ΥΠΕΡ Χ Τεύχος 102 by Χαλκιαδάκης Α.Ε.

Η Κρητικοπούλα θεά και ο δρακοντοκτόνος άγιος

TO ΠEPIOΔIKO TΩN SUPER MARKET XAλKIAΔAKH ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2022 ΤΕYΧΟΣ 102 ΔΙΑΝΕΜΕΤΑΙ ΔΩΡΕΑΝ

Ο ελλΗνιΚOΣ ΣΤOλΟΣ γYρω ΣΤΟ

1900

Ερίφθησαν ζωνταναί εις την φωτιάν Ο Κρητικός γιατρός που ανέδειξε την Οφθαλμολογία των Αρχαίων

> Σας καλωσορίζουμε στο νέο Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης maX στις Πατέλες!

Τ’ αποχτενίδια του διαόλου και τα μαλλιά των αγγέλων!

ΘΕΜΑ

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2022

Αν θες να δεις παλιότερα τεύχη του περιοδικού μας, μπορείς να σκανάρεις εδώ:

Περιεχόμενα 6 ... Και οι γλάροι των ονείρων μας!

40 Παρκοδράσεις

του Ν. Ψιλάκη

42 Η Κρητικοπούλα θεά και ο δρακοντοκτόνος άγιος 8 Σας καλωσορίζουμε στο νέο Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης maX στις Πατέλες!

του Ν. Ψιλάκη

50 Δίπλα στην Ακαδημαϊκή Κοινότητα

10 Τα πανηγύρια μας

54 Ερίφθησαν ζωνταναί εις την φωτιάν

12 Ο ελληνικός στόλος γύρω στο 1900

του Ν. Ψιλάκη

14 Aλληλεγγύη 60 Οφειλόμενη τιμή στη Μάχη της Κρήτης 18 Φωτογραφήματα 62 Ένα χαμόγελο... δανεικό!

του Ν. Ψιλάκη

28 Οι άνθρωποί μας

66 Τα δάκρυα των πραγμάτων

32 Τ’ αποχτενίδια του διαόλου και τα μαλλιά των αγγέλων!

72 Ο Κρητικός γιατρός που ανέδειξε την Οφθαλμολογία των Αρχαίων

του Ν. Ψιλάκη

του Α. Μανιού

38 Εθελοντική αιμοδοσία 12

Tριμηνιαία έκδοση των Σ/M XAΛKIAΔAKH

Yπεύθυνη σύμφωνα με το νόμο: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ

Σχεδίαση εντύπου: NIKOΣ NTPETAKHΣ

1o χιλ. Γαζίου-Κρουσώνα 7005 Ηράκλειο τηλ. 2810 824 140

Eκδοτική φροντίδα: Tμήμα Δημοσίων Σχέσεων της A.E. XAΛKIAΔAKH

Φωτοστοιχειοθεσία Mακέτες - Eκτύπωση: TYΠΟΚΡΕΤΑ A.E., BI.ΠE. Hρακλείου, Tηλ. 2810 382800 FAX: 2810 380887

> www.xalkiadakis.gr Διανέμεται δωρεάν από τα καταστήματα της εταιρείας

Σύμβουλος έκδοσης: ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ Υπεύθυνος Δημοσίων Σχέσεων της Α.Ε. ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ: ΜΙΧΑΛΗΣ ΤΖΑΓΚΑΡΑΚΗΣ

Tα κείμενα που δημοσιεύονται δεν εκφράζουν κατ’ ανάγκην και την άποψη της εταιρείας ή του περιοδικού.

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2022

ΤΟ ΕΞΩΦΥΛΛΟ ΜΑΣ

... Και οι γλάροι των ονείρων μας! Στο πιο ψηλό κατάρτι του ο ναύτης ανεμίζει ένα τραγούδι...

> Γλάρους διαλέξαμε για το καλοκαιρινό μας εξώφυλλο. Γλάρους που ταξιδεύουν μέσα στην απόλυτη αμεριμνησία του γαλάζιου, πάνω από την προαιώνια μουσική των κυμάτων.

μυαλό η ελευθερία των παιδικών μας καλοκαιριών, οι περιεκτικές συνόψεις της αθωότητας, η ξεγνοιασιά των διακοπών μας. Και οι γλάροι μαζί. Τους ανταμώναμε κυρίως τα καλοκαίρια. Στις παραλίες, στα λιμάνια, στα ταξίδια, στα όνειρα. Κι αν αναρωτηθεί κανείς γιατί απέκτησαν συμβολικό χαρακτήρα, ας ρίξει μια ματιά στη φωτογραφία. Αγέρωχοι, περήφανοι, με τα φτερά τους διάπλατα στο φως του Αιγαίου. Ελευθερία είναι ο ανοιχτός τους ορίζοντας. Ελευθερία και το ταξίδι. Ο Τεύκρος Ανθίας, σπουδαία μορφή των γραμμάτων μας, ήθελε να έχει τα φτερά τους. Να παίζει με τα κύματα:

Τ’ άσπρα φτερά σας νάειχα, τρελά της θάλασσας πουλιά, τη λυγμική σας τη λαλιά, που όλο αναλύεται σ’ εξάηχα, τ’ άσπρα φτερά σας νάειχα, τρελά της θάλασσας πουλιά! Να παίζω με τα κύματα που μέρα νύχτα σας φιλούν και σάμπως σκόρπια νήματα πάνω στη θάλασσα κυλούν...

Πόσο φως χώρεσε μέσα σε λίγους στίχους του ο Ελύτης! Οι γλάροι των ονείρων του, μα και οι γλάροι των δικών μας ονείρων, η ηχώ της νοσταλγίας, οι ορίζοντες του ταξιδιού, η αμεριμνησία των μελτεμιών. Και ξανά ο γλάρος! Που δίνει στον ορίζοντα τη γαλανή του ελευθερία! Τη ζήλεψαν οι ποιητές την ελευθερία των γλάρων. Ο Μπωντλέρ, ο Δροσίνης, ο Τεύκρος Ανθίας και τόσοι άλλοι, δικοί μας και ξένοι. Πουλί και

σύμβολο, εικόνα χαραγμένη στα παιδικά μας βιώματα. Και, φυσικά, εικόνα ελληνικού καλοκαιριού! Γλάρους διαλέξαμε για το καλοκαιρινό μας εξώφυλλο. Γλάρους που ταξιδεύουν μέσα στην απόλυτη αμεριμνησία του γαλάζιου, πάνω από την προαιώνια μουσική των κυμάτων. Γλάρους που αράζουν για λίγο στα βράχια των λιμανιών κι ετοιμάζονται για καινούργια ταξίδια. Κι έρχεται απροσκάλεστη στο

Πόσο όμορφα ηχεί στ’ αυτιά μας εκείνο το όχι και τόσο συνηθισμένο «νάειχα», ένα παιχνίδι της γλώσσας, μια ποιητική συνένωση που ομοιοκαταληκτεί με τα εξάηχα και προσδίδει αρμονία στον λόγο. Καλό καλοκαίρι σε όλους! Όμορφο, ξένοιαστο, γαλήνιο. Και ταξιδιάρικο. Με τη «γαλανή ελευθερία του γλάρου». Με ό,τι πιο όμορφο συμβολίζει το σίγουρο πέταγμά τους μ’ εκείνες τις μεγάλες ολάνοιχτες φτερούγες και το αγέρωχο βλέμμα. Κείμενο - φωτογραφία: Νίκος Ψιλάκης

Σας καλωσορίζουμε στο νέο Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης maX στις Πατέλες! Το 41ο Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης ανοίγει τις πόρτες του στο κοινό του Ηρακλείου στις Πατέλες, στη συμβολή των οδών Εμμανουήλ Μπαντουβά, Ξυλούρη και Μουσών και η ολοκληρωμένη, απολαυστική αγοραστική εμπειρία Χαλκιαδάκης maX αγκαλιάζει ακόμα περισσότερους καταναλωτές στην πόλη μας. Στη νέα εποχή με τις περισσότερες προσφορές Στο νέο, απόλυτα προσβάσιμο σε ΑμεΑ κατάστημά μας και σε μια έκταση 1.250 τετραγωνικών μέτρων, σας περιμένουν 14.000 κωδικοί προϊόντων, εκ των οποίων οι 5.000 βρίσκονται σε απίστευτες προσφορές (έως 50% ή 1+1). Επίσης, για τα φρέσκα σας, θα τα βρείτε όλα εδώ σε μια στάση, με την εγγύηση ποιότητας των Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης. Μανάβικο, κρεοπωλείο, ιχθυοπωλείο, φούρνος και σημείο πώλησης φρεσκοψημένου κοτόπουλου είναι εδώ για εσάς. Επιπλέον, οι 40 εργαζόμενοι του καταστήματός μας είναι πρόθυμοι να σας εξυπηρετήσουν με χαμόγελο, τα 6 ταμεία δεν θα σας καθυστερήσουν λεπτό, ενώ οι 55 θέσεις στάθμευσης αυτοκινήτων που διαθέτει προσφέρουν άνεση και ευκολία στις αγορές σας.

Πράσινο, από επιλογή για ένα καλύτερο αύριο Το νέο Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης maX στις Πατέλες ξεχωρίζει και για τον «πράσινο» προσανατολισμό του, έχοντας πετύχει κατάταξη ενεργειακής κλάσης Α+ και μείωση του ενεργειακού αποτυπώματος έως και 30%. Διαθέτει φωτοβολταϊκό πάρκο ισχύος 150 KWA για συμψηφισμό ενέργειας μέσω Net Metering, 4 θέσεις φόρτισης ηλεκτρονικών

αυτοκινήτων, κλειστά ψυγεία, φωτισμό LED, θερμομόνωση κτιριακού κελύφους, ζεστό νερό με αντλία θερμότητας, κουφώματα αλουμινίου με θερμοδιακοπή, αλλά και ηλεκτρονικά μόνιτορ για μείωση των εκτυπώσεων σε χαρτί. Παράλληλα, στο νέο κατάστημα μπορείτε να προχωρήσετε σε ανακύκλωση λαδιού, ηλεκτρικών συσκευών, μπαταριών και πλαστικών καπακιών, ενισχύοντας κι εσείς την κοινή προσπάθεια για ένα καλύτερο αύριο για τον πλανήτη και τα παιδιά μας.

Η Κρήτη στο προσκήνιο Όπως είναι φυσικό, οι παραγωγοί και τα προϊόντα της Κρήτης έχουν την τιμητική τους και σε αυτό το κατάστημά μας. Στα ράφια του νέου Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης maX στις Πατέλες έχουν τοποθετηθεί 3.000 κωδικοί με προϊόντα και καρπούς του τόπου μας, περιμένοντας να τα απολαύσετε. Είμαστε βέβαιοι ότι θα ενθουσιαστείτε από την ποιότητα, την ποικιλία, αλλά και τις τιμές. Το νέο Χαλκιαδάκης maX είναι έτοιμο για τη νέα εποχή. Εσείς απλά επισκεφτείτε το, απολαύστε το και στείλτε μας τα σχόλιά σας στο marketing@xalkiadakis.gr ή στα social media της εταιρείας μας. Ανυπομονούμε να ανταμώσουμε στις

Πατέλες. Στο ολοκαίνουργιο πράσινο Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης maX!

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2022

ΑΝΟΙΞΑΜΕ!

Τα πανηγύρια μας Έτσι γινόταν πάντα τα καλοκαίρια. Σε καθεδρικούς ναούς και ξωκλήσια χτυπούσε η καρδιά του κόσμου μας. Αναμμένα κεριά και καντήλια, ύμνοι βυζαντινοί, μελωδίες που έρχονταν από τα βάθη του χρόνου. Τίποτα δεν χώριζε το ιερό από το κοσμικό, τίποτα δεν χώριζε τους ανθρώπους που έπιναν από το ίδιο φλασκί το κρασί τους κΑι αργότερα από το ίδιο ποτήρι, που πιασμένοι χέρι με χέρι έστηναν τον χορό μπροστά στους αγίους. Είναι θεσμός το καλοκαιρινό πανηγύρι. Θεσμός που αντέχει στον χρόνο. Ο Σουηδός θρησκειολόγος Martin Nilsson έγραψε κάποτε πως οι άνθρωποι στον Βορρά είναι βαθιά επηρεασμένοι από προτεσταντικές αντιλήψεις και πουριτανικές ιδέες. Γι' αυτό και δεν ανακατεύουν τις ιερές με τις κοσμικές ασχολίες. Εδώ στον Νότο, όμως, είναι αλλιώς. Έτσι γιόρταζαν πριν από μερικές χιλιάδες χρόνια οι άνθρωποι, έτσι (ή σχεδόν έτσι) γιορτάζουν και σήμερα. Σταματούν τις δουλειές τους, διακόπτουν για λίγο τον ρυθμό της ζωής, συνάζονται μέσα κι έξω από τις εκκλησιές, οδοιπορούν σε μικρές λιτανείες.

Και στο τέλος της ημέρας μαζεύονται γύρω από έναν λυράρη, χορεύουν, χορταίνουν κρασί και ξεφάντωμα. Χρωστάμε ένα μεγαλύτερο αφιέρωμα στα πανηγύρια μας. Στη θρησκευτική, μα και την κοινωνική τους διάσταση. Και θα το κάνουμε... Είναι από μόνα τους θυμιάματα μνημοσύνης. Ακούς τις καμπάνες κι είναι σαν ν' ακούς τα βήματα των απόντων στους δρόμους. Οι σκιές επιστρέφουν, μανάδες και πατεράδες, γιαγιάδες και παππούδες, δικά τους είναι τα βήματα που αντηχούν στα τρίσβαθα της μνήμης. Νιώθεις την ανάσα τους δίπλα σου, αντηχεί στ' αυτιά σου ο αντίλαλος της δικής τους φωνής. Είναι σαν τη γενέθλια γη μας τούτες οι στιγμές. Μοναδικές και πολύτιμες, ριζωμένες βαθιά στην ψυχή μας για να ανακαλούν το χτες, το προχτές, να προοιωνίζουν το αύριο. Αυτό το αύριο που το χρωστάμε στις μελλούμενες γενιές. Μόνες τους θα το χτίσουν, το ξέρουμε. Αρκεί να τους δώσουμε τη σκυτάλη. Τη σκυτάλη που κάποιοι άλλοι δώσανε κάποτε και σε μας. Να το χτίσουν γερό. Να ’χει ρίζες...

Στη φωτογραφία: Ένα από τα αμέτρητα πανηγύρια του κρητικού καλοκαιριού. 7 Ιουλίου στην Κασταμονίτσα. Της Αγίας Κυριακής.

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2022

Τα απο-ΤΥΠΩΜΑΤΑ της Ιστορίας

Ο ελληνικός στόλος γύρω στο 1900 Ήταν η εποχή που άρχισε να αλλάζει ο κόσμος. Φωτογραφίες και ταχυδρομικές κάρτες κυκλοφορούσαν παντού, καλύπτοντας τις ανάγκες μιας κοινωνίας που διψούσε για εικόνες. Από τα τέλη του 19ου αιώνα είχαν εμφανιστεί οι μεγάλες έγχρωμες λιθογραφίες εξαιρετικής ποιότητας. Πρόσωπα, μνημεία, πολεμικές συρράξεις, όλα είχαν θέση στην πλούσια γκάμα των εκδοτικών και των τυπογραφικών επιχειρήσεων της Ευρώπης. Ξεχωριστή θέση κατείχαν τα έργα που προορίζονταν για κορνιζάρισμα και ανάρτηση στους τοίχους, καθώς κι εκείνα που χρησιμοποιούνταν στα σχολεία. Συνήθως είχαν διαστάσεις 33Χ43 εκατοστά, υπήρχαν όμως και πολλά μεγαλύτερων ή μικρότερων διαστάσεων.

Η μόδα των λαϊκών λιθογραφιών είχε ξεκινήσει από την Ευρώπη. Δεξιοτέχνες χαράκτες και ζωγράφοι δούλευαν πυρετωδώς προσπαθώντας να αποδώσουν κορυφαία ιστορικά εγονότα. Πολλές από τις λιθογραφίες του 19ου αιώνα αποτελούν δείγματα καλής τέχνης που απευθύνονταν σε ευρύτερο κοινό. Μόλις είχε καταφέρει η τεχνολογία να αποδίδει με αξιοπιστία πολλαπλά αντίγραφα της ίδιας εικόνας και να κάνει την τέχνη κτήμα κοινό. Στην Ελλάδα οι λαϊκές λιθογραφίες απεικόνισαν κορυφαία γεγονότα της ιστορίας.

Στην ελληνική αγορά κυκλοφορούσαν λιθογραφίες που ανακαλούσαν τον αγώνα της ανεξαρτησίας και τις μεγάλες στιγμές του. Τέτοιες εικόνες κοσμούσαν τα καφενεία, τα γραφεία των υπηρεσιών του κράτους, αλλά και τα σπίτια. Η σπάνια λιθογραφία που παρουσιάζουμε απεικονίζει τον ελληνικό στόλο (μάλλον τα σημαντικότερα αποκτήματά του), έτσι όπως είχε διαμορφωθεί στα τέλη του 19ου αιώνα. Δεν αναφέρεται ούτε ο δημιουργός ούτε το λιθογραφείο στο οποίο είχε εκτυπωθεί, πιθανότατα όμως ερχόταν από εργοστάσιο της Γαλλίας, όπως και άλλες πολλές εκείνης της εποχής και φέρει τον τίτλο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΣΤΟΛΟΣ σε έξι γλώσσες (Ελληνικά, Γαλλικά, Ιταλικά, Αγγλικά, Γερμανικά, Ισπανικά). Πρόκειται για καλοσχεδιασμένο έργο με εξαιρετική ποιότητα εκτύπωσης και χρώματα ζωντανά. Το χαρτί είναι σκληρό, γυαλιστερό στη μια πλευρά. Είναι δύσκολο να προσδιοριστεί επακριβώς η χρονολογία κατά την οποία είχε εκτυπωθεί και κυκλοφορήσει καθώς τα πλοία αυτά έπλεαν για πολλά χρόνια στις ελληνικές θάλασσες. Μας προβληματίζει, όμως, η απεικόνιση της Μπουμπουλίνας, ενός ταχύπλοου που αγοράστηκε μαζί με την Αμφιτρίτη από αγγλικό ναυπηγείο στα χρόνια της Κυβέρνησης Κουμουνδούρου, μετά την έκρηξη της μεγάλης Κρητικής Επανάστασης (1866-1869), αλλά δεν έφτασε ποτέ στην Ελλάδα καθώς μπλέχτηκε σε ναυτικό ατύχημα και κόπηκε στη μέση (12/1867).

