόνια της σκλαβιάς έμεινε η συνήθεια ν’ ακούγεται κάθε χρόνο, τη νύχτα του Μεγάλου Σαββάτου, το σήμαντρο στα χωριά μας. Κάποιος επίτροπος της τοπικής ενορίας το φορτωνόταν και έπαιρνε τους δρόμους. Ήταν ο προάγγελος της Ανάστασης. Από τα παιδικά μου χρόνια θυμάμαι την ωραία διήγηση των παλαιότερων: Μέχρι το 1930 ζούσε στο χωριό ένας μικροκαμωμένος

ΑΝΟΙΞΗ 2022

άνθρωπος με βράκες που του φτάνανε μέχρι τους αστραγάλους. Ήταν ο σημαντηράς μας, έκανε και τον επίτροπο της εκκλησίας κι άναφτε τα καντήλια. Καλογεράκι τον λέγαμε, αλλά δεν ξέρω γιατί. Μια ώρα πριν τα μεσάνυχτα του Μεγάλου Σαββάτου άρχιζε να χτυπά το σημαντήρι μ’ έναν ξύλινο κόπανο. Σταματούσε σε όλες τις πόρτες και φώναζε "Σηκωθείτε, νοικοκυροί, ν’ αναστήσομε τον Χριστό". Δεν σταματούσε αν δεν ξυπνούσε και τον τελευταίο. Στα μοναστήρια της Ορθοδοξίας το σήμαντρο συνεχίζει να γράφει ιστορία και να ζωντανεύει αρχαίους ήχους και αρχαία συνθήματα. Τέτοιες μέρες, Μεγάλη Σαρακοστή και Μεγαλοβδόμαδο, η μουσική του γίνεται νοσταλγική, καθώς συνάδει με το συναίσθημα. Όπως εδώ, στο μοναστήρι της Χρυσοπηγής. Απόγευμα, ο ήλιος γερτός, μια νεραντζιά έχει αρχίσει ν’ ανθίζει, μοσχοβολιές από λουλούδια και βότανα διαπερνούν τις αισθήσεις και φτάνουν στης ψυχής το μεδούλι. Μετρώ τα χτυπήματα, κρατώ τον ρυθμό... Τον - Α-δά-μ, τον - Α-δά-μ...

Το σημαντήρι του Νώε Λέγανε οι παλιοί καλόγεροι ότι το σήμαντρο είναι δώρο ζωής. Το είχε προσφέρει ο Θεός στον Νώε:

Πλησίαζαν οι μέρες του μεγάλου κατακλυσμού και ο Νώε είχε ετοιμάσει την κιβωτό. Είχε γεμίσει τ’ αμπάρια με παξιμάδι, σπόρους, άχερα και ό,τι άλλο μπορούσε, ζώα όμως δεν είχε καταφέρει να μαζέψει εκτός από δυο γαϊδουράκια, δυο αγελάδες και δυο αρνιά. Πήγε τότε απελπισμένος ο Νώε και βρήκε τον Θεό.

- Ήμαρτον, Θεέ μου, του είπε, καλό και άγιο το θέλημά σου, αλλά εγώ δεν μπορώ να το κάμω. Αδύναμος είμαι, Κύριε, μικρός, και ο κόσμος που έπλασες μεγάλος. Δούλεψα σκληρά, πελέκησα τα πιο γερά ξύλα κι έφτιαξα την κιβωτό, όπως ακριβώς μου παράγγειλες. Και τώρα είναι όλα έτοιμα, μόνο τα ζώα λείπουν. Πες μου, Κύριε, εσύ που τα πάντα κινείς και τα πάντα εξουσιάζεις, πώς να μαζέψω τις τίγρεις και τα λιοντάρια, τις οχιές, τους σκορπιούς, τους ελέφαντες; Ακόμη και τ’ αγριοκάτσικα δυσκολεύομαι. Τρέχω να τα πιάσω, αλλά εκείνα τρέχουν πιο γρήγορα από μένα και φεύγουν. Απάλλαξέ με, Κύριε, από τούτο το βάρος. Βρες έναν άλλον, πιο δίκαιο, να μιλά στα θηρία κι εκείνα να υπακούνε. Ή κάποιον πιο δυνατό, που να μπορεί να τα κουμαντάρει. Χαμογέλασε τότες ο Θεός, έπιασε ένα κομμάτι ξύλο κι έκαμε το πρώτο σημαντήρι του κόσμου. Το έδωσε στον Νώε και είπε: - Αυτό θα σε βοηθήσει. Του έδωσε κι ένα ξύλινο σφυρί. Δεν κατάλαβε ο Νώε. Νόμιζε πως ήταν ραβδί και μ’ 25

ΤΟ ΣΗΜΑΝΤρΟ

"Ο Νώε τους ιδίους συγγενείς και τα ζώα εις την Κιβωτὸν εισάγων". Από τον πλούτο της Κρητικής Αγιογραφικής Σχολής... Έργο Θ. Πουλάκη, 17ος αιώνας. (Από το ψηφιοποιημένο Αρχείο του Ελληνικού Ινστιτούτου της Βενετίας).

αυτό θα ξελαλούσε τα ζώα. Ο Θεός όμως δεν τον άφησε αβοήθητο. Χτύπησε πρώτος το σήμαντρο και τότε φάνηκε στην άκρα του δρόμου ένα μεγάλο λιοντάρι ήρεμο σαν αρνάκι. Χτύπησε κι ο Νώε το σήμαντρο. Με το πρώτο του

> Πλησίαζαν οι μέρες του μεγάλου κατακλυσμού και ο Νώε είχε ετοιμάσει την κιβωτό. Είχε γεμίσει τ’ αμπάρια με παξιμάδι, σπόρους, άχερα και ό,τι άλλο μπορούσε, ζώα όμως δεν είχε καταφέρει να μαζέψει εκτός από δυο γαϊδουράκια, δυο αγελάδες και δυο αρνιά. Πήγε τότε απελπισμένος ο Νώε και βρήκε τον Θεό.

26

χτύπημα βγήκε ένας όφις μεγάλος από τη φωλιά του, με το δεύτερο πέταξε ένας αετός κι ήρθε δίπλα του. Όσο χτυπούσε το σήμαντρο ξετρύπωναν από τις φωλιές τους τ’ αγρίμια και πήγαιναν το ένα πίσω από το άλλο. Τότε μπήκε ο Νώε μπροστά, άνοιξε την πόρτα της κιβωτού κι όλα τα έχνη του κόσμου κλουθούσαν... Να γιατί παίζουν οι καλογέροι τα σήμαντρα. Ο ήχος τους μερώνει τις ψυχές κι όσοι τα ακούνε πηγαίνουν στην άλλη κιβωτό, τη μεγάλη, την εκκλησία. Ένας παλιός ασκητής μου διηγήθηκε κάποτε την ωραία παράδοση. Έχουν περάσει πολλά χρόνια από τότε, δεκαετίες ολόκληρες, αλλά κάθε που ακούω σήμαντρο τη θυμάμαι. Κι είναι τόσο ζωντανή η θύμησή της που θαρρώ πως την ακούω για πρώτη φορά...

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2022

27

O ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ

«Εταξιδεύαμε μαζί στο πλοίον...» Δυο Έλληνες μετανάστες! Έφτασαν μαζί στην Αμερική. Κι αμέσως πόζαραν στον φακό κάποιου υπαίθριου φωτογράφου. Αναμνηστική φωτογραφία που λειτουργεί και σαν ιδιότυπη «επικύρωση» μιας καινούργιας φιλίας. Το χέρι του ενός είναι κρυμμένο στην πλάτη. Το γιατί θα το μάθομε όταν διαβάσομε το γράμμα του μετανάστη. Είναι φορές που μια φωτογραφία συνοψίζει ιστορίες πολλών ανθρώπων. Και αγωνίες, και συναισθήματα!

Ταξίδι στην Αμερική πριν από έναν αιώνα, ίσως και περισσότερο. Η μετανάστευση στις μεγάλες της δόξες. Αδειάζουν τα χωριά της Ελλάδας. Το ταξίδι μακρύ και δύσκολο. Άνθρωποι από διαφορετικές χώρες στοιβάζονται στα καταστρώματα της τρίτης θέσης, της λεγόμενης steerage. Η ταλαιπωρία μεγάλη. Αχυρένια στρώματα, φαγητό υποβαθμισμένο (τις περισσότερες φορές μακαρονόσουπα - λίγα τα μακαρόνια, μπόλικο το νερό). Έλληνες, Ιταλοί, Σέρβοι, Τούρκοι, ρουμάνοι, κάθε καρυδιάς καρύδι, στοιβαγμένοι ο ένας δίπλα στον άλλον. Κάποιοι γνωρίζονται και γίνονται φίλοι. Τους ενώνει το ταξίδι. Και το όνειρο μιας καλύτερης ζωής. Ο άνθρωπος της φωτογραφίας (δεξιά, με το παχύ μουστάκι) είχε ξεκινήσει από κάποιο χωριό της Ελλάδας. Στο πλοίο γνωρίστηκε μ’ έναν άλλο ρωμιό και γίνανε φίλοι. Φτάνοντας στη Νέα Υόρκη βρήκαν έναν φωτογράφο και πόζαραν μαζί. Σαν φίλοι, ακουμπώντας ο ένας στον ώμο του άλλου. Πιθανότατα δεν θα πήγαν σε στούντιο, μάλλον υπαίθριος ήταν ο φωτογράφος που «πιστοποίησε» με την εικόνα μια φιλία που μόλις είχε αρχίσει. Εκείνος διάλεξε το φόντο: μια ζωγραφιά που απεικόνιζε κάποιο ουδέτερο τοπίο, μάλλον μια γέφυρα. Η πόζα φαίνεται κάπως πιο ελεύθερη από τις τυπικές των αναμνηστικών φωτογραφιών. Ο ένας καθιστός, ο άλλος ακουμπισμένος στο πλάι κάποιου καθίσματος, αλλά με το χέρι στον ώμο του φίλου του. Μια πρόχειρη φωτογραφία απ’ αυτές που καλύπτουν ανάγκες της στιγμής, αλλά όχι κακή. Ο φωτογράφος έχει εστιάσει στο πρόσωπο του ενός και έχει επιλέξει ανοιχτό διάφραγμα στον φακό του,

28

δηλαδή μικρό βάθος πεδίου, έτσι που να δημιουργεί μια θολότητα μπροστά και πίσω από το σημείο εστίασης. Γι’ αυτό τα χέρια του καθισμένου είναι φλουταρισμένα. Πρώτο μέλημα του ανθρώπου με το παχύ μουστάκι ήταν η φαμίλια του. Αμέσως μετά την πόζα φρόντισε να στείλει τη φωτογραφία στο σπίτι του, στην Ελλάδα, να τη δουν οι δικοί του. Η γυναίκα, οι γονείς, τα παιδιά. Για το ψωμί εκείνης της φαμίλιας, άλλωστε, είχε ξενιτευτεί. Και μια φωτογραφία λειτουργούσε σαν μαρτυρία. Έβλεπες τον άνθρωπό σου και ήξερες πως ήταν καλά. Η παλιά κιτρινισμένη από τον χρόνο φωτογραφία έπεσε στα χέρια μου πριν από χρόνια. Και την κράτησα ως μαρτυρία ζωής. Τεκμήριο, δηλαδή, από τα πιο ταπεινά, όχι όμως και τα πιο ασήμαντα. Μιλούν οι φωτογραφίες, αφηγούνται ιστορίες και σαν μικρές χρονομηχανές οδηγούν σε άλλες εποχές. Περίπλοκη και πολύπλοκη η ιστορία των μεταναστεύσεων... Και το κάλεσμα της Αμερικής ήταν ηχηρό εκείνα τα χρόνια. Τα ονόματα των ανθρώπων που πόζαραν κάποια χειμωνιάτικη μέρα στη Νέα Υόρκη δεν είναι γνωστά. Ούτε η χρονολογία. Κι όμως η εικόνα διατηρεί τη μαγεία της και δημιουργεί ερωτήματα: Γιατί, άραγε, το δεξί χέρι του ενός είναι κρυμμένο; Γιατί το έχει πίσω στην πλάτη του; Απάντηση δεν θα υπήρχε αν ο αποστολέας της φωτογραφίας δεν είχε φροντίσει να γράψει ένα σύντομο κείμενο στην πίσω πλευρά. Έτσι, σαν επεξήγηση. Απ’ αυτό μαθαίνομε ότι είχαν γνωριστεί στο πλοίο και ότι ο καινούργιος του φίλος ήταν κουλός και ότι ήταν Μεσσήνιος!

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2022

29

ΙΣΤΟρΙΕΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ

ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΣΤΗΝ ΠΙΣΩ ΠΛΕΥΡΑ ΤΗΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑΣ (Διατηρείται η ορθογραφία του χειρογράφου)

O

Αυτός εταξιδέβαμε μαζί στο πλίον διά αμερικήν και τις ευγάλαμε στο Νέαν Υόρκην αλλά δεν είναι καλές φουτογραφίες διότι εμένα μέχι στο μέτοπον η μηχανή κείναι ψαραματια και εκινού στο πρόσοπο αλλά τη στέλνω διά τον Γιώργον όσο να βγάλο καλλές όταν θα πάγω στην Πολιτίαν θα σας στίλω καλλή είναι Μεσίνιος αλλά είναι ο δυ[στυχος] κουλός από το δεξί χέρι είναι καλλός φίλος μου [...] γλόσες κι εγγλέζικα. Σε φιλώ ο σύζιγος...

Έτσι γίνεται πάντα με την ιστορία, ακόμη και με τις μικρές ιστορίες των ανθρώπων. Λύνεις τον ένα γρίφο κι εμφανίζεται άλλος. Τι γύρευε, άραγε, ένας άνθρωπος κουλός στην Αμερική; Δουλειές γραφείου δεν περίσσευαν για τους μετανάστες από την Ευρώπη, μονάχα χειρονακτικές και, μάλιστα, ιδιαίτερα σκληρές. Να φτιάχνουν σιδηροδρομικές γραμμές, να κουβαλούν σίδερα, ακόμη και να πλένουν πιάτα σύμφωνα με την παγιωμένη εικόνα που έχομε σήμερα γι’ αυτούς τους ανθρώπους. Κι όμως, ο κουλός συνταξιδιώτης ήταν εξαιρετικά πολύτιμος για τον ολιγογράμματο μετανάστη επειδή, όπως γράφει, μιλούσε Εγγλέζικα. Να εκτελούσε χρέη διερμηνέα; Να είχε συγγενείς στην Αμερική; Άγνωστο! Τα ρούχα τους καινούργια. Μάλλον «μοντέρνα» και σύμφωνα με τους ενδυματολογικούς κώδικες του Νέου Κόσμου. Γραβάτες, καπέλα, φαρδείς γιακάδες... Διαβάζομε την πίσω πλευρά. Η φωτογραφία δεν φαίνεται να άρεσε στον μετανάστη και υποσχόταν να στείλει καλύτερη όταν έφτανε σε κάποια πόλη κι έβρισκε δουλειά. Την έστειλε, 30

όμως, και τούτη. Υποθέτομε ότι δεν θα περίσσευαν χρήματα για να ποζάρει μοναχός του. Κι επειδή δεν του άρεσε, προσπαθεί να δικαιολογήσει με κάπως αφελή τρόπο τις τεχνικές της ατέλειες. Εξηγεί ότι εκείνον τον «είχε» στο μέτωπο η μηχανή και γι’ αυτό είναι ψαρά τα μάτια του, ενώ τον φίλο του τον «είχε» στο πρόσωπο. Δεν γνωρίζω τι ήθελε να πει και τι μπορούσε να σημαίνει εκείνο το «είχε». Έτσι αντιλαμβανόταν όμως εκείνος μια τεχνική που του ήταν εντελώς άγνωστη. Όπως άγνωστη του ήταν και η λέξη φωτογραφία. «Φουτογραφία» τη λέει! Εδώ τελειώνει η ιστορία. Μια φωτογραφία μπορεί να γίνει απόσπασμα μιας ζωής. Διασώζει μια στιγμή από τη λήθη του χρόνου, μια μονάχα στιγμή. Αλλά κι αυτή η μια και μόνη στιγμή είναι πολύτιμη καθώς τη συνοδεύουν όνειρα, επιδιώξεις, συναισθήματα. Κι αν την μεταφέρομε εδώ, είναι γιατί μπορεί να συνοψίζει πολλές άλλες ιστορίες για ανθρώπους που ταξίδεψαν μαζί, που έφτασαν στη γη του ονείρου, που γνώρισαν καινούργιους κόσμους. Ν. Ψ.

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2022

31

ΛΑΟΓρΑΦΙΑ

Οι επτά... πεθαμένες καλόγριες και η Κυρά μας, η Σαρακοστή! Ήταν ένας απλοϊκός αλλά και ευρηματικός τρόπος μέτρησης του χρόνου αναμονής... Τέλειωνε η ευωχία της Αποκριάς και άρχιζε η μακρά περίοδος της νηστείας, η λεγόμενη Μεγάλη Σαρακοστή. Οι αναλφάβητοι (αλλά όχι αμόρφωτοι) άνθρωποι της υπαίθρου ένιωθαν βαθιά στις ψυχές τους το δέος του Θείου Πάθους, όπως ένιωθαν και την ανάγκη της λύτρωσης, της χαράς και της Ανάστασης. Αυτόν τον χρόνο μετρούσαν. Τις επτά βδομάδες που μεσολαβούσαν από την Αποκριά έως το Πάσχα. Κάποτε στη Σητεία συμβόλιζαν αυτές τις βδομάδες με... επτά καλόγριες από το Μεγάλο Μοναστήρι (Τοπλού). Κάθε Σάββατο ακουγόταν το άγγελμα: «Εμάθετέ το; Επόθανε μια καλογρά στο Μεγάλο Μοναστήρι». Καμιά σημασία δεν είχε το ότι το συγκεκριμένο μοναστήρι ήταν ανδρικό και δεν είχε καλόγριες. Ο ευρηματικός λαός είχε βρει τον τρόπο να συντηρεί τη μνήμη και να κεντρίζει την προσμονή. Τα ίδια και το επόμενο Σάββατο: «Εμάθετέ το; Επόθανε μια καλογρά στο Μεγάλο Μοναστήρι». Όποιος δεν καταλάβαινε νόμιζε πως είχε πέσει... επιδημία. Εφτά φανταστικές καλόγριες έπρεπε να πεθάνουν μέχρι να φτάσει η μεγάλη μέρα της Λαμπρής Αλλά μια και μιλάμε για καλόγριες, ας θυμηθούμε τι γινόταν σε μερικά γυναικεία μοναστήρια της Κρήτης: Την Αποκριά έπαιρναν εφτά μικρά μπουκαλάκια κι έβαζαν στο καθένα εφτά κουκιά. Κάθε πρωί έτρωγαν ένα. Όταν άδειαζε το πρώτο μπουκαλάκι γνώριζαν πως είχε περάσει η πρώτη βδομάδα. Το Μεγάλο Σάββατο έτρωγαν το τελευταίο κουκί. Η πιο γνωστή όμως πανελλήνια συνήθεια ήταν εκείνη της Κυρά Σαρακοστής. Έφτιαχναν με χαρτί ή με ζυμάρι μια γυναίκα με εφτά πόδια. Κάθε βδομάδα έκοβαν το ένα. Έτσι μετρούσαν τον χρόνο μέχρι το Πάσχα.

ΣΤΟ ΚΑΤΑΣΤΗΜΑ ΤΗΣ ΣΗΤΕΙΑΣ Μια γιγάντια Κυρά Σαρακοστή ήρθε φέτος στο κατάστημά ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ στη Σητεία και μας πρόσφερε χαρά και συγκίνηση. Χάρτινη, με εφτά ποδάρια και πολύχρωμη φορεσιά, πρωτοβουλία και έργο των δικών μας ανθρώπων, των εργαζόμενων στο κατάστημα. Είναι αυτή που βλέπουμε στη φωτογραφία. Έτσι γιατί σεβόμαστε την παράδοση του τόπου μας και προσπαθούμε να την κρατούμε ζωντανή. Μπράβο, παιδιά!