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2022

Τα υπόλοιπα πλοία που εικονίζονται στη λιθογραφία είναι: Τα θωρηκτά Ύδρα, Σπέτσαι και Ψαρά, ναυπηγημένα στα τέλη της δεκαετίας του 1880. Η κανονιοφόρος Άκτιον Το Εύδρομο Ναύαρχος Μιαούλης, ναυπηγημένο στην Τουλόν της Γαλλίας γύρω στο 1878. Η Θωρηκοβαρίς Γεώργιος Α', που είχε ναυπηγηθεί το 1870 στην Αγγλία. Ο θωρακοδρόμων Βασίλισσα Όλγα, που είχε ναυπηγηθεί στην Τεργέστη επίσης το 1870. Η θαλαμηγός Αμφιτρίτη, που ναυπηγήθηκε το 1864 στην Αγγλία και το 1895 μετατράπηκε σε βασιλική θαλαμηγό. ΝΨ 13

Εγκαίνια της Τράπεζας Τροφίμων Κρήτης ΙΔΡYΜΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΤΗΣ ΠΕΙΝΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΣΠΑΤΑΛΗΣ ΤΡΟΦΙΜΩΝ Ηρακλείου & Νομού Ηρακλείου, και σε συνεργασία με την Τράπεζα Τροφίμων που εδρεύει στην Αθήνα, έχει ως στόχο την ουσιαστική προμήθεια Ιδρυμάτων και Δομών που σιτίζουν ωφελούμενούς τους με τρόφιμα και είδη πρώτης ανάγκης. Τα προϊόντα προσφέρονται από τις συνεργαζόμενες εταιρείες και σούπερ μάρκετ που αναζητούν τρόπους ευρύτερης προσφοράς και διάθεσης αγαθών πριν αυτά λήξουν. Η Τράπεζα Τροφίμων αρχικά στηρίζει και συνεργάζεται με τις παρακάτω δομές:

Τα εγκαίνια της Τράπεζας Τροφίμων Κρήτης πραγματοποιήθηκαν την Παρασκευή 29/4 στον χώρο συγκέντρωσης των αγαθών, που βρίσκεται στο υπόγειο του καταστήματός μας στην Παπανδρέου και Κάσσου στο Ηράκλειο. Η εταιρεία μας στηρίζει το Ίδρυμα, παραχωρώντας αφιλοκερδώς τον χώρο που θα στεγαστεί, αλλά και με χορηγίες τροφίμων και ειδών πρώτης ανάγκης. Η Τράπεζα Τροφίμων Κρήτης, με την οργανωτική και διαχειριστική ευθύνη του Συνδέσμου Μελών Γυναικείων Σωματείων

«Υιοθετήσαμε» το πρώτο μωράκι που γεννήθηκε από Ουκρανούς πρόσφυγες στην Κρήτη

Μια μεγάλη αγκαλιά προσέφερε η εταιρεία μας στο πρώτο ζευγάρι από την Ουκρανία που, εξαιτίας του πολέμου, ήρθε στην Κρήτη για ένα καλύτερο αύριο. Χορηγήσαμε τρόφιμα και πάνες για να καλύψουμε τις πρώτες ανάγκες του μικρού. Οι γονείς θέλησαν να δείξουν την ευγνωμοσύνη τους στέλνοντάς μας μία φωτογραφία, στην οποία αναγραφόταν το από καρδιάς ευχαριστώ τους!

• ΔΙΑΚΟΝΙΑ ΑΓΑΠΗΣ ΙΕΡΑΣ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΗΣ ΚΡΗΤΗΣ • ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΑΝΤΟΠΩΛΕΙΟ ΦΙΛΑΝΘΡΩΠΙΚΩΝ ΙΔΡΥΜΑΤΩΝ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΟΥ & ΣΥΣΣΙΤΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΑΝΤΟΠΩΛΕΙΟ ΔΗΜΟΥ ΜΑΛΕΒΙΖΙΟΥ- ΔΟΚΑΠΠΑ • • ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΑΓΑΠΗΣ • ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗ ΖΩΗ (Σωματείο Γονέων, Κηδεμόνων και Φίλων Ατόμων με Αναπηρία) Είμαστε δίπλα σε όσους μας έχουν ανάγκη, στηρίζοντας ταυτόχρονα τη στρατηγική μας για μείωση του food waste. Σε συνεργασία με τους προμηθευτές και συνεργάτες μας δεσμευόμαστε η δράση και το έργο της Τράπεζας Τροφίμων Κρήτης να μπορέσει να πετύχει τον στόχο και να βοηθήσει ουσιαστικά τις δομές αλληλεγγύης του τόπου μας.

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2022

Super Market Χαλκιαδάκης:

IΣΕΣ ΕYΚΑΙΡIΕΣ ΓΙΑ OΛΟYΣ! Η νέα αυτή πρωτοβουλία έρχεται με στόχο τη συνολική βελτίωση της αγοραστικής εμπειρίας για τα Άτομα με Αναπηρία (ΑμεΑ) στα καταστήματά μας. απαιτούνται παρεμβάσεις. Πρόσφατα, στελέχη της Τεχνικής Διεύθυνσης της Χαλκιαδάκης Α.Ε. επισκέφθηκαν το κατάστημα Μοιρών μαζί με τον Χρυσό Ολυμπιονίκη και Παγκόσμιο Πρωταθλητή Στίβου Μανώλη Στεφανουδάκη, για να διαπιστώσουν ακριβώς τις αναγκαίες προσθήκες και παρεμβάσεις. Στόχος η ολοκληρωμένη και ισότιμη εμπειρία φιλοξενίας και εξυπηρέτησης για όλους. Καμιά και κανένας δεν μένει πίσω, όλοι είμαστε κομμάτι μιας κοινότητας με ίσες ευκαιρίες και τα super markets Χαλκιαδάκης το εξασφαλίζουν με πράξεις!

Η πρωτοβουλία θα εξελιχθεί μέσα από πολλαπλές δράσεις, με σκοπό αφενός την ενίσχυση της παιδείας του προσωπικού για όσα αφορούν τα άτομα με αναπηρία και αφετέρου τη στοχευμένη εξέλιξη των υποδομών. Προορισμός είναι η ουσιαστική και ισότιμη εξυπηρέτηση χωρίς συμβιβασμούς, για κάθε πρόσωπο που αντιμετωπίζει προβλήματα αναπηρίας. Σε συνεργασία με το Ελληνικό Μεσογειακό Πανεπιστήμιο (ΕΛΜΕΠΑ) και την ΕΛΕΠΑΠ Χανίων, ξεκίνησαν ήδη, παράλληλα σε Ηράκλειο και Χανιά, γνωστικά σεμινάρια για το προσωπικό διεύθυνσης και ταμειακής εξυπηρέτησης των καταστημάτων Χαλκιαδάκης. Στόχος είναι η άμεση επαύξηση της συνειδητότητας και γνώσης του προσωπικού για τις ιδιαίτερες ανάγκες εξυπηρέτησης που έχουν τα άτομα με αναπηρίες. Ταυτόχρονα, προωθούνται στοχευμένες παρεμβάσεις στις υποδομές, ώστε με διαμορφώσεις αρκετά πέρα από τις επιβαλλόμενες από τη νομοθεσία, η συνολική αγοραστική εμπειρία στα καταστήματα Χαλκιαδάκης να είναι πραγματικά φιλική και λειτουργική για κάθε ΑμεΑ. Επιπλέον, ράμπες πρόσβασης και σήμανση, ειδικά καρότσια αγορών για ΑμεΑ, παρεμβάσεις σε χώρους στάθμευσης, ανελκυστήρες, τουαλέτες, κλπ. Ήδη εξελίσσονται οι επισκέψεις-αυτοψίες σε καταστήματα ώστε να επισημανθούν και να καταγραφούν τα σημεία όπου

Φωτογραφίες από τα σεμινάρια σε συνεργασία με το ΕΛΜΕΠΑ και την επίσκεψη του Μανώλη Στεφανουδάκη στο κατάστημα Μοιρών. .

Διαβάστε περισσότερα για τις πρωτοβουλίες και δράσεις που υλοποιούν τα Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης, εδώ:

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2022

N Φωτογραφήματα

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Η αλήθεια του βλέμματος Είναι κεφαλάρι από παλιό κρητικό κρεβάτι. Νυφικό. Κατασκευάστηκε πριν από ένα - ενάμιση αιώνα περίπου, ίσως και περισσότερο. Και κατασκευάστηκε στην Κρήτη, από ντόπιο μάστορα. Κι από ντόπιο ξύλο καρυδιάς. Ο διάκοσμος απλός και λιτός. Κυριαρχεί μονάχα τούτο το ανάγλυφο τόντο (έργο τέχνης κυκλικού σχήματος) με τις δυο νεανικές μορφές, έναν άνδρα και μια γυναίκα. Κάποια στιγμή, στα τέλη του 20ού αιώνα, το κρεβάτι έφυγε από το παλιό σπίτι όπου βρισκόταν. Κάποιοι κληρονόμοι θέλησαν να αλλάξουν τη διακόσμηση του σπιτιού τους και τα πράματα των παππουδολαλάδων θεωρήθηκαν παλιομοδίτικα. Η μοντέρνα εποχή επέβαλε μοντέρνα επίπλωση. Κάθε άνθρωπος έχει τα κριτήρια, όπως έχει και τα γούστα του. Και, φυσικά, είναι σεβαστά... Ωστόσο, δεν ξέρει κανείς αν τούτο το παλιό κρεβάτι είχε γνωρίσει και άλλες προηγούμενες μετακινήσεις. Είπαμε, έχουν και τα πράγματα την ιστορία τους. Και τη «βιογραφία» τους, βέβαια. Το όνομα του μάστορα δεν είναι γνωστό, δεν υπέγραψε το έργο του. Όπως δεν είναι γνωστά και τα ονόματα των δυο νέων ανθρώπων που το είχαν κάποτε παραγγείλει - τότε δεν ήταν αναπτυγμένο το εμπόριο των επίπλων· κρεβάτια, μπαούλα, σκρίνια, πιατοθήκες, όλα γίνονταν κατά παραγγελία. Κι όταν λείπουν τα τεκμήρια ενεργοποιείται η φαντασία. Ας φανταστούμε, λοιπόν. Ας φανταστούμε κάποιες γαλήνιες νύχτες, αλλά και κάποιες ταραγμένες (έτσι, με διακυμάνσεις κυλά πάντα ο ανθρώπινος βίος). Ας φανταστούμε το αρχικό ζευγάρι σε μια πορεία ζωής που δεν γνωρίζομε την αρχή και το τέλος της, ας φανταστούμε τα χάδια, ίσως και τις τρυφερές νύχτες, ίσως ακόμη και τις ηδονικές θυσίες στον ατίθασο γιο της Αφροδίτης. Ας φανταστούμε μονάχα...

Όταν λείπουν οι άνθρωποι μιλούνε τα έργα τους. Και το ζευγάρι που διάλεξε τούτο το κεφαλάρι για το νυφικό του κρεβάτι μιλά. Και θα μιλά όσο θα υπάρχει το έπιπλο. Μαρτυρία για την αισθητική, μαρτυρία για τη ζωή τους. Τα υπόλοιπα μπορούμε απλώς να τα μαντέψομε. Δεν ήθελαν ένα συνηθισμένο κρεβάτι. Προτιμούσαν μια πιο πρωτότυπη κατασκευή. Κι αυτήν την κατασκευή την έκαναν πιο προσωπική τα ανάγλυφα πορτρέτα. Προφανώς ο άνδρας είχε μουστάκι, σύμφωνα με τα αισθητικά πρότυπα της εποχής. Και φορούσε φράγκικα ρούχα. Κοστούμι και γραβάτα. Ήταν μάλλον αστός, μια και το κρεβάτι είχε φτιαχτεί στο Ηράκλειο. Και εύπορος. Οι πιο φτωχοί δεν έφτιαχναν κρεβάτια. Βολεύονταν με δυο ξύλινα τριπόδια, στερέωναν πάνω τους τάβλες και τις σκέπαζαν με ένα απλό αχυρόστρωμα. Οι πιο πολλοί κοιμόντουσαν κατάχαμα, πάλι σε αχυρένιες στρωμνές, ή, έστω, σε ξύλινους οντάδες. Αν αρκεστούμε στην πιστότητα της εικόνας, θα συμπεράνομε πως η κοπέλα ήταν αρκετά ψηλή για την εποχή της, με πυκνά μακριά μαλλιά και απλό ντύσιμο. Αλλά και πάλι σκέφτομαι: Μήπως τούτο το ζευγάρι υπήρχε μονάχα στη φαντασία του μαραγκού που το φιλοτέχνησε; Λέω, μήπως... Κι ύστερα πάλι συλλογιέμαι ότι δεν απηχεί μονάχα αισθητικά ή κοινωνικά κριτήρια το έργο του ανώνυμου ξυ-

ΥΠΕΡ

λογλύπτη. Εκφράζει συναισθήματα. Και παράγει συναισθήματα. Ακόμη και τώρα πυροδοτεί συγκινήσεις. Είναι δυο νέοι με τα κεφάλια στραμμένα έτσι που να κοιτάζει ο ένας τον άλλον στα μάτια. Ένας άντρας και μια γυναίκα. Και μια υποψία χαμόγελου. Η Τζοκόντα του ανώνυμου καλλιτέχνη δεν έχει τη χάρη του κλασικού πίνακα ζωγραφικής, έχει όμως την αθωότητα της ίδιας της τέχνης που γίνεται για να εξυπηρετήσει ανάγκες. Άλλωστε, αυτή είναι η ουσία της λεγόμενης λαϊκής τέχνης. Διακοσμεί χρηστικά είδη, μιλά την απλή γλώσσα των δημιουργών και των αποδεκτών της, υπάρχει για να εκφράζει και - συχνά - να διαμορφώνει τις αισθητικές αντιλήψεις, αλλά και για να υπηρετεί κοινωνικές αναγκαιότητες. Γι’ αυτό είναι συνήθως ανώνυμη... Λαϊκός τεχνίτης ήταν ο ξυλογλύπτης. Σχεδίασε δυο ανθρώπινες μορφές κι άρχισε να δουλεύει ώρες ολόκληρες, ίσως και μέρες για να τελειώσει το έργο του. Ο χρόνος κυλούσε τότε με άλλο ρυθμό. Ήταν πιο αργός. Και πιο γαλήνιος. Κι αν μένει κάτι από τούτη την ιστορία, είναι η αξία των

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2022

ανθρώπινων χεριών. Δηλαδή, η αξία της χειροτεχνίας. Το κάθε έργο είναι μοναδικό κι ανεπανάληπτο, ακόμη κι αν επαναλαμβάνει παγιωμένα μοτίβα και γνωστά σχέδια. Δεν είναι μηχανές τα χέρια που πελεκούν το ξύλο, τα χέρια που σκαλίζουν την πέτρα, που δουλεύουν το ασήμι, που ξομπλιάζουν στον αργαλειό, που κεντούν τις προίκες των κοριτσιών, δεν είναι μηχανές τα χέρια που ζωγραφίζουν. Κι αν μένει κάτι από τούτη την ιστορία, είναι η λειτουργία του έργου ως συμβόλου. Σύμβολο είναι ο Άι Γιώργης που σκάλιζαν κάποτε στις ρόκες, σύμβολα οι ρόδακες, σύμβολα οι γλάστρες των υφαντών. Έτσι και τούτο το ζευγάρι. Σε συμβολικά συμφραζόμενα παραπέμπει. Στη γαλήνη, στην αλήθεια του βλέμματος, στην ευτυχισμένη συζυγική ζωή. Κι αν μένει κάτι από τούτη την ιστορία, είναι το μεράκι, αυτό που αποτέλεσε τη μαγιά της τέχνης. Η ανάγκη των ανθρώπων να κάμουν πιο όμορφη την καθημερινότητά τους. Πιο όμορφο τον κόσμο τους. Και τον κόσμο μας!

Ας φανταστούμε το αρχικό ζευγάρι σε μια πορεία ζωής που δεν γνωρίζομε την αρχή και το τέλος της, ας φανταστούμε τα χάδια, ίσως και τις τρυφερές νύχτες, ίσως ακόμη και τις ηδονικές θυσίες στον ατίθασο γιο της Αφροδίτης. Ας φανταστούμε μονάχα...

> 19

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2022

Αποχρώσεις ονείρων Το μπλε των ταξιδιών, το μπλε των ονείρων, πλόες της ακήρατης μνήμης! Κάποιος θεός έπαιζε κάποτε με το φως και διάλεγε χρώματα. Το γαλάζιο του ελληνικού καλοκαιριού, το γκρίζο της πέτρας, το άπιαστο κι αταυτοποίητο του φρυγμένου θάμνου - λίγο καφέ, λίγο κίτρινο, λίγο σκούρο πράσινο που επιμένει. Πώς αλλιώς να φτιάξεις τέτοια τοπία; Με φως και με τόλμη. Να στοιχίσεις τις ακτές, να βάλεις σε άναρχη τάξη τις γλωσσίτσες της γης, ν’ απλώσεις όλο το μπλάβο που σου περίσσεψε στην παλέτα. Να την ανακαλύψομε φέτος την Κρήτη. Τη Στεία, την Κίσαμο, τα Σφακιά, τη Γεράπετρο. Και τούτη τη μικρή ερημική γωνιά στα νότια του Ρεθύμνου. Όπου κι αν πάμε, σταγόνες δροσιάς μας περιμένουν. Το μπλε των ταξιδιών, το μπλε των ονείρων. Και πλόες. Στον χώρο και στον χρόνο...

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Ο άγιος της μοναξιάς Τάφος αρχαίος ξεχασμένος σε κάποια γωνιά του κρητικού νότου. Θαλαμωτός, λαξευμένος εξ ολοκλήρου στον βράχο. Κι αργότερα χριστιανικός ναός. Βρήκαν οι παλιοί το σπήλαιο, έφτιαξαν πρόχειρα μια πόρτα, διαμόρφωσαν κάπως τον χώρο, έκαμαν ιερό το εσώτατο τμήμα του. Καμπάνα δεν είχαν. Δεν την χρειάζονταν. Ποιος θα την άκουγε σε τέτοια ερημιά; Μακρά η ιστορία του τόπου. Μακρά και των τάφων αυτής της μορφής. Χρησιμοποιούνταν ξανά και ξανά, φιλοξενούσαν δυο και τρεις και τέσσερις γενιές. Άλλοι πρώιμοι μινωικοί, άλλοι των μυκηναϊκών χρόνων, μαρτυρούν ότι εδώ, στον έρημο σήμερα νότο, υπήρχε ζωή. Άνθρωποι που ζούσαν, ερωτεύονταν, γεύονταν τις όμορφες και τις άσχημες στιγμές και πέθαιναν αφήνοντας άλλους στο πόδι τους. Υπήρχαν και άνθρωποι που τιμούσαν τους νεκρούς τους. Τους ενταφίαζαν, τους πρόσφε22

ραν σπονδές και κτερίσματα. Κι όταν έμεναν οστά γεγυμνωμένα τα απόθεταν σε κόγχες. Τίποτα απ’ αυτά δεν υπάρχει σήμερα. Πέρασαν αιώνες κι αιώνες από τότε που σκάφτηκαν στον μαλακό βράχο. Πέρασαν κι αιώνες από τότε που φαίνεται πως ανοίχτηκαν και άλλαξαν χρήση. Ίσως και πάλι στην αρχαιότητα. Στα κλασικά, στα ρωμαϊκά χρόνια - ποιος ξέρει; Μπαίνομε κι εμείς σε τούτο το άδυτο. Είναι λιτό, απλό, φτωχικό. Υγρασία δεν έχει. Ξηρό το κλίμα του νότου, βοήθησε

ΥΠΕΡ

να σωθούν από τη φθορά δυο παλιά καθίσματα, πρόχειρες κατασκευές βοσκών ή ψαράδων. Λίγες μικρές εικόνες κρέμονται στα τοιχώματα. Και δυο καντήλια σβηστά. Ο Νικήτας, που μας συνοδεύει στο ταξίδι, τα ανάβει. Έτσι επιβάλλουν οι συνήθειες του τόπου. Στα τοιχώματα στρώσεις οι κάπνες. Άλλες μένουν, άλλες απολεπίζονται με τα χρόνια μαζί με το πέτρωμα και πέφτουν. Εδώ μπορείς να μαντέψεις όσα δεν λέχτηκαν και δεν γράφτηκαν ποτέ. Και όσα μαρτυρούν τον πολυδύναμο ρόλο των ερημικών μας ναών. Κέντρα λατρείας, αλλά και τόποι καταφυγής. Σε τέτοιους χώρους διανυχτέρευαν ανά τους αιώνες οι ταξιδιώτες, οι περαστικοί που νυχτώνονταν στους δρόμους, οι βοσκοί και οι ψαράδες. Φιλόξενοι ήταν πάντα οι άγιοι της ερημιάς. Ναός και τούτος, λοιπόν. Αφιερωμένος στον Άγιο Γεώργιο. Τον βλέπουμε σε μια προχειροφτιαγμένη εικόνα, χαρτί λιθογραφίας κολλημένο σε ξύλο. Βλέπουμε και τη Βρεφοκρατούσα. Άλλους αγίους δεν έχει. Δεξιά, ένα ξεφτισμένο χαρτί.

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2022

Στα τοιχώματα στρώσεις οι κάπνες. Άλλες μένουν, άλλες απολεπίζονται με τα χρόνια μαζί με το πέτρωμα και πέφτουν. Εδώ μπορείς να μαντέψεις όσα δεν λέχτηκαν και δεν γράφτηκαν ποτέ. Και όσα μαρτυρούν τον πολυδύναμο ρόλο των ερημικών μας ναών.

> Άγνωστο πόσα χρόνια βρίσκεται εδώ. Άγνωστο... Φεύγουμε. Ο Άγιος μένει. Κάποτε κάποιος άλλος θ’ ανοίξει την πρόχειρη ξύλινη πόρτα. Ίσως και κάποιος παπάς θα λειτουργήσει. Ο Άγιος περιμένει. Ο Άι Γιώργης της μοναξιάς.

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Κύκλοι ζωής Σταμάτησα ξαφνιασμένος στο πεζοδρόμιο. Κάτι μου φαινόταν ότι κινούνταν μπροστά μου, κάτι μακρύ και στενό. Προχωρούσε πότε προς τα δω και πότε προς τα κει, σαν ακανόνιστη διαδρομή. Ο δρόμος άδειος. Απόγευμα στα στενά δρομάκια μιας παλιάς γειτονιάς. Έσκυψα, κοίταξα καλύτερα. Ένα σκουλήκι με δεκάδες μικρά πόδια. Άγνωστο αν ήταν ζωντανό. Και δίπλα κάμποσα μαύρα μυρμήγκια. Εκείνα το τραβολογούσαν. Ευτυχώς είχα μαζί μου το κινητό τηλέφωνο με την ενσωματωμένη φωτογραφική μηχανή - μικρών δυνατοτήτων ακόμη, νομίζω, αλλά μεγάλης εξυπηρέτησης. Περίμενα να φτάσουν σε κάποιο ξέφωτο, έτσι που να φαίνονται καλύτερα στη φωτο24

γραφία. Και τότε φάνηκε ο πρώτος περαστικός. Σχεδόν ακούμπησε με το πόδι του το... θήραμα. ίσως να το πάτησε κιόλας στην άκρη. Κάποια μερμηγκάκια πατήθηκαν, άλλα... το έβαλαν στα πόδια. Κι έμειναν τούτα που συνέχιζαν να τραβολογούν το λάφυρό τους κι ας είχε βάρος πολλαπλάσιο από το δικό τους. Έβγαλα μερικές φωτογραφίες. Έτσι, για να θυμάμαι. Όχι μονάχα το απρόσμενο συναπάντημά μου, μα και τούτους τους απίστευτους εργάτες που συνεργάζονται χωρίς να μιλούν, που μπορούν να εναρμονίζουν τις κινήσεις τους, που καταφέρνουν πράγματα δυσανάλογα του μεγέθους τους. Είναι, νομίζω, ο ορισμός της συνεργασίας. Το μαθαίναμε από το Δημοτικό. Πάντα

είχαν οι δασκάλοι μας κάποια καλή κουβέντα για τούτο το απίστευτο είδος εμβίων που επιβιώνουν ως συνεργατικές κοινότητες. Αργότερα έδειξα τη φωτογραφία σε φίλο κτηνίατρο. Και είπε ότι το λάφυρο των μυρμηγκιών είναι παράσιτο που ζει στα έντερα μικρών ζώων, κυρίως των ποντικών. Η αλήθεια είναι ότι μου χάλασε την εξιδανικευμένη εικόνα που είχα σχηματίσει, αλλά εκείνος επέμεινε: «Κάποια γάτα θα είχα φάει τον ποντικό και άφησε στα μυρμήγκια... το μερτικό τους». Κύκλοι ζωής γραμμένοι στο αρχέγονο DNA των συγκατοίκων μας σε τούτον τον ωραίο πλανήτη. Έφυγα προσπαθώντας να μετρήσω τα μυρμήγκια...

Αχ, εκείνοι οι δυο καλόγεροι... Όποτε βλέπω μουριά θυμάμαι την ιστορία που μαθαίναμε στο Δημοτικό: Δυο καλόγεροι έκρυψαν μέσα στα κούφια μπαστούνια τους σπόρους μουριάς και μεταξόσπορο και τους μετέφεραν στο Βυζάντιο. Μέχρι τότε οι μουριές φύτρωναν μονάχα στην Κίνα και οι Κινέζοι, που είχαν το μονοπώλιο του μεταξιού, απαγόρευαν την εξαγωγή τους και κρατούσαν επτασφράγιστα τα μυστικά της τέχνης τους. Αυτοί οι δυο καλόγεροι άλλαξαν τότε την εικόνα του κόσμου με τα όμορφα παχύσκιωτα δέντρα να στολίζουν τους δρόμους και τις αυλές των σπιτιών και τα πολύτιμα μεταξωτά ρούχα να στολίζουν τους ανθρώπους. Ωραία ιστορία, αλήθεια. Κάτι ανάμεσα στην παράδοση και το παραμύθι. Με δράση και ανατροπές. Ακόνιζε τη φαντασία μας όταν την ακούγαμε. Και βλέπαμε τους δυο καλογέρους να κρατούν τρυπάνια και μαχαίρια, να τρυπούν τα ξύλα και να φτιάχνουν τις πιο πολύτιμες κρύπτες στην ιστορία των ενδυμάτων. Κι όσο ακούγαμε τη διήγηση τόσο πήγαινε το μυαλό μας στα... παράπλευρα κέρδη αυτής της απίστευτης καλογερικής πονηριάς. Μούρα τα λένε τα παράπλευρα κέρδη. Γιατί η μουριά, το αγαπημένο δέντρο του καλοκαιριού, δεν προσφέρεται μονάχα για την τροφή των σκουληκιών που φτιάχνουν μεταξένια κουκούλια, προσφέρεται και για τροφή των ανθρώπων! Στα μούρα πήγαινε το μυαλό μας. Άσπρα και μαύρα, ποικιλίες και ποικιλίες, δροσιστικά και πεντανόστιμα. Ποιος,

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2022

άραγε, δεν μπήκε στον πειρασμό να σκαρφαλώσει σε μια μουριά το πρωτοκαλόκαιρο; Μόνο σε μια μουριά δεν τολμούσαμε να ανεβούμε. Δεν ξέρω τι υποείδος ήταν, ξέρω όμως ότι ήταν καλύτερα να πέσει μπογιά στα ρούχα σου παρά μούρο. Όχι μόνο έστυβαν, αλλά άφηναν ένα ανεξίτηλο μενεξελί που δεν έβγαινε ούτε με χίλια πλυσίματα. Και οι δυο καλόγεροι πάντα εκεί. Εικόνα θρονιασμένη στη φαντασία. Με μαύρα ράσα και μακριές γενειάδες βαδίζουν αμέριμνοι στα μονοπάτια του χρόνου κι όλο έρχονται, κι όλο σιμώνουν, κι όλο κραδαίνουν τα κούφια μπαστούνια τους. Έτσι είναι. Η μικρή ιστορία είναι το φανταχτερό περιτύλιγμα που δημιούργησε τον μύθο. Κάθε προϊόν θέλει και το περιτύλιγμά του. Τον μύθο του, δηλαδή. Αυτό το άυλο περιτύλιγμα ανοίγω ακόμη και τώρα, κάθε φορά που δω μούρα σε κάποιο μεταξόδεντρο (έτσι τη λέμε στην Κρήτη τη μουριά, όχι μουρνιά όπως είναι... το κανονικό της, γιατί η λέξη παραπέμπει σε σοβαρότατο νόσημα - ποτέ δεν κατάλαβα γιατί...). Ένα πιάτο μούρα. Γλυκά, πλουμισμένα με μνήμες. Αχ, αυτοί οι δυο καλογέροι... Άραγε, μπορούν να ακούσουν το ευχαριστώ της κάθε κοπελιάς που έπλεξε με το μετάξι τα όνειρά της; Μπορούν ν’ ακούσουν και το δικό μου; Κάθε που δοκιμάζω μούρα το λέω. Κι ας μην έχω ξεκαθαρίσει ακόμη την αλήθεια της ιστορίας από την αλήθεια του μύθου.

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Μαθήματα ακροβασίας!

Ατίθασο είδος. Μα κι αξιοθαύμαστο. Τίποτα δεν τις σταματά. Σκαρφαλώνουν σε γκρεμούς, πηδούν από χαράκι σε χαράκι, ανεβαίνουν σε πουρνάρια και γυρεύουν τροφή. Τούτη εδώ νόμιζα πως ήταν κρεμασμένη στο συρματόπλεγμα και σταμάτησα στην άκρη του χωματόδρομου. Μόλις πρόλαβα να τη σημαδέψω με τον φακό. Ένα κλικ μονάχα! Στο δεύτερο είχε φύγει. Ένα τίναγμα χρειάστηκε μόνο. Κι έγινε καπνός. Μαθήματα ακροβασίας σ’ ένα χωματοβούνι της Κρήτης...

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2022

ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΜΑΣ

30 χρόνια δίπλα μας! Ανδρουλάκη Γιώργο, Βραχασωτάκη Μαρία, Βρέντζου Καλλιόπη, Κατεχάκη Γεωργία, Λουλαδάκη Βασιλική, Μαθιουδάκη Μαρία, Παρασύρη Μιχάλη, Γαλατά Παντελή και Χριστοπούλου Δήμητρα, σας ευχαριστούμε για όλα αυτά τα χρόνια προσφοράς και συνεργασίας.

Συνεχίζουμε μαζί!

Αποχαιρετάμε τον Γιάννη

Απεβίωσε σε ηλικία 54 ετών ο συνάδελφός μας Γιάννης Πουπάκης. Ήταν μαζί μας από τον Μάρτιο του 1989. Ξεκίνησε στο κατάστημα της Λ. Αν-

τιστάσεως, ενώ για πολλά χρόνια εργαζόταν στο κατάστημά μας στη Λ. Παπαναστασίου. Ο Γιάννης ήταν πάντα αγαπητός από όλους τους συναδέλφους για το χαμόγελο, την καλή του συντροφιά και τον πλούτο της ψυχής του.

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2022

Σεμινάριο για τους εργαζόμενους στο νέο μας κατάστημα στις Πατέλες Η σωστή εξυπηρέτηση του πελάτη είναι για εμάς αδιαπραγμάτευτη. Γι’ αυτό, και λίγο πριν το άνοιγμα του νέου μας καταστήματος, πραγματο-

ποιήσαμε στην Ακαδημία Χαλκιαδάκης σεμινάριο εξυπηρέτησης πελατών για να μεταδώσουμε τις αξίες μας στους νέους εργαζομένους μας, αλλά

και να υπενθυμίσουμε τις βασικές αρχές εξυπηρέτησης των πελατών μας στους παλαιότερους.

Career 4all ΗΜEΡΑ ΚΑΡΙEΡΑΣ ΓΙΑ ΠΡOΣΦYΓΕΣ

Μια ιδιαίτερη δράση με στόχο την ενίσχυση της ισότιμης πρόσβασης προσφύγων και μεταναστών στην τοπική αγορά εργασίας και τη διασύνδεση ιδιωτικών φορέων και πιθανών εργοδοτών με υποψηφίους εργαζομένους διοργανώθηκε πρόσφατα στο Π. Σ. Κ. Ηρακλείου από τον Διεθνή Οργανισμό Μετανάστευσης σε συνεργασία με τον Δήμο Ηρακλείου, στο πλαίσιο του ενταξιακού προγράμματος HELIOS. Στο πλαίσιο της ημέρας καριέρας “Career4all" μιλήσαμε για την αγορά εργασίας στο Λιανεμπόριο και δώσαμε τις δικές μας συμβουλές στους υποψήφιους εργαζόμενους.

... και σεμινάριο μαναβικής Τα φρέσκα και ποιοτικά φρούτα και λαχανικά είναι δια-

χρονικά το συγκριτικό μας πλεονέκτημα. Για να το πετύχουμε, τα σεμινάρια στους υπεύθυνους εργαζόμενους μας στον χώρο μαναβικής των καταστημάτων μας είναι συνεχή με στόχο την άψογη εικόνα των μανάβικών μας.

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2022

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

Τ’ αποχτενίδια του διαόλου και τα μαλλιά των αγγέλων!

TOY νιΚΟY ΨιλΑΚΗ

Είναι ν’ αναρωτιέσαι πόση σοφία κρύβουν οι λέξεις... Και πόση μαγεία. Κυρίως οι ξεχασμένες. Ποιες ιδιότητες, ποιοι παραλληλισμοί, ποιες νοητικές και γλωσσικές διεργασίες τις προκάλεσαν. Όπως εκείνη η μυριδούσσα που ακούσαμε πριν από χρόνια καθώς, παρέα με τον φίλο Ζαχαρία Κυπριωτάκη, οδοιπορούσαμε στα χωριά των Σφακίων. Μια γυναίκα που βρουβολογούσε στα πλάγια του βουνού, μια ηλικιωμένη Ανωπολίτισσα από κείνες που ήξεραν απέξω κι ανακατωτά το διατροφικό συναξάρι του τόπου τους, μας χάρισε την όμορφη λέξη. Χορταρικό είναι η μυριδούσσα. Βρώσιμο. Παλιά η λέξη, αλλά καινούργια για μας. Η χαρά μας ήταν μεγάλη. Η Σφακιανή μας είχε κάμει ένα πολύτιμο δώρο: μια λέξη! Έτσι και τώρα στο Μαλεβίζι, κάποιο μαγιάτικο πρωινό. Δεν ανακάλυψα κάποια λέξη, αλλά μια ονομασία τόσο παραστατική που με ξάφνιασε. Φωτογράφιζα τα άνθη του Κρητικού Έβενου - αρχοντόξυλο τον γράφουν τα φυτολογικά λεξικά, μα πιο συχνά τον ακούμε ως κορμοτσούλι και πουλιά (η πουλιά, πιο συχνά στον πληθυντικό: πουλιές). Είναι ο θάμνος που ανθίζει τον Μάη και παλαιότερα οι χωρικοί μας γέμισαν τα μαξιλάρια και τα στρώματά τους με αποξηραμένα λουλούδια του. Λέγανε πως ήταν μαλακά σαν τα πούπουλα. Φωτογράφιζα, λοιπόν, εκείνο το υπέροχο ερυθρό χρώμα που έπαιρνε κι άλλες αποχρώσεις καθώς λουζόταν με το διάχυτο φως του ανοιξιάτικου πρωινού και ξάφνου το μάτι μου έπεσε πάνω στα κίτρινα νήματα που τύλιγαν μερικούς απ’ αυτούς τους θάμνους. Μοιάζανε με μικρά θαύματα της φύσης. Είχαν χρώμα λαμπερό, κορεσμένο κι έμοιαζαν με ξέχουρδα μαλλιά αερικού, σχεδόν σκέπαζαν τους θάμνους. Δεν τα έβλεπα για πρώτα φορά. Τα ήξερα από παιδί. Από τότε που, παντελώς ακάτεχος, παρατηρούσα με απορία τους μεγάλους να τα ξεριζώνουν και να τα καίνε. Ρώτησα μια γυναίκα, την πρώτη που συνάντησα εκείνο το πρωινό. - Μήπως ξέρεις πώς τα λένε τούτα τα κίτρινα κλαδάκια; Το όνομα ζητούσα. Τη λέξη. Εκείνη ξερίζωσε μερικά και μου τα έδειξε. - Για τ’ αποχτενίδια του διαόλου ρωτάς; Αποχτενίδια του διαόλου τα λένε. Ξαφνιάστηκα. Και θαύμασα συνάμα την ευρηματικότητα των Κρητικών.

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2022

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

Με πόση παραστατικότητα κατάφερε ο γλωσσοπλάστης λαός να περιγράψει ένα φυτικό είδος χρησιμοποιώντας μια λέξη από την καθημερινότητά του, να δημιουργήσει ζωντανές εικόνες και να παραπέμψει σε τόσα συμβολικά συμφραζόμενα! Αποχτενίδια είναι τα μαλλιά που μένουν στο χτένι μετά το χτένισμα. Και στο παρελθόν, τότε που οι γυναίκες είχαν κατά κανόνα μακριά μαλλιά, έμενε μια τουλούπα στα δόντια της χτένας. Τρίχες μικρές και μεγάλες ανακατωμένες, μπλεγμένες η μια με την άλλη. Αποχτενίδια του διαόλου, λοιπόν. Ίσως κάποτε να είχαν πλαστεί και παραδόσεις που να δικαιολογούσαν την ονομασία, μα τώρα πια δεν υπάρχουν. Μένει μονάχα η ονομασία. Ακατάγραφη απ’ όσο γνωρίζω. Δώρο πολύτιμο μιας γριούλας που την είχε ακούσει από τη μάνα, τη γιαγιά, την προγιαγιά της. - Αποχτενίδια, είπα, αλλά γιατί του διαόλου;

Εκείνη γέλασε δυνατά, μάλλον αυτονόητη θεωρούσε την ερμηνεία. - Δεν ξέρεις γιατί; Όπου πέσουν αυτά τ’ αποχτενίδια δεν μένει τίποτα ζωντανό. Σκεπάζουν τα φυτά και τα καταστρέφουν. Πολλά ξεραίνονται. Όσα δεν ξεραθούν μαραζώνουν. Καλύτερη περιγραφή δεν θα μπορούσε να υπάρξει για ένα κοινότατο παράσιτο, γνωστό με την επιστημονική ονομασία Cuscuta. Αληθινός δαίμονας για τους κήπους. Αν πιάσει κάπου μπορεί να προκαλέσει καταστροφή. Στις πατατιές, ας πούμε. Και στα κρεμμύδια. Απομυζά τους χυμούς και δεν τ’ αφήνει ν’ αναπτυχθούν. Όπως έγινε στο σπίτι κάποιου φίλου που ήθελε να καλλιεργήσει αντωναΐδα στη γλάστρα. Κάποια μέρα είδε τούτα τα κίτρινα νήματα πλεγμένα στα κλαδιά του βοτάνου. Δεν ήξερε τι ήταν και τα άφησε. Στο τέλος του καλοκαιριού η αντωναΐδα του (Origanum microphyllum) είχε ξεραθεί. Μέγας δάσκαλος η φύση. Διδά-

σκει. Παρατηρώντας την ξέρεις τι θα πει παράσιτο. Καταλαβαίνεις καλύτερα γιατί επεκτάθηκε η σημασία της λέξης, γιατί μεταφέρθηκε από το φυσικό περιβάλλον στο κοινωνικό. Ας αφήσομε, όμως, τα κοινωνικά παράσιτα και ας επιστρέψομε στ’ αποχτενίδια. Η Cuscuta (ακούγεται κουσκούτα και κουσκουτά) δεν είναι συνηθισμένη στην Κρήτη αλλά δεν είναι και άγνωστη. Φυτρώνει κυρίως σε καλλιέργειες και από κει εξαπλώνεται. Οι παλιοί καλλιεργητές, που ήξεραν καλά τη φύση, προτιμούσαν να ξεριζώσουν ένα φυτό παρά να αφήσουν το παράσιτο πάνω του. Μονοετές είναι, αλλά κάνει σπόρια, πολλαπλασιάζεται και την επόμενη χρονιά είναι δύσκολο να καταπολεμηθεί. Φύλλα δεν έχει. Ούτε χλωροφύλλη συνθέτει.