32

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2022

33

,

Πάσχα, το ελληνικόν Του Γιάννη Χαραλαμπίδη

Το ορθόδοξο, το ελληνικό για να είμαστε ακριβείς, Πάσχα κρύβει μέσα του μιαν αντίφαση. Είναι ταυτόχρονα η πιο εσωτερική και η πιο κοινωνική μας θρησκευτική εμπειρία. Μολονότι φαίνεται με μια πρώτη ματιά αρκετά οξύμωρο, οι ρίζες αυτού του φαινομένου βρίσκονται πολύ βαθιά και διατρέχουν όλο το σώμα της πολιτισμικής μας παράδοσης. Το Πάσχα, ή αλλιώς η Λαμπρή -πραγματικά η πιο λαμπρή γιορτή μας, στα λόγια, τους τύπους και την ουσία- είναι η κορωνίδα κάθε λατρευτικής εκδήλωσης της ανατολικής/ορθόδοξης χριστιανικής κοινότητας και παράδοσης. Σε αντίθεση με τη δυτική/λατινική εκκλησία, που προκρίνει και προβάλλει περισσότερο την εορτή της Γεννήσεως του Θεανθρώπου, η ελληνορθόδοξη παράδοση έχει σαν αποκορύφωμα το Θείο Πάθος και την Ανάσταση. Καθόλου τυχαίο, αλλά άρρηκτα συνδεδεμένο με την μυστηριακή και μυσταγωγική θρησκευτική εμπειρία του Ελληνισμού. Πρόκειται συνεπώς από τη μια μεριά για μια εσωτερική κορύφωση. Η πορεία προς το θείο μαρτύριο κλιμακώνεται δραματουργικά, οι συγκινήσεις διαδέχονται η μία την άλλη μέσα σε ένα διαλεκτικό μοτίβο. Αποθέωση και ταπείνωση, πίστη και προδοσία, εγκαρτέρηση και οργή, ελπίδα και μαρτύριο, θάνατος και ζωή. Το Θείον Πάθος προχωρά με την διαλεκτική της τραγωδίας και κορυφώνεται με την αγωνία επί του σταυρού και προ αυτού. Η Ανάσταση του Χριστού, που ως “φως εκ φωτός” διαλύει κάθε σκότος του Άδη και κατανικά άμεσα και αδιαπραγμάτευτα κάθε ισχύ του θανάτου, μας δίνει την τέλεια κάθαρση, ολοκληρώνοντας με πληρότητα μοναδική το δράμα της θεϊκής ενσάρκωσης. “Ο Άδης επικράνθη!” Με αυτή την πανηγυρική διακοίνωση του Ιωάννου του Χρυσοστόμου επισφραγίζεται η νίκη του θριαμβεύοντος Χριστού πάνω στην αδιέξοδη πορεία του ανθρώπου προς τον θάνατο. Και περί αυτού πρόκειται, είναι μια θεσμοθέτηση της νίκης των ζωτικών δυνάμεων. Στρατηγικά τοποθετημένη στην έκρηξη της εαρινής τελειότητας, όπου ο ήλιος έχει πια νικήσει τις τελευταίες παγωνιές του χειμώνα και γύρω κυριαρχούν τα χρώματα και τ’ αρώματα μιας σφύζουσας ομορφιάς.

34

Εκεί ακριβώς στην ακμή της άνοιξης υπήρχαν πάντοτε στους ελληνικούς και ευρύτερα τους ανατολικούς τόπους γιορτές για το τέλος του χειμώνα και το φούντωμα της φύσης. Αντίστοιχες και πληθωρικές οι μυθολογικές κατασκευές της αναγέννησης. Ο Ορφέας που καταβαίνει στον Άδη και επιστρέφει, ο Διόνυσος που θνήσκει και αναγεννάται, η Περσεφόνη ή Κόρη που μοιράζει τον χρόνο της μεταξύ του κόσμου των ζωντανών και του κόσμου των νεκρών, ο Άδωνις που κατ' έτος πεθαίνει για να αναστηθεί. Το μυστηριακό στοιχείο της αναγέννησης της φύσης και του θείου ως νίκη της ζωής και κατίσχυση επί του θανάτου ή της φθοράς των φυσικών δυνάμεων είναι αντίληψη αποκρυσταλλωμένη και εδραιωμένη στο ελληνικό θρησκεύειν. Έχουν λοιπόν οι Έλληνες από τα βάθη του χρόνου, πολύ πριν ο χριστιανικός τρόπος εμπεδωθεί στον ελληνικό κόσμο, ζυμωθεί με την ιδέα της αειφόρου αναγεννήσεως των θείων και φυσικών αρχών. Η ανάγκη αυτή του Έλληνα έγινε πνευματική έννοια πηγάζουσα μέσα από την σχέση του με το περιβάλλον που είναι ενταγμένος. Η ελληνική φύση αφήνει στις αρχές της άνοιξης οριστικά κάθε απαισιοδοξία και σκοτεινιά

ΥΠΕΡ

του χειμώνα. Ο μεσογειακός ήλιος λούζει τα πάντα με καθαρό φως, φως που δεν αφήνει σημεία σκοτεινά κι ανεξερεύνητα. Ο κρυστάλλινος και ανέφελος ουρανός ορίζει ανέκκλητα την νίκη της ζωής πάνω στην φθορά και τον θάνατο της βλάστησης. Σ' αυτό το πλαίσιο της πανηγυρικής επαναφοράς και απόλυτης κυριαρχίας της φυσικής παλιγγενεσίας ο άνθρωπος παρατηρεί διάλογο ζωής-θανάτου και θρίαμβο της γλυκιάς και

όμορφης εαρινής συμφωνίας και απαιτεί το θείο να εναρμονιστεί και να προσωποποιήσει την επιβεβαίωση της ήττας του θανάτου. Αυτή η πρόσληψη της φυσικής τάξης των πραγμάτων δέθηκε άρρηκτα με τις παραδόσεις του εβραϊκού Πάσχα στην ανάμνηση της ύστατης μάχης του Ιησού με τον θάνατο. Η Ορθοδοξία, που όχι ως θρησκεία αλλά ως εμπειρία και πράξη του ζην, είναι βαθύτατα μυσταγωγική, επιβάλλει τον αδιάκοπο διάλογο ανάμεσα στον Άνθρωπο και τον Κόσμο, αλλά και ανάμεσα στον Άνθρωπο και τον Θεό. Οι λατινογενείς χριστιανοί αναδεικνύουν τα χαρούμενα κι ανάλαφρα Χριστούγεννα, που ανταποκρίνονται καλύτερα στην αγάπη του λατινικού κόσμου για το festum, δηλαδή την εξωγενή και θεσμική γιορτή. Στα καθ’ ημάς ο πιστός "δι’ ελέου και φόβου περαίνει την κάθαρσιν των παθημάτων" του. Μέσα από την προσωπική και θεία αγωνία, μέσα από τον τραγικό και μαρτυρικό σταυρικό καθαρμό, εκεί όπου το Διονυσιακό συναντά το Απολλώνιο. Την ίδια στιγμή η εσωτερίκευση, η συναισθηματική άνοδος συναντιέται και βαδίζει παράλληλα με την κοινωνικότητα. "Ανέστη Χριστός και ζωή πολιτεύεται" μας λέει ξανά ο υπέρο-

ΑΝΟΙΞΗ 2022

Ανάσταση του Χριστού, που ως “φως εκ φωτός” διαλύει κάθε σκότος του Άδη και κατανικά άμεσα και αδιαπραγμάτευτα κάθε ισχύ του θανάτου, μας δίνει την τέλεια κάθαρση, ολοκληρώνοντας με πληρότητα μοναδική το δράμα της θεϊκής ενσάρκωσης.

> χος "Λόγος Κατηχητικός εις το Άγιον Πάσχα" του Χρυσοστόμου. Πολιτεύεται, θα πει γίνεται πράξη πολιτική, δημόσια και μαχητική, κοινωνικοποιείται. Δεν είναι τυχαία η επιλογή του ρήματος. Η πνευματικότητα του ελληνικού Πάσχα δεν είναι μοναχική, είναι εξόχως κοινωνική, βιώνεται δημόσια. Η κοινότητα του συναισθήματος κυριαρχεί, ο θρήνος είναι συμμετοχικός, όχι προσωπικός. Ο Επιτάφιος είναι όχι απλά θρησκευτική εκδήλωση, αλλά πολιτική διαδήλωση, είναι διακήρυξη αγώνα για τη ζωή. Δημόσιο το πάθος και το μαρτύριο, δημόσια και η Ανάσταση. Κρότοι, καμπανοκρουσίες, εκρήξεις χαράς μεταφορικά και κυριολεκτικά, τι είναι όλα αυτά αν όχι η δημόσια και κοινή δήλωση της χαράς; Η απόλυτη εσωτερικότητα ευθυγραμμίζεται με την πλήρη εξωτερίκευση των συναισθημάτων, η εσωστρέφεια απλά δεν έχει θέση στο Πάσχα μας, “δεν θέλουμε θλιμμένους στη γιορτή μας”, όπως έλεγε ο στίχος του τραγουδιού. Η φλόγα του Αγίου Φωτός μεταφέρεται από κερί σε κερί κι απλώνεται στο πλήθος της Ανάστασης, οποιοσδήποτε γίνεται χορηγός και λήπτης της χαράς του μηνύματος. Δημόσιος και κοινωνικός είναι και ο εορτασμός, όχι με την τυπική αλλά με την καθόλα ουσιαστική έννοια. Αυτό ήταν που έπληξε καίρια η πανδημία, την συνάντηση. Η κυριαρχία της άνοιξης δεν αφήνει δικαιολογίες αντικοινωνικότητας, ακόμα και στο οικογενειακό επίπεδο η Κυριακή του Πάσχα είναι μια εξωστρεφής εμπειρία. Οι συναντήσεις γίνονται κυριολεκτικά παντού, ακόμα και στον δημόσιο δρόμο. Παντού υπάρχει ένα ποτήρι κι ένας μεζές, παντού κοινωνείται το χαρμόσυνο νέο, Χριστός Ανέστη! Δεν πρόκειται για ευχή, αλλά για αναγγελία, που επιβεβαιώνεται πανηγυρικά, Αληθώς Ανέστη! Η οικογένεια γίνεται παρέα, η παρέα γίνεται κοινότητα, δεν υπάρχουν στεγανά, όπου κι αν πας είσαι προσκεκλημένος. Η κοινότητα πραγματώνεται, ακόμα και στην ψηφιακή τηλε-εποχή η εμπειρία του Πάσχα καταλύει τα μέσα, άλλωστε η χαρά διπλασιάζεται όταν τη μοιράζεσαι και η γεύση, η όσφρηση, η αφή μόνο δια ζώσης κερδίζουν την υπόστασή τους. Κι αυτά είναι που συνιστούν την εμπειρία του Πάσχα, οι μυρωδιές της άνοιξης, οι γεύσεις των εδεσμάτων, η επαφή των προσώπων και των πραγμάτων. Γιορτάζουμε ως μέλη μιας κοινότητας, την ιδιότητα αυτή την αποστερηθήκαμε για δύο χρονιές, προκειμένου να προστατεύσουμε εαυτούς και αλλήλους. Η πανδημία δεν είναι ολότελα πίσω μας, αλλά τουλάχιστον δεν είναι μπροστά μας. Κι αυτό μας δίνει το βήμα να ζήσουμε ξανά την εμπειρία του Πάσχα, με τα βασικά στοιχεία της αναγκαίας προσοχής, αλλά όχι ως μονάδες, όχι από μακριά. Ξανά στη μεγάλη συνάντηση, λοιπόν. Ξανά, Ανάσταση.

35

ΠΡAΣΙΝΕΣ ΕΠΕΝΔYΣΕΙΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚA ΟΦEΛΗ: το παράδειγμα της Χαλκιαδάκης Α.Ε. Στην εποχή της βαθιάς ενεργειακής κρίσης, οι προσανατολισμένες εδώ και 11 χρόνια «πράσινες» επενδύσεις της Χαλκιαδάκης Α.Ε. με στόχο τη φιλική προς το περιβάλλον ηλεκτροδότηση των εγκαταστάσεων της εταιρείας λειτουργούν προς όφελος και των καταναλωτών.

από τα προφανή περιβαλλοντικά οφέλη, οδηγούν και στην εξοικονόμηση οικονομικών πόρων, τους οποίους η Χαλκιαδάκης Α.Ε. μετακυλίει στους πελάτες μέσω της τιμολογιακής πολιτικής που ακολουθεί. Ταυτόχρονα μειώνεται το περιβαλλοντικό της αποτύπωμα, με τη μείωση εκπομπών CO2 να εκτιμάται στο 27% (αγγίζει ακόμη και το 43% σε ορισμένες περιπτώσεις)! Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι για το 2021 οι εκπομπές CO2 που αποφεύχθηκαν από τη χρήση πράσινης

Φωτοβολταϊκά συστήματα στις στέγες των καταστημάτων Κουνουπιδιανών (πάνω), Ούλαφ Πάλμε (αριστερά) και κεντρικών εγκαταστάσεων της εταιρείας (δεξιά).

ενέργειας άγγιξαν τους 303 μετρικούς τόνους, ενώ η παραγωγή πράσινης ενέργειας, σε kwh, μόνο για το 2021, ήταν πάνω από 630 χιλ. Η μείωση αυτή είναι αρκετά σημαντική αν αναλογιστεί κανείς πως οι 303 τόνοι αυτοί αντιστοιχούν στις ετήσιες εκπομπές 196 νοικοκυριών (με 2.765kwh κατανάλωση) ή 163 Ι.Χ. αυτοκίνητων (που διανύουν 15.000 km το έτος) ή της παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από 703 βαρέλια πετρελαίου. Αξίζει να σημειώσουμε πως θα χρειάζονταν πάνω από 4.563 δέντρα ηλικίας 30 ετών για να απορροφήσουν τους τόνους αυτούς!

Η μεγάλη κρητική εταιρεία αντιλήφθηκε εγκαίρως τη δυναμική και τα πολλαπλά οφέλη που οι Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας αποφέρουν στο περιβάλλον, την κοινωνία και την οικονομία. Γι’ αυτό και πριν από 11 χρόνια εγκατέστησε το πρώτο φωτοβολταϊκό σύστημα στις κεντρικές εγκαταστάσεις της δείχνοντας τον δρόμο που στην πορεία ακολούθησαν πολλές ακόμη επιχειρήσεις. Σήμερα φωτοβολταϊκά net metering, σταθμοί δηλαδή που παράγουν ηλεκτρική ενέργεια και δίνουν ρεύμα στα καταστήματα, βρίσκονται στις στέγες πέντε Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης, στην Ούλωφ Πάλμε, τα Μάλια, τα Κουνουπιδιανά, τα Καπαριανά και τη Σητεία. Οι επενδύσεις αυτές, πέρα

36

>

Στο πλαίσιο του συγκεκριμένου προγράμματος, η Χαλκιαδάκης Α.Ε. προγραμματίζει νέες ανάλογες επενδύσεις, τόσο στις κεντρικές εγκαταστάσεις της όσο και στα Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης στον Άι Γιάννη Ηρακλείου και στην περιοχή Κοκκίνη Χάνι.

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2022

37

Η ΗΛΕΚΤΡΟΚIΝΗΣΗ ΚAΝΕΙ ΣΤAΣΗ ΣΤΑ ΣΟYΠΕΡ ΜAΡΚΕΤ ΧΑΛΚΙΑΔAΚΗΣ Σήμερα σταθμοί φόρτισης βρίσκονται σε 11 Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης στο Ηράκλειο (Μαυσώλου & Ηροδότου, Ιερολοχιτών & Παυλάκη, Ηρακλή & Εμμ. Παππά και Κρασαδάκη - Κασομούλη – Δελαπόρτα), στο Γάζι (Ελ. Βενιζέλου 176), στη Μεσαρά (1ο χλμ Μοιρών – Ηρακλείου, Καπαριανά, Λ. Κόκκινου Πύργου – Τυμπάκι), στα Χανιά (Λ. Καραμανλή, Κουμπέ, Κουνουπιδιανά), καθώς και στην Ιεράπετρα (Παπαγεωργίου-Κωστούλα Ανδριανού). Μια κίνηση που έχει ως στόχο τη στήριξη της -περιβαλλοντικά φιλικής- ηλεκτροκίνησης, καθώς και την εξυπηρέτηση των πελατών των Σ/Μ Χαλκιαδάκης, που μπορούν να φορτίζουν τα ηλεκτρικά οχήματά τους την ώρα που πραγματοποιούν τις καθημερινές τους αγορές. Αξίζει να σημειωθεί ότι η Χαλκιαδάκης Α.Ε. είναι η πρώτη αλυσίδα σούπερ μάρκετ στην Κρήτη που εγκατέστησε, με την αρχή να γίνεται τρία χρόνια πριν, σταθμούς φόρτισης ηλεκτρικών αυτοκινήτων.

Διαβάστε περισσότερα για τις «πράσινες» πρωτοβουλίες και δράσεις που υλοποιούν τα Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης εδώ:

> ΠΑΤeλΕΣ -Νέο κατάστημα Χαλκιαδάκης Εμμ. Μπαντουβά - Ν. Ξυλούρη και Μουσών Με εντατικούς ρυθμούς συνεχίζεται η ανέγερση του ιδιόκτητου καταστήματος της εταιρείας στην περιοχή Πατέλες Ηρακλείου. Το σύγχρονο και φιλικό προς το περιβάλλον κατάστημα αναμένεται να υποδεχτεί τους καταναλωτές εντός του προσεχούς καλοκαιριού.

38

39

 Δυο συνεντεύξεις που μας συγκίνησαν... Χαρήκαμε πολύ εκείνες τις τελευταίες κρύες ημέρες του Φεβρουαρίου. Ξεφυλλίζοντας την εφημερίδα (ΤΑ ΝΕΑ 27/02/2022) πέσαμε πάνω στις φωτογραφίες δυο καλών φίλων, του διάσημου διεθνώς χειρουργού Ντίνου Κωνσταντινίδη και του συνεργάτη μας σε τούτο το περιοδικό συγγραφέα Νίκου Ψιλάκη.

Η θεία φώτιση ενός πρωτοπόρου Ο ρΟΜΠΟΤΙΚΟΣ ΧΕΙρΟΥρΓΟΣ ΝΤΙΝΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗΣ ΣΤΟΝ Θ. ΝΙΑρΧΟ Ένα συναρπαστικό κείμενο για μια συναρπαστική ζωή! Υπογράφεται από τον κ. Θ. Νιάρχο, κοσμείται από ένα ωραίο σκίτσο της Έφης Ξένου (ΤΑ ΝΕΑ, 27 Φεβρουαρίου 2022) και αναφέρεται στον επιστήθιο φίλο Ντίνο Κωνσταντινίδη, τον γιατρό που ανασταίνει ζωές, τον «άνθρωπο για τα δύσκολα». Εντυπωσιακός και ο τίτλος του κειμένου: «Πιστεύω στη θεία φώτιση μέσα στο χειρουργείο». ρομποτικός χειρουργός με τεράστιες επιδόσεις και διεθνή φήμη, ο Ντίνος Κωνσταντινίδης κατέχει κορυφαία θέση στην καρδιά και στη συνείδησή μου. Τον γνώρισα πριν από πολλά χρόνια και από την πρώτη στιγμή ένιωσα να με πλημυρίζει ένα αίσθημα σιγουριάς και πληρότητας. Δεν είναι μόνο ο επιστήμονας με την πρωτοποριακή σκέψη, την άψογη τεχνική και την απαράμιλλη προσφορά, είναι ο άνθρωπος που ξέρει να εκτιμά όσο λίγοι το πολύτιμο δώρο που λέγεται ζωή, να τη χαίρεται, να μιλά με μαντινάδες, να αγαπά την ομορφιά, να σέβεται και να τιμά τους φίλους του... Λέγεται πως η απλότητα και η μετριοφροσύνη είναι χαρακτηριστικά γνωρίσματα των αληθινά μεγάλων ανθρώπων. Αυτό θα νιώσει όποιος διαβάσει τη συζήτηση του Θανάση Νιάρχου με τον Ντίνο Κωνσταντινίδη. Δυο σελίδες, ένα απόσταγμα ζωής, ένα μήνυμα ελπίδας! Με συγκίνησε πολύ το δισέλιδο αφιέρωμα. Ο κ. Νιάρχος συζήτησε με τον κ. Κωνσταντινίδη (τον δικό μας Ντίνο) και ανάσκαψε την ψυχή του. Άρχισε από τα παιδικά χρόνια, αυτά που διαμόρφωσαν τη συνείδηση και τον ψυχισμό του σημερινού πρωτοπόρου της επιστήμης, μίλησε για τους μετανάστες γονείς, για τα όνειρα και τους στόχους του και, κυρίως, για την ηθική της ιατρικής. Είναι λόγια που πρέπει ν’ ακούγονται και να διδάσκονται, λόγια που οδηγούν σε μια καλύτερη κοινωνία, πολύ πιο ανθρώπινη. Αναδημοσιεύουμε μερικά χαρακτηριστικά αποσπάσματα από τη συνέντευξη πιστεύοντας πως οι μεγάλες αλήθειες πρέπει να φτάνουν παντού. Όπως ακριβώς και οι ιστορίες των ανθρώπων που αποτελούν πρότυπα για την κοινωνία μας.