Και... γένια του δαιμόνου! Το παιχνίδι των ονομάτων δεν έχει τέλος. Δύσκολο πολύ να βγάλεις άκρη. Συχνά αλλάζουν από χωριό σε χωριό. Το ίδιο φυτό απαντάται με διαφορετικές λαϊκές ονομασίες. Πολύ συχνά, όμως, γίνεται και το αντίστροφο: μια ονομασία αντιστοιχεί σε διαφορετικά είδη. Παράδειγμα η αντωναΐδα που αναφέραμε και πιο πριν. Στην Ανατολική Κρήτη αντωναΐδα είναι το θαυμάσιο βοτάνι Origanum microphyllum (ανήκει στην ευρύτερη οικογένεια της ρίγανης), στο Μαλεβίζι αντωναΐδα είναι ένα φυτό με τοξικές ιδιότητες, το τεύκριον, που μυρίζει λιβάνι. Το μπέρδεμα γίνεται ακόμη μεγαλύτερο αν μιλήσεις για το πρώτο, το γευστικότατο βοτάνι, στον Αποκόρωνα. Κανένας δεν θα καταλάβει γιατί εκεί το λένε... μαντζουράνα. Ας θυμηθούμε τώρα ότι ένα άλλο βοτάνι έχει αυτή την ονομασία σε όλη σχεδόν την Ελλάδα, το Origanum majorana! Αναζητήσαμε κι άλλες ονομασίες για τα... αποχτενίδια του δαιμόνου. Και

ΥΠΕΡ

Είναι να μένεις εκστατικός μπροστά στη μαγεία των λέξεων! Ανεραϊδόχορτο, αποχτενίδια του διαόλου, γένια του δαιμόνου, αλλά και μαλλιά της Παναγίας, και μαλλιά των αγγέλων. Τόσο αντιφατικά μα και τόσο πρωτότυπα! Ονομασίες πλασμένες σε άλλες εποχές, θρύλοι που θρέψανε γενιές και γενιές, αφηγήσεις που προσπάθησαν να ερμηνεύσουν τον κόσμο. πέσαμε πάνω σε μια παρόμοια, επίσης επιτυχημένη, και επίσης... διαβολική: Γένια του διαόλου! Κι αυτήν από το Μελεβίζι. Καθόλου παράξενο, νομίζω, αφού και σε άλλες ελληνικές περιοχές φαίνεται να ακουγόταν παλαιότερα ως μαλλιά του διαβόλου. Το ίδιο και σε κάποιες περιοχές της Κρήτης. Μαλλιά του διαόλου, σύμφωνα με τον Χαβάκη (Φυτά και Βοτάνια της Κρήτης, σ. 204). Φαίνεται πως δαιμονοποιήθηκε σε περιοχές όπου ήκμαζε η καλλιέργεια κηπευτικών και γενικώς ειδών στα οποία παρασιτεί. Κάποιοι, μάλιστα, έβαζαν φωτιά το φθινόπωρο κι έκαιγαν τα χωράφια για να γλιτώσουν από τους σπόρους του.

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2022

Οι κλωστές των νεράιδων Μια παλιά παράδοση που ακουγόταν στα χωριά του Ηρακλείου έλεγε ότι με τούτες τις κίτρινες κλωστές πλέκουν οι νεράιδες τα ρούχα τους. Νύχτα θερίζουν τα κλαδιά, τα πάνε στις σπηλιές κι αρχίζουν να κάνουν ό,τι ακριβώς έκαναν οι γυναίκες με τα δικά τους τα νήματα, το μαλλί, το λινάρι, το μετάξι. Πρώτα τα ξεραίνουν, μετά τα ξαίνουν στα χειρόχτενα και τα κάνουνε νήμα. Άλλες νεράιδες υφαίνουν κι άλλες πλέκουν. Διηγούνται και για κάποιον βοσκό που μπήκε κάποτε σε μια σπηλιά και είδε σωρούς τα κίτρινα κλαδάκια. Σε μια γωνιά ήταν στημένη μια ανέμη. Οι νεράιδες τα είχαν ξεχάσει. Κι ο βοσκός όπου φύγει - φύγει. Η Ευαγγελία Φραγκάκι (Συμβολή εις την δημώδη ορολογίαν των φυτών, σ. 47) διασώζει τα ονόματα ανεραϊδόνημα και ανεραϊδόχορτο, αλλά δεν αναφέρει κάποιον σχετικό θρύλο. Οι νεράιδες, πάντως, αποτελούν αγαπημένο θέμα πολλών παραδόσεων. Είναι συνδεδεμένες με τα περισσότερα σπήλαια του νησιού. Μια τέτοια ωραία ιστορία μου διηγήθηκαν κάποτε στα Σφακιά για τον σπήλιο του Κορμοκόπου. Κι εκεί νεράιδες κατοικούσαν.

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

Το περδικόχορτο του Αμαρίου και το μετάξι της πέρδικας

Τα μαλλιά του αγγέλου και τα μαλλιά της Παναγιάς

Στον Μέρωνα Αμαρίου το λένε περδικόχορτο. Αλλά και πάλι τα πράγματα μπερδεύονται Η Patricia Clark, που μελέτησε το ιατροσόφιο ενός τοπικού πρακτικού θεραπευτή, του Κ. Θεοδωράκη (1891-1979), προσπάθησε να λύσει ένα σοβαρό αίνιγμα σχετικά με κάποιο ίαμα που ο εν λόγω πρακτικός θεραπευτής το ονόμαζε αντιμόνιο: «Έπαρε αντιμόνιον που γίνεται επάνω εις τις αστυβές σαν μαλλιά δράμια 4». Ποιο ήταν, όμως, αυτό το αντιμόνιο; Για να λύσω το μυστήριο, γράφει η Ckark, ακολούθησα μια διαφορετική μέθοδο. Είμαι αρκετά σίγουρη ότι έχω βρει ποιο είναι το βότανο αυτό, και σε ποια οικογένεια αρχαίων θεραπευτικών βοτάνων ανήκει. Την άνοιξη του 1999, ήμουν για μερικούς μήνες [...] στην περιοχή Αμαρίου. Το πρωί της γιορτής του Αγίου Πνεύματος, παρακολούθησα τη λειτουργία στο παρεκκλήσι που είναι στην κορφή του βουνού πάνω από τον Μέρωνα. Καθώς κατέβαινα από το βουνό, πρόσεξα ότι οι χαμηλές αστοιβές ήταν καλυμμένες με ένα παρασιτικό βότανο σαν λεπτό μαλλί. Πολλοί από τους κατοίκους του Μέρωνα ήταν παρόντες, αλλά μόνο μία γυναίκα ήξερε το τοπικό του όνομα, «περδικόχορτο», ένα όνομα που ξέρω ότι χρησιμοποιείται κοινώς για αρκετά διαφορετικά βότανα. Πήρα μερικά δείγματα τα οποία η Φουρναράκη αναγνώρισε ως Cuscuta palaestina. [...] Αυτή η υπόθεση υποστηρίζεται από παρασιτικά βότανα του είδους Cuscuta (κουσκουτά) που χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι ιατροί. Για παράδειγμα, βρίσκουμε σαν καθαρτικό το “επίθυμον” του είδους “κουσκουτά επιθυμούν” {Cuscuta epithymum) στον Ιπποκράτη, Γαληνό και Διοσκορίδη. Ότι ο Θεοδωράκης ήξερε αυτόν τον αρχαίο όρο «επίθυμον», που τον αναφέρει σε μια συνταγή, επιπλέον υποστηρίζει αυτήν την υπόθεση: Διά νά καθαρίσης την φωνήν σου. Έπαρε πολύτριχον και αντίδια, σπαράγγια, λούπουλα, σταφίδες ξεκονυσυνισμέναις, γλυκόριζαν, επίθυμον, αμίγδαλα...» (διατηρείται η ορθογραφία του πρωτοτύπου - βλ. R. Clark, «Αρχαία Materia Medica και το τετράδιο ενός πρακτικού ιατρού» στο Λαϊκή ιατρική, Επιστημονικό Συνέδριο, Ιστορική και Λαογραφική Εταρεία Ρέθυμνου, Ρέθυμνο 2003, σ. 235-247). Η Φραγκάκι (Συμβολή εις την δημώδη ορολογίαν, σ. 47) διασώζει μια παρόμοια ονομασία με αυτήν του πρακτικού γιατρού από το Αμάρι: Τση πέρδικας το μετάξι. Κατανοητή, νομίζω, λόγω του λαμπερού χρώματός του.«Το όλον νήμα κατά τας αρχάς του Μαΐου έχει χροιά και υφήν αληθινού μεταξιού», γράφει.

Στην Ανατολική Κρήτη, σε χωριά της Σητείας, συναντούμε το ίδιο φυτό με την ονομασία Μαλλιά αγγέλου! Εδώ οι όροι ανατρέπονται. Πιθανώς στις περιοχές αυτές να μην ήταν τόσο συχνό και να μην είχαν παρατηρηθεί καταστροφές στις καλλιέργειες. Τα νήματα με το ξανθό λαμπερό χρώμα θύμιζαν αγγελική κόμη! Ακόμη και Μαλλιά τση Παναγίας ονόμαζαν την κουσκούτα σε χωριά της Ιεράπετρας και της Σητείας. Το λέει και η Φραγκάκι, αλλά δεν αναφέρει από ποια περιοχή είχε την πληροφορία. Η παράδοση που άκουσα από τον Κωστή Φραγκούλη αιτιολογεί την ονομασία: Όταν έπιασαν οι Ρωμαίοι τον Χριστό και πήγαιναν να τον δικάσουν η Παναγία βρισκόταν στο σπίτι της. Όταν έμαθε τα καθέκαστα έτρεξε να προλάβει και για να φτάσει πιο γρήγορα μπήκε σε χωράφια και μονοπάτια, από κει ο δρόμος ήταν πιο σύντομος. Έτσι όπως έτρεχε, όμως, μπέρδεψαν τα μαλλιά της σ’ ένα βάτο κι επόμειναν εκεί. Από τότε φυτρώνουν πάνω στους βάτους και στους θάμνους κάτι κίτρινα κλαδάκια και είναι αυτά τα μαλλιά της Παναγίας.

Και για την καταπολέμηση των δαιμονικών συνεργειών! Η αρχαία ιατρική χρησιμοποιούσε το παράσιτο κυρίως για προβλήματα του γαστρεντερικού. Αναφέρεται από όλους σχεδόν τους ιατρούς της αρχαιότητας (Ιπποκράτη, Γαληνό, Ορειβάσιο, Διοσκουρίδη κ.α.). Στη λαϊκή ιατρική της Κρήτης χρησιμοποιήθηκε για δερματικά νοσήματα. Έλουζαν τα βρέφη με το αφέψημά του. Στην Κρήτη, πάντως, δεν είχε πέραση. Σπάνια ήταν η χρήση του από τους πρακτικούς γιατρούς. Το χρησιμοποιούσαν, όμως, οι μάγοι: Κατά πληροφορίαν Παρασκ. Κουτσουρέλη από το χωρίον Ζουνάκι Ρεθύμνης, στο χωριό της ζει κάποιος μάγος που θεραπεύει «τσι βιστηρισμένους» (πληγέντας από κακοποιούς δυνάμεις), βρίσκοντας το ανεραϊδόνημα. “Βγαίνει στην οξωργιά ώρα να κράξουν οι πετεινοί”. (Φραγκάκι, ο.π.). Προφανώς, έχομε μια απλή περίπτωση ομοιοπαθητικής μαγείας. Το βοτάνι των δαιμόνων μπορεί να αποδιώξει τους δαίμονες. Διά του ομοίου το όμοιον!

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2022

ΠΑΓΚOΣΜΙΑ ΗΜEΡΑ ΕΘΕΛΟΝΤH ΑΙΜΟΔOΤΗ:

Περήφανοι για τους εθελοντές μας! ρείας μας με τη μεγάλη συμμετοχή των εργαζομένων, αυτή τη φορά πελάτες και εργαζόμενοί μας διέθεσαν λίγα λεπτά από τον χρόνο τους για να προσφέρουν το μέγιστο αγαθό και να χαρίσουν ζωή σε παιδιά της Αιματολο-

Με μεγάλη επιτυχία πραγματοποιήθηκε το Σάββατο 18 Ιουνίου στο κατάστημά μας Max Αλικαρνασσού η εθελοντική αιμοδοσία για τους εργαζόμενους της Εταιρείας αλλά και τους πελάτες του καταστήματος, σε συνεργασία με την ομάδα Αιμοδοσίας Πα.Γ.Ν.Η. και το εθελοντικό σωματείο «Η Παρέα της Αγάπης». Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Εθελοντή Αιμοδότη, διοργανώσαμε για άλλη μια φορά εθελοντική αιμοδοσία, αυτή τη φορά εντός του καταστήματος! Μετά την επιτυχημένη αιμοδοσία που είχε πραγματοποιηθεί τον Μάρτιο στις Κεντρικές Εγκαταστάσεις της Εται-

Φωτογραφίες από την αιμοδοσία στο Μax Αλικαρνασσού (πάνω) και στο Νοσοκομείο Σητείας (κάτω).

γικής - Ογκολογικής Κλινικής Παίδων Πα.Γ.Ν.Η. που βρίσκονται σε ανάγκη! Επίσης, συμμετείχαμε σε ακόμα μια αιμοδοσία που πραγματοποιήθηκε στο Νοσοκομείο της Σητείας, με τους εργαζομένους μας να δίνουν λίγο από τον χρόνο τους προσφέροντας το πολυτιμότερο αγαθό. Είμαστε περήφανοι για τους εθελοντές αιμοδότες μας που συμμετείχαν στις δράσεις μας. Κυριακή, Ειρήνη, Ελένη, Μαριάνα, Ελένη, Νιόβη, Σταύρο, Νίκο, Παναγιώτη, Γεωργία, Στέργιε, Γιώργο, Ελένη, Γεωργία, Γιάννη, Μαρία, Μιχάλη, Ειρήνη, Άννα Μαρία και Ειρήνη, θερμά συγχαρητήρια!

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2022

Μια νέα σειρά περιβαλλοντικών δράσεων, τις Παρκοδράσεις, ξεκίνησαν δυναμικά τα Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης, μια πρωτοβουλία ενεργής παρέμβασης για την άμεση βελτίωση και ανάδειξη χώρων πρασίνου στις γειτονιές μας!

Η αρχή έγινε με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Περιβάλλοντος στις 5 Ιουνίου στο πάρκο Αναγεννήσεως στη Νέα Αλικαρνασσό (Σταδίου και Αναγεννήσεως), σε συνεργασία με το Τμήμα Πρασίνου του Δήμου Ηρακλείου, ενώ η συνέχεια πραγματοποιήθηκε την Κυριακή 19/6/22 στην Αμμουδάρα, με τη συνεργασία του Δήμου Μαλεβιζίου αυτή τη φορά. Με την πολύτιμη συνδρομή μικρών και μεγάλων εθελοντών έγινε η φύτευση των χώρων με λουλούδια, θά-

μνους και δέντρα, όπως μποχίνιες, φωτίνιες, τριανταφυλλιές, σχίνους Μαϊάμι, κουτσουπιές και μανόλιες, σύμφωνα πάντα με τις υποδείξεις και τη γεωπονική μελέτη της Υπηρεσίας Πρασίνου του εκάστοτε Δήμου. Επίσης, τα Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης προμηθεύτηκαν και τοποθέτησαν αστικό εξοπλισμό και στα δύο πάρκα. Επιπλέον, εφαρμόζοντας την κυκλική οικονομία στην πράξη, το λίπασμα τύπου compost που χρησιμοποιήθηκε προέρχεται από το πιλοτικό πρόγραμμα κομποστοποίησης, που πραγματοποιήθηκε σε συνεργασία με το Ελληνικό Μεσογειακό Πανεπιστήμιο (ΕΛΜΕΠΑ) και την αξιοποίηση των φυτικών αποβλήτων μαναβικής των καταστημάτων Χαλκιαδάκης. Η στήριξη στο περιβάλλον και η καλύτερη καθημερινότητα για όλους είναι ζήτημα πολιτισμού που επιβάλλει την ενεργητική και έμπρακτη συμμετοχή μας. Η επικέντρωση στο επίπεδο της γειτονιάς προσφέρει ουσιαστικά και άμεσα οφέλη, που χαίρονται πολλοί. Εξίσου σημαντική είναι η συμπερίληψη των παιδιών σε αυτές τις δράσεις φυσι-

κής αναζωογόνησης και γι’ αυτό η παρουσία των παιδιών που συμμετείχαν καθοριστικά στη δράση με τα σκαλιδάκια και τα ποτιστήρια τους ήταν το καλύτερο μήνυμα! Οι Παρκοδράσεις των Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης θα συνεχιστούν καθ’ όλη τη διάρκεια της χρονιάς και σε άλλους δήμους της Κρήτης, δείχνοντας τον δρόμο για τη βελτίωση της καθημερινότητας, μέσα από την προστασία του περιβάλλοντος και την προώθηση μιας καλύτερης ποιότητας ζωής για όλους!