ΜΗΝΑΣ ΧΑλΚΙΑΔΑΚΗΣ

40

Όσο σπουδαίος κι αν έχει γίνει κανείς στην επιστήμη, στην τέχνη, στην πολιτική, στον δημόσιο βίο μιας χώρας, δεν παύει να έχει υπάρξει παιδί. Κι ενώ πολλοί προσπαθούν ν' ανιχνεύσουν το μυστικό της σπουδαιότητάς του στους στόχους και στα όνειρα των νεανικών του χρόνων, ο ίδιος θεωρεί τη διαδρομή του ως μια απλή συνέπεια και συνέχεια της παιδικής του ηλικίας. «Τυπικό» δείγμα αυτού του ωραίου τρόπου να βιώνεις τη ζωή, ο κορυφαίος ρομποτικός γενικός χειρουργός Κωνσταντίνος Μ. Κωνσταντινίδης. «Θα πρέπει να ήμουν δώδεκα περίπου χρόνων όταν η οικογένειά μου - οι γονείς μου και τα πέντε αδέλφια μου ξεκινούσε για να μεταναστεύσει στις Ηνωμένες Πολιτείες. Αν και περίμεναν να φύγω μαζί τους, ζήτησα να μείνω στην Ελλάδα με τον παππού μου και τη γιαγιά μου. Ο παππούς μου ήταν δάσκαλος και παππάς. Επειδή ήθελα να γίνω από τότε γιατρός, καταλάβαινα πως θα δυσκολευόμουν πολύ να το κάνω αυτό στην Αμερική γιατί δεν ήξερα τη γλώσσα. Φοβόμουν και κάτι άλλο. Μάθαινα πως οι περισσότεροι συντοπίτες μου - την Κάρπαθο -, που βρίσκονται εδώ και χρόνια στην Αμερική, δούλευαν σε εστιατόρια και σε άλλες συναφείς δουλειές κι ότι ενδεχομένως η ίδια τύχη θα μπορούσε να περιμένει κι εμένα. Ένα δεύτερο, σημαντικό για μένα, γεγονός υπήρξε όταν πέρασα στην Ιατρική Σχολή του ΑΠΘ. Δυστυχώς όμως ένα χρόνο πριν τελειώσω τη Σχολή, ο πατέρας μου Μιχάλης αρρώστησε με καρκίνο του στομάχου και αν και χειρουργήθηκε, η ζωή του κράτησε για τρεις μόνο μήνες και πέθανε. Ήταν το πιο συνταρακτικό βίωμα της νεανικής μου ηλικίας, ενώ ήμουν έτοιμος να τελειώσω την Ιατρική σ’ έναν χρόνο και να πάω να συναντήσω την οικογένειά μου στην Αμερική, η ζωή τα έφερε τελείως διαφορετικά. Μου δημιουργήθηκε όμως ένα τρομερό πείσμα, να γίνω ένας τόσο καλός γιατρός ώστε να μπορώ να βοηθώ τους ανθρώπους που η ζωή τους βρισκόταν σε κίνδυνο. Ωστόσο, μετά από έναν χρόνο έφυγα για την Αμερική με στόχο την ειδικότητα του χειρουργού και παρά τις ανυπέρβλητες δυσκολίες κατόρθωσα να περάσω μια σειρά εξετάσεων με βαθμολογία, με άριστα το 100, 95 και 97. Με αυτό το αποτέλεσμα κατάφερα να μπω άμεσα

ΥΠΕΡ

στη σειρά για ειδικότητα και μάλιστα να καταλάβω τη μία από τις δύο θέσεις, ενώ υπήρχαν εκατόν ογδόντα υποψήφιοι». Σχεδόν πάντα κάθε ανυπέρβλητα δύσκολη αρχή, την ακολουθεί μια εξίσου δύσκολη ή και δυσκολότερη συνέχεια. Ισχύει άραγε το ίδιο για τον Κωνσταντίνο Κωνσταντινίδη; «Τη συνέχεια της ζωής μου και της επιστημονικής μου καριέρας θα τη χαρακτήριζα, από κει και πέρα, ως πιο στρωτή καθώς, τελειώνοντας, οι καθηγητές μου μού ζήτησαν να γίνω συνεργάτης τους. Συμβαίνει όταν τέσσερις-πέντε γιατροί της ίδιας με τη

δική σου ειδικότητας συγκροτούν μιαν ομάδα που λειτουργεί με ίσους, για όλους, όρους. Είμαστε στα 1988-1989, είμαι εξειδικευμένος πια χειρουργός, όταν ξεκινάει η εφαρμογή της λαπαροσκοπικής χειρουργικής. Επειδή ήμουν ήδη γνώστης όσον αφορά τη χρήση της τεχνολογίας των λέιζερ, σε μιαν εποχή που είχε απασχολήσει ελάχιστους γιατί δεν τη θεωρούσαν ως κάτι αναγκαίο, βρίσκομαι στην πρώτη γραμμή όχι μόνον να εκπαιδεύσω αλλά και να εκπαιδευτώ. Όπως πιθανόν γνωρίζετε, με τη λαπαροσκοπική χειρουργική αλλάζει ο τρόπος προσέγγισης των προβλημάτων του σώματος και ιδιαίτερα της κοιλιάς. Δεν χρειάζονται πια τομές κι επομένως δεν έχουμε τα προβλήματα που δημιουργούνται εξαιτίας τους. Επιστρέφω στην Ελλάδα και αν και είχα αποφασίσει να μείνω για έξι μόνο μήνες, τελικά αποχαιρετώ την προοπτική της Αμερικής, μια απόφαση που δεν ξέρω αν θα την έπαιρνα τόσο εύκολα σήμερα καθώς συνειδητοποίησα, στο μεταξύ, πόσο μεγάλο ήταν το επαγγελματικό ρίσκο που αναλάμβανα. Όταν γύρισα στην Αμερική για να ανακοινώσω την απόφαση στους δικούς μου, γιατί η μητέρα μου και τα αδέλφια

ΑΝΟΙΞΗ 2022

μου εξακολουθούσαν να παραμένουν εκεί, φαντάστηκαν πως κάτι μου συμβαίνει. Προσωπικά όμως είχα πειστεί μέσα μου ότι μπορούσα να προσφέρω στον τόπο μου, κι όπως δίδασκα το αντικείμενο και ήμουν σ’ επαφή με τα κέντρα όπου σημειώνονταν οι σχετικές εξελίξεις, μπορούσα να αλλάξω πολλά πράγματα στον τρόπο προσέγγισης των προβλημάτων της κοιλιάς με τις νέες τεχνικές». [...]

Επιστήμη και «θαύματα» Γίνεται αναπόφευκτο αφού μιλάμε για επιστήμη, την ιατρική συγκεκριμένα, και ηθική, να θυμηθούμε τον υπέροχο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ που συμπληρώθηκαν φέτος πενήντα τρία χρόνια από τη δολοφονία του, και την εξαίσια ρήση του: «Η επιστήμη ερευνά, η θρησκεία ερμηνεύει. Αντικείμενο της επιστήμης είναι τα γεγονότα, αντικείμενο της θρησκείας είναι οι αξίες». Τι φρονεί αλήθεια γι' αυτή τη σχεδόν αποφθεγματική διατύπωση ο Κωνσταντίνος Κωνσταντινίδης: «Αν και ο κάθε επιστήμονας, ανάλογα με την επιστήμη του, μπορεί να προσφέρει πάρα πολλά, σε συνδυασμό με τη δύναμη της θρησκείας - και εννοώ την ορθόδοξη θρησκεία - μπορεί ταυτόχρονα να λύσει προβλήματα, ή μάλλον να εμπνευστεί λύσεις που άριστα θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως αποτέλεσμα θείας επίνοιας. Θα αναρωτηθεί κανείς πώς είναι δυνατόν να χαρακτηρίζω ως “θαύμα” όταν μπαίνω μέσα στον ανθρώπινο οργανισμό, κόβω, ράβω, συνενώνω το ένα με το άλλο, ή κάνω αναστομώσεις; Το γεγονός ότι οι αποφάσεις που παίρνω με τους συνεργάτες μου μέσα στο χειρουργείο για κάποια ανυπέρβλητα προβλήματα - ότι δηλαδή ο ασθενής θα πεθάνει είτε σταματήσουμε είτε προχωρήσουμε, αλλά προχωράμε - με κάνει να πιστεύω σε μια θεία φώτιση, διαφορετικά πώς θα τολμούσε κανείς να κάνει πράγματα πέραν της λογικής που όμως, όπως αποδεικνύει το ίδιο το αποτέλεσμα, έστεκαν επιστημονικά. Χρειάζεται να υπάρχει μια ισορροπία μέσα μας όπως επιτυγχάνεται με τη γνώση και την εμπειρία αλλά και τη συνεχή επανεκπαίδευση, που είναι απαραίτητη για μας τους γιατρούς γιατί τα δεδομένα αλλάζουν και πολλές φορές πολύ γρήγορα. Από την άλλη μεριά το να ξέρουμε να χρησιμοποιούμε τα εργαλεία μας και το να είμαστε καλοί μάλιστα χρήστες, δεν φτάνει. Μόνο με την πνευματική ισορροπία που για μένα έχει να κάνει με τη θρησκεία, με το γεγονός ότι πιστεύω κι ότι επικαλούμαι τον Θεό να με βοηθήσει, αισθάνομαι να πολλαπλασιάζεται η αποτελεσματικότητα των ίδιων των επιστημονικών μέσων. Συμφωνώ λοιπόν απολύτως με τον τρόπο που καθορίζει τη σχέση της επιστήμης με τη θρησκεία ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ. Ως άνθρωπος των ισορρο41

 πιών που είμαι, λέω πάντα πως ο εχθρός των γιατρών δεν είναι οι άλλοι γιατροί. Ο εχθρός όλων μας είναι η αρρώστια. Εμείς χρειάζεται να είμαστε ενωμένοι και να συνεργαζόμαστε για να την νικήσουμε. Επομένως με μια τέτοια λογική το μόνο που μπορώ να έχω σε σχέση με τον άλλον, είναι όφελος». [...]

Ρομποτική χειρουργική Η πρόσφατη βράβευσή του από την αμερικανική εταιρεία Intuitive Surgical, που εδρεύει στην Καλιφόρνια των ΗΠΑ και κατασκευάζει τα ρομποτικά συστήματα Da Vinci, ως κορυφαίου στον κόσμο γενικού χειρουργού στη ρομποτική χειρουργική επόμενο είναι να του έχει προκαλέσει μια έντονη συγκίνηση. Παρά τον υποκειμενικό χαρακτήρα που διατηρεί πάντα μια προσωπική συγκίνηση, τη μοιράζεται μαζί μας σα να αφορούσε στον καθένα: «Το βραβείο που μου πρόσφερε η ομώνυμη αμερικανική εταιρεία μέσω του αντιπροσώπου της στην νοτιοανατολική Ευρώπη υπήρξε για μένα μια απίστευτη διάκριση. Δεν έχει να κάνει μόνο με το τεχνικό κομμάτι, καθώς είναι άπειροι οι χειρουργοί σήμερα στον κόσμο που είναι άριστοι τεχνικά. Έχει να κάνει κυρίως με τη συμβολή μου στη διάδοση της ρομποτικής χειρουργικής λόγω του ενθουσιασμού με τον οποίο μιλώ γι’ αυτή την τεχνολογία. Έχει να κάνει με την εκπαίδευση όπως την ασκώ, σε σχέση με πολλούς συναδέλφους, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Έχει να κάνει με την επίβλεψή μου σε προγράμματα ρομποτικής χειρουργικής άλλων χωρών, όπως η Ρουμανία, η Βουλγαρία, η Κύπρος. Ή η Ουγγαρία που πρόσφατα ξεκίνησε πρόγραμμα ρομποτικής χειρουργικής και μου ζητήθηκε να τους διδάξω και να τους επιβλέψω».

Η ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΨΙλΑΚΗ

«Η μουσική της σιωπής, εκκωφαντική και πλανεύτρα» Ο δικός μας αγαπημένος Νίκος Ψιλάκης μας τιμά με τη φροντίδα, τα φωτογραφήματα και τα κείμενά του στην έκδοση του περιοδικού που κρατάτε στα χέρια σας για πάνω από 100 τεύχη. Καμαρώνουμε με κάθε φωτεινό του βήμα: Έχει βραβευτεί από την Ακαδημία Αθηνών για το έργο του «Μοναστήρια και Ερημητήρια της Κρήτης» και με το βραβείο «Νίκος Καζαντζάκης» για τη συνολική του προσφορά στα γράμματα. Εκτός από το ταλέντο του στη φωτογραφία, την κορυφαία προσφορά του στην καταγραφή του λαογραφικού πλούτου

42

της Κρήτης και τη σοφή συμμετοχή του σε κάθε αξιόλογη προσπάθεια στον χώρο των επιστημών και των γραμμάτων, θαυμάζουμε τα τελευταία χρόνια και το πλούσιο λογοτεχνικό του έργο. Στα ιστορικά μυθιστορήματά του μας περιδιαβαίνει στον χρόνο από την οθωμανική κυριαρχία του Χάνδακα τον 17ο αιώνα μέχρι τη νεότερη ιστορία της Κρήτης και τη ναζιστική κατοχή της Ελλάδας και την εξόντωση των Εβραίων του νησιού. Στο πιο πρόσφατο μυθιστόρημα «Η κραυγή των απόντων» (Εκδόσεις Καρμάνωρ) μας ταξιδεύει στο άγνωστο για την ιστορία Γκαίρλιτς της γερμανικής Σιλεσίας όπου ελληνικά στρατεύματα εγκλωβίζονται μεταξύ «φιλοξενίας» και ομηρίας κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ο έρωτας βρίσκει χαραμάδα και τρυπώνει ακόμα και σε άθλιες συνθήκες διαβίωσης. Όπως και σε προηγούμενα βιβλία του Νίκου Ψιλάκη, ο μύθος διαλέγεται με την ιστορία, τις διηγήσεις για πραγματικούς ήρωες που έμειναν αφανείς και τα αυτοβιογραφικά στοιχεία και πλέκουν ένα συγκλονιστικό μυθιστόρημα στο επίκεντρο του οποίου βρίσκονται εκείνοι που υφίστανται τις συνέπειες των αποφάσεων τις οποίες λαμβάνουν οι ισχυροί. Η «Κραυγή των απόντων» διαβάζεται απνευστί. Όπως και η τελευταία του συνέντευξη στα Νέα που παραθέτουμε. Πάντα μετριόφρων και σοφός, με μία γλύκα που πηγάζει από τα βάθη της ψυχής του και εκφράζεται με τη ζεστή φωνή που συντρόφευε για χρόνια τα πρωινά των περισσότερων Κρητικών μέσω της δημοφιλέστερης εκπομπής του κρητικού ραδιοφώνου. ΧρΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ

Η τελευταία φορά που συγκινήθηκα με μια ολοκληρωμένη αφήγηση ήταν... μόλις προχτές! Από έναν ηλικιωμένο, εξαιρετικό αφηγητή. Μου τηλεφώνησε για να μου διηγηθεί την ιστορία του παππού του, ενός εκ των 7.000 Ελλήνων που βρέθηκαν το 1916 και για δυόμισι χρόνια σε στρατόπεδο της Γερμανίας φιλοξενούμενοι ή αιχμάλωτοι (οι λέξεις είχαν χάσει το νόημά τους). Χρόνια μετά, το 1943, τον είχαν στήσει στο εκτελεστικό απόσπασμα και ένας από τους στρατιώτες που τον σημάδευε ήταν ο γιος του. Έλληνας ο πατέρας, Γερμανός ο γιος. Εκεί, στο απόσπασμα, έμελλε να συναντηθούν για πρώτη φορά. Ο γιος τον αναγνώρισε από μια οικογενειακή φωτογραφία. Συγκλονίστηκα και αν μου το είχε πει νωρίτερα, θα εύρισκα τρόπο να εντάξω την ιστορία στο τελευταίο μου μυθιστόρημα. Αν μπορούσα να γράφω μετά μουσικής... θα επέλεγα τη μουσική των λέξεων. Έχουν και οι λέξεις τη μουσική τους! Άλλοτε τις βλέπεις να χορεύουν στο λευκό χαρτί και τότε λες ότι, ναι, έχεις έμπνευση. Άλλοτε πάλι κρύβονται σαν τα παιδιά που παίζουν και τότε ακούγεται η μουσική της σιωπής. Εκκωφαντική και πλανεύτρα. Το πιο οδυνηρό στη διαδικασία της συγγραφής είναι... η

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2022

Καταστροφή. Είναι συναρπαστικός ο διάλογος της Λογοτεχνίας με την Ιστορία. Τρέφει την ενσυναίσθηση, συντηρεί τη μνήμη και μεταφέρει το συλλογικό βίωμα. Επίσης, "Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται" του Καζαντζάκη. Για τους διωγμούς και τους ξεριζωμούς... Όχι μόνο από τη γη, μα κι από την ελπίδα, όχι μόνο από τους ξένους αλλά κι από τους δικούς. Κι ακόμη, "Εν Λόγω Ελληνικώ" του Μιχάλη Κοπιδάκη, μια εντυπωσιακά καθαρή ματιά στην ελληνική λογοτεχνία. Η κριτική που αποδέχομαι αφορά... στη συνολική θεώρηση του κειμένου. Την κριτική που αναζητά τις λέξεις πίσω από τις λέξεις, που εμβαθύνει και αποκρυπτογραφεί την αλήθεια του έργου. Η αυτοκριτική ξεκινάει από... την πρώτη λέξη! Από την αναμέτρηση με τον άγραφο χάρτη. Τότε που πρέπει να βάλεις τάξη στο χάος και σύνορα στην αφήγηση. Η αρχή ενός κλασικού βιβλίου που ζηλεύω είναι... «Του κύκλου τα γυρίσματα που ανεβοκατεβαίνουν και του τροχού που ώρες ψηλά κι ώρες στα βάθη πηαίνου» Βιτσέντζος Κορνάρος. Αξεπέραστος! Αλλά θα ήταν υπεροψία αν έλεγα ότι τον ζηλεύω. Τον θαυμάζω και τον απολαμβάνω από παιδί.

μετάβαση από την καθημερινότητα των ηρώων στην καθημερινότητα του συγγραφέα. Συνήθως περνώ πολλές ώρες μαζί με τους ήρωες, πριν και μετά τη γραφή. Τους ακολουθώ, τους παρατηρώ, κουβεντιάζω μαζί τους. Συχνά ακούω και την κριτική τους. Κάποιοι ζητούν περισσότερο χώρο, κάποιοι μεγαλύτερο ρόλο. Πρέπει να τους πείσω, αλλά πρώτα πρέπει να πείσω τον εαυτό μου. Και δεν κρύβω ότι συχνά έχουν δίκιο! Σ' έναν κόσμο χτισμένο με λέξεις η πραγματικότητα πλάθεται στιγμή με στιγμή, πρόταση με πρόταση. Τρία βιβλία που θα πρότεινα οπωσδήποτε για μια βιβλιοθήκη Λυκείου θα ήταν...

Όταν ακούω για την «κρίση της λογοτεχνίας» ή τη «λογοτεχνία της κρίσης» σκέφτομαι ότι... δεν υπήρξε εποχή χωρίς μικρές ή μεγάλες κρίσεις. Κοινωνικές, οικονομικές, υγειονομικές. Η λογοτεχνία, όμως, έχει τη δύναμη ν’ αντέχει. Μπορεί να διεισδύει στα άδυτα, όπως και να παρατηρεί τα πράγματα από ικανή απόσταση χρόνου. Ένα έργο τέχνης πρέπει να βρίσκεται σε διαρκή διάλογο με τον Άνθρωπο. Και με τον χρόνο. Της αφήγησης και της πλοκής. Θα το πω με τα λόγια ενός ήρωά μου, επίδοξου ποιητή (του Αγουστή, στην "Πολυφίλητη"): «Για το σήμερα νοιάζονται οι ποιητές. Και για το αύριο. Κι αν καμώνονται καμιά φορά πως μιλούν για τα περασμένα, δεν το κάνουν για να ξεφύγουν από το σήμερα, αλλά για να το δουν από απόσταση και να το χαρτογραφήσουν καλύτερα».

Τελευταίο βιβλίο του Νίκου Ψιλάκη είναι η «Κραυγή των απόντων» (εκδ. Καρμάνωρ): ένα ταξίδι που αρχίζει στις αρχές του 20ού αιώνα και φαίνεται να τελειώνει τη δεκαετία του 1970, ξεδιπλώνοντας την ιστορία ενός απροσδόκητου έρωτα, αλλά και την ιστορία μιας χώρας.

"Η ιστορία ενός αιχμαλώτου" του Στρατή Δούκα, μια και φέτος συμπληρώνονται 100 χρόνια από τη Μικρασιατική 43

Οι άνθρωποί μας Το πιο πολύτιμο αγαθό στον εργασιακό χώρο είναι οι ανθρώπινες σχέσεις – οι σχέσεις που δημιουργούνται ανάμεσα σε συναδέλφους, ο σεβασμός και ο κοινός στόχος που δένει τους προϊσταμένους με την ομάδα τους. Είμαστε ευγνώμονες που στην εταιρεία μας αναπτύσσονται καθημερινά ισχυροί δεσμοί που μετατρέπουν τον εργασιακό βίο σε ένα ταξίδι

γεμάτο φιλίες και όμορφες αναμνήσεις. Αποχαιρετώντας μερικούς από αυτούς, άλλους λόγω συνταξιοδότησης και άλλους λόγω μετάθεσής τους σε διαφορετικό χώρο εντός της εταιρείας, χαμογελάμε αναπολώντας. Πολλές φορές, οι συνάδελφοι φτάνουν σε άλλα επίπεδα φαντασίας και χιούμορ και μας κάνουν …να δακρύζουμε από τα γέλια…

Στέλεχος αξιόλογο, πάντα με προθυμία ό,τι του πεις το έκανε, ντελόγο με τη μία. Νίκο, σε κάθε ζάλο σου μέσα στην εταιρεία ευχόμαστε από καρδιάς να ’ναι η αφετηρία. Καλή σταδιοδρομία, Νίκο μας, να έχεις στη ζωή σου και οι ευχές μας να ’ρχονται πάντα στη θύμησή σου. Όπου κι αν πας θ’ ανιστορείς τα ζάλα τση Θερίσου γιατί τα πάντα γίνονταν πριν απ’ την εντολή σου. Τέτοια στελέχη πάντοτε να ’ναι στου Χαλκιαδάκη όπως κι εμείς γνωρίσαμε τον Παρανυχιανάκη. Όπου κι αν πας θ’ ανιστορείς τα ζάλα τση Θερίσου κι εμείς δεν θα ξεχάσουμε την Οβελίξ μορφή σου!

Μένιος Κουνάλης Στη σημερινή εποχή, που οι διαπροσωπικές σχέσεις εξαφανίζονται στις μεγάλες επιχειρήσεις ανάμεσα στους εργαζόμενους, είχαμε τη μεγάλη τύχη να έχουμε ως διευθυντή μας τον κ. Κουνάλη, ο οποίος μας επέτρεψε να αναπτύξουμε σχέσεις με αξιοπρέπεια, ευθύτητα, γνώση και να προσφέρουμε

τον καλύτερο εαυτό μας. Χάρη στον κ. Κουνάλη η μέρα ξεκίναγε πάντα ευχάριστα, με κέφι και όρεξη και φεύγαμε όλοι στο τέλος της βάρδιας κουρασμένοι μεν, αλλά «ανάλαφροι». Μένιο Κουνάλη, θα μας λείψεις.

Στράτος Χριστοδούλου 19 χρόνια μαζί μας Με ιδιαίτερη συγκίνηση αποχαιρετήσαμε άλλον ένα αγαπητό συνάδελφο που, μετά από 19 χρόνια μαζί μας, συνταξιοδοτείται. Ο Στράτος ξεκίνησε να εργάζεται με προσωρινή απασχόληση στις παλιές μας αποθήκες στις 12/5/2003, στο τμήμα picking και τακτοποίησης. Η «προσωρινή» εργασία του έκλεψε την καρδιά και τον έφτασε μέχρι τη συνταξιοδότηση! Του ευχόμαστε ολόψυχα καλή συνέχεια στην ζωή του, να χαρεί την όμορφη οικογένειά του και με υγεία να απολαμβάνει μόνο όμορφες στιγμές. Στράτο, σε ευχαριστούμε πολύ για όλα αυτά τα χρόνια που ήσουν μαζί μας και ευχόμαστε χαρές και υγεία σε

44

σένα και τους αγαπημένους σου!

Φιλία Μηλιαράκη 32 χρόνια μαζί μας! Η Φιλία ήρθε στην εταιρεία μας στις 4/9/1990. Πάντα με κέφι και ευγένεια εργάστηκε στο κατάστημα της Λ. Εθν. Αντιστάσεως, της Λ. Ακαδημίας, στις Πατέλες και στο Μax Αλικαρνασσού.

> Συνέχεια στη σελ. 46

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2022

45

ΟΙ ΑΝΘρΩΠΟΙ ΜΑΣ

Έχει δύο υπέροχα παιδιά, τα οποία απασχολήθηκαν στην εταιρεία κατά τη διάρκεια του lock down. Ο Σταύρος συνεχίζει να εργάζεται στο τμήμα του eshop και είναι αγαπητός σε όλους τους συναδέλφους. Φιλία, σ’ ευχαριστούμε θερμά για όλα αυτά τα χρόνια και να είσαι σίγουρη ότι τα καλύτερα έρχονται!

Εμμανουήλ-Ιωσήφ Καλλέργης 14 χρόνια μαζί μας!

φιές της ζωής, χωρίς το άγχος του πρωινού ξυπνήματος. Τα καλύτερα έρχονται!

Ελένη Παπά 41 χρόνια μαζί μας!

Ο Μανώλης ήρθε στην εταιρεία μας στις 24/9/2008 ως κρεοπώλης στο κατάστημα Γαζίου. Στη συνέχεια μετακινήθηκε στο κατάστημα της Κορωναίου, ενώ τα τελευταία χρόνια ήταν στο κατάστημα της Λ. Καλοκαιρινού. Ήταν πάντα πρόσχαρος και ευγενικός με τους πελάτες, εξυπηρετώντας τους με χαμόγελο! Είναι παντρεμένος και έχει έναν γιό. Μανώλη, σε ευχαριστούμε θερμά για τα 14 χρόνια που ήσουν μαζί μας και ευχόμαστε υγεία και πάντα χαρές στη ζωή σου!

Θεόδωρος Πανταγάκης 30 χρόνια μαζί μας! Ο Θοδωρής ήρθε στην εταιρεία μας στις 6/5/1992 ως υπάλληλος αποθήκης στις Μαλάδες και μέχρι σήμερα, που συνταξιοδοτείται, εργάστηκε με ζήλο και υπευθυνότητα στο τμήμα picking. Είναι παντρεμένος και έχει έναν γιό. Θοδωρή, ευχαριστούμε για όλα αυτά τα χρόνια που ήσουν δίπλα μας και σου ευχόμαστε να χαρείς την οικογένειά σου και να απολαύσεις τις ομορ-

46

Η Ελένη ήρθε στην εταιρεία μας 18/4/1981 στο κατάστημα της Λ. 62 Μαρτύρων. Συνέχισε την πορεία της στο κατάστημα της Αλικαρνασσού και μετά από 18 χρόνια μετατέθηκε στο κατάστημα της Λ. Ούλαφ Πάλμε. Εκεί παρέμεινε μέχρι το 2006, όταν πήρε μετάθεση για το κατάστημα της Λ. Παπαναστασίου, όπου και παρέμεινε μέχρι τη συνταξιοδότησή της. Η Ελένη ήταν πάντα το πειραχτήρι μας. Από το σερβίρισμα στα Κούλουμα του Δήμου Ηρακλείου που πρόσφερε τα παλιά χρόνια η εταιρεία μας μέχρι την μεταμφίεσή της σε Άγιο Βασίλη κάθε Χριστούγεννα, τη συνόδευε πάντα ένα πλατύ χαμόγελο. Ο αποχαιρετισμός της συνοδεύτηκε με γλέντι γεμάτο συγκινήσεις και… όπως της ευχήθηκαν και οι συνάδελφοί της στο κατάστημα της Λ. Παπαναστασίου:

Με μια εικόνα του Χριστού κι ένα γλυκό φιλάκι έτσι σε αποχαιρετά το team του Χαλκιαδάκη!

Αλέκα Ανδρεαδάκη 40 χρόνια μαζί! Στις 7 Μαρτίου 2022 η αγαπημένη μας και πάντα γελαστή Αλέκα Ανδρεαδάκη έκλεισε 40 ολόκληρα χρόνια μαζί μας! Ήταν Μάρτης του 1982 όταν ξεκίνησε να εργάζεται στο κατάστημα της Λ. 62 Μαρτύρων. Από τότε έχει αναλάβει δι-

ευθυντικές θέσεις σε διάφορα καταστήματα της εταιρείας μας, πάντα με τον ίδιο ζήλο και αγάπη προς τον πελάτη. Την ημέρα της επετείου πρόσληψής της, της κάναμε μια μικρή έκπληξη στο κατάστημά μας στον Γιόφυρο, όπου είναι σήμερα διευθύντρια, και της ευχηθήκαμε υγεία, πολλές επιτυχίες και χαρές στην προσωπική και επαγγελματική της ζωή! Αγαπημένη μας Αλέκα, σε ευχαριστούμε θερμά για την προσφορά σου όλα αυτά τα χρόνια και σου ευχόμαστε… άλλα 40 χρόνια μαζί μας!

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2022

47

ΛΑΟΓρΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

Το ριζάρι, τα υφαντά της Κρήτης και τα κόκκινα αυγά της Λαμπρής ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓρΑΦΙΕΣ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Ριζάρι. Δεξιά σελίδα πάνω: Ριζάρι σε παλιά γκραβούρα. Δεξιά σελίδα κάτω: Αλεσμένο ριζάρι έτοιμο για βαφή.

48

ΥΠΕΡ

Το έψαχνα για χρόνια σε χωράφια της Κρήτης και το βρήκα μόλις φέτος στα προάστια του Ηρακλείου με τη βοήθεια του καλού φίλου και σπουδαίου βοτανολόγου Ζαχαρία Κυπριωτάκη. Πρόβαλλε τους τρυφερούς βλαστούς του στο φως περικυκλωμένο από αμέτρητα φυτά και ζιζάνια, ξινίδες, περδικούλια, μποράντζες. Για το ριζάρι ο λόγος, το ερυθρόδανον της αρχαιότητας, τη βαφική ρουμπία των παλιών φυτολογικών λεξικών, το βοτάνι που αξιοποιήθηκε από όλους σχεδόν τους αρχαίους πολιτισμούς της Ανατολικής Μεσογείου και σε μεταγενέστερες εποχές πρόσφερε πλούτο και φήμη στους ευφυείς Αμπελακιώτες της Θεσσαλίας. Το βρήκαμε σε ελεύθερα οικόπεδα στην περιοχή των Δειλινών δυτικά του Ηρακλείου και, όπως επισημαίνει ο Ζαχαρίας, πρόκειται για υπολείμματα παλαιών καλλιεργειών. Κάποιοι έσπερναν πριν από δεκαετίες ριζάρι σ’ αυτά τα χωράφια, πιθανότατα το εμπορεύονταν κιόλας καλύπτοντας τις ανάγκες της τοπικής αγοράς. Οι καλλιέργειες μπορεί να σταμάτησαν, τα φυτά όμως έχουν τους τρόπους τους να διατηρούνται και να αναπαράγονται. Παλαιότερα οι ρίζες του πολύτιμου φυτού πουλιούνταν στα αχτάρικα (μικρομάγαζα με βότανα, μπαχαρικά, γιατρικά κ.α. που στεγάζονταν στο ισόγειο της σημερινής Βικελαίας Βιβλιοθήκης του Ηρακλείου), καθώς και σε ειδικά καταστήματα που διέθεταν πρώτες ύλες βαφικής. Η ζήτησή του αυξανόταν τη Μεγάλη Βδομάδα. Με αυτό έβαφαν τα αυγά του Πάσχα. Από τις ρίζες του φυτού έβγαινε το πολύτιμο λαμπερό κόκκινο χρώμα, αυτό που πέρασε στη δυτική βιβλιογραφία σαν «τουρκικό κόκκινο» επειδή, όπως λέγανε, το χρησιμοποιούσαν οι Τούρκοι για να βάφουν τα φέσια τους! Άλλο η ονομασία όμως και άλλο η ιστορία: Το ερυθρόδανο χρησιμοποιούνταν ως βαφική ύλη πολλούς αι-

ΑΝΟΙΞΗ 2022

μερα τα χρώματα των ενδυμασιών που βλέπομε στις μινωικές τοιχογραφίες. Σύμφωνα με τον Ησύχιο, στην Κρήτη κατά την αρχαιότητα το ριζάρι ονομαζόταν γλυκύφαιον («Γλυκύφαιον: το ερυθρόδανον. Κρήτες»). Σε νεότερες εποχές (18ος-19ος αιώνας) το ριζάρι ήταν περιζήτητο στη Γαλλία. Το χρησιμοποιούσαν για να πετυχαίνουν το έντονο ερυθρό χρώμα στις στολές των αξιωματικών.

Στην υφαντική

ώνες πριν εμφανιστούν οι Τούρκοι στην ευρύτερη περιοχή. Ήταν γνωστό στην αρχαία Αίγυπτο και σε άλλες περιοχές της βόρειας Αφρικής, σύμφωνα με τη μαρτυρία του Ηρόδοτου (5ος αι. π.Χ.), που έγραψε ότι οι γυναίκες της Λιβύης φορούσαν αιγέες (δέρματα αιγός) από τα οποία αφαιρούσαν το τρίχωμα και τα έβαφαν με ερευθέδανον (ριζάρι). Απ’ αυτές τις αιγέες πιστεύει ότι δανείστηκαν οι Έλληνες την ονομασία αιγίδα (Ηρόδοτος 4, 179). Ειδικότερα στην Κρήτη φαίνεται να χρησιμοποιήθηκε από τα προϊστορικά χρόνια. Εντυπωσιάζουν ακόμη και σή-

>

Οι παλιές υφάντρες της Κρήτης εκτιμούσαν όσο τίποτ’ άλλο το ριζάρι και το καλλιεργούσαν στα χωράφια. Σε πολλές περιοχές του νησιού είχαν αναπτύξει δικές τους ιδιαίτερες τεχνικές με τις οποίες κατάφερναν να δίνουν στα νήματα πολλές διαφορετικές αποχρώσεις: κόκκινο, ροζ, πορτοκαλί, μωβ, ακόμη και κάποιους τόνους του μπλε. Δυστυχώς, οι περισσότερες απ’ αυτές τις τεχνικές ξεχάστηκαν πια. Μόνο κάποιες μεμονωμένες προσπάθειες έχουν γίνει από γυναίκες με ιδιαίτερο ενδιαφέρον και αγάπη για τον λαϊκό μας πολιτισμό. Αναφέρω χαρακτηριστικά την αξέχαστη Ελένη Δαουράκη από τη Σητεία, τη γυναίκα στην οποία οφείλω πλήθος πληροφοριών για τη γαστρονομία, τη διατροφή και το λαϊκό εορτολόγιο στα προπολεμικά χρόνια, τη Σοφία Κανά που εργάστηκε στον Άγιο Νικόλαο και αναβίωσε πολλές ξεχασμένες τεχνικές και την κ. Θεανώ Μεταξά. Θυμάμαι μια καταπληκτική σκηνή από τα παιδικά μου χρόνια, όταν μερικές γυναίκες συνέχιζαν ακόμη να υφαίνουν στους αργαλειούς τους. Εκείνη την εποχή λειτουργούσαν ακόμη επαγγελματικές υδροκίνητες και μηχανοκίνητες ρασοτριβές, μερικές από τις οποίες αναλάμβαναν την

49

πίληση (πάτημα) και το βάψιμο των υφαντών με χημικά χρώματα. Η γυναίκα της ιστορίας μας είχε υφάνει μια «πατητή» (χοντρή μάλλινη κουβέρτα) με άσπρο και μαύρο μαλλί και για να ευκολύνει τη δουλειά της την παρέδωσε στο φορτηγό που περιερχόταν μια φορά κάθε μήνα τα χωριά και μετέφερε τα υφαντά σε κάποια ρασοτριβή της ανατολικής Κρήτης. Παράγγειλε να τη βάψουν κόκκινη, αλλά όταν την επέστρεψαν και την είδε τραβούσε τα μαλλιά της. Άλλο κόκκινο είχε στο νου της, πιο λαμπερό, πιο ζωντανό. Νόμιζε ότι οι επαγγελματίες χρη-

σιμοποιούσαν ακόμη τις αγαπημένες της φυτικές βαφές. Ήταν λίγο πριν το 1970 και τότε είχε αρχίσει η παρακμή της κρητικής υφαντικής. Την πατητή της ιστορίας τη θυμάμαι πολύ χαρακτηριστικά. Το χρώμα της δεν ήταν ομοιόμορφο, κάπου σκούραινε και κάπου ήταν πιο ανοιχτό, προφανώς από κακή χρήση των χημικών χρωμάτων. Την ίδια χρονιά η υφάντρα - μακαρίτισσα πια - άρχισε να ψάχνει για ριζάρι επειδή, όπως έλεγε, δεν ήθελε να χαραμίζει τον κόπο της! Το χρώμα που δίνει το ριζάρι δεν είναι παντού το ίδιο. Προφανώς εξαρ-

τάται από το έδαφος και από τις τεχνικές που χρησιμοποιούνται κατά τόπους. Ο καλός γνώστης της κρητικής υφαντικής Μ. Πιτυκάκης γράφει ότι «δίδει ένα ωραίο ανεξίτηλο χρώμα σε απόχρωση πορτοκαλιού» (Γλωσσικό ιδίωμα Ανατολικής Κρήτης). Και η Ε. Φραγκάκι σημειώνει ότι πειραματίστηκε με στελέχη του φυτού (όχι με ρίζες) και πέτυχε βυσσινί χρώμα σε βαμβακερά νήματα (Συμβολή εις την δημώδη ορολογίαν των φυτών, σελ.

175).

Η βαφή νημάτων στα εργαστήρια δεν διέφερε ουσιαστικά από τη βαφή στα σπίτια από τις ίδιες τις νοικοκυρές. Συνήθως ακολουθούσαν τις ίδιες διαδικασίες, οι εξειδικευμένοι τεχνίτες όμως πετύχαιναν καλύτερα αποτελέσματα.