Γιατί μαζί μπορούμε να βελτιώσουμε την ποιότητα ζωής μας και να κάνουμε τα πράγματα καλύτερα για το περιβάλλον και τις γειτονιές μας! Διαβάστε περισσότερα για τις πρωτοβουλίες και δράσεις που υλοποιούν τα Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης, εδώ:

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2022

ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ

Η Κρητικοπούλα θεά και ο δρακοντοκτόνος άγιος Ένας περικαλλής πλακόστρωτος δρόμος οδηγούσε πριν από 2.000 χρόνια στο άκρο της Σπάθας. Εκεί βρισκόταν το ιερό της Κρητικοπούλας θεάς, αυτό που βεβήλωσαν οι Ναζί στα χρόνια της Κατοχής. ... Έτσι γιατί οι τόποι παραμένουν ιεροί. Αλλάζουν οι εποχές, κάποτε αλλάζουν και οι θρησκείες, αλλά οι τόποι μετουσιώνονται σε πεδία καθαγιασμένων συναντήσεων του υλικού με τον άυλο κόσμο! ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: νιΚΟΣ ΨιλΑΚΗΣ

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2022

Μοιάζει με ταξίδι στον χρόνο η διαδρομή προς το σπουδαίο πανελλήνιο ιερό της Δίκτυννας, μιας παμπάλαιας Κρητικοπούλας θεάς που λατρεύτηκε σε όλο το νησί τουλάχιστον από τα αρχαϊκά μέχρι και τα όψιμα ρωμαϊκά χρόνια. Δίκτυννα την έλεγαν, αλλά ακουγόταν και με το άλλο της όνομα: Βριτόμαρτις. Η Γλυκιά Παρθένα που αργότερα ταυτίστηκε με την Άρτεμη. Ακρωτήριο Σπάθα, στα δυτικά της Κρήτης. Αρχαίοι δρόμοι, μονοπάτια και ξωμονάστηρα συνθέτουν ένα σπάνιο ψηφιδωτό πολιτισμού και λατρείας που διατηρεί την αρχέγονη μορφή του, μακριά από βαριές επεμβάσεις και κάθε λογής τουριστικές «αξιοποιή -

Δεξιά: Το ακρωτήριο Σπάθα στον χάρτη του T.A.B. Spratt. Αριστερά: Το ιερό της Δίκτυννας σε σκίτσο του T.A.B. Spratt (γύρω στο 1850)

σεις». Τα χρειαζόμαστε τούτα τα τοπία. Μιλούν στις καρδιές μας. Χρειαζόμαστε το περιβάλλον έτσι όπως αντανακλά τις φυσικές μεταβολές και καθρεφτίζει τις ανθρώπινες δράσεις στο πέρασμα του χρόνου. Χρειαζόμαστε τη μαρτυρία του, την ιερότητά του, τα μικρά και μεγάλα μυστικά που κρύβει στα σπλάχνα της η γη. Προορισμός μας σε τούτο το ταξίδι ο Άι Γιώργης στις Μένιες, ένα από τα παλαιά μοναστήρια της Κισάμου, τόπος ασκητών κάποτε, χτισμένο κοντά στο ιερό της Κρητικοπούλας θεάς. Δεν χάνουν την ιερότητά τους οι τόποι. Αλλάζουν οι εποχές, αλλάζουν οι θρησκείες κι εκείνοι συνεχίζουν να αποτυπώνουν τις καθαγιασμένες συναντήσεις του υλικού με τον άυλο κόσμο, του ανθρώπου με τον Θεό. Δικτυνναίον ονομαζόταν το αρχαίο ιερό και βρισκόταν στο βόρειο άκρο του ακρωτηρίου. Υπήρχε από τα αρ-

χαϊκά χρόνια αλλά η μεγάλη του ακμή ήρθε αργότερα, στα ρωμαϊκά, τότε που προσέλκυε προσκυνητές από πολλές περιοχές της Ελλάδας. Η φήμη του ήταν τόση που πέρασε σε κείμενα αρχαίων συγγραφέων και απέκτησε μιαν αίγλη σχεδόν μυθική. Πέρασαν όμως τα χρόνια, σταμάτησαν τα ταξίδια των προσκυνητών και απέμεινε μονάχα η φλύαρη σιωπή των ερειπίων· αγάλματα και κολόνες, όστρακα και νομίσματα, αφιερώματα σκεπασμένα με τη σκόνη της λήθης. Πέρασαν και άλλα χρόνια, άλλαξε πολλές φορές ο κόσμος, μέχρι που έφτασαν οι πρώτοι ασκητές στο ερημικό ακρωτήρι. Φαίνεται πως τους άρεσε ο τόπος και ρίζωσαν. Ήταν εκείνοι που αργότερα μαζεύτηκαν κι έχτισαν το μεγάλο μοναστήρι της Οδηγήτριας, της λεγόμενης Γωνιάς. Έτσι κύλησαν οι αιώνες. Με ασκητές και καλογέρους. Ελάχιστοι από αυτούς άφησαν κάποια ίχνη σε

χειρόγραφα κι ενθυμήματα, οι πιο πολλοί πέρασαν αθόρυβα τη ζωή τους αφήνοντας ίχνη μόνο στα ειλητάρια των αγγέλων. Τα κενά της ιστορίας έρχονται να συμπληρώσουν οι θρύλοι και οι παραδόσεις. Μόνο που τα συμπληρώνουν με τον δικό τους τρόπο και τη δική τους μέθοδο. Χωρίς χρονολογίες, συχνά και χωρίς ονόματα, με τη χρονική αοριστία και την παρηγορητική ανάμιξη του φυσικού με το υπερφυσικό. Την παράδοση προσπαθώ ν’ αφουγκράζομαι κάθε που περιδιαβαίνω τόπους της μνήμης. Το ίδιο κάνω κι εδώ, καθώς ξέρω καλά ότι περπατώ πάνω στα βήματα άλλων ανθρώπων, σε δρόμους που άνοιξαν άλλα χέρια. Κι ακούω για ερημίτες που ζήσανε σε σπήλαια, για κάποιον που έκαμε τάμα κι έχτισε μοναστήρι, για έναν καλόγερο που βρήκε κάποτε κοντά στην ακτή ένα άγαλμα της Άρτεμης. Είναι εκπληκτικός ο τρόπος με

ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ

τον οποίο η αρχαιότητα ενσωματώνεται στις τοπικές παραδόσεις. Το άγαλμα, πάντως, υπάρχει. Βρίσκεται στο Μουσείο των Χανίων. Ευτυχώς... Και η χρονολογία υπάρχει για να επαληθεύει την παράδοση: 1912. Τότε βρέθηκε...

Δρόμοι... Έχουν περάσει πολλά χρόνια από τότε που βρέθηκα για πρώτη φορά οδοιπόρος σε τούτα τα μέρη, παρέα μ’ έναν καλό φίλο, τον Γιάννη Φ., αναζητώντας την Κρήτη της καρδιάς μας, την Κρήτη που παραμένει ακόμα κρυμμένη σε αυθεντικά τοπία συντηρώντας ορατά τα ψήγματα της συλλογικής μας μνήμης. Κάθε που επιστρέφω σε τέτοια μέρη, στη Σπάθα, στη Γραμπούσα, στη Μαδάρα, στο Αμάρι, στα χωριά της Σητείας, στα μικρά οροπέδια της Δίκτης, τρέμω στην ιδέα μην δω κι εκεί τις κραυγαλέες αποτυπώσεις της ανθρώπινης απληστίας. Αγκάθια στην ψυχή μας οι τερατώδεις κεραίες που έχουν στηθεί σε κάθε κορφή, αγκάθια και οι καταστροφές των αρχαίων δρόμων. Ας μιλήσουμε για δρόμους, λοιπόν, μια και βρισκόμαστε σ’ ένα τοπίο που θα μπορούσε να διατηρήσει την εικόνα ενός κόσμου που χάθηκε ή, αλλιώς, ενός κόσμου που μετασχηματίστηκε ομαλά, χωρίς τερατώδη χάσματα στην ιστορική του συνέχεια.

Πριν από 2.000 χρόνια περίπου είχε φτιαχτεί στο ακρωτήριο Σπάθα μια από τις ωραιότερες οδούς της Κρήτης. Λιθόστρωτη όλη, με ψηλούς τοίχους αντιστήριξης στα δύσκολα σημεία της διαδρομής και πέτρινους λαξευτούς οδοδείκτες, ένωνε το ιερό της Δίκτυννας με τις πιο μεγάλες πόλεις της δυτικής Κρήτης, την Κυδωνία και την Πολυρρήνια. Είχε πλάτος έξι μέτρα περίπου και ήταν φτιαγμένη με εξαιρετική επιμέλεια. Αν ψάξει κανείς ανάμεσα στους θάμνους και την λοιπή άγρια βλάστηση της Σπάθας, θα βρει ακόμη και τώρα τα ίχνη της.

ΥΠΕΡ

Αριστερή σελίδα. Αριστερά: Ο πύργος στις Μένιες. Δεξιά: Ερειπωμένα θολωτά κελιά. Πάνω: Και μια αναμνηστική...

Ο Άγιος Ροδωπιανός Οδοιπορικό μνήμης είναι τούτο το κείμενο. Συνάζω φωτογραφίες και σημειώσεις, εικόνες έρχονται και μένουν στην οθόνη του νου. Είναι ωραίες οι επιστροφές σε βιώματα, όπως είναι ωραίο και το ξύπνημα των συναισθημάτων, ή ακόμη και οι συγκρίσεις ανάμεσα σε διαφορετικές εποχές. Σύντομο είναι το μικρό οδοιπορικό μας στις Μένιες. Κι αν κάτι το μακραίνει, αυτό είναι η αναπόληση εκείνης της εποχής. Τότε οι άνθρωποι διηγούνταν ακόμη ιστο-

ρίες της Κατοχής, τότε θυμούνταν ακόμη τις αφηγήσεις των παππούδων και των γιαγιάδων, βιώματα και θρύλους και παραδόσεις. Και όλα τούτα λειτουργούσαν σαν κρίκοι μιας μακράς αλυσίδας και συντηρούσαν τη συλλογική μνήμη. Αρχές δεκαετίας του 1990, άνοιξη καιρού, λίγο πριν το κολατσιό. Ο καφές στο μικρό καφενείο του χωριού μοσχομύριζε, από ένα κασετόφωνο ακούγονταν κοντυλιές του Κουτσουρέλη, η μικρή παρέα - τρεις όλοι κι όλοι - στο διπλανό τραπέζι καθάριζε αγκινάρες· ίσως ετοιμάζονταν ν’ αρχίσουν τις τσικουδιές. Στο άλλο τραπέζι δυο γέροι συζητούσαν για τον βασανιστικό νοτιά που μόλις την προηγούμενη νύχτα είχε κοπάσει, αλλά γρήγορα γύρισαν την κουβέντα στην πολιτική με σχόλια τσουχτερά κι ευρηματικά, τέτοια που μόνο στα χωριά μας μπορείς ν’ ακούσεις. Είναι να τους χαίρεσαι τους παλιούς Κρητικούς όταν βρίσκονται παρέα

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2022

με ντόπιους ή ξένους επισκέπτες. Συνορίζονται ποιος θα πρωτοκεράσει κι όταν μιλούν για τα χωριά τους, το κάνουν με τόση αγάπη που θαρρείς πως θέλουν να δείξουν πόσο βαθιά είναι η σχέση τους με τη γενέθλια γη· τους ακούς και νομίζεις ότι αισθάνονται να τους βαραίνει ολάκερη η ευθύνη για την εικόνα που θα σχηματίσει ο κάθε ξένος για τον τόπο τους. Τους χάρηκα κι εγώ τους Ροδωπιανούς εκείνη τη μέρα. Μικρές και μεγάλες ιστορίες ξεδιπλώνονταν μπροστά μας, έσμιγε ο θρύλος με το βίωμα κι ήταν στιγμές που νόμιζα πως θα έβλεπα να ξετρυπώνει από κάποιο στενό του χωριού ο Βενετσιάνος άρχος που ’χε χτίσει κάποτε τη βίλα του σε τούτα τα μέρη. Ήταν, νομίζω, η δεύτερη ή τρίτη φορά που καθόμουν στο ίδιο καφενείο εκείνη την άνοιξη. Τους θυμόμουν και με θυμούνταν. Τότε άκουσα για τον Άγιο Ροδωπιανό και ο νους πήγε σε κάποια καθα-

ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ

γιασμένη μορφή της τοπικής ιστορίας ή και του τοπικού αγιολογίου. Ομολογώ πως τέτοιον άγιο δεν είχα ξανακούσει. Οι γέροι κατάλαβαν την απορία μου και με προσκάλεσαν στο πανηγύρι του: «Τρεις του Μάη, μην το ξεχάσεις, σε δυο βδομάδες από τώρα». Κι αμέσως μετά: «Να, εδώ πιο πέρα είναι η εκκλησία του. Δεν τον έχεις ξανακούσει τον άγιό μας; Πρωτομάρτυρας ήταν. Τον λιθοβολήσανε κι εκείνον σαν τον Άγιο Στέφανο». «Ροδωπιανός» σημείωσα πρόχειρα στο μπλοκάκι μου κι έγραψα με ωμέγα τη δεύτερη συλλαβή, γιατί τον είχα συνδέσει με τον τόπο. Ροδωπού - Ροδωπιανός το εθνικό του, κατά το Γωνιανός, Ανωγειανός, Σιβιανός και τόσα άλλα. Δεν ήξερα ότι τα συναξάρια τον γράφουν με όμικρον. Στα συναξάρια διάβασα ότι ο άγιος αυτός δεν ήταν Κρητικός. Είχε γεννηθεί και μεγαλώσει στη μικρασιατική Καρία, στην Αφροδισιάδα. Εκεί μαρτύρησε τον 3ο αιώνα μ.Χ. μαζί μ’ έναν άλλο συντοπίτη του άγιο, τον Διόδωρο. «Ούτοι υπήρχον κατά τους χρόνους του Διοκλητιανού (284-304)» αναφέρει ο Σωφρόνιος Αναστασιάδης στο Αγιολόγιό του (1935), «εκ Καρίας της εν τη Αφροδισία καταγόμενοι, ένθα και το μαρτύριον υπέστησαν· εκ τούτων ο Ροδοπιανός ην διάκονος. Εκακοποιήθησαν και εμαστιγώθησαν υπό των ιδίων αυτών συμπολιτών διά την εις Χριστόν πίστιν και εν τω μέσω της αγοράς λιθοβοληθέντες ετελειώθησαν...

Ροδοπιανώ και Διοδώρω ρόδα, ή δώρα μάλλον ήσαν οι πλήκται λίθοι... Οι Ροδωπιανοί, πάντως, τον θεωρούνε δικό τους... Και ποιος μπορεί να αρνηθεί σε οποιονδήποτε άνθρωπο το δικαίωμα να διατηρεί μια προσωπική σχέση με κάποιον άγιο; Στο πανηγύρι δεν μπόρεσα να πάω. Εργασιακές και άλλες υποχρεώσεις δεν το επέτρεψαν. Η πρόσκληση, όμως, είναι καταχωρημένη με γραφή ανεξίτηλη στα κιτάπια της μνήμης. Ήταν τόσο αυθόρμητη και τόση θερμή λες και τα δυο γεροντάκια με καλούσαν σε κάποια προσωπική τους κοινωνική εκδήλωση. Βάλθηκα να ψάξω - έστω και πρόχειρα - την ονομασία του χωριού. Ο Στέργιος Σπανάκης, ο ακάματος μελετητής των οικισμών της Κρήτης, γράφει ότι πιθανότατα οφείλεται σε κάποιον παλαιό οικιστή. Ουδόλως απίθανο, μια και η λέξη απαντάται στο κρητικό γλωσσικό ιδίωμα. Ροδωπός αποκαλείται εκείνος που έχει χρώμα ρόδου, ο ροδοκόκκινος, ο ρόδινος! Οι βοσκοί της Κρήτης αποκαλούν ροδωπές τις κοκκινωπές αίγες τους, ροδωπά λέγανε κάποιοι και τα κόκκινα άλογά τους. Τι όμορφη λέξη, αλήθεια! Ροδωπός, κοκκινωπός, κιτρινωπός... Οι διαβαθμίσεις των αποχρώσεων δηλώνονται με τη μέγιστη δυνατή ακρίβεια. Ας επιστρέψομε, όμως, στον άγιο. Συζήτησα προ ημερών την υπόθεση με έναν φίλο γνώστη των αγιολογικών κειμένων και μου έστειλε αποσπάσματα από την Ακολουθία που ψάλλεται στον παλαιό ναό της Κισάμου:

«Ροδοπιανόν τον γενναίον, ένδοξον μάρτυρα, εν Ροδωπού χωρίω και εν πάση τη Κρήτη, και πάσης οικουμένης χριστιανοί, δεύτε πάντες τιμήσωμεν και ταις εκείνου πρεσβείαις προς τον Θεόν προστασίαν αιτησόμεθα». «Ελθόντες ουρανόθεν ως δίδυμοι αετοί, εκ Καρίας εις Κρήτην, και Κίσσαμον λαμπρύναντες, Ροδοπιανέ άριστε, Διόδωρε άξιε, ευλογίαν πάσι δεδώρησθαι».

Ένα κοπάδι με... κυρ Μέντιους! Ο δρόμος προς τις Μένιες είναι βατός με σημάδια από παλιές καλλιέργειες στις διπλανές αγριάδες. Αίγες και πρόβατα βόσκουν εδώ κι εκεί, μυρωδιές από βοτάνια πλημμυρίζουν την όσφρηση. Κάπου κοντά στη διακλάδωση που οδηγεί σ’ ένα από τα πιο μεγάλα προσκυνήματα της Κισάμου, στον Άι Γιάννη στον Γκιώνα, βρισκόμαστε μπροστά σε ένα πρωτόγνωρο θέαμα. Τέσσερα γαϊδουράκια βόσκουν ελεύθερα. Πιο κει άλλα δυο. Σαμάρια δεν έχουν. Ούτε σκοινιά. Πρώτη φορά συναντούσα τέτοιο κοπάδι στην Κρήτη κι άθελά μου ψιθύρισα δυο στιχάκια από τον πασίγνωστο «Κυρ Μέντιο» του Βάρναλη. Ένα κοπάδι Μέντιοι, λοιπόν! Αδέσποτοι, ελεύθεροι στην παρθένα φύση. Τους σημάδεψα με τον τηλεφακό. Με κοίταξαν αλλά δεν έδειξαν να ενοχλούνται. Ήταν εξοικειωμένοι με τον άνθρωπο. Προσπάθησα να βγάλω δεύτερη φωτογραφία και... μπλόκαρε ο φακός. Εποχή της αναλογικής απεικόνισης γαρ, η ψηφιακή τεχνολογία δεν είχε ακόμη εμφανιστεί. - Αχ, κυρ Μέντιοι, με ματιάσατε! Μέντιους τους είπα κι εγώ. Έτσι από συνήθεια, ίσως κι επηρεασμένος από τον Βάρναλη - αμέτρητες φορές είχα ακούσει και ψιλοτραγουδήσει το άσμα. Η στιβαρή φωνή του Νίκου Ξυλούρη, του καλλιτέχνη που το απέδωσε σε μουσική του Λουκά Θάνου δεν ξεχνιέται. Παλαιότατη η ονομασία των... Μέντιων. Από την αρχαία πόλη Μένδη της Χαλκιδικής, που φημιζόταν εκείνα τα χρόνια για τα γαϊδούρια της. Λέγεται πως ακόμη και τα νομίσματά της μια γαϊδουροκεφαλή απεικόνιζαν. Αχ, κυρ Μέντιοι! Εκείνη τη μέρα έμαθα από τους βοσκούς της Σπάθας ότι οι αγρότες μερικών χωριών της Κισάμου συνήθιζαν ν’ αφήνουν για μεγάλα διαστήματα ελεύθερα τα γαϊδουράκια τους και τα μάζευαν κάθε φορά που τα χρειάζονταν! Το ίδιο συνέβαινε και στην περιοχή κοντά στη Γραμβούσα. Όποιος ήθελε γάιδαρο για κάποια δουλειά ερχόταν, διάλεγε όποιον του άρεσε ή όποιον μπορούσε να πιάσει και μετά τον επέστρεφε... στη μητέρα φύση. Άλλοι πάλι λέγανε ότι κάθε χωρικός γνώριζε τον δικό του, τον ξεχώριζε, τον έδενε κι εκείνος ακολουθούσε χωρίς να προβάλει αντίσταση. Δηλαδή, γνώριζε τα χούγια του ζώου. Κι όπως είναι γνωστό, πρέπει να ξέρεις τα χούγια του γαϊδάρου για να τα πας καλά μαζί του.

ΥΠΕΡ

Ο ναός του Αγίου Γεωργίου και ο οχυρός πύργος.