> 50

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2022

Καλλιέργειες ριζαριού στην Κρήτη Για πολλούς αιώνες το ριζάρι αποτελούσε βασική βαφική ύλη σε πολλές περιοχές του ελληνικού χώρου. Στην Κρήτη δεν φαίνεται να ήταν αυτοφυές, αλλά η εμπειρία και η γνώση μεταφέρονται εύκολα. Από μαρτυρίες γνωρίζομε ότι κατά τον 19ο αιώνα καλλιεργούνταν μάλλον συστηματικά σε χωριά με παράδοση στην υφαντική. Ήταν εύκολο στη χρήση του και τα χρώματα που έδινε στα νήματα παρέμεναν ανεξίτηλα. Η καλλιέργεια του ριζαριού είχε τα δικά της μυστικά. Το έσπερναν νωρίς την άνοιξη και αμέσως μετά άρχιζε ένας πολύμοχθος αγώνας προκειμένου να μεγαλώσει και να κάμει γερές ρίζες γιατί αυτές ακριβώς χρησιμοποιούσαν ως βαφική ύλη. Αραίωναν τα φυτά, ξερίζωναν τα ζιζάνια και σκορπούσαν επιπλέον χώμα στο χωράφι. Ακολουθούσε ο θερισμός του στα μέσα του φθινοπώρου, μια εργασία που γινόταν με

ιδιαίτερη προσοχή. Έκοβαν το πάνω μέρος και άφηναν μόνο 10-20 εκατοστά του φυτού. Τα τρυφερά βλαστάρια δίνονταν στα ζώα για τροφή, αλλά οι ρίζες δεν ήταν ακόμη έτοιμες («μεστωμένες», όπως έλεγαν στην Κρήτη). Συνέχιζαν τις καλλιεργητικές φροντίδες για δυο ή τρία χρόνια. Τότε έβγαζαν τις ρίζες, τις καθάριζαν καλά για να μην έχουν χώματα, τις άφηναν να ξεραθούν σε σκιερό μέρος και τις άλεθαν σε χειρόμυλους ή ειδικούς μύλους που λειτουργούσαν σε ρασοτριβές. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι ρίζες του ερυθρόδανου είναι αρκετά μακριές. Φτάνουν ή και ξεπερνούν το ένα μέτρο. Ο Πιτυκάκης αναφέρει ότι το ριζάρι είναι «κάπως σπάνιο αγριόχορτο που φυτρώνει σε άγριες βουνοπλαγιές...» (Γλωσσικό ιδίωμα Ανατολικής Κρήτης).

51

ΛΑΟΓρΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

Επαγγελματικά εργαστήρια στα κρητικά χωριά Μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα υπήρχαν στην Κρήτη μεμονωμένοι τεχνίτες που γνώριζαν τα μυστικά της βαφικής και ασκούσαν το επάγγελμά τους στα χωριά του νησιού. Γύρω στο 1920 άρχισαν να λιγοστεύουν οι δουλειές και σε λίγα μόνο χρόνια σταμάτησαν εντελώς. Έναν τέτοιον μπογιατζή είχα την τύχη να συναντήσω στα μέσα της δεκαετίας του 1980, τον Μανώλη Ζουραράκη από τον Ξιδά Πεδιάδος. Ήταν τότε 95 χρονών (είχε γεννηθεί το 1889), κυρτός και ταλαιπωρημένος, αλλά η μνήμη του παρέμενε ακμαία, αλώβητη από τον χρόνο. Ο πατέρας του ήταν φημισμένος μπογιατζής κι εκείνος είχε μυηθεί από παιδί στα μυστικά της βαφικής, της τέχνης που ασκούσε με επιτυχία μέχρι τα 26 του χρόνια. Σταμάτησε το 1915 αλλά μέχρι το τέλος της ζωής του διατηρούσε τα παλιά σύνεργα, κυρίως τα τεράστια «μπογιατζοπίθαρα», μέσα στα οποία βάφονταν τα υφάσματα και τα νήματα.

52

Μέρος της συζήτησής μας είχε δημοσιευτεί στο περιοδικό «Κρητικές Εικόνες» (τεύχος 40, 1984, σελ. 48-51). Το ενδιαφέρον μας σ’ αυτό το δημοσίευμα εστιαζόταν στη βαφή της κρητικής ενδυμασίας, την οποία ο ίδιος δεν

απαρνήθηκε ποτέ. Οι πληροφορίες όμως που αντλήσαμε τόσο για τη λειτουργία των τοπικών εργαστηρίων όσο και για τις βαφικές ύλες που χρησιμοποιούνταν στην Κρήτη υπήρξαν πολύτιμες. Το ριζάρι ήταν μια απ’

ΥΠΕΡ

αυτές. Έβαφαν κυρίως μάλλινα υφάσματα και νήματα για διάφορες οικοτεχνικές χρήσεις (ίσως σε κάποιο επόμενο τεύχος να επανέλθομε στις αναμνήσεις του παλιού Κρητικού μπογιατζή, τις δημοσιευμένες και τις αδημοσίευτες). Η βαφή νημάτων στα εργαστήρια δεν διέφερε ουσιαστικά από τη βαφή στα σπίτια από τις ίδιες τις νοικοκυρές. Συνήθως ακολουθούσαν τις ίδιες διαδικασίες, οι εξειδικευμένοι τεχνίτες όμως πετύχαιναν καλύτερα αποτελέσματα. Χρησιμοποιώντας την ίδια βαφική ύλη (το ριζάρι εν προκειμένω) αλλά διαφορετικές προσμίξεις, προστύμματα και μεθόδους, ο Μανώλης Ζουραράκης μπορούσε να δώσει πολλές αποχρώσεις. Το αγαπημένο χρώμα, πάντως, των ανυφαντούδων της περιοχής ήταν το έντονο κόκκινο.

Η απογείωση της βαφικής Οι αρτιότερες τεχνικές βαφής νημάτων με ριζάρι αναπτύχθηκαν στη Θεσσαλία τον 18ο αιώνα, τότε που ιδρύθηκε ο περίφημος Συνεταιρισμός των Αμπελακίων και τα ερυθρά υφάσματά του κατέκλυσαν την Ευρώπη. Έχουν γραφτεί πολλά γι’ αυτόν τον συνεταιρισμό καθώς και για την τεράστια οικονομική ανάπτυξη της περιοχής, πρωτόγνωρης για τα δεδομένα του οθωμανοκρατούμενου ελληνισμού. Μέχρι και «κατάσκοποι» στέλνονταν από χώρες της Ευρώπης για να ξεπατικώσουν τις τεχνικές που χρησιμοποιούσαν τα εργαστήρια των Αμπελακίων. Τελικά, και με τη βοήθεια Ελλήνων τεχνιτών, κατάφεραν οι Γάλλοι να πετύχουν ένα παρόμοιο κόκκινο χρώμα χρησιμοποιώντας ριζάρι, όχι όμως της ίδιας ποιότητας. Μύθοι και θρύλοι πλάστηκαν κατά καιρούς για τις τεχνικές των Αμπελακιωτών. Μέχρι και για «μαγικές μεθόδους» μιλούσαν παλαιότερα. Ο Κίτσος Μακρής όμως, βαθύς γνώστης της λαϊκής τέχνης, ξεκαθαρίζει τα πράγματα (Υφαντά της Θεσσαλίας, ΕΟΜΜΕΧ, 1961, σελ. 70):

ΑΝΟΙΞΗ 2022

επιδρούσαν στην περιεκτικότητα του διαλύματος σε χρωστικές ουσίες. Η αντίστροφη μέτρηση για τους Αμπελακιώτες άρχισε όταν κατέρρευσε το τραπεζικό σύστημα της Βιέννης στα χρόνια του Ναπολέοντα και ολοκληρώθηκε όταν ανακαλύφθηκαν οι χημικές βαφές. Το παράδειγμα του συνεταιρισμού όμως, που αξιοποιώντας ένα ταπεινό βοτάνι, την εμπειρία των ανθρώπων και το εμπορικό δαιμόνιο κάποιων πρωτοπόρων Ελλήνων, κατάφερε να δημιουργήσει μια τόσο έντονη ανάπτυξη, παραμένει από τα εντυπωσιακότερα της συνεταιριστικής ιστορίας. Είναι χαρακτηριστικές οι επισημάνσεις της Άλκης Κυριακίδου - Νέστορος (Τα υφαντά της Μακεδονίας και της Θράκης, ΕΟΜΜΕΧ, 1983) για τις συνεταιριστικές πρακτικές που εφαρμόζονταν: Οι γαιοκτήμονες μέλη της ομοσπονδίας είχαν σύμφωνα με το καταστατικό "την υποχρέωση να παρέχουν τας γαίας των προς καλλιέργειαν βάμβακος και ερυθροδάνου (ριζαρίου) από το οποίον παρασκευάζεται η κόκκινη βαφή των νημάτων".

Τα μπογιατζοπίθαρα των κρητικών εργαστηρίων βαφικής.

>

Γύρω από τις μεθόδους βαφής των θεσσαλικών νημάτων δημιουργήθηκε ο θρύλος πως υπάρχουν σπουδαία μυστικά. Στην πραγματικότητα γινόταν απλώς χρήση πολύ παλιών συνταγών που ήσαν γνωστές σ’ ολόκληρη την Ανατολή. Είναι χαρακτηριστικό πως η μέθοδος βαφής των ξακουστών κόκκινων νημάτων των Αμπελακίων, όπως την περιγράφει ξένος συγγραφέας, είναι σχεδόν ίδια με τη συνταγή του ριζαριού που αναγράφεται σε πανάρχαιο αιγυπτιακό πάπυρο. Πριν βαφεί το μαλλί υφίστατο μια ειδική κατεργασία, που στη σημερινή επιστημονική γλώσσα λέγεται πρόστυψη. Με διάφορα λουτρά προετοιμάζεται το μαλλί να δεχθεί στέρεα τις χρωστικές ουσίες. Καταστάλαγμα στάχτης, διάλυση στύψης ή αλατιού χρησιμοποιούνται για τα λουτρά αυτά. Αφού το νήμα στραγγίσει, βάφεται σε βραστό νερό [...] Οι καιρικές συνθήκες της χρονιάς, η σύσταση του εδάφους, η σκληρότητα του νερού 53

ΛΑΟΓρΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

Το... κόκκινο γάλα (και τα κόκκινα κόκκαλα)

τερα εκείνες που αφορούσαν στις θεραπευτικές χρήσεις των βοτάνων.

Με το υπέργειο μέρος του φυτού οι καλλιεργητές τάιζαν τα οικόσιτα ζώα, κυρίως γαϊδουρομούλαρα και αγελάδες. Σε μερικά χωριά απέφευγαν να το δίνουν σε αίγες και πρόβατα γιατί πίστευαν ότι θα βαφόταν κόκκινο το γάλα τους! Ακόμη και προ τριακονταετίας κάποιοι βοσκοί διηγούνταν ότι τα κόκκαλα των ζώων που τρέφονταν για κάποιο διάστημα με ριζάρι γίνονταν κόκκινα, πιο σκληρά και πιο γερά! Επιπλέον, τα ούρα των ζώων αυτών αποκτούσαν κόκκινη χροιά. Πιθανότατα δεν πρόκειται απλώς για δοξασίες, γιατί αναφορές σχετικές με τον χρωματισμό των οστών και του γάλατος συναντάμε και στη διεθνή βιβλιογραφία. Ασφαλώς, οι άνθρωποι που ασχολούνται με την κτηνοτροφία παρατηρούσαν τις αλλαγές στις συνήθειες και στην υγεία των ζώων τους. Δυστυχώς, οι πολύτιμες εμπειρίες των απλών ανθρώπων της υπαίθρου χάθηκαν χωρίς να καταγραφούν, και ιδιαί-

Τα αυγά του Πάσχα

54

Οι παλιοί Καστρινοί θα θυμούνται τους αγρότες - υπαίθριους μικροπωλητές που συναντούσαν στα πιο πολυσύχναστα σημεία της πόλης. Άντρες και γυναίκες έρχονταν από τα χωριά για να πουλήσουν οι ίδιοι τα προϊόντα τους μαζί με τα εποχιακά είδη που μάζευαν από τις εξοχές - χοχλιούς, αβρωνιές, σπαράγγια, ραδίκια και άλλα. Λίγο πριν το Πάσχα το εμπόρευμα μερικών από αυτούς εμπλουτιζόταν με αλεσμένες ρίζες ερυθρόδανου. Το πουλούσαν σε χωνάκια φτιαγμένα με χαρτί εφημερίδας και το χώριζαν σε μερίδες (ένα χωνάκι για δέκα αυγά). Το ριζάρι δίνει στα αυγά ένα ωραίο κόκκινο χρώμα, θέλει όμως κι αυτό την τεχνική του για να στερεωθεί. Οι παλιές νοικοκυρές έβραζαν καλά τις αλεσμένες ρίζες και τις άφηναν για μερικές ώρες για να αποδώσουν όλο το χρώμα τους. Σε πολλά νοικοκυριά συνήθιζαν

να τις βράζουν αποβραδίς και να τις αφήνουν στη χύτρα με το νερό τους ολόκληρη τη νύχτα. Το πρωί έβαζαν τα αυγά και τα έβραζαν. Πρόσεχαν να καλύπτεται με νερό ολόκληρη η επιφάνεια του κάθε αυγού για να πετύχει η βαφή και να γίνει ομοιόμορφη. Η στερέωση του χρώματος γινόταν με ξίδι. Το έριχναν κι αυτό στη χύτρα μόλις άρχιζε να ζεσταίνεται το νερό. Την ίδια περίπου συνταγή (πανελληνίως γνωστή) παραθέτει ο Παπαδιαμάντης στην «Παιδική Πασχαλιά» του:

Πέρυσι, ω! πέρυσι, την Μεγάλην Πέμπτην πρωί, αφού εγύρισαν από την εκκλησίαν, όπου είχον μεταλάβει όλοι, η καλή και προκομμένη μήτηρ, καίτοι άγουσα ήδη τον έβδομον μήνα της εγκυμοσύνης της, ανεσφουγγώθη και ήρχισε να βάπτη εν τη χύτρα τα αυγά, με ριζάρι, κιννάβαρι και όξος. Είτα ήρχισαν να έρχωνται εις την θύραν ανά ζεύγη τα παιδιά της πολίχνης, με τον υψηλόν καλάμινον σταυρόν στεφανωμένον με ρόδα ευώδη και με μήκωνας κατακόκκινους, με δενδρολίβανον και με

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2022

Τα κόκκινα αυγά του Καζαντζάκη Πολλές φορές αναφέρει ο Καζαντζάκης τα κόκκινα αυγά της κρητικής Λαμπρής, χωρίς όμως ανάλογες αναφορές στους τρόπους βαφής.

Κι η κυρα-Πηνελόπη είχε βάψει τ' αυγά από τη Μεγάλη Πέμπτη, είχε πετύχει η μπογιά, βασίλευε παντοδύναμη στην κουζίνα κι ετοίμαζε τη βραδινή μαγειρίτσα, κι ο κυρ Δημητρός, στις προσταγές της, πηγαινόρχουνταν στο φούρνο με ταψιά και λαμαρίνες... [...]

Άνοιξε μέσα στο σπλάχνο του η καταπαχτή και πρόβαλε πίσω από τον παππού, σκελεθρωμένη, άγρια, με θεριεμένα ολολάσπωτα νύχια, η γιαγιά του. Αυτή, σαν μπήκε στα βαθιά γεράματα, παράτησε τη γυροτραφισμένη αυλή της κάργα παιδιά, αγγόνια και δισέγγονα, και καταχώνιασε σε μια βαθιά σπηλιά, απάνω από το χωριό που γεννήθηκε, στα πόδια του Ψηλορείτη. Είκοσι χρόνια έμεινε τρυπωμένη εκεί μέσα· μια εγγονή της, παν-

τρεμένη στο χωριό, της έφερνε κάθε πρωί ένα καυκάλι κριθαρόψωμο κι ελιές κι ένα φλασκάκι κρασί — νερό είχε μπόλικο μέσα η σπηλιά· και κάθε Λαμπρή, δυο κόκκινα αυγά, να θυμηθεί τον αφέντη Χριστό. [...]

Αναστήθηκε ο Χριστός, και γαλήνεψε ο Μητροπολίτης, κατάκατσε ο θυμός του κι έπεψε τα ξημερώματα με το διάκο του, όπως το καλνούσε η συνήθεια, πεσκέσι του πασά ένα ταψί μπακλαβά κι ένα πανέρι κόκκινα αυγά και λαμπροκούλουρα. Όπως τονίσαμε ήδη, οι νοικοκυρές του Μεγάλου Κάστρου προμηθεύονταν το ριζάρι από τους αχτάρηδες. Υπήρχαν όμως και πολλές, ιδιαίτερα των κατώτερων οικονομικών τάξεων, που μάζευαν μόνες τους τις ρίζες του ερυθρόδανου, τις ξέραιναν και τις κοπάνιζαν σε μεγάλα πέτρινα χαβάνια. Μ’ αυτές έβαφαν τα αυγά της Λαμπρής.

55

ΛΑΟΓρΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

Για πολλούς αιώνες το ριζάρι αποτελούσε βασική βαφική ύλη σε πολλές περιοχές του ελληνικού χώρου. Στην Κρήτη δεν φαίνεται να ήταν αυτοφυές, αλλά η εμπειρία και η γνώση μεταφέρονται εύκολα. Από μαρτυρίες γνωρίζομε ότι κατά τον 19ο αιώνα καλλιεργούνταν μάλλον συστηματικά σε χωριά με παράδοση στην υφαντική. Ήταν εύκολο στη χρήση του και τα χρώματα που έδινε στα νήματα παρέμεναν ανεξίτηλα.

> ποικιλόχροα αγριολούλουδα, με τον αποσπασθέντα από τ’ Οχτωήχι χάρτινον Εσταυρωμένον εις το μέσον του σταυρού, και με ερυθρόν μανδήλιον κυματίζον, μέλποντα το άσμα: Βλέπεις εκείνο το βουνί με κόκκινη παντιέρα; Εκεί σταυρώσαν το Χριστό, τον πάντων βασιλέα. Στην Κρήτη, πάντως, δεν φαίνεται να πρόσθεταν κιννάβαρι.

Στην ιατρική Το ερυθρόδανο αναφέρεται συχνά στην αρχαία ελληνική γραμματεία, κυρίως σε ιατρικά συγγράμματα. Η αρχαία ιατρική αξιοποίησε το φυτό στην προσπάθειά της να θεραπεύσει ασθένειες του γαστρεντερικού και του ουροποιητικού συστήματος, να αποκαταστήσει την ομαλότητα στην έμμηνο ρήση των γυναικών και να απαλλάξει το δέρμα από κερατώσεις. Φαίνεται ότι από τότε χρησιμοποιούσαν το αφέψημά του για να διαλύουν τις πέτρες των νεφρών και της χολής, όπως έκανε στο πρόσφατο παρελθόν και η λαϊκή ιατρική (πληροφορίες από τις ανατολικές υπώρειες του Ψηλορείτη). Οι γιατροί του αρχαίου κόσμου το συνιστούσαν για διάφορα δερματολογικά προβλήματα, κυρίως για την εξαφάνιση σπίλων, όπως τονίζεται σε πολλά αρχαία ιατρικά κείμενα. Παρα-

56

θέτομε εδώ την αναφορά του Παύλου Αιγινίτη: Ερυθρόδανον (έστι δε η των βαφέων ερυθρά ρίζα στρυφνή και πικρά σπλήνα και ήπαρ και νεφρούς διακαθαίρουσα ώστε και αιματώδη ουρείν) καταμήνια τε κινεί και τα περί το δέρμα απορρύπτει (7, 3, 5).

Τα κόκκινα μάγουλα... Πολύτιμο ως ίαμα, πολύτιμο και ως καλλυντικό το ερυθρόδανον. Με τις ρίζες του κοκκίνιζαν οι γυναίκες τα μάγουλά τους. «Βρενθινά· ριζάρια τινά, οις ερυθραίνονται οι γυναίκες τας παρειάς» αναφέρει ο Ησύχιος. Ο Ψευδο-Γαληνός παραθέτει και τον τρόπο με τον οποίο το χρησιμοποιούσαν κατά τα ρωμαϊκά χρόνια: «Προς ποιείν το πρόσωπον ερυθραίον: Ερυθρόδανον τρίψας και διαίξας ελαίω κατάχριε» (14, 423).

Το ριζαρένιο φάδι του Κωστή Φραγκούλη Κοπελοπούλα διάζεται τση προύκας τα χιράμια βάνει στιμόνι πράσινο και φάδι ριζαρένιο (Κωστής Φραγκούλης, Τα Δίφορα, Α, 76).

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2022

57

Η γέφυρα των S/M Χαλκιαδάκης με το μέλλον!

>

Μεγάλωσαν μέσα στα χρόνια της οικονομικής κρίσης, εισέρχονται στην αγορά εργασίας με σχέδια και προσδοκίες, αντιμετωπίζοντας όμως συνθήκες πολύ πιο δύσκολες από τις αντίστοιχες των προηγούμενων δύο γενεών, μέσα σε ένα περιβάλλον ρευστό και ανταγωνιστικό όσο ποτέ πριν. Είναι ωστόσο γεμάτοι όνειρα, δεξιότητες, ενέργεια και διάθεση για δουλειά, αυτό είναι το πιο σημαντικό και αναντικατάστατο κεφάλαιό τους. Είναι οι νέοι της “Generation Z”, που έχουν ανάγκη από ενθάρρυνση, ευκαιρίες, εμπειρίες και συμμετοχή στη δράση της αγοράς.

Η εταιρεία μας δεν προσπαθεί απλά να δίνει ευκαιρίες στους νέους. Θέλει να τους φέρει στο προσκήνιο και να τους δώσει χώρο να αναπτύξουν περισσότερο τις δυνατότητές τους. Οι νέες και οι νέοι εργαζόμενοι σήμερα θα είναι τα βασικά επιχειρησιακά στελέχη αύριο. Η εργασιακή κινητικότητα και η διαρκής βελτίωση των δεξιοτήτων είναι κανόνες στο ανταγωνιστικό πεδίο του 21ου αιώνα. Επενδύοντας στο νεανικό ανθρώπινο δυναμικό μια επιχείρηση επενδύει με αξιώσεις στο μέλλον. Για αυτό κι εμείς παρουσιάζουμε με χαρά το πρόγραμμα “GenNeXt-Χαλκιαδάκης”. Όλες και όλοι οι εργαζόμενοι των Super Market Χαλκιαδάκης ηλικίας 18-25 ετών βρέθηκαν την προηγούμενη εβδομάδα τμηματικά στις κεντρικές εγκαταστάσεις της εταιρείας και ενημερώθηκαν για τη συγκρότηση, τη δομή, τη λειτουργία της συνολικά, ξεναγήθηκαν στα επιμέρους τμήματα και ασκήθηκαν σε ομάδες σε επιμέρους επιχειρησιακά σενάρια. Συνάντησαν από κοντά τον κ. Μηνά Χαλκιαδάκη, ο οποίος τους καλωσόρισε στην οικογένεια Χαλκιαδάκη, τους έδωσε χρήσιμες συμβουλές για το επαγγελματικό τους μέλλον και τους ευχήθηκε καλή σταδιοδρομία. Στη συνέχεια, στο πλαίσιο ενός ενδιαφέροντος business game, δούλεψαν σε ομάδες με στόχο να συνθέσουν αναλύσεις και προτάσεις πάνω σε θέματα marketing, εξυπηρέτησης πελατών, διαχείρισης προσωπικού και ψηφιακής εταιρικής επικοινωνίας. Τέλος, είχαν τη δυνατότητα να παρουσιάσουν τις προτάσεις τους, να συζητήσουν, να ενημερωθούν και να ανταλλάξουν απόψεις με τα ανώτερα επιχειρησιακά στελέχη της εταιρείας.

Με αυτό τον τρόπο οι εμπειρίες και τα οφέλη υπήρξαν σημαντικά, αλλά κυρίως αμφίπλευρα. Οι νέες και οι νέοι της οικογένειας των S/M Χαλκιαδάκης απόκτησαν μια μεγάλη εικόνα της επιχειρησιακής λειτουργίας και των σύγχρονων απαιτήσεων του σχεδιασμού σε κρίσιμους τομείς δράσης μιας εταιρείας. Η διοίκηση και τα στελέχη της εταιρείας είχαν την ευκαιρία να λάβουν από πρώτο χέρι τις εντυπώσεις, τις απορίες, τις ιδέες και τις παρατηρήσεις ενός πλήθους πολύ νέων ανθρώπων που ως εργαζόμενοι, καταναλωτές και πολίτες συχνά αντιμετωπίζουν διαφορετικά τα καθημερινά προβλήματα από όσους ανήκουν σε μεγαλύτερες γενιές. Και επειδή αυτό ήταν μόνο η αρχή, έχει ήδη δημιουργηθεί ψηφιακή ομάδα επικοινωνίας για τη δράση GenNeXt, με σκοπό να είναι σταθερή η ροή των ιδεών, των παρατηρήσεων και της έμπνευσης από τους νέους εργαζόμενους προς τη διοίκηση. Για περισσότερες λεπτομέρειες για τις δράσεις των super markets Χαλκιαδάκης, επισκεφτείτε το link: Μας είπαν:

Κατερίνα Τυμπακιανάκη: Ήταν μια πολύ ενδιαφέρουσα συνάντηση, γιατί είδαμε από κοντά όλες τις εγκαταστάσεις των κεντρικών γραφείων και καταλάβαμε πώς έρχονται όλα αυτά τα προϊόντα στα καταστήματα που δουλεύουμε. Επίσης, το κλίμα που επικρατούσε ήταν πολύ ευχάριστο, καθώς όλοι που συναντήσαμε εκεί ήταν χαμογελαστοί και ευδιάθετοι. Όσον αφορά το παιχνίδι που παίξαμε, είχε πολύ ενδιαφέρον και ακούστηκαν ωραίες ιδέες. Μια από τις ιδέες που προτείναμε ως νέα γενιά είναι να γίνουν διάφορες δράσεις και τα έσοδα να δοθούν για φιλανθρωπικό σκοπό. Τηλέμαχος Σταυρακάκης: Από τη συνάντηση αυτή κράτησα την πρώτη επαφή με την "ταυτότητα" της εταιρείας και το ποιοι είμαστε. Κράτησα την εμπειρία μας πάνω στο project που μας έδωσαν να υλοποιήσουμε και να μπούμε στη θέση ενός άλλου τμήματος της εταιρείας. Το δικό μας τμήμα ήταν το E-shop και ό,τι άλλο έχει σχέση με social media, δίνοντάς μας την ευκαιρία να προτείνουμε δικές μας ιδέες και έτσι ακριβώς κάναμε. Μια από αυτές της ιδέες ήταν η προσθήκη στο τμήμα του E-shop Εβδομάδας προσφορών με τη χρήση promo κωδικών που θα δίνει μια έκπτωση στις αγορές είτε χρηματική ή επί τις %.

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2022

59

Γίναμε εθελοντές > αιμοδότες!

Σε συνεργασία με το σωματείο «Η Παρέα της Αγάπης» διοργανώσαμε εθελοντική αιμοδοσία για τις ανάγκες των παιδιών της Αιματολογικής - Ογκολογικής Κλινικής Παιδιών και Εφήβων του ΠΑΓΝΗ!

της εκδήλωσης, καθώς και την ομάδα Αιμοδοσίας του ΠαΓΝΗ για τον επαγγελματισμό και τη φροντίδα τους με σκοπό την ομαλή και απρόσκοπτη διεξαγωγή της διαδικασίας. Πάνω απ’ όλα, όμως, θέλουμε να ευχαριστήσουμε όλους τους εθελοντές μας, που συνέβαλαν ώστε να βοηθήσουμε όλοι μαζί για έναν τόσο ιερό σκοπό: να χαρίσουμε ζωή! Είμαστε περήφανοι για τους εθελοντές αιμοδότες μας που συμμετείχαν στην αιμοδοσία. Ευχαριστούμε, Βασίλη, Γιώργο, Μαρία, Μάνο, Ανδρέα, Γιάννη, Αριστοτέλη, Ειρήνη, Γιώργο, Χριστίνα, Πασχαλιά, Βαγγέλη, Ζωή, Μιχάλη, Νίκο, Χαράλαμπε, Άντζελα, Χρυσοβαλάντη, Κώστα, Δημήτρη…

Με μεγάλη επιτυχία πραγματοποιήθηκε, στις κεντρικές μας εγκαταστάσεις, την Τετάρτη 23 Μαρτίου, η Εθελοντική Αιμοδοσία για τους εργαζόμενους της εταιρείας, σε συνεργασία με την ομάδα Αιμοδοσίας Πα.Γ.Ν.Η. και το εθελοντικό σωματείο «Η Παρέα της Αγάπης». Σε ένα υπέροχο κλίμα εθελοντισμού και προσφοράς, οι εργαζόμενοι εθελοντές αιμοδότες μας διέθεσαν λίγα λεπτά από τον χρόνο τους για να προσφέρουν το μέγιστο αγαθό για τις ανάγκες των παιδιών της Αιματολογικής - Ογκολογικής Κλινικής Παιδιών και Εφήβων του ΠΑΓΝΗ. Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε ιδιαίτερα το εθελοντικό σωματείο «Η Παρέα της Αγάπης» για την υπέροχη ιδέα και την άψογη διοργάνωση

Επενδύοντας στον πραγματικό μας πλούτο, τους ανθρώπους μας! Τεχνικές Διαπραγματεύσεων για το Τμήμα Αγορών Επενδύουμε στους ανθρώπους μας και συνεχίζουμε τα εκπαιδευτικά σεμινάρια στην Ακαδημία μας. Συγκεκριμένα, πραγματοποιήσαμε εκπαιδευτικό σεμινάριο για το τμήμα των αγορών της εταιρείας μας με θέμα Τεχνικές Διαπραγματεύσεων από την εταιρεία EXCEED CONSULTING, με εισηγητές του κ.κ. Γιάννη Λαβδιώτη και Χατζηισαάκ Αβραάμ.

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2022

61

ΣΑΝ ΑΝΟΙΞΙΑΤΙΚΟ ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΗΜΑ

Γυναίκα, Θεά, Μεγάλη Μητέρα!

TOY ΝΙΚΟY ΨΙΛΑΚΗ

Γυναίκα Μινωικής Εποχής. Από την τοιχογραφία του "Άλσους" (Αγία Τριάδα Μεσαράς). Δεξιά σελ.: Πορτρέτο γυναίκας με τον τρόπο των Φαγιούμ (πίνακας του Τάκη Μόσχου).

62

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2022

Κάθε που αλλάζουν οι εποχές ακούγεται πιο δυνατή η φωνή του μύθου. Σαν οπτασίες προβάλλουν μέσα από το σύθαμπο του χρόνου οι μορφές που όρισαν κάποτε τη σκέψη του ανθρώπου, οι λατρείες, οι πεποιθήσεις, οι δοξασίες που άφησαν άσβεστο το αποτύπωμά τους στην ιστορία. Τις βλέπεις με το πρώτο λουλούδι της ίριδας, τις οσφραίνεσαι με το πρώτο ξεπέταγμα του νάρκισσου, τις αισθάνεσαι με το πρώτο χάδι του ήλιου. Κι επιστρέφεις στην αγωνία την πανάρχαια του ανθρώπου, σε χρόνους μακρινούς και σε καιρούς που δεν έζησες, σε μύθους προγονικούς και σε όσα δεν μπόρεσε να σαρώσει η λήθη.

Κάπως έτσι, κοιτάζοντας φέτος το πρώτο λουλούδι μιας μικρούλας βερικοκιάς, θυμήθηκα πάλι την πανίερη γυναικεία μορφή που κάποτε, στα χρόνια της προϊστορίας, δρασκελούσε τους ορίζοντες της ανθρώπινης φαντασίας και κουμάνταρε τον κόσμο, τα γήινα και τα ουράνια, τα ορατά και τα αόρατα, τα υλικά και τα άυλα, τη φύση, τις βροχές, τους ανέμους. Και κυρίως τη βλάστηση. Δηλαδή, τη ζωή! Γυναίκα και θεά, πάνσοφη και πανίσχυρη. Όνομα δεν είχε. Ή κι αν είχε, δεν έφτασε μέχρι τις μέρες μας. Ίσως να ήταν αρκετή η προσφώνηση που κάποτε γινόταν κι επίκληση: Μεγάλη Μητέρα! Έτσι την έλεγαν την πανδαμάτειρα θεά του μύθου: Μεγάλη Μητέρα. Ήταν η αρμονική προσωποποίηση της φύσης, μα και η εναγώνια προβολή του άυλου στο ανθρώπινο μέτρο. Οι μακρινοί παππουδολαλάδες μας την έπλασαν γυναίκα, γιατί χωρίς τη γυναίκα δεν υπάρχει ζωή, κι έβαλαν κάποιον νέο θεό να τη συνοδεύει, τον θεό που τον ξέρομε σήμερα ως «Νεαρό Θεό της Βλάστησης». Γυναίκα, λοιπόν, η μεγάλη θεά της προϊστορίας. Και σήμερα, στον καιρό της τεχνολογίας, μακρινή ανάμνηση άλλων εποχών, εκείνων που δεν γνώρισαν τα κατοπινά στερεότυπα και δεν άφησαν στο περιθώριο την αληθινή χορηγό της ζωής. Εκείνη η σπουδαία θεά, η Μεγάλη Μητέρα, έφερνε κάθε χρόνο τον χειμώνα, εκείνη και την άνοιξη! Και δεν έχομε άλλο τρόπο να τη συναντήσομε σήμερα παρά μόνον αν ταξιδέψομε με τα φτερά της φαντασίας και βρεθούμε νοερά σε αιώνες αλαργινούς, τότε που οι άνθρωποι δεν είχαν ανακαλύψει ακόμη τη γραφή, ίσως ούτε τον τροχό, ούτε τη σχεδία και το ταξίδι στη θάλασσα. Έβλεπαν τη νύχτα να έρχεται και δεν ήξεραν αν θα ανατείλει ο ήλιος ξανά, παρακολουθούσαν τα κιτρινισμένα φύλλα να πέφτουν και δεν ήξεραν αν θα πρασινίσουν ξανά τα γυμνά κλαδιά των δέντρων. Άγνωστο κεφάλαιο το κύλισμα των εποχών, άγνωστος ακόμη και ο κύκλος του χρόνου.

Τότε, λοιπόν, οι μακρινοί πρόγονοί μας βρήκαν τον πιο όμορφο μα και πιο συναρπαστικό τρόπο να ερμηνεύσουν τα ανερμήνευτα. Διηγήθηκαν μια από τις πιο παλιές ιστορίες που έχουν ακουστεί σε τούτον τον κόσμο: Είπαν ότι ο συνοδός της Μεγάλης Μητέρας, ο Νεαρός Θεός της Βλάστησης, πέθαινε κάθε χρόνο και τότε πέθαινε μαζί του κι η βλάστηση. Ξαναγεννιόταν όμως, και τότε ξαναγεννιόταν μαζί του κι η φύση. Πέρασαν τα χρόνια, θεμελιώθηκαν οι πολιτισμοί, μαθεύτηκε η γραφή και η ανάγνωση, αλλά η Μεγάλη Μητέρα δεν ξεχάστηκε. Απέκτησε καινούργια ονόματα, πέρασε σε καινούργιες θρησκείες, ακολούθησε μια μακρά συναρπαστική πορεία κι άφησε τα ίχνη της παντού. Την είπαν Δήμητρα, την 63

ΣΑΝ ΑΝΟΙΞΙΑΤΙΚΟ ΧρΟΝΟΓρΑΦΗΜΑ

είπαν Άρτεμη, την είπαν απλά Θεά της Γονιμότητας. Και Ίσιδα, και Ασερά, και Ιστάρ. Την είδαμε στην Κρήτη, νιώσαμε την απαντοχή του μύθου, είδαμε κι εκείνον τον Νεαρό Θεό να γεννιέται κάθε χρόνο μέσα σε χαρές και πανηγύρια σε κάποιο ιερό σπήλαιο του νησιού. Και να πεθαίνει κάθε χρόνο, πάντα νέος κι ωραίος, σαν τα λουλούδια της άνοιξης. Ακόμη τη βλέπομε τη γυναίκα - θεά. Πρότυπα και σύμβολα αιώνων δεν ξεχνιούνται, κι αν ξεχαστούν προς στιγμή, επανέρχονται καθαρμένα και πιο δυνατά, παίρνουν καινούργια ονόματα, ίσως και καινούργιες μορφές, αποκτούν καινούργιους ρόλους, μεταφέρουν ιδανικά και αξίες, σφυρηλατούν αλήθειες. Και τώρα που γράφω τούτες τις γραμμές είναι πρωί Παρασκευής, Μάρτης μήνας. Το απόγευμα θα ηχήσουν οι καμπάνες, θα τρέξουν οι πιστοί στις εκκλησιές και οι παπάδες της ορθοδοξίας θ’ αρχίσουν να ψάλλουν το «Χαίρε» στη Μεγάλη Μητέρα!

Ώ πανύμνητε Μήτερ... θησαυρέ της ζωής αδαπάνητε...

Ευαγγελισμός. Εικόνα του Νέστορα Βασσάλου (Μονή Κουμπέ).

Θα δονήσουν τις καρδιές οι μνήμες και θα αναστηθούν για μιαν ακόμη χρονιά οι εποχές που διδαχτήκαμε στα σχολεία μ’ εκείνο το ανυπέρβλητο «Τη υπερμάχω στρατηγώ...». Στρατηγός υπέρμαχος η Μεγάλη Μητέρα! Η Θεοτόκος. Πόσες τελετουργίες, πόσες πεποιθήσεις, πόσες αξίες εκπηγάζουν από τις ιερές πηγές της ανθρώπινης νόησης, της νόησης εκείνης που προσπαθεί να συλλάβει το ανυπέρβλητο! Ακούω ξανά την αρχαία μουσική, παραδίδομαι στη μελωδία του ύμνου...

Χαίρε, νύμφη ανύμφευτε... Μεγάλη Μητέρα! Όχι δεν απορώ, τώρα ξέρω γιατί η Υπέρμαχος Στρατηγός έρχεται κάθε χρόνο μαζί με την άνοιξη, γιατί ευωδιάζουν οι πασχαλιές, γιατί πλέκουν οι κοπελιές τα στεφάνια του Σταυρωμένου. Αέναοι κύκλοι ορίζουν τις μέρες μας. Κλείνει ο ένας, ανοίγει ο άλλος. Στη δική μου τη σκέψη κάθε καινούργιος κύκλος ανοίγει τέτοιαν εποχή, μέρες Σαρακοστής και Πασχαλιάς, τότε που ξαναγίνομαι παιδί και βλέπω με τα άγουρα αθώα μάτια τον κόσμο, κι ακούω με δέος παιδικό το «Υπερμάχω» τότε που βλέπω τη μικρή άγρια ορχιδέα της αυλής να θριαμβεύει, τη βερικοκιά του κήπου να ντύνεται με τη νυφική φορεσιά της και να καλεί τις μέλισσες στο μεγάλο πανηγύρι της ζωής τότε που βλέπω τις γυναίκες να στολίζουν Επιταφίους τότε που προσπαθώ σαν μικρός κι ακάτεχος μαθητής να συλλαβίσω τις άγραφες σελίδες της ιστορίας. Αέναοι κύκλοι ορίζουν τον κόσμο μας.

Άνθη ροδακινιάς.

64

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2022

65

Xalkiadakis

Basketball Team! Η ομάδα μπάσκετ είναι εδώ και συμμετέχει και φέτος στο Εργασιακό Πρωτάθλημα. Να ευχηθούμε όλοι μαζί καλή επιτυχία και να απολαύσουν τη χαρά του παιχνιδιού στους Δημήτρη Χατζημάρκο, Γιάννη Σταματίου, Μάνο Αθανασάκη, Γιώργο Κουζούκα, Μιχάλη Ξεκαρδάκη, Γιώργο Πρεβεζάνο, Μηνά Κοκκίνη, Στέλιο Βασάλο, Βίκτωρα-Ιάσωνα Τζωρτζή, Διονύση Ηλιόπουλο, Γιώργο Βελεντάκη, Γιάννη ρουμαντζή, Νίκο Ανδρεουλάκη και Νίκο Παπαδαντωνάκη!

RuN GREECE και S/M Χαλκιαδάκης: Δίπλα σου για μια καλύτερη ποιότητα ζωής Tα S/M Χαλκιαδάκης επίσημος Τοπικός Χορηγός της διοργάνωσης Run Greece - Ηράκλειο 2022 Για 4η συνεχόμενη χρονιά φέτος στηρίξαμε ως χορηγοί τη μεγαλύτερη γιορτή μαζικού αθλητισμού στην Κρήτη. Η δράση εντάσσεται στο πλαίσιο της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης της εταιρείας για την προώθηση του υγιεινού τρόπου ζωής σε όλες τις ηλικίες. Προωθούμε τον αθλητισμό για όλους, ενισχύοντας τις μεγάλες διοργανώσεις μαζικού αθλητισμού στην Κρήτη, αλλά και τα τοπικά ερασιτεχνικά σωματεία του τόπου μας. Ταυτόχρονα, μέσα από υγιεινές και ποιοτικές διατροφικές προτάσεις, προτρέπουμε τους καταναλωτές να υιοθετήσουν μια πιο υγιεινή διατροφή. Γιατί, με σωστές διατροφικές επιλογές, αλλά και εντάσ-

σοντας τον αθλητισμό στην καθημερινότητά μας, μπορούμε να βελτιώσουμε αισθητά την ποιότητα της ζωής μας. Η μεγάλη αυτή γιορτή μαζικού αθλητισμού ολοκληρώθηκε με επιτυχία την Κυριακή 10/4, με πάνω από 2.000 άτομα να κατακλύζουν τους δρόμους της πόλης μας, προάγοντας συλλογικά το "ευ αγωνίζεσθαι" για μια

καλύτερη ποιότητα ζωής! Στα S/M Χαλκιαδάκης, όλοι αγκαλιάσαμε από την πρώτη στιγμή τη διοργάνωση και 55 από εμάς τρέξαμε με πολλή χαρά και απολαύσαμε τη διαδρομή. Σας ευχαριστούμε πολύ για τη συμμετοχή σας και τις υπέροχες στιγμές που ζήσαμε! Ανανεώνουμε το ραντεβού μας για τον επόμενο χρόνο!