Στον Άι Γιώργη Η άνοιξη παρούσα παντού, ο δρόμος γδαρμένος από τις βροχές του χειμώνα. Γύρω στα 20 χιλιόμετρα απέχει το μικρομονάστηρο του Άι Γιώργη από το Ροδωπού. Εκείνα τα χρόνια (αρχές δεκαετίας του 1990 όπως είπαμε και παραπάνω) δεν συναντούσες εύκολα τέτοια εποχή ταξιδιώτες στη Σπάθα. Μονάχα βοσκοί και τουρίστες με σακίδια στην πλάτη προχωρούσαν προς τη βόρεια πλευρά του Ακρωτηρίου, μα κι αυτοί ήταν μετρημένοι στα δάκτυλα. Δυο απ’ αυτούς σταματούν στο πλάτεμα του Αγίου Γεωργίου στις Μένιες. Βγάζουν βιβλία και διαβάζουν. Μου θυμίζουν περιηγητές του παλιού καιρού. Ψάχνουν, φωτογραφίζουν, συζητούν μεταξύ τους. Ωραία εικόνα... Εδώ, στο παλιό μοναστήρι, τα σημάδια της φθοράς και της εγκατάλει-

ψης ήταν περισσότερο από εμφανή. Ερειπωμένα κελιά, πεσμένες, πέτρες, ρωγμές στους τοίχους. Και πιο κει αίγες και πρόβατα. Και συρματοπλέγματα δίπλα στο μοναστήρι. Μια παλιά μυλόπετρα είναι χτισμένη στην ξερολιθιά κοντά στον ναό, πιο κει ένα βαρέλι σκουριάζει παρατημένο - άγνωστο από ποιον - και κάποιοι περαστικοί το χρησιμοποιούν σαν κάδο απορριμμάτων. Το πρώτο που βλέπει ο επισκέπτης είναι ο οχυρός πύργος ανατολικά του ναού, έργο που παραπέμπει σε πολύ παλαιότερες εποχές και φέρνει στον νου τα χρόνια των πειρατικών επιδρομών. Από τα βυζαντινά χρόνια συνήθιζαν να χτίζουν οχυρούς πύργους δίπλα σε μονές φρουριακού τύπου, κυρίως σε μονές που βρίσκονταν σε ερημικές περιοχές. Εκεί κατέφευγαν οι Μοναχοί όταν βρίσκονταν αντιμέτωποι με πειρατές. Για πολλούς αιώνες τα παράλια της Κρή-

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2022

της και των αιγιοπελαγίτικων νησιών μαστίζονταν από τις επιδρομές των κουρσάρων. Λαβωμένος ο πύργος, λαβωμένη και η μνήμη. Ποιος τον έκτισε; Πότε; Μια χρονολογία που σώθηκε σε χάραγμα παραπέμπει στον 16ο αιώνα, σε εποχές που χτίζονταν καινούργια μοναστήρια σ’ ολόκληρο το νησί. Οι Βενετσιάνοι κατακτητές του νησιού είχαν κάπως μαλακώσει εκείνα τα χρόνια. Είχαν αρχίσει να αντιλαμβάνονται ότι ο καιρός της παντοδυναμίας τους δεν ήταν αιώνιος. Το 1571 οι Οθωμανοί κατέλαβαν την Κύπρο και κάποιοι υποψιάζονταν από τότε ότι ένας από τους επόμενους στόχους θα ήταν η Κρήτη. Έδωσαν κάποιες ελευθερίες στους Κρητικούς. Τους ενθάρρυναν κιόλας να χτίζουν μεγάλα μοναστήρια. Η τοπική παράδοση αναφέρει ότι από τούτα τα μέρη ξεκίνησε η ιδέα να χτιστεί ένα μεγάλο μοναστήρι στην

ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ

Διάσπαρτα αρχιτεκτονικά μέλη στο Δικτυνναίον (φωτογραφία Γιώργου Πατρουδάκη). Κίσαμο, η Μονή Γωνιάς. Μαζεύτηκαν Μοναχοί κι Ερημίτες, το σπουδαίο φρουριακό μοναστήρι έγινε πόλος έλξης για όσους εγκαταβιούσαν σε ασκηταριά και μικρομονάστηρα. Μπαίνω στην εκκλησιά. Το τέμπλο άδειο. Μονάχα η εικόνα του Χριστού βρίσκεται στη θέση της. Μια κορνίζα με την πασίγνωστη λιθογραφία του Άι Γιώργη του Δρακοντοκτόνου είναι ακουμπισμένη στην Αγία Τράπεζα. Στο

Έτσι ήταν το ιερό της Κρητικοπούλας θεάς στα χρόνια της ακμής του! (Από το περιοδικό Κρητικό Πανόραμα του Γ. Πατρουδάκη)

πάτωμα δυο μπουκάλια με λάδι. Κι ένα κουτί σπίρτα, μάλλον παλιά, λαδωμένα. Δίπλα μερικά θολωτά κελιά, θαυμάσια κτίσματα παρατημένα στην τύχη τους. Σ’ ένα απ’ αυτά μια παλιά πήλινη κολυμπήθρα. Κάποτε γίνονταν βαφτίσεις εδώ. Κάποτε... Κι ένα καντήλι κρεμασμένο στον τοίχο. Κι ένα τζάκι. Κάποιος φαίνεται να το είχε ανάψει εκείνον τον χειμώνα. Περαστικός ή

βοσκός; Άγνωστο... Σταματώ στα χαλάσματα. Ένα παλιό υπέρθυρο με σκαλίσματα είναι βαλμένο ανάποδα πάνω στις λαξευμένες παραστάδες της πόρτας. Οικοδομικό υλικό σε δεύτερη χρήση. Ή και τρίτη, και τέταρτη - ποιος ξέρει; Ίσως κάποιος αναλφάβητος καλόγερος να το είχε χτίσει. Ή κάποιος μάστορας. Έτσι γίνεται με τις πέτρες. Κάθε γενιά χτίζει το δικό της παρόν. Ή μάλλον το έχτιζε, παρελθοντικός χρόνος. Ο ενεστώτας μας έχει τσιμέντο, πολύ τσιμέντο. Ελαιοτριβεία, υπόγειες δεξαμενές, όλα εδώ έχουν φωνή. Και τα δέντρα έχουν φωνή. Κάποιο χέρι τα φύτεψε, κάποιο τα μπόλιασε, κάποιο χέρι έχτισε τις παλιές ξερολιθιές. Ένας από τους τελευταίους καλογέρους που έμειναν εδώ λεγόταν Ονούφριος. Είχε διαλέξει την ασκητική ζωή όπως ακριβώς και ο συνονόματός του άγιος. Ονούφριος Παρδάκης από τα Περβόλια Χανίων. Ο κώδικας της Μονής Οδηγήτριας Γωνιάς είναι σαφής: [Ο Ονούφριος] «απεφάσισεν να ησυχάσει το λοιπόν της ζωής του μονάζων κατά τον Άγιον Γεώργιον». Μάλλον ήταν ο τελευταίος που έμεινε για μεγάλο διάστημα σε τούτα τα μέρη. Οι δυο τουρίστες έχουν φύγει για το Δικτυνναίον. Εμείς μένουμε. Μπαίνομε ξανά στα θολωτά κελιά. Και στον πύργο. Ψηλαφίζομε χαράγματα, αφουγκραζόμαστε τις σιωπές των ερειπίων. Μια καμπάνα είναι κρεμασμένη στο δέντρο. Πλησιάζω. Τραβώ σιγά το μικρό σκοινάκι. Ο χτύπος της μου φαίνεται βραχνός, απόκοσμος. Το τραβώ ξανά. Τώρα ακούγεται πιο δυνατός, ίσως και πιο ζωηρός. Είναι απόγευμα πια. Μια καμπάνα ηχεί δυο φορές στη γαληνή ερημιά του Άι Γιώργη, λίγο πιο πάνω από το ρημαγμένο ιερό της Κρητικοπούλας θεάς. Ξέρω πως δεν θα την ακούσει κανείς...

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2022

Μια τιμητική συμμετοχή... H Χριστίνα Χαλκιαδάκη στην Κριτική Επιτροπή του Διαγωνισμού του Παν/μίου Κρήτης: Παρουσιάστε τη διδακτορική σας διατριβή σε 3΄ και διακριθείτε!

Με χαρά αποδεχτήκαμε την πρόσκληση να συμμετέχουμε στην Κριτική Επιτροπή του Διαγωνισμού, όπου υποψήφιοι διδάκτορες καλούνταν να παρουσιάσουν τη διατριβή τους σε 3 λεπτά και να διακριθούν! Η ανταπόκριση από πλευράς φοιτητών ήταν και φέτος μεγάλη, με 53 φοιτητές να διαγωνίζονται!

χώρες παγκοσμίως. Οι υποψήφιοι διδάκτορες προτρέπονται να συναγωνιστούν και να παρουσιάσουν σε μόλις 3 λεπτά το αντικείμενο, τα κεντρικά αποτελέσματα και τη σημαντικότητα της έρευνάς τους με απλότητα, σαφήνεια, και κατανοητό τρόπο. Ο διαγωνισμός διεξάγεται υπό την αιγίδα του πρύτανη του Πανεπιστημίου Κρήτης καθηγητή Γιώργου Κοντάκη.

Ο διαγωνισμός, που το Πανεπιστήμιο Κρήτης διοργάνωσε με μεγάλη επιτυχία το 2019 για πρώτη φορά στην Ελλάδα, έχει υιοθετηθεί από 600 πανεπιστήμια σε περισσότερες από 65

Είμαστε δίπλα στην Ακαδημαϊκή Κοινότητα και συνεργαζόμαστε μαζί της με στόχο πάντα την πρόοδο και την καινοτομία!

Δίπλα στους νέους και την Ακαδημαϊκή Κοινότητα Την Πέμπτη 6 Ιουνίου συμμετείχαμε στην εκδήλωση Grow with Marketing που διοργάνωσε το Τμήμα Διοικητικής Επιστήμης και Τεχνολογίας του Ελληνικού Μεσογειακού Πανεπιστημίου στον Άγιο Νικόλαο, στο πλαίσιο του μαθήματος Μάρκετινγκ με διδάσκοντα καθηγητή τον Δρ. Κων/νο Βασσάκη. Οι ομάδες φοιτητών που είχαν δημιουργηθεί, αφού επέλεξαν μία πραγματική επιχείρηση, προχώρησαν στην ανάλυση της παρούσας κατάστασης της επιχείρησης, τη διεξαγωγή έρευνας ικανοποίησης των πελατών της και εν συνεχεία στη διαμόρφωση προτάσεων νέων/βελτιωμένων ενεργειών μάρκετινγκ. Από τις 13 ομάδες, 6 ομάδες επιλέχθηκαν για να παρουσιάσουν στην τελική εκδήλωση, παρουσία της κυρίας Αλεξάνδρας Καραπιδάκη (Marketeer, ex-Marketing Manager Enartia, Papaki & Top.host) και του υπεύθυνου Marketing της Εταιρείας μας Μιχάλη Τζαγκαράκη, από τους οποίους αξιολογήθηκαν και έλα-

Ημέρα Καριέρας ΟΑΕΔ Με χαρά συμμετείχαμε στην 6η Ημέρα Καριέρας που διοργάνωσε η Δημόσια Υπηρεσία Απασχόλησης (ΔΥΠΑ) στο Ηράκλειο Κρήτης, το Σάββατο 18 Ιουνίου 2022, με στόχο να δοθεί η δυνατότητα σε όσους αναζητούν εργασία να συνομιλήσουν απευθείας με εκπρο-

βαν ανατροφοδότηση. Όλες οι παρουσιάσεις έλαβαν εξαιρετική βαθμολογία, ενώ βραβεύτηκαν οι τρεις καλύτερες παρουσιάσεις. Αξίζουν θερμά συγχαρητήρια σε όλες τις ομάδες φοιτητών για το τελικό αποτέλεσμα!

σώπους εταιρειών που αναζητούν το κατάλληλο προσωπικό. Οι ενδιαφερόμενοι είχαν τη δυνατότητα κατά τη διάρκεια της εκδήλωσης να συνομιλήσουν με στελέχη των εταιρειών, χωρίς προκαθορισμένο ραντεβού. Το παρόν έδωσαν περίπου 40 εταιρείες σε διάφορες ειδικότητες καθώς και ο υπουργός εργασίας Κωστής Χατζηδάκης. Την εταιρεία μας εκπροσώπησε ο Υπεύθυνος Ανθρώπινου Δυναμικού Νίκος Παπαδαντωνάκης.

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2022

Συμμετοχή της εταιρείας μας στο Συνέδριο της Ελληνικής Συνομοσπονδίας Εμπορίου και Επιχειρηματικότητας (Ε.Σ.Ε.Ε.) και στο CEO Forum Στην Αθήνα πραγματοποιήθηκε την Τρίτη 19 Απριλίου το 12o συνέδριο σελφ σέρβις - Food Retail CEO Forum, με θέμα τις εξελίξεις στο Λιανεμπόριο Τροφίμων. Την εταιρεία μας εκπροσώπησε ο Υπεύθυνος Marketing και Επικοινωνίας Μιχάλης Τζαγκαράκης, συμμετέχοντας στην ενότητα «Δράσεις για Βιώσιμη Ανάπτυξη».

Αναφέρθηκε στις δράσεις της Εταιρείας για τη μείωση του περιβαλλοντικούς της αποτυπώματος μέσα από τις πράσινες επενδύσεις, καθώς και στο πιλοτικό πρόγραμμα κυκλικής οικονομίας στην πράξη, που εφαρμόζει η εταιρεία σε συνεργασία με το εργαστήριο Αξιοποίησης Φυσικών Πόρων & Γεωργικής Μηχανικής του ΕΛΜΕΠΑ και στόχο την παραγωγή συστατικών ζωοτροφής μέσα από την ξήρανση και επεξεργασία των φυτικών αποβλήτων των μανάβικων των καταστημάτων. Μια σύγχρονη ανάγκη που απαιτεί καινοτόμες λύσεις! Παράλληλα, συμμετείχαμε στο Συνέδριο της ΕΣΕΕ που πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα από 27 έως 29/5, όπου αναλύσαμε τις δράσεις μας για μια βιώσιμη ανάπτυξη, στηρίζοντας τον τόπο μας, την καινοτομία και τις πράσινες επενδύσεις για τη μείωση του περιβαλλοντικού μας αποτυπώματος στην ενότητα Εμπόριο και Βιωσιμότητα.

Φωτογραφίες από τη συμμετοχή στο συνέδριο Food Retail CEO (πάνω) και στο συνέδριο της ΕΣΕΕ (αριστερά).

Σκάναρε τον παρακάτω QR Code, κατέβασε την εφαρμογή μας και κέρδισε άμεσα!

Κατέβασε την εφαρμοφή και χρησιμοποίησε την xtra card από το κινητό σου! Πέρασε την xtra card σου στη εφαρμογή Xalkiadakis και χρησιμοποίησέ την με το barcode από το κινητό σου. Απολαμβάνεις όλες τις εκπτώσεις και τα δώρα, χωρίς να χρειάζεται να έχεις μαζί σου τη φυσική κάρτα. Επίσης, έχεις άμεση πρόσβαση σε όλες τις προσφορές μας! Επίσης, στο πλαίσιο της προσπάθειάς μας για μείωση του περιβαλλοντικού αποτυπώματος, μειώνουμε σταδιακά τις ποσότητες των φυλλαδίων προσφορών που εκτυπώνουμε. Βοήθησέ μας κι εσύ για ένα καλύτερο περιβάλλον για όλους.

Δες το φυλλάδιο προσφορών μας από το κινητό σου, σκανάροντας εδώ!

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2022

ΤΑ ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Ερίφθησαν ζωνταναί εις την φωτιάν Όταν οι Γερμανοί Ναζί έκαιγαν και φούρνιζαν γυναίκες στα χωριά της Κρήτης...

Τη μια την έλεγαν Σμαράγδα. Την άλλη την έλεγαν Δέσποινα. Ροδάκινο Κρήτης 1943, Αύγουστος μήνας. Σ’ έναν φούρνο. Ένας αξιωματικός άναψε τη φωτιά. 80 χρόνια κοντεύουν από τότε. Ποιος έχει δικαίωμα να ξεχάσει; Και να ήταν μόνο εκείνες; Λίγους μήνες μετά ήρθε η σειρά του γειτονικού μαρτυρικού χωριού, της Καλής Συκιάς. Ήταν φθινόπωρο πια, Οκτώβρης. Σ’ ένα λιτό μνημείο της Καλής Συκιάς είναι γραμμένα τα ονόματα 13 γυναικών. Σε μάρμαρο λευκό. Ο τίτλος λιτός. Μα βροντώδης: ΚΑΗΚΑΝ ΖΩΝΤΑΝΕΣ. Τον διαβάζεις και νιώθεις κάτι σαν γροθιά στο στομάχι. Ποιος έχει δικαίωμα να ξεχάσει;

ΥΠΕΡ

Ερίφθησαν ζωνταναί εις την φωτιάν... Είναι η φράση που συγκλονίζει. Τη διαβάζομε σε έγγραφο που συντάχτηκε μόλις δυο χρόνια μετά το έγκλημα. Στην κατάθεση ενός ιερέα από το Ροδάκινο του Ρεθύμνου. Προέρχεται από το «Αρχείον Κ. Ε. Μαμαλάκη» και μου το έδωσε πριν από λίγο καιρό ο φίλος Κωστής Μαμαλάκης, μελετητής ακαταπόνητος της περιόδου 1940-1945 (και όχι μόνο). Τον ευχαριστώ κι από δω γι’ αυτό το πολύτιμο τεκμήριο. Όχι πως δεν είναι γνωστά τα εγκλήματα των Γερμανών Ναζί στην Κρήτη, αλλά όταν διαβάζεις τέτοιες περιγραφές είναι σαν να γυρνάς πίσω τον χρόνο, σαν να βλέπεις ζωντανή την εικόνα μπροστά σου, τους καπνούς, τις φλόγες, τις γυναίκες που τρέχουν. Και ν’ ακούς τις φωνές, τα ουρλιαχτά, τους κρότους των όπλων, τον αντίλαλο της ιστορίας... Ν’ ακούς και μια φωνή βαθιά, προγονική. Είναι η φωνή που σου ζητά να μην ξεχάσεις. Ξαναδιαβάζεις το έγγραφο. Ερίφθησαν ζωνταναί εις την φωτιάν... Πέντε λέξεις. Πώς αλλιώς να το πεις; Δύσκολα περιγράφεις την αγριότητα όταν έχεις ζήσει στο πετσί σου την κορύφωσή της. Είναι τότε που συλλογιέσαι απλώς το κατάντημα του ανθρώπου...

Και η Σμαράγδα; Και η Δέσποινα; Ποιος μπορεί να ξεχάσει τη Σμαράγδα; Ποιος μπορεί να ξεχάσει τη Δέσποινα; Ένας φούρνος στο Ροδάκινο διηγείται την ιστορία τους. Δεν ξέρω αν υπάρχει ακόμη, δεν ρώτησα. Αν υπάρχει, όμως, πρέπει να γίνει μνημείο. Τοπόσημο μνήμης. Να το δείχνομε σε όσους ξεχνούν. Και σε όσους προσποιούνται ότι ξεχνούν...

Πάνω: Ο Γεώργιος Κάββος.