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2022

67

ΣΤΗΝ ΚρΗΤΗ ΤΟΥ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΥ

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2022

Τετράδια με μορφές ηρώων,

επαναστατών και λογίων

Ένα διδακτικό μάθημα τοπικής Ιστορίας: Οι ήρωες και οι λόγιοι της Κρήτης προβάλλονταν ως πρότυπα και κοσμούσαν τα εξώφυλλα των μαθητικών τετραδίων!

TOY ΝΙΚΟY ΨΙΛΑΚΗ

Τυπώθηκαν γύρω στο 1930, λίγο πριν ή λίγο μετά τον εορτασμό της πρώτης εκατονταετηρίδας από την ίδρυση του ελληνικού κράτους. Και μεταφέρουν το κλίμα μιας εποχής πυκνής σε γεγονότα, φορτισμένης με ιδεολογίες και συναισθήματα. Είναι τα τετράδια των μαθητών της Κρήτης! Άγνωστο ποιος τα εμπνεύστηκε. Προφανώς κάποιος λόγιος της εποχής ή κάποιος εκπαιδευτικός που επε-

Το περίφημο τετράδιο του 1896 Δεν ήταν η πρώτη φορά που τα καλλιτεχνικά τυπογραφεία της Κρήτης τύπωναν εκπαιδευτικό υλικό. Η αρχή φαίνεται να είχε γίνει στα τέλη του 19ου αιώνα, μάλλον στα Χανιά, πρωτεύουσα του νησιού από τις αρχές της δεκαετίας του 1850. Εκπληκτικό δείγμα τέτοιου υλικού αποτελεί το τετράδιο που επιμελήθηκε ένας διαπρεπής λόγιος της εποχής, στρατιωτικός, πολιτικός και συγγραφέας, ο Αριστείδης Κριάρης. Ο γράφων έχει υπόψη του μόνο το πολύχρωμο εξώφυλλο ενός τετραδίου τυπωμένου σε χαλεπούς καιρούς, το 1896! Πρόκειται για ένα εντυπωσιακό καλλιτεχνικό επίτευγμα που δείχνει την αισθητική αλλά και την εξοικείωση των τοπικών τυπογραφικών εργαστηρίων με την τεχνολογία. Στην κορυφή της σελίδας φέρει το ελληνικό εθνόσημο,

δίωκε να προβάλει κοινωνικά πρότυπα και να διδάξει τοπική ιστορία! Δεν είχαν περάσει ούτε δυο δεκαετίες από την ενσωμάτωση της Κρήτης στον εθνικό κορμό και οι μνήμες των απανωτών επαναστάσεων παρέμεναν έντονες. Αν όχι οι γονείς, σίγουρα οι παππούδες και οι γιαγιάδες των μαθητών του ’30 διηγούνταν ιστορίες από τα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας. Η κυκλοφορία των τετραδίων με τις μορφές των ηρώων συντηρούσε τη

πράγμα που από μόνο του αποτελούσε τόλμημα, αφού το νησί βρισκόταν ακόμη στα χέρια του Σουλτάνου και οι επαναστάσεις έδιναν κι έπαιρναν. Τα γραμμικά σχέδια που σχηματίζουν το βασικό πλαίσιο γίνονταν με ειδικά μεταλλικά κοσμήματα τα οποία προμηθεύονταν οι τυπογράφοι από το εξωτερικό, κυρίως από τη Λειψία, και το κόστος τους δεν ήταν καθόλου ευκαταφρόνητο. Έχουν σωθεί αρκετοί κατάλογοι σε καλλιτεχνικά τυπογραφεία της εποχής, με συναρμολογούμενα μεταλλικά κοσμήματα και γραμματοσειρές, ελληνικές και ξένες. Σύμφωνα με τα δεδομένα της εποχής το εξώφυλλο του τετραδίου έπρεπε να περάσει από το πιεστήριο τρεις φορές, όσα είναι και τα χρώματά του, και αυτή η εργασία απαιτούσε δεξιοτεχνία, ακρίβεια και λεπτότητα. Παρατηρώντας το σήμερα θα δούμε ότι δεν έχει ξεφύγει ούτε κεραία κάποιο σχήμα ή κάποιο χρώμα. Για το εσωτερικό του τετραδίου δεν μου είναι τί-

ποτα γνωστό. Προβληματίζει όμως η αναφορά του τίτλου ΚρΗΤΗ κάτω από το όνομα του επιμελητή και το μονόγραμμά του!

Τα τετράδια του 1930 Τετράδια συνέχισαν να τυπώνονται στην Κρήτη κατά τα χρόνια της Κρητικής Πολιτείας (1898-1913). Εκείνη την εποχή, όμως, είχε επικρατήσει η συνήθεια να εισάγονται τα σχολικά είδη από την πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους. Ειδικότερα, κάποιες κρητικές επιχειρήσεις που λειτουργούσαν στην Αθήνα φαίνεται να τροφοδοτούσαν πολλά τοπικά βιβλιοπωλεία και χαρτοπωλεία, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τον εκδότη Κοκκινάκη, στον οποίο είχαμε αναφερθεί εκτενέστερα σε προηγούμενο τεύχος. Τα τετράδια του 1930 δεν έχουν την καλαισθησία εκείνων που είχε επιμεληθεί ο Κριάρης. Ήταν πιο απλά και 69

ΣΤΗΝ ΚρΗΤΗ ΤΟΥ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΥ

πιο λιτά. Για την εκτύπωσή τους χρησιμοποιούνταν και πάλι κοσμήματα τα οποία σχημάτιζαν πλαίσια στο εξώφυλλο και το οπισθόφυλλο, καθώς και τσιγκογραφίες (κλισέ) με τη φωτογραφία ή το σκίτσο των προσώπων που προβάλλονταν. Στα τετράδια που έχομε υπόψη μας εικονίζονται ήρωες των Κρητικών Επαναστάσεων του 19ου αιώνα, όπως ο Δασκαλογιάννης, ο Καπετάν Μιχάλης Κόρακας, ο Ιωάννης Νταφώτης και άλλοι. Οι απεικονίσεις τους ήταν παρμένες από ξυλογραφίες της περιόδου 1900-1920 φιλοτεχνημένες από άγνωστο καλλιτέχνη πιθανώς στην Αθήνα. Οι ίδιες ξυλογραφίες είχαν χρησιμοποιηθεί και στην εκτύπωση του Κρητικού Πανθέου, της χάρτας όπου εικονίζονται οι βασικότεροι ήρωες των Κρητών, καθώς και στην αναπαραγωγή μικρών εικονιδίων (καρτών) τα οποία πρόσφεραν οι τοπικές βιοτε-

70

χνίες κατασκευής τσιγάρων. Μαζί με κάθε κουτί τσιγάρων πρόσφεραν και από ένα τέτοιο εικονίδιο, δηλαδή μια μικρή κάρτα με τη μορφή κάποιου Κρητικού επαναστάτη. Το γεγονός αυτό έδωσε την ευκαιρία στα παιδιά του 1920 και του 1930 να μαζεύουν απεικονίσεις ηρώων και να φτιάχνουν συλλογές. Ας υπενθυμίσομε ότι νόμοι για την προστασία των πνευματικών δικαιωμάτων δεν υπήρχαν εκείνα τα χρόνια. Τα τετράδια χρησιμοποιούνταν από μαθητές των μεγαλύτερων τάξεων. Οι μικρότεροι ασκούνταν στη γραφή χρησιμοποιώντας τις περίφημες μαθητικές πλάκες που φτιάχνονταν με επεξεργασμένο σχιστόλιθο και αποκαλούνταν επισήμως αβάκια. Είχαν μαύρο χρώμα και συνοδεύονταν από λίθινες γραφίδες, τα λεγόμενα κοντύλια ή πετροκόντυλα. Γενιές και γενιές ελληνόπουλων έμαθαν ανάγνωση και

γραφή χρησιμοποιώντας τις ταπεινές πλάκες (στις οποίες αξίζει να αφιερώσομε ένα μελλοντικό άρθρο).

Μορφές και βιογραφικά ηρώων Οι μορφές των Κρητών επαναστατών και καπεταναίων κατελάμβαναν την κάτω αριστερή πλευρά του τετραδίου. Πιο πάνω υπήρχαν οι ετικέτες στις οποίες έγραφαν τα ονόματά τους οι μαθητές και στο οπισθόφυλλο ήταν τυπωμένος ο Πυθαγόρειος Πίνακας. Κάτω από τον πίνακα αυτόν υπήρχε ένα σύντομο βιογραφικό του εικονιζόμενου ήρωα και στη βάση το μονόγραμμα του εκδότη. Όλα τα παρόμοια τετράδια που έχομε υπόψη μας είχαν τυπωθεί στο τυπογραφείο του Νικολάου Αλικιώτη, ένα από τα μεγαλύτερα της Κρήτης με υποκατάστημα και στην Αθήνα! Το 1981, που έκλεισε οριστικά

ΥΠΕΡ

η επιχείρηση Αλικιώτη, βρέθηκαν κούτες τέτοιων τετραδίων και οδηγήθηκαν μαζικά στα απορριμματοφόρα του Δήμου, μαζί με άφθονο άλλο υλικό, όπως φωτογραφίες, ταχυδρομικά δελτάρια, πένες και, κυρίως, βιβλία της περιόδου 1900-1950. Παρόμοιο υλικό υπήρχε και στο άλλο μεγάλο τυπογραφείο, εκείνο της οικογένειας Αλεξίου, που έκλεισε την ίδια εποχή. Δεν γνωρίζομε ποιος είχε συντάξει τα βιογραφικά των ηρώων. Προφανώς είχε αντληθεί υλικό από τις γνωστές εγκυκλοπαίδειες της εποχής, του Δρανδάκη και του Ελευθερουδάκη. Τα κείμενα αυτά, όμως, δεν ήταν ιδιαίτερα φροντισμένα. Περιείχαν λάθη και δεν διακρίνονταν ούτε για τη δομή ούτε για τη μέθοδό τους. Προφανώς το τυπογραφείο που ανέλαβε την υλοποίηση της ιδέας δεν διέθετε επαρκή υποστήριξη από έμπειρο λογογράφο ή διορθωτή, γι’ αυτό και μερικά από τα

βιογραφικά αποτελούν συρραφές από κείμενα που αντλήθηκαν από διάφορες πηγές. Αξίζει, όμως, να μεταφέρομε και εδώ το βιογραφικό του καπετάν Μιχάλη Κόρακα, όπως είχε

ΑΝΟΙΞΗ 2022

δημοσιευτεί στα οπισθόφυλλα των τετραδίων, με πληροφορίες, ή και ολόκληρες προτάσεις, παρμένες από την Εγκυκλοπαίδεια Ελευθερουδάκη:

ΜΙΧΑΗΛ ΚΟΡΑΚΑΣ Κρης επαναστάτης (1796-1802*). Ήτο υιός του Νικολάου Καρούσου, επονομασθέντος Κόρακα, και εγεννήθη εν Πόμπια της επαρχίας Καινουρίου της Κρήτης. Δεκαεπταετής προ της ελληνικής επαναστάσεως του 1821 εδείκνυε τάσεις προς τον αρματολικόν βίον και ανελθών εις τα όρη διήγαγεν βίον κλέφτου μέχρι της εκρήξεως της επαναστάσεως. Το 1827 εξελέγη οπλαρχηγός Πόμπιας, εξακολουθήσας δε τον αγώνα επέβη το 1870** μικρού καταδρομικού πλοιαρίου και επιτιθέμενος όπου ηδύνατο, έβλαπτεν τα τουρκικά και αιγυπτιακά πλοία. Αργότερον έλαβεν μέρος διά την καταστολήν του κινήματος Γιατράκου, ο δε κυβερνήτης Καποδίστριας εκτιμήσας τούτον τω απένειμεν τον βαθμόν του λοχαγού. Αργότερον, ομοφωνία όλων των εν Κρήτη οπλαρχηγών, ανεκηρύχθη Γενικός Αρχηγός των ανατολικών επαρχιών της Κρήτης. Κατά την λήξιν της επαναστάσεως ο Κόρακας κατέφυγεν εις Αθήνας, βραδύτερον νοσταλγήσας τα εδάφη της πατρίδος του επανήλθεν εις Κρήτην ένθα και απέθανεν. * Προφανέστατο τυπογραφικό λάθος Ο Κόρακας πέθανε το 1882. ** Λάθος. Στο Λεξικό Ελευθερουδάκη αναφέρεται το 1830.

71

ΣΤΗΝ ΚρΗΤΗ ΤΟΥ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΥ

Η επανάσταση της τυπογραφίας στην Κρήτη του 19ου αιώνα Η τυπογραφία θεωρήθηκε (και ήταν) αληθινή επανάσταση στην Κρήτη του 19ου αιώνα. Αν και ήταν αρκετά ακριβός ο εξοπλισμός των τυπογραφικών εργαστηρίων, οι Κρήτες την είδαν σαν ανάσα ελευθερίας. Ζώντας κάτω από συνθήκες ανελευθερίας και καταπίεσης εξέδιδαν εφημερίδες και τύπωναν βιβλία παρά τις δυσκολίες που δημιουργούσε η οθωμανική διοίκηση και τα βαρύτατα πρόστιμα που επέβαλλε. Η εκτύπωση σχολικών εγχειριδίων και τετραδίων (κυρίως μετά το 1898) φανερώνει την ανάγκη μιας καταπιεσμένης κοινωνίας να επενδύσει στα γράμματα.

Και λόγιοι - πρότυπα Εκτός από τους ήρωες, τα εξώφυλλα των τετραδίων κοσμούνταν και με μορφές λογίων ή προσώπων με σημαντική πνευματική και πολιτιστική (συγγραφική) δράση. Προφανώς οι λόγιοι της εποχής προβάλλονταν ως κοινωνικά πρότυπα και τιμούνταν από την εκπαιδευτική κοινότητα. Είναι γνωστά τα τετράδια με τις μορφές των αρχαιολόγων Στέφανου Ξανθουδίδη και Ιωσήφ Χατζηδάκη (το οποίο τυπώθηκε προφανώς μετά το 1936 - έτος του θανάτου του). Παλαιότεροι τυπογράφοι με είχαν πληροφορήσει ότι υπήρχαν και τετράδια αφιερωμένα στον ιστορικό της Κρήτης Βασίλειο Ψιλάκη, αλλά δεν τα έχω δει και δεν γνωρίζω αν έχουν σωθεί. Το βιογραφικό του Στέφανου Ξανθουδίδη είχε αντιγραφεί από το Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ελευθερουδάκη: 72

ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΞΑΝΘΟΥΔΙΔΗΣ Εγεννήθη εις Αβδού Ηρακλείου Κρήτης. Τας εγκυκλίους αυτού σπουδάς διήνυσεν εις Ηράκλειον και Αθήνας. Εσπούδασεν φιλολογίαν εις το Πανεπιστήμιον Αθηνών διορισθείς κατόπιν καθηγητής του εν Νεαπόλει Γυμνασίου (1889-1891) και του εν Ηρακλείω (1891-1897). Τότε εγένετο γραμματεύς του εν Ηρακλείω "Φιλολογικού Συλλόγου". Μετά του Ιωσήφ Χατζηδάκη ο Ξανθουδίδης διά των γλίσχρων χρηματικών ποσών που διέθεσεν ο σύλλογος κατήρτισεν την πρώτην αρχαιολογικήν συλλογήν ήτις απετέλεσε τον πυρήνα του μοναδικού σήμερον διά τους ανεκτιμήτους θησαυρούς Μινωικής Τέχνης, Μουσείου Ηρακλείου. Όταν η Κρήτη έγινεν αυτόνομος ο Ξανθουδίδης διωρίσθη Έφορος Αρχαιοτήτων της Κρητικής Πολιτείας (1899-1915). Βραδύτερον (1915-1923) διετέλεσεν Έφορος Αρχαιοτήτων της 10ης Αρχαιολογικής Περιφερείας (Κρήτης) από δε του έτους 1923 μέχρι του θανάτου του Διευθυντής Μουσείου Ηρακλείου. Κατά το διάστημα της πολυετούς υπηρεσίας του ενήργησεν πολλάς ανασκαφάς ών τα ευρήματα κοσμούσι το ειρημένον Μουσείον. Συνέγραψεν υπέρ εβδομήκοντα βιβλία, πραγματείας και άρθρα κατά το πλείστον αφορώντα την αρχαιολογίαν, ιστορίαν, γλωσσολογίαν και λαογραφίαν της Κρήτης μεταξύ των οποίων και η μνημειώδης κριτική έκδοσις του Ερωτοκρίτου. Ο Ξανθουδίδης υπήρξεν επίτιμον μέλος πλείστων ξένων επιστημονικών Εταιρειών και αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών. (Εγκ. Λεξ. Ελευθερουδάκη)

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2022

73

ΙΣΤΟρΙΑ

Ο Πασάς που ήθελε τους Σφακιανούς να κατάγονται.. από το Σφαξ της Τύνιδας

> TOY ΝΙΚΟY ΨΙΛΑΚΗ

Ήταν 15 χρονών όταν σώθηκε από τη Σφαγή της Χίου. Τον πήραν αιχμάλωτο και τον τούρκεψαν. Έγινε γιατρός, υπουργός και Διοικητής Κρήτης. Ο παμπόνηρος Χακίμ Ισμαήλ Πασάς έκανε ανθρωπολογικές μετρήσεις για να αποδείξει τη «φυλετική» συγγένεια των Σφακιανών με τους Αφρικανούς!

74

Κι όμως, ακούστηκε κάποτε κι αυτό: «Οι Σφακιανοί δεν είναι γνήσιοι Κρήτες. Οι πρόγονοί τους ήρθαν από τη Μπαρμπαριά, από το Σφαξ της Τύνιδας, στα χρόνια της Αραβοκρατίας, κι εγκαταστάθηκαν στην περιοχή των Σφακίων»! Ποιος φέρεται να το είπε; Μα ένα από τα πολύ προβεβλημένα πρόσωπα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ο Χεκίμ Ισμαήλ Πασάς (1830-1880), ο Τούρκος αξιωματούχος που διαφέντευε την Κρήτη από το 1861 μέχρι το 1866, δηλαδή μέχρι τον Μεγάλο Σηκωμό. Ήταν γαμπρός του σκληροτράχηλου Μουσταφά Πασά του Γκιριτλή, του ανθρώπου που συνέδεσε το όνομά του με την καταστολή της Επανάστασης του 1866 και την Αρκαδική Εθελοθυσία και κουνιάδου του περίφημου γόη Βελή Πασά. Είναι επικίνδυνη η μίξη της επιστήμης με την παραεπιστήμη. Και το μίγμα γίνεται εκρηκτικό όταν υπεισέρχονται συμφέροντα, επιδιώξεις και πολιτικές σκοπιμότητες. Χεκίμ θα πει γιατρός στα Τούρκικα. Γιατρός ήταν ο ευφυέστατος, δαιμόνιος και αλλοπρόσαλλος Ισμαήλ που έφτασε στην οθωμανοκρατούμενη Κρήτη το καλοκαίρι του 1861 κι έμεινε μέχρι τα χρόνια της Μεγάλης Επανάστασης του 1866. Γιατρός με σημαντικές θέσεις στην Αυτοκρατορία, τόσο επιστημονικές όσο και πολιτικές. Υπήρξε στρατιωτικός ιατρός, αρχίατρος,

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2022

υπουργός και διοικητής Σμύρνης. Και όταν ήρθε στην Κρήτη βρήκε πεδίον λαμπρό για τις τάχατες επιστημονικές μελέτες του: τα Σφακιά και τους Σφακιανούς. Λεπτομέρειες δεν είναι σήμερα γνωστές και χρειάζεται εκτενής έρευνα των πηγών για να δούμε τι ακριβώς προσπάθησε να κάμει και ποιες μεθόδους είχε χρησιμοποιήσει. Το συμπέρασμά του, όμως, είναι γνωστό έστω και από δευτερογενείς πηγές: Με βάση τα σωματομετρικά δεδομένα που λέγεται ότι είχε συλλέξει, προσπάθησε να αποδείξει ότι οι κάτοικοι της επαρχίας Σφακίων, της επαρχίας που αποτελούσε διαρκώς αγκάθι στην καρδιά της οθωμανικής διοίκησης, είχαν έρθει από το Σφαξ της Τύνιδας! Οι ονομασίες, άλλωστε, έμοιαζαν και η παρετυμολογία αποτελεί συχνά... το βαρύ πυροβολικό της παραεπιστήμης.