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2022

Η ΚΑΤAθΕΣΗ ΤΟY ΙΕΡEΑ Ας πάρομε, όμως, τα πράματα από την αρχή. Αμέσως μετά τη λαίλαπα που σάρωσε την Ευρώπη άρχισαν να ανασκουμπώνονται οι λαοί. Ήθελαν να χτίσουν έναν καινούργιο κόσμο, αλλά δεν ήθελαν να ξεχάσουν τον παλιό. Πάντα μετά τη συμφορά του πολέμου οι άνθρωποι ζητούν να ξορκίσουν το κακό για να μην το ξαναζήσουν. Η χώρα μας, δυστυχώς, βγήκε διπλά και τριπλά λαβωμένη. Μετά τον Παγκό-

μανούς εγκληματίες και ντόπιους συνεργάτες τους, πήρε καταθέσεις από συγγενείς θυμάτων και αξιόπιστους μάρτυρες. Η φοβερή μορφή του αιμοσταγούς Γερμανού λοχία Σούμπερτ πρόβαλε πίσω από αμέτρητα στυγερά εγκλήματα. Φόβος και τρόμος ήταν ο Σούμπερτ. Για να προσεγγίζει τους Κρητικούς έλεγε ότι τάχατες ήταν Έλληνας από τη Σμύρνη και ότι το πραγματικό του όνομα ήταν Κωνσταντινίδης. Ανά-

σμιο Πόλεμο ήρθε ο Ελληνικός Εμφύλιος, μια από τις πιο μελανές κηλίδες της ιστορίας μας. Το 1945 η Διασυμμαχική Υπηρεσία Καταγραφής Εγκλημάτων Πολέμου άρχισε να διερευνά τα εγκλήματα των Γερμανών Ναζί στην Κρήτη. Υπεύθυνος από ελληνικής πλευράς ορίστηκε ένας έντιμος αξιωματικός του ελληνικού στρατού, ο τότε λοχαγός Γεώργιος Κάββος. Μέσα σε λίγο χρόνο ο Κάββος κατάφερε αυτό που φαινόταν εξ αρχής ακατόρθωτο. Ανέκρινε Γερ-

μεσα σ’ εκείνους που κατάθεσαν ως μάρτυρες στον Γεώργιο Κάββο ήταν και ο παπάς του Ροδάκινου Γεώργιος Ιωάννου Σφακιανάκης. Είχε δει τις γυναίκες να καίγονται, όπως είχε δει και τις απανωτές εκτελέσεις των ανθρώπων από τα χωριά της επαρχίας Αγίου Βασιλείου. Αντίγραφο της κατάθεσης του παπα-Γιώργη σώθηκε στο Αρχείον Κ. Ε. Μαμαλάκη. Ένα από τα σπάνια ιστορικά ντοκουμέντα που συνθέτουν την άβυσσο των γερμανοναζιστικών ωμοτήτων. 55

ΤΑ ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Να τι λέει: Κατάθεσις Γεωργίου Ιωαν. Σφακιανάκη (Ιερεύς Ροδάκινου). Την 20ην Αυγούστου 1943 ήλθεν εις το χωρίον μας εκτελεστικόν Γερμανικόν απόσπασμα εκ 200 και πλέον ανδρών οδηγούμενον υπό του αιμοχαρούς Αστυνομικού Σούμπερτ όστις εδήλωσεν [...] ότι όπου πατήσει το πόδι του χορτάρι δεν θα φυτρώνει. Ελθόντες εις το χωριό μέσα δεν ανεύραν εκτός μόνο γυναικόπαιδα και γέροντας. Αφού συγκέντρωσαν τα γυναικόπαιδα εις την Εκκλησία μαζί με τους γέροντας τους οδήγησαν εις το Κάτω Ροδάκινο όπου είχαν συγκεντρωμένα και τα εκεί ευρεθέντα γυναικόπαιδα [...] Εξετέλεσαν υπό τα όμματα τούτων τους κάτωθι: Χρίστο Γιακογιαννάκη ετών 70-75 Νικ. Λουκογιανάκη ετών 45 Σταύρο Φρόνιμο ετών 25 και Ιωάν. Μανουσάκην. Επιπροσθέτως δε εξετέλεσαν και τον οδηγόν των καταγόμενον εκ του χωριού Αλώνες επαρχίας Ρεθύμνης. Την αυτήν ημέραν έβαλαν ζώσα εις την φωτιά την Σμαραγδίαν Καπετανάκη και την Δέσποινα Σαριδάκη (;). Η πρώτη απεβίωσεν η δευτέρα κατέστη ανίκανος προς εργασίαν. Κατόπιν των ανωτέρω γεγονότων διετάχθη ο γενικός εκτοπισμός των κατοίκων και διεσκορπίσθησαν εις διάφορα χωρία της επαρχίας πολλοί δε μετέβησαν και εις το χωριό Καλή Συκιά. Κατά τον μήνα Σεπτέμβριον ή Οκτώβριον 1943 μετέβησαν εκείθεν τα υπό τον Σούμπερτ Γερμανικά αποσπάσματα. Συνελήφθησαν δε και μετά των λοιπών κατοίκων της Καλής Συκιάς αι ομοχώριοί μου Ευαγγελ., Στέλλα συζ. Γεωρ. Καψαλάκη, Ευγγ. συζ. Αντωνίου Φρονιμάκη ετών 80 και Ζαμ. συζ. Γεωρ. Γιαννά) ερίφθησαν ζωνταναί εις την φωτιάν. Την 29ην Απριλίου 1944 ήλθεν Γερμανικό απόσπασμα εκ του φυλακίου Πλακιά και συναντήσαν τυχαίως τον Γεώρ. Μαμαλάκην και υιόν αυτού Αντώνιον και τους εφόνευσαν. Κατά τα τέλη Μαΐου 1944 ήλθεν και πάλιν Γερμανικόν απόσπασμα αποτελούμενον εξ εβδομήκοντα και πλέον ανδρών. Εσυνέλαβαν τον Ι. Μ. Πενθερουδάκην και εφόνευσαν αυτόν και έπειτα έριψαν λίθον επί της κεφαλής αυτού περί τας 100 οκάδας. Την 8ην Σ/βρίου Γερμανοί του Φυλακίου Πλακιά εφόνευσαν τον Ανδρ. Κατσούλην εκ του χωρίου Λευκόγεια όπου είχε μεταβή δι’ υπηρεσιακούς λόγους της εθνικής οργ. Επίσης περί τα τέλη Σ/βρίου 1944 εφόνευσαν έξωθι της πόλεως Ρεθύμνης εις Μασταμπά τον Ευαγγ. (;) άγνωστοι Γερμανοί άνευ ουδενός λόγου ως και πάντας τους προαναφερθέντας ομοχωρίους μου. Αυτό είναι το κείμενο της κατάθεσης. Κάποια ονόματα είναι δυσανάγνωστα. Ως γραφέα ο Κάββος χρησιμοποίησε έναν άλλο αντιστασιακό με σπουδαία δράση στα χρόνια της Κατοχής, τον Γεώργιο Τυράκη. Γραφική ύλη δεν είχαν κι έγρα56

φαν με κοινό μολύβι τις καταθέσεις σ’ ένα τετράδιο κάποιας γερμανικής στρατιωτικής υπηρεσίας. Το ύφος και ο τρόπος γραφής φανερώνουν την ένταση και την πίεση της επιτροπής. Ποιος ξέρει πόσες καταθέσεις είχαν να γράψουν εκείνη τη μέρα. Ο παπα-Γιώργης κατέθεσε ό,τι γνώριζε. Και ο ευσυνείδητος Κάββος, που μας άφησε πολύτιμη παρακαταθήκη ένα πολυσέλιδο βιβλίο με τον τίτλο Γερμανο-ιταλική κατοχή και αντίσταση Κρήτης (1941-1945, Ηράκλειο 1991, υιοθέτησε πλήρως όσα είχε καταθέσει ο αξιόπιστος παπα-Γιώργης. Τα είχε προφανώς διασταυρώσει και με άλλες μαρτυρίες, τότε που το αίμα δεν είχε ακόμη στεγνώσει: Στις 20 Αυγούστου 1943 έφθασε στο χωριό Ροδάκινο της Επαρχίας Αγίου Βασιλείου Γερμανικό τμήμα στρατού και το απόσπασμα του Γερμανού Λοχία Φριτς Σούμπερτ συνολικής δυνάμεως 200 ανδρών, ο οποίος μόλις μπήκε στο χωριό δήλωσε: «όπου πατήσει το πόδι μου χορτάρι δεν φυτρώνει». Όταν οι Γερμανοί μπήκαν στο χωριό, βρήκαν μόνο γυναικόπαιδα και γέροντες, τους συγκέντρωσαν στο Δημοτικό Σχολείο και κατό-

Γραφική ύλη δεν είχαν κι έγραφαν με κοινό μολύβι τις καταθέσεις σ' ένα τετράδιο κάποιας γερμανικής στρατιωτικής υπηρεσίας. Το ύφος και ο τρόπος γραφής φανερώνουν την ένταση και την πίεση της επιτροπής. Ποιος ξέρει πόσες καταθέσεις είχαν να γράψουν εκείνη τη μέρα.

πιν όλους μαζί, γέροντες και γυναικόπαιδα, τους οδήγησαν στο Κάτω Ροδάκινο, όπου είχαν συγκεντρώσει τα γυναικόπαιδα του Κάτω Ροδάκινου. [...] έριξαν στη φωτιά τη Σμαράγδα Καπετανάκη και τη Δέσποινα Σαριδάκη, η πρώτη πέθανε, η δεύτερη σώθηκε αλλά έμεινε ανάπηρη και έδιωξαν τους κατοίκους από το χωριό, οι οποίοι διασκορπίστηκαν στ’ άλλα χωριά, και κήρυξαν το Ροδάκινο απαγορευμένη ζώνη (σελ. 413). Δεν γνωρίζω πόσα τεκμήρια από εκείνη την εποχή έχουν σωθεί. Δυστυχώς για τη χώρα μας, η αρχειακή συνείδηση βρισκόταν για δεκαετίες στα αζήτητα. Πολύτιμο υλικό έχει χαθεί. Και είναι κρίμα. Όπως είπαμε και παραπάνω, οι μαρτυρίες αυτές είναι αυθεντικές, απαλλαγμένες από το βάρος των προσωπικών αφηγήσεων και ως εκ τούτου πολύτιμες για την ιστορική έρευνα.

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2022

Το βλέμμα της ηρωίδας

Το έγγραφο - ντοκουμένο. Το Χ, που δηλώνει διαγραφή, σημαίνει ότι η κατάθεση αυτή είχε μελετηθεί από τη Διασυμμαχική Υπηρεσία Καταγραφής Εγκλημάτων Πολέμου.

Γυναικών πάθη... ... Στις 10 Δεκεμβρίου έφθασε ένας Λόχος Γερμανικού στρατού, ο οποίος, αφού κύκλωσε το χωριό, συγκέντρωσε τους κατοίκους σε κεντρικό σημείο μεταξύ Επάνω και Κάτω Ροδάκινου. Όταν οι Γερμανοί αντιλήφθηκαν ότι δεν υπήρχαν άνδρες στους συγκεντρωμένους, ρώτησαν τους γέρους, γυναίκες και παιδιά ακόμα, πού είναι οι Άγγλοι, ο ασύρματος και πού έχουν κρύψει τα όπλα. Όλοι απάντησαν ότι δεν ξέρουν, οπόταν οι Γερμανοί σχημάτισαν μια φάλαγγα από νέες γυναίκες για να τις πάρουν στο Ρέθυμνο και ο επικεφαλής, μέσω του διερμηνέως, είπε στις γερόντισσες να ειδοποιήσουν τους άνδρες ότι εάν τους κτυπήσουν καθ’ οδόν, θα τις σκοτώσουν. Όταν έφθασαν στο Ρέθυμνο, τις έκλεισαν στο Φρούριο Φορτέτσα, απ’ όπου καθημερινά τις ανάγκαζαν να εργάζονται σε οχυρωματικά έργα, ανάκριναν πολλές και εβασάνισαν άλλες. Για τη σίτισή τους βοήθησε ο Ροδακινιώτης έμπορος Ρεθύμνου Ιωσήφ Χομπίτης. Κρατήθηκαν 45 μέρες... (Κάββος: 246).

Ο παπα-Γιώργης είχε κληθεί να καταθέσει προφορικά και, όπως γινόταν τότε, η σύνταξη του κειμένου ανήκει στον γραμματέα του Κάββου. Φαίνεται, άλλωστε, από την τυπική, λακωνική και λιτή διατύπωση αλλά και από το ύφος της κατάθεσης. Ο γράφων είχε επισκεφτεί το Ροδάκινο και την Καλή Συκιά ως νεαρός δημοσιογράφος το 1982. Τότε όλοι θυμούνταν. Είχαν περάσει μόλις 39 χρόνια από τα γεγονότα και οι εικόνες της συμφοράς ήταν ακόμη ζωντανές, στοιχειωμένες στα μάτια τους. Και όταν αναφέρονταν στις μανάδες τους δεν μπορούσαν να συγκρατήσουν τα δάκρυα. Οι πληγές αιμορροούσαν ακόμη. Το έγκλημα της Καλής Συκιάς είναι από τα πιο στυγερά της ναζιστικής κατοχής. Ας θυμηθούμε όμως τα γεγονότα: Οι Γερμανοί με τους συνεργάτες τους, τους Σουμπερίτες (Έλληνες αυτοί, γερμανόδουλοι), είχαν πληροφορίες ότι κάπου εκεί βρίσκονταν τα λημέρια των ανταρτών. Μπούκαραν στο χωριό αλλά το βρήκαν άδειο. Οι άντρες είχαν φύγει. Εκείνοι ήξεραν... Πίστευαν όμως ότι οι εισβολείς θα σέβονταν τις γυναίκες. Μόνο γυναίκες, παιδιά και γέρους βρήκαν οι Ναζί όταν μπούκαραν στην Καλή Συκιά. Και μπούκαραν με πάταγο. Πυροβολούσαν και καίγανε. Μάζεψαν όσες γυναίκες βρήκαν και τις πίεζαν να αποκαλύψουν ό,τι γνώριζαν για τα αντάρτικα λημέρια. Να μαρτυρήσουν πού βρίσκονταν οι άντρες του χωριού. Καμιά δεν μίλησε. «Δεν κατέχω πού είναι ο άντρας μου», είπε η πρώτη - Γρυντάκη θαρρώ πως την έλεγαν. «Έχω πολλές μέρες να τον δω». Ανασήκωσε το κεφάλι κοίταξε τον Γερμανό στα μάτια. Και ήταν αυτό το βλέμμα που έκαμε τον δήμιο να φουντώσει. «Ναι, δεν κατέχω πού βρίσκεται, αλλά κι αν εκάτεχα δεν θα σου έλεγα». 57

ΤΑ ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Αυτό ήταν. Ούρλιαξε ο Γερμανός. Όλα μπορούσε να τα αντέξει, όχι όμως και την περηφάνια εκείνης της γυναίκας. Την περιφρόνηση την έβλεπε στα μάτια της. Ήταν από τις πρώτες που κάηκαν. Δυο στρατιώτες την άρπαξαν και την πέταξαν στο φλεγόμενο σπίτι της. Δεκατρείς γυναίκες έκαψαν εκείνη τη μέρα. Τα ονόματά τους συνθέτουν το συναξάρι της κρητικής ψυχής όπως είναι γραμμένα στο μάρμαρο. Όλες με τον ίδιο τρόπο τις έκαψαν. Τη μια την πετούσαν σηκωτή στις φλόγες, την άλλη την έσπρωχναν. Κι αν τύχαινε να γλιτώσει καμιά από τις φλόγες και προσπαθούσε να φύγει, βρισκόταν μπροστά στους ελεύθερους σκοπευτές. Ευτυχώς πριν από λίγα χρόνια πήγαν στην Καλή Συκιά οι συνάδελφοι Μανώλης Παντινάκης και Γιάννης Κανελλάκης και κατέγραψαν σε ντοκιμαντέρ τους τελευταίους επιζώντες. Ευτυχώς...

Δυο γυναίκες στον φούρνο! Τότε, το 1982, άκουσα στο Ροδάκινο την ιστορία δυο γυναικών που τις έκαψαν στον φούρνο. Σμαράγδα την έλεγαν τη μια. Δεν ήξερα ότι λίγα χρόνια μετά θα γνώριζα τον εγγονό της και θα γινόμασταν φίλοι. Η ιστορία της Σμαράγδας είναι η ιστορία της Κρητικιάς γυναίκας! Ψυχωμένη, αποφασιστική, ατίθαση. Έτσι, γιατί αληθινή ιστορία είναι η ζωή των ανθρώπων. Και τούτη η ιστορία ξεκινά από την εποχή που τα συμμαχικά υποβρύχια προσέγγιζαν τις νότιες ακτές του νησιού και μια δυναμική ομάδα ανθρώπων από το Ροδάκινο συμμετείχε ενεργά στην Αντίσταση βοηθώντας παράλληλα και τις προσεγγίσεις των υποβρυχίων. Ανάμεσά τους και ο σύζυγος της Σμαράγδας. Ο Γεώργιος Κάββος αναφέρει κάμποσα χαρακτηριστικά περιστατικά ριψοκίνδυνων αποστολών στη θαλάσσια περιοχή

Το Ροδάκινο. 58

ΥΠΕΡ

του Ροδάκινο, δίπλα από τα φυλάκια των Γερμανών. Οι αντάρτες και οι σύμμαχοι είχαν επιλέξει τη θέση Κλήματα του Κάτω Ροδάκινου «σαν πιο κατάλληλη, γιατί προστατευόταν από πελώριους βράχους και δεν ήταν ορατή από το Γερμανικό φυλάκιο που απείχε μόλις 2000 μέτρα» (σελ. 240). Το 1942 σημειώθηκε το πρώτο σοβαρό επεισόδιο στο Ροδάκινο. Οι Γερμανοί συνέλαβαν τους αντιστασιακούς αδερφούς Γιαννά (Γιανναδάκη) σε τυροκομείο της περιοχής. Ο ένας από αυτούς, ο Μιχάλης, προσπάθησε να αντισταθεί και οι Γερμανοί ετοιμάζονταν να τον σκοτώσουν. Ο άλλος αδερφός, ο Μανώλης, βρισκόταν άοπλος ανάμεσα σε τέσσερις πάνοπλους Γερμανούς στρατιώτες. Όταν είδε ότι κινδύνευε ο Μιχάλης πετάχτηκε σαν θεριό, άρπαξε το όπλο ενός Γερμανού, σκότωσε τον επί κεφαλής τους και τραυμάτισε άλλους τρεις. Έτσι κατάφεραν να φύγουν οι Γιαννάδες. Τέτοιες παράτολμες πράξεις δεν ήταν ασυνήθιστες στην Κρήτη, κυρίως στην Κρήτη του αμέσως προηγούμενου αιώνα, του 19ου, τότε που η μια επανάσταση διαδεχόταν την άλλη. Οι άνθρωποι εκείνης της εποχής ήταν μαθημένοι στον άτακτο πόλεμο, παλληκαριά και κουζουλάδα λογιάζονταν ένα. Έτσι και τώρα ο Γιανναδάκης. Νόμιζε πως τις συνέπειες της πράξης του θα τις πλήρωνε εκείνος, ίσως και η οικογένειά του. Δεν ήξερε ότι οι νέοι κατακτητές είχαν δικούς τους νόμους. Τώρα πια η ευθύνη βάραινε ολόκληρη την κοινότητα. «Συλλογική ευθύνη», σου λένε και παγώνεις. Τέτοια βαρβαρότητα... Το Ροδάκινο έγινε κόκκινο πανί για τους Γερμανούς... Κι επειδή φοβόντουσαν τις προσεγγίσεις υποβρυχίων, ίσως και κάποιες απόπειρες αποβάσεων, κήρυξαν την περιοχή απαγορευμένη ζώνη. Μια ώρα έδωσαν προθεσμία στους κατοίκους. Γενικός εκτοπισμός, όπως λέει στην κατάθεσή του ο παπα-Γιώργης. Μάζεψαν οι γυναίκες ό,τι μπορούσαν και πήραν τους δρόμους. Διεσκορπίσθησαν εις διάφορα χωρία της επαρχίας. Όχι όλες, όμως. Κάποιες δεν ήθελαν να φύγουν και ν’ αφήσουν τα σπίτια τους. Κάποιες αψήφησαν τον κίνδυνο. Ανάμεσα τους και η Σμαράγδα Καπετανάκη (γιαγιά του τ. Προέδρου του ΤΕΙ Κρήτης, του αγαπητού μου Βαγγέλη Καπετανάκη). Ψυχωμένη καθώς ήταν, αποφάσισε - σύμφωνα με μια εκδοχή - να κρυφτεί για να μην την βρούνε. Και να μείνει στο χωριό της. Με μια γειτόνισσά της ονόματι Δέσποινα, τρύπωσαν στον φούρνο κι έβαλαν ξερόκλαδα μπροστά στο στόμιο. Από δω και μετά αρχίζει το αίνιγμα της ιστορίας: Τις είδαν οι Γερμανοί; Το 1982, τότε που οι μνήμες ήταν πιο ζωντανές, όλοι πίστευαν ότι ναι, τις είχανε δει. Και όχι μόνο τις είχανε δει, αλλά έβαλαν κι επίτηδες τη φωτιά. Δεν σήκωνε ανυπακοή ο νόμος του Ράιχ. Ήταν 20 Αυγούστου 1943. Έκαψαν κάμποσα σπίτια του χωριού, άναψαν και τον φούρνο. Μέσα οι δυο γυναίκες.