Η άποψη του Πουλιανού Ο ανθρωπολόγος Άρης Πουλιανός, που ήρθε στην Κρήτη το 1965 και άρχισε να μετρά κεφαλές, μύτες, μέτωπα των Κρητικών, αναφέρει ότι ο Χεκίμ Ισμαήλ Πασάς ήταν...

... ο πρώτος που έκανε, έστω και υποτυπωδώς, ανθρωπολογική μελέτη στην Κρήτη [...] Το 1861 τον έστειλαν διοικητή Κρήτης κι έκανε ανθρωπομετρήσεις στα Χανιά και στα Σφακιά. Υποστήριξε λοιπόν ο άμοιρος Χακίμ ότι οι Κρητικοί είναι λαός που ήρθε από το Σφαξ της Τύνιδας την εποχή των Σαρακηνών κι απόμεινε εκεί και εξελίχτηκε (Η Καταγωγή των Κρητών, 1971, σελ. 123).

Αριστερή σελίδα: Ο Χεκίμ (ιατρός) Ισμαήλ Πασάς. Πάνω: Κρήτες κατά τη δεκαετία του 1940. Ο Ισμαήλ μιλούσε για καταγωγή από την Τύνιδα, ο Cipriani από τις λευκές φυλές της Σαχάρας! (Φωτ. του Κ. Κουτουλάκη). Κάτω: Σφακιανοί σε κάρτα του 1905.

Όπως είναι φυσικό, ο Πουλιανός απορρίπτει τη θεωρία του Ισμαήλ:

Η θεωρία του, όπως δείχνουν όλα τα δεδομένα, δεν στέκει. Ίσως η ανάμνηση των Σαρακηνών, ή η συνωνυμία Σφαξ - Σφακιά, παρέσυραν τον δαιμόνιο Γραικότουρκο και διατύπωσε μια τέτοια θεωρία. Πάντως, τον καιρό εκείνο κανένας δεν ήξερε ακόμη τον αρχαιολογικό πλούτο που 75

ΙΣΤΟρΙΑ

έκρυβε μέσα της η Κρήτη. Κι ο γιατρός - διοικητής έπρεπε από κάπου να αρχίσει. Κι έτσι άρχισε από το πιο δυνατό ορατό παρελθόν...

διώξεις της Αυτοκρατορίας, που επιθυμούσε πάση θυσία να κρατήσει την Κρήτη.

Ο Πουλιανός μιλά με ανθρωπομετρικά κριτήρια παραγνωρίζοντας τις πολιτικές σκοπιμότητες που πιθανότατα κρύβονταν πίσω από τη σπουδή του δαιμόνιου Ισμαήλ, ενός από τους πιο σκληρούς και πιο σατανικούς Οθωμανούς διοικητές του νησιού. Ο ιστορικός Ι. Δ. Μουρέλλος είναι πιο σαφής:

«Ενδύει αυτούς με ενδύματα κρητικά»

Γι’ αυτό ακριβώς το 1870, επί του στρατιωτικού και πολιτικού διοικητού Ρεούφ Πασά, έφεραν από τη Βεγγάζα τριακόσιες δυνατές και διαλεκτές σε σωματική ισχύ οικογένειες και τις εγκατέστησαν στην Κρήτη. Ήθελαν να καλλιεργήσουν από την ίδια ράτσα λαό, το ίδιο ισχυρό ψυχικά και σωματικά, για να τον αντιτάξουν μελλοντικά κατά των Σφακιανών. Για να πολεμήσουν μια αρρώστια που σακάτευε τον οργανισμό τους, ήθελαν να καλλιεργήσουν τα μικρόβιά της, για να τα ρίξουν μέσα στην Κρήτη και ν’ αλληλοφαγωθούν (Ιστορία της Κρήτης, 1950, τόμος Α', σελ. 129). Με ακμαία κρητική συνείδηση ο Μουρέλλος μπαίνει στον κόπο να αποδείξει ότι ο ψευτο-ανθρωπολόγος γιατρός δεν είχε δίκιο και χρησιμοποίησε γι’ αυτό γλωσσικά καθώς και ιστορικά δεδομένα. Μίλησε για τις ιστορικές πηγές που δεν επιβεβαιώνουν ούτε μια λέξη από τους ισχυρισμούς του Χακίμ και αναφέρθηκε στη συνέχεια της γλώσσας. Δεν μου είναι προσιτές οι «μελέτες» του Χεκίμ Ισμαήλ Πασά, του γιατρού που, όπως φαίνεται, είχε δημοσιεύσει αρκετά άρθρα σε ευρωπαϊκά έντυπα (αγνοώ σε ποια). Στέκομαι, όμως, στα όσα είναι γνωστά από την ελληνική βιβλιογραφία και που μόνο γέλια μπορούν να προκαλέσουν σήμερα. Μπαρμπαρέζοι οι Σφακιανοί! Τα θυμούμαστε μια και πρόσφατα γιορτάσαμε την επέτειο της Μεγάλης Ελληνικής Επανάστασης, τα θυμούμαστε όχι μόνο ως απόπειρα διαστρέβλωσης της ιστορίας και της απλής λογικής αλλά και ως χαρακτηριστικό παράδειγμα υποταγής της επιστήμης στις πολιτικές σκοπιμότητες. Φυσικά και δεν χρειάζεται να αποδείξει κανείς Σφακιανός ότι... δεν είναι Αφρικάνος, φυσικά και δεν χρειάζεται γλωσσολόγος για να γελοιοποιήσει τη θεωρία περί... ετυμολογικής σύνδεσης της τυνησιακής πόλης Σφαξ με τα Σφακιά. Δεν γνωρίζω από πού άντλησε τις (μάλλον λεπτομερείς) πληροφορίες του ο αείμνηστος Μουρέλλος, φαίνεται όμως ότι η θεωρία αυτή είχε συζητηθεί στους κύκλους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και είχε επηρεάσει τις αποφάσεις των Πασάδων. Δεν γνωρίζω, επίσης, αν προσπάθησε να δημοσιεύσει ο Ισμαήλ τα πορίσματά του σε επιστημονικά περιοδικά της εποχής και η διερεύνηση του θέματος αποτελεί πρόκληση για τους ιστορικούς, φαίνεται όμως ότι συνέπεσαν με τις επι76

Τη συνέχεια της ιστορίας τη διαβάζομε στην εφημερίδα Ραδάμανθυς που εξέδιδε ο ένθερμος πατριώτης Εμμ. Βυβιλάκης:

Απεφάσισε, τέλος πάντων, η Τουρκία την εκ διαφόρων οθωμανικών φυλών αντικατάστασιν των Χριστιανών της Κρήτης [...] Προ πολλού η Οθωμ. Κυβέρνησις ευρούσα πρόφασιν της επελθούσης πείνης εις Μπιγκάζαν, πόλιν της εν Αφρική Τριπόλεως, επισώρευσε χιλιάδας Οθωμανών εις την νήσον μας, ενδύει αυτούς με ενδύματα κρητικά και ζωοτροφεί αυτούς χάριν φιλανθρωπίας αλλά διαμοιράζει αυτούς εις διάφορα χωρία της νήσου... Ο ιστορικός της Κρήτης Βασίλειος Ψιλάκης γράφει:

Μία από τας πλέον προσφιλείς προσπαθείας της πατρικής αυτής εξουσίας κατά την περίοδον αυτήν της πλήρους εφαρμογής της αυτοδιοικήσεως της νήσου ήταν και το σχέδιον να εκμωαμεθανισθή τελείως η δυστυχισμένη αυτή ελληνική χώρα με εποικισμούς Βεγγαζίων και Κούρδων ή Κιρκασίων, εκ των οποίων οι πρώτοι ήρχισαν και να συνοικίζωνται έξω από τα Χανιά και έγιναν πληγή του Φαραώ κατόπιν εις τον τόπον... (Ιστορία της Κρήτης, μεταγλωττισμένη έκδοση Αγκαβανάκη, τ. Δ’, σελ. 441-442).

Δυο σκλαβάκια στο ίδιο καράβι... Αλλά νομίζω πως αξίζει να δούμε ποιος ήταν ο ίδιος ο ιατρός Ισμαήλ, που το επάγγελμα κόλλησε στο όνομά του και η ιστορία τον καταγράφει ως Χεκίμ Ισμαήλ Πασά: Αποτελεί ένα από τα χαρακτηριστικά παραδείγματα Ελλήνων που αλλαξοπίστησαν στα παιδικά τους χρόνια κι έγιναν φανατικοί Οθωμανοί. Γεννήθηκε στη μαρτυρική Χίο κι έζησε τη συμφορά της σφαγής. Τότε τον άρπαξαν οι Τούρκοι. Οι Οθωμανοί του 1821 συνήθιζαν να μαζεύουν γυναικόπαιδα από τις επαναστατημένες περιοχές. Άλλα έστελναν πεσκέσι στον Σουλτάνο και στους ανώτερους αξιωματούχους και άλλα πουλούσαν στα σκλαβοπάζαρα της Ανατολής για να κερδίζουν χρήματα. Τουρκικές πηγές αναφέρουν μεν ότι ο Ισμαήλ καταγόταν από ελληνική οικογένεια, ισχυρίζονται όμως ότι η οικογένεια αυτή είχε μεταναστεύσει στη Σμύρνη. Εκεί, λένε οι τουρκικές πηγές, τον αγόρασε κάποιος χειρουργός ονόματι Χακή Ισχάκ Εφέντης και του φέρθηκε τόσο καλά ώστε το Ελληνόπουλο εντυπωσιάστηκε από την καλοσύνη του αφέντη του και ασπάστηκε το Ισλάμ. Εκείνος τον δίδαξε χειρουργική. Όλες ή σχεδόν όλες οι πηγές συμφωνούν ότι ο Ισμαήλ σπούδασε τελικά ιατρική στο Παρίσι. Είναι, όμως, έτσι; Ο Κρητικός Ιστοριοδίφης Ν. Ι. Παπαδά-

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2022

Ο Θεόδωρος ή Σωτήριος Ροδοκανάκης γίνεται... Ισμαήλ

Σφακιανοί σε φωτογραφία του Cipriani (1943). κης (1870-1941) είχε άμεση πληροφόρηση για τον Ισμαήλ από εκκλησιαστικούς κύκλους. Ο Πασάς αυτός υπήρξε στενός φίλος του επισκόπου Ιεροσητείας Ιλαρίωνα Κατσούλη. Μια σύμπτωση τους είχε φέρει κοντά. Γράφει ο Παπαδάκης:

Ο Πασάς ούτος ήτο χριστιανός, Κωνσταντίνος καλούμενος. Παις ων είχε συλληφθεί εν Χίω μετ’ άλλων χριστιανοπαίδων αιχμάλωτος κατά την διάρκειαν της μεγάλης επαναστάσεως του 1822 και εστάλη μετ’ αυτών εις Κρήτην, ένθα πάντες εξισλαμίσθησαν. Εν τω πλοίω συνηντήθη

μετά του εκ Καΐρου εις Ηράκλειον επανακάμπτοντος Ιωάννου (Ιλαρίωνος) ο οποίος και έδειξεν μεγάλην προς τον αιχμάλωτον συμπάθειαν. Ότε δε βραδύτερον ο ΚωνσταντίνοςΙσμαήλ έγινε Διοικητής Κρήτης, οπότε ο Ιλαρίων ήτο Επίσκοπος Ιεροσητείας, ανεμνήσθησαν της παλαιάς εκείνης γνωριμίας και συνεδέθηκαν διά φιλίας η οποία ενεθάρρυνεν τον Επίσκοπον εις τας τολμηράς ενεργείας και πράξεις του (Εκκλησία της Κρήτης, σελ. 60-61).

>

Ο Ιλαρίων είχε αιχμαλωτιστεί από τους Τούρκους στο σπήλαιο της Μιλάτου, αλλά πριν πουληθεί σε σκλαβοπάζαρο τον εξαγόρασε ο οικονόμος του Σιναϊτικού Μετοχίου του Αγίου Ματθαίου Μελχισεδέκ και τον έκανε Μοναχό. Στο πλοίο που τον μετέφερε στην Κρήτη μετά την εξαγορά του συνάντησε τον αιχμάλωτο νεαρό Χιώτη, που το πραγματικό του όνομα δεν είναι εξακριβωμένο. Έχει γραφτεί ότι τον έλεγαν Κωνσταντίνο, αλλά το πιθανότερο είναι να ονομαζόταν Θεόδωρος η Σωτήριος ροδοκανάκης. Τη μητέρα του την έλεγαν πιθανότατα Κυβέλη Μεταξά. Κι ενώ το ένα από τα δυο σκλαβόπουλα κατέληγε σε χριστιανικό μοναστήρι, το άλλο γινόταν Γενίτσαρος. Φαίνεται ότι κάνανε αρκετή παρέα στο πλοίο και ο ένας παρηγορούσε τον άλλον. Και τα δυο είχαν την ίδια περίπου ηλικία, δεκαπέντε χρονών ο Ισμαήλ, δεκατεσσάρων ο Ιωάννης Ιλαρίων. Πληροφορούμαστε (από προφορικές πηγές) ότι οι ουκ ολίγοι απόγονοί του στην Τουρκία συλλέγουν υλικό για να συντάξουν αφιερωματικό τόμο στον προ-παππού τους. Είναι εντυπωσιακές οι μεταμορφώσεις των ανθρώπων! Ένα δεκαπεντάχρονο παιδί που είδε τους γύρω του να σφάζονται στη Χίο με τον πιο απάνθρωπο τρόπο, πιθανότατα και τους ίδιους τους γονείς του, προσχωρεί στην αντίπερα όχθη και στο τέλος γίνεται όχι μόνο φανατικός μουσουλμάνος αλλά και ένα από τα σκληρά στελέχη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας εκείνης της εποχής. Από την πατρική του οικογένεια δεν σώθηκαν πολλοί μετά τη μεγάλη σφαγή της Χίου. Είναι γνωστό μόνο ότι ένας αδελφός του είχε καταλήξει στην Αθήνα, άγνωστο πώς, και είχε ανοίξει ραφτάδικο δικό του. Άλλη παράλληλη ιστορία μ’ εκείνη του Λασι-

77

ΙΣΤΟρΙΑ

Σφακιανές από το Λουτρό (1943). Η περίφημη ανθρωπομετρία του Cipriani.

θιώτη πασά, που ο αδερφός του Αντώνιος Παπαδάκης είχε παραμείνει Χριστιανός. Ο Τουρκομαθής και βαθύς μελετητής των τουρκικών πηγών ιστοριοδίφης Νικόλαος Σταυρινίδης περιγράφει ως εξής τον «ανθρωπολόγο» Ισμαήλ:

Ήταν ένας άνθρωπος με μεγάλη πείρα των πραγμάτων του κόσμου, είχε πολλά διοικητικά προτερήματα, έξυπνος, ομιλητικός, με γοργή αντίληψη και γερό μνημονικό. Ήταν όμως πολύ εγωιστής, κρυψίνους, πάρα πολύ πονηρός και περιποιητικός μέχρι χαμερπείας. Είχε ελαστική συνείδηση [...] δεν είχε ηθικά πλεονεκτήματα [...] ήταν επιτήδειος αγύρτης... (Καπετάν Μιχάλης Κόρακας, 1971, τ. Α', σελ. 15).

Η ανθρωπομετρία, ο Χεκίμ και... ο Lidio Cipriani Δεν είναι γνωστό πού και πότε μυήθηκε ο Ισμαήλ στην ανθρωπομετρία ως μέθοδο τεκμηρίωσης και κατάταξης των ανθρώπων και των κοινωνιών σε βαθμίδες εξέλιξης. Το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα αναπτύχθηκαν και διαδόθηκαν στον δυτικό κόσμο οι σχετικές θεωρίες στις οποίες βασίστηκε ο λεγόμενος «επιστημονικός ρατσισμός». Οι Ευρωπαίοι αναζητούσαν τρόπους για να δικαιολογήσουν την αποικιοκρατία και τη δική τους ανωτερότητα έναντι των αφρικανικών και των ασιατικών λαών. Γι’ αυτό και η προσπάθεια σύνδεσης των Σφακιανών με την Αφρική δεν είναι δυνατόν να αποδοθεί σε επιστημονική πλάνη. Άλλους σκοπούς φαίνεται να είχε ο παμπόνηρος Ισμαήλ. Η συζήτηση για τις «κατώτερες φυλές» είχε ήδη αρχίσει... Τη συνέχεια της ιστορίας θα τη συναντήσομε μερικές δεκαετίες μετά, στα χρόνια της ναζιστικής κατοχής, όταν η φασιστική Ιταλία έστελνε τον ανθρωπολόγο Lidio Cipriani στην 78

Κρήτη για να αποδείξει ότι οι Κρήτες είχαν φυλετική συγγένεια με αφρικανικούς λαούς! Τα συμπεράσματά τους μοιάζουν, καθώς ο Ιταλός υποστηρίζει ότι οι ξανθοί Σφακιανοί και οι Σελινιώτες κατάγονται από τις λευκές φυλές της Σαχάρας! Ο Cipriani χρησιμοποίησε ανθρωπολογικές τυπολογίες με τις οποίες κατατάσσονταν οι ανθρώπινες φυλές σε κατώτερες και ανώτερες, θεωρώντας ότι η «φυλή» είναι καθαρά βιολογικό φαινόμενο και όχι κοινωνικό, όπως δέχεται σήμερα η επιστήμη (κοινωνικό και πολιτικό στη βάση του). Ο ίδιος ήταν ταγματάρχης της φασιστικής μεραρχίας Σιένα. Αμέσως μετά τον ερχομό του στην Κρήτη άρχισε τις ατέλειωτες περιοδείες σε κάθε γωνιά του νησιού, τις φωτογραφικές τεκμηριώσεις και τις μετρήσεις. Οι επιστημονικοφανείς θεωρίες των ανθρωπολόγων αυτών άνοιξαν διάπλατους δρόμους για εκατομμύρια εγκλήματα, όπως ήταν το εβραϊκό ολοκαύτωμα, η εξόντωση κάθε λογής διαφορετικότητας (ομοφυλόφιλοι, τσιγγάνοι κ.α.) προκειμένου να αναδειχθεί η φυλετική καθαρότητα της Αρίας φυλής. Τον Ισμαήλ, πάντως, η κρητική ιστορία δεν τον ξεχνά. Δεν τον ξεχνά για τις εξωφρενικές φυλετικές θεωρίες του, για την αβάσταχτη φορολογία που είχε επιβάλει, για τις καταπιέσεις, τις φυλακίσεις, την ουσιαστική κατάργηση των όποιων «προνομίων», τον αφοπλισμό των χριστιανών, μα και για την προσπάθειά του να αρπάξει όσο χρυσάφι και όσο ασήμι βρισκόταν στα χέρια των Κρητικών και να το αντικαταστήσει με χαρτονομίσματα χωρίς αξία, χαρτιά δηλαδή. Ίσως θα χρειαζόταν μια διεπιστημονική προσέγγιση για τους εξωμότες που δυνάστευαν τους πρώην ομοπίστους τους. Το παράδειγμα του Χεκίμ Ισμαήλ είναι από τα πιο χαρακτηριστικά...

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2022

79