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2022

Οι φλόγες πλήθαιναν. Εκείνες εκεί. Κι οι καπνοί πλήθαιναν. Αδύνατο ν’ αναπνεύσει άνθρωπος. Μόνον όποιος έχει δει χωριάτικο φούρνο την ώρα που τον ανάβουν μπορεί να καταλάβει το μαρτύριο των δυο γυναικών. - Μπορούσαν να φύγουν; ρώτησα τότε με τη νεανική μου αφέλεια. - Να φύγουν; Μα οι Γερμανοί έβαζαν κι άλλα ξύλα στον φούρνο... Ήθελαν να τις βασανίσουν πριν τις κάψουν. Αυτή είναι η μια από τις δυο εκδοχές που ακούγονταν τότε. Γιατί υπάρχει και άλλη, ακόμη πιο φρικιαστική από την πρώτη: Οι δυο γυναίκες δεν μπήκαν μόνες τους στον φούρνο. Οι Γερμανοί τις ανακάλυψαν κρυμμένες στο σπίτι της Σμαράγδας. Για να τις τιμωρήσουν άναψαν τον φούρνο και τις πέταξαν μέσα. Είναι ακριβώς αυτό που συμπεραίνεται και από την κατάθεση του παπα-Γιώργη: Την αυτήν ημέραν έβαλαν ζώσα εις την φωτιά την Σμαραγδίαν Καπετανάκη και την Δέσποινα Σαριδάκη. Το ίδιο κι από τις ανακρίσεις του Κάββου: Έριξαν στη φωτιά τη Σμαράγδα Καπετανάκη και τη Δέσποινα Σαριδάκη... Είπαμε, ανυπακοή δεν σήκωνε ο νόμος του Ράιχ. Θέλει τόλμη για να μπορέσει να παρακολουθήσει κανείς τη συνέχεια της ιστορίας. Η Δέσποινα ξεψύχησε γρήγορα. Η Σμαράγδα άντεξε. Όταν την βρήκαν είχε ακόμη δύναμη να μιλήσει. Ναι, θέλει τόλμη να μπορέσει ν’ ακούσει κανείς ότι οι σάρκες της ξεκολλούσαν από τα κόκκαλα κι έμεναν στα χέρια εκείνων που πήγαν να τη βγάλουν από τον φούρνο. Η Σμαράγδα Καπετανάκη άντεξε πέντε μέρες ακόμη. 80 χρόνια συμπληρώνονται σε λίγο από τούτο το έγκλημα. Ένα έγκλημα που έμεινε ατιμώρητο. Όπως τόσα και τόσα. Το μόνο που μένει είναι να μην ξεχνάμε. Να τιμούμε τους πρωτομάρτυρες, να παλεύομε για τη δικαίωση. Και ν’ αγωνιζόμαστε. Ν’ αγωνιζόμαστε για να μην ξαναγίνουν τέτοια εγκλήματα. Πουθενά στον κόσμο... ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ, Καλοκαίρι 2022

ΑΠO ΤΑ SuPER MARKETS ΧΑΛΚΙΑΔAΚΗΣ

Οφειλόμενη τιμή στη Μάχη της Κρήτης Με αφορμή την 81η επέτειο της Μάχης της Κρήτης (20/5 - 1/6/1941), που έμεινε βαθιά χαραγμένη στη συνείδηση του κρητικού λαού, τα S/M Χαλκιαδάκης προχώρησαν σε ένα ειδικό αφιέρωμα για τη γνώση και τη μνήμη αυτών των σπουδαίων ιστορικών στιγμών. Όποια και όποιος έχει ευρύτερο ενδιαφέρον να μάθει ή να θυμηθεί εκείνες τις στιγμές, μπορεί άμεσα και πολύ εύκολα να περιηγηθεί σε πολυμορφικό υλικό που εγγυάται μια δυνατή εμπειρία ιστορικής ανάμνησης. Συγκεντρώσαμε ιστορίες και ντοκουμέντα από την ηρωική αντίσταση του ελληνικού λαού ενάντια στον ναζισμό δημοσιευμένες κατά καιρούς στο περιοδικό ΥΠΕΡ - Χ και ετοιμάσαμε την παρακάτω ψηφιακή έκδοση ως φόρο τιμής. Στο αφιέρωμα συμπεριλαμβάνονται μια σειρά από podcast με αφηγήσεις και συζητήσεις ιστορικού περιεχομένου για τη Μάχη της Κρήτης και τις οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες στη διάρκεια της Κατοχής, αλλά και πληροφοριακό εποπτικό υλικό που αποτυπώνει με συμπυκνωμένο τρόπο τα

σημαντικότερα δεδομένα αυτής της κρίσιμης καμπής του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και της ελληνικής ιστορίας. Η Χαλκιαδάκης Α.Ε., η μεγάλη κρητική αλυσίδα, θεωρεί ζωτικό κομμάτι της εταιρικής κοινωνικής της ευθύνης την ανάδειξη της ιστορικής συνείδησης, ειδικά σε μια εποχή που η βιολογική και κοινωνική μνήμη φθίνει. Ανάβοντας πολλούς μικρούς λύχνους μνήμης ζωντανεύει η κοινή συνείδηση και η ευθύνη όλων μας να υψώνουμε πάντα τείχος αντίστασης σε όσους επιβουλεύονται την ελευθερία. Τιμώντας τη Μάχη της Κρήτης θυμόμαστε και τιμάμε τους αγώνες και τις θυσίες όσων δεν λογάριασαν τον εαυτό τους για να μας παραδώσουν έναν κόσμο ελεύθερο και καλύτερο. Και όσο όλοι εμείς θυμόμαστε και τιμάμε το παράδειγμά τους, αυτή η στάση ζωής θα μείνει ζωντανή.

Σκάναρε εδώ για να δεις την ψηφιακή έκδοση και αναλυτικά το αφιέρωμα:

Σε συνέχεια της ήδη επιτυχημένης συνεργασίας μας με την ΠΑΕ ΟΦΗ 1925, θα είμαστε χορηγοί της ομάδας αλλά και συνοδοιπόροι για άλλη μια χρονιά σε δράσεις εταιρικής κοινωνικής ευθύνης σε όλη την Κρήτη! Ο Εμπορικός Διευθυντής της ΠΑΕ, κ. Λεωνίδας Παπαβασιλάκης, μαζί με τον υπεύθυνο Marketing κ. Νώντα Καργάκη επισκέφθηκαν πριν λίγες ημέρες τις κεντρικές εγκαταστάσεις των s/m Χαλκιαδάκης και παρέδωσαν στον κ. Μηνά Χαλκιαδάκη και τον Εμπορικό Διευθυντή της Εταιρείας, κ. Δημήτρη Βατσιθιανό μια υπογεγραμμένη φανέλα απ’ όλους τους ποδοσφαιριστές της ομάδας, ως μια συμβολική κίνηση αναγνώρισης της διαχρονικής στήριξης των s/m Χαλκιαδάκης στην ομάδα!

Στα s/m Χαλκιαδάκης βρισκόμαστε δίπλα στον αθλητισμό, στηρίζοντας πάνω από 100 αθλητικά σωματεία και δράσεις σε όλη την Κρήτη που προάγουν τον υγιή αθλητισμό και την καλύτερη ποιότητα ζωής!

Περήφανοι χορηγοί στη σπουδαία διοργάνωση των Παγκοσμίων Πρωταθλημάτων Beach Handball Ανδρών - Γυναικών και Εφήβων – Νεανίδων για αθλήματα παραλίας στον Καρτερό!

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΕΚΜΗΡΙΑ

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2022

Ένα χαμόγελο... δανεικό! ΚΑΙ ΜΙΑ ΑΙΝΙΓΜΑΤΙΚH ΠOζΑ ΣΤΗ ΓOΡΤYΝΑ ΤΟΥ 1943 TOY νιΚΟΥ ΨιλΑΚΗ

Παιχνίδια με τον φακό σε άλλες (δύσκολες) εποχές. Μια κοπέλα στη Γόρτυνα της Κρήτης. Άγνωστο ποια είναι, άγνωστο κι από πού κρατά η σκούφια της. Μάλλον ντόπια φαίνεται, Κρητικιά. Ο φωτογράφος είναι Γερμανός. Αξιωματικός ή φαντάρος.

Μια φωτογραφία χωρίς λεζάντα είναι αίνιγμα δίχως λύση. Πρέπει να βάλεις εσύ τη λεζάντα. Να ανιχνεύσεις ρόλους, να αναζητήσεις προεκτάσεις, να μαντέψεις προθέσεις. Κι όταν βλέπεις ένα πρόσωπο μόνο του σε μια πόζα, τα πράγματα γίνονται ακόμη πιο δύσκολα. Τι ζητούσε, λοιπόν, η άγνωστή μας κοπέλα στη Γόρτυνα; Ποια ήταν η σχέση της με τον Γερμανό φωτογράφο; Πώς πήγαν εκεί; Εκδρομή στα αρχαία; Εργασία; Ίσως να έβγαινε κάποιο συμπέρασμα αν φαίνονταν τα ρούχα της. Αν ήταν πρόχειρα ή επίσημα. Τώρα μένει απλώς το στιγμιότυπο αποκομμένο από όλα τ’ άλλα, ένα κομμάτι αδέσποτου χρόνου τυπωμένο στο φωτογραφικό χαρτί. Η φωτογραφία σώθηκε σε κάποιο άλμπουμ. Στη Γερμανία, φυσικά. Από κει μας ήρθε. Και γράφει μόνο μια λέξη στην πίσω πλευρά: GORTYS.

Κρήτη 1943 Ο ναζιστικός στρατός προσπαθεί να χτίσει προγεφυρώματα. Όχι μόνο πολεμικά μα και κοινωνικά. Οι φαντάροι μπαίνουν στα σπίτια. Πότε με το καλό πότε με το ζόρι. Επιδιώκουν να κάνουν παρέες με ντόπιους. Τους χρειάζονται τους ντόπιους. Χρειάζονται φίλους στις κατακτημένες περιοχές και ξέχωρα σε τούτο το νησί που οι άνθρωποί του είχαν δείξει από πολύ νωρίς τις προθέσεις τους.

Η σχέση των Γερμανών με τις τοπικές κοινωνίες είναι αντιφατική και πολύπλοκη. Γίνονται θηρία όταν ακούν για αντάρτικες ομάδες, θηρία κι όταν συναντούν αντιστάσεις. Υποχρεώνουν τους Κρητικούς σε σκληρές αγγαρείες. Στέλνουν τους άντρες στα οχυρωματικά έργα και στα αεροδρόμια που κατασκεύαζαν πιστεύοντας ότι θα έμεναν για πάντα κατακτητές. Στις γυναίκες αναθέτουν άλλες δουλειές. Καταναγκαστικά πάντα, εργασία χωρίς αμοιβή. Τις βάζουν να πλύνουν, να σιδερώνουν, να καθαρίζουν. Αυτά επέβαλλαν τα στερεότυπα της εποχής, βάναυση συμπεριφορά των κατακτητών απέναντι σ’ εκείνες που θεωρούσαν κατακτημένες. Κοιτάζω τη φωτογραφία, τη μεγεθύνω. Η κοπέλα γελά. Την επιχρωματίζω. Τώρα φαίνεται πιο έντονα η αντίθεση του προσώπου με το λευκό μάρμαρο του αγάλματος. Δεν μπορώ να γνωρίζω αν το χαμόγελο είναι αληθινό ή προσποιητό. Ίσως να ήταν ευρηματικός ο φωτογράφος και να εμπνεύστηκε από το ακέφαλο ρωμαϊκό άγαλμα. Ίσως να ήθελε να προσφέρει τη φωτογραφία σαν δώρο στην κοπέλα που πόζαρε, ίσως να τη φλέρταρε κιόλας. Ποιος ξέρει; Η πόζα, πάντως, είναι στημένη καλά. Το σώμα της γυναίκας κρύβεται πίσω από το άγαλμα, το κεφάλι της προεξέχει· είναι σαν να «δανείζει» το κεφάλι της στο ακέφαλο μαρμάρινο σώμα. Μια συνηθισμένη οπτική αλλά και αθώα «μικροαπάτη» που γίνεται σήμερα παντού. Ασφαλώς θα έχετε δει χαρτονένιες μακέτες που προσφέρονται για τουριστικές αναμνηστικές λήψεις. Συνήθως απεικονίζουν τοπικές φορεσιές, κάποτε και... αρχαίους Έλληνες. Οπτική μικροαπάτη, δηλαδή. Ή και αθώο παιχνίδι. Εξαρτάται πάντα από τις προθέσεις εκείνου που ποζάρει κι εκείνου που «τραβά» τη φωτογραφία.

> 63

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΕΚΜΗΡΙΑ

Κρήτη 1943. Γόρτυνα. Παιχνίδια με τον φακό. Ή αλλιώς, η φωτογραφία στην υπηρεσία του πολέμου. Τι κι αν δεν δείχνει αλεξιπτωτιστές ή μάχες στο έδαφος; Η ναζιστική προπαγάνδα αξιοποίησε στο μέγιστο την εικόνα. Οι στρατιώτες κουβαλούσαν μαζί τους φωτογραφικές μηχανές. Και φωτογράφιζαν τα πάντα. Τοπία, αγροτικές ασχολίες, άνδρες και γυναίκες με τοπικές φορεσιές. Ήταν τα δικά τους ντοκουμέντα, η δική τους παρακαταθήκη των αναμνήσεων. Τύπωναν τις φωτογραφίες και τις έστελναν στις φαμίλιες τους. Πάντα, όμως, κρατούσαν αντίγραφα κι έφτιαχναν άλμπουμ - θυμητάρια της στρατιωτικής τους θητείας. Η ναζιστική προπαγάνδα χρησιμοποιούσε κάθε τρόπο και κάθε μέσο για να φτιάξει την εικόνα που ήθελε. Οι αξιωματικοί επιστράτευαν παπάδες και κοινοτάρχες με λουλούδια στα χέρια. Τάχατες υποδέχονταν με θέρμη τον ναζιστικό στρατό. Δεν λέω, υπήρξαν και κάποιοι ντόπιοι που τους υποδέχτηκαν οικειοθελώς, όπως υπήρξαν και άλλοι που εντάχτηκαν στις παραστρατιωτικές ομάδες κι έγιναν εγκληματίες στυγνοί. Οι λεγόμενοι Σουμπερίτες ήταν η χειρότερη έκφραση του φαινομένου. Ο κανόνας, όμως, δεν ήταν αυτός... Οι Κρήτες δεν ανέχονταν κατακτητές και κατακτήσεις. Το είχαν δείξει από την πρώτη στιγμή που είδαν αλεξιπτωτιστές να εισβάλουν από αέρος σ’ ένα περήφανο νησί. Η φωτογραφία βρέθηκε από φίλο σε κάποιο παζάρι στη Γερμανία, μαζί με κάμποσες άλλες που συγκροτούσαν το αναμνηστικό άλμπουμ κάποιου Γερμανού στρατιώτη. Και τις αγόρασε. Οι παλιές φωτογραφίες βρίσκονται πια σε σωρούς στα παλιατζίδικα. Διαλέγεις και παίρνεις. Πόζες χαμογελαστές, πόζες σοβαρές, κάποτε και πόζες θλιμμένες. Άχρηστο υλικό για τους απογόνους εκείνων που εικονίζονται. Άχρηστα και τα συναισθήματα που έκαναν κάποτε κάποιες καρδιές να σκιρτήσουν. Του πεταμάτου, που λέμε. Σε μια απ’ αυτές τις φωτογραφίες εικονίζονται δυο γυναίκες σκυμμένες σε σκάφη. Πλύνουν στολές γερμανικές σε στρατόπεδο της Μεσαράς. Σε άλλη εικονίζεται ένας αξιωματικός την ώρα που μιλά σε ντόπιους. Το ύφος του είναι αυστηρό. Εκείνοι τον ακούνε με κεφάλια κατεβασμένα. Φαίνονται σκεφτικοί. Άραγε, τι να τους λέει;

Άραγε, τι να γράφει; Ξανακοιτάζω τη φωτογραφία από τη Γόρτυνα (ναι, από τη Γόρτυνα· είπαμε, το γράφει κιόλας). Ένα μικρό κυπαρίσσι στο βάθος και παντού οι ελιές της Γόρτυνας - αυτά τα υπέροχα αιωνόβια δέντρα που αν είχαν λαλιά θα μπορούσαν να διηγηθούν χιλιάδες μικρές και μεγάλες ιστορίες. Κάπου πίσω από

το κεφάλι της κοπέλας μια ταμπέλα. Μάλλον στα Γερμανικά. Ή και στις δυο γλώσσες. Πίστευαν ότι θα έμεναν για πάντα εδώ. Κι έγραφαν τα πάντα στη γλώσσα τους. Άραγε, τι να γράφει η επιγραφή; Και σε ποιους απευθύνεται; Ευχή μας να δημιουργηθεί κάποτε ένα αρχείο οπτικών τεκμηρίων, ίσως κι ένα μουσείο. Χιλιάδες φωτογραφίες σώθηκαν από τη ναζιστική κατοχή του νησιού. Άλλες δημιουργημένες από τις επίσημες γερμανικές υπηρεσίες, άλλες από στρατιώτες. Μια τέτοια συλλογή θα έδινε ολοκληρωμένες εικόνες από μια τόσο βασανιστική αλλά και τόσο ηρωική εποχή. Τεκμήρια είναι οι φωτογραφίες. Ακόμη και οι οικογενειακές, και οι αναμνηστικές, ακόμη κι εκείνες που δημιουργούνται σε κάποια εκδρομή, σε κάποιες προσωπικές στιγμές των ανθρώπων που εικονίζονται. Αποτυπώνουν πτυχές της λεγόμενης «μικρής» ιστορίας. Με πολλά συμφραζόμενα. Πολιτιστικά, κοινωνικά, έμφυλων στερεοτύπων ή και διακρίσεων.

Μιλούν για το παρελθόν... Η κοπέλα συνεχίζει να χαμογελά. Το ακέφαλο άγαλμα όχι. Η φωτογραφία της ταξιδεύει στον χώρο και στον χρόνο. Τώρα πια δεν βρίσκεται στα χέρια του φωτογράφου. Ούτε της κοπέλας ούτε του νεαρού Γερμανού στρατιώτη που την είχε φυλάξει στο άλμπουμ των προσωπικών του ενθυμημάτων. Έφυγε η γενιά του πολέμου και τα ενθύμιά της σκορπίστηκαν. Τίποτα δεν φαίνεται να λένε στους απογόνους των Γερμανών στρατιωτών του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Ή μήπως... λένε πολλά; ‘Η μήπως μιλούν για ένα παρελθόν που οι νεότερες γενιές προσπαθούν να το απωθήσουν;

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2022

Τα δάκρυα των πραγμάτων Δακρύζουν, άραγε, και τα πράγματα; Μάλλον ναι, ίσως να δακρύζουν κι αυτά. Μας το λέει ο μέγας ποιητής, ο Βιργίλιος, κι ας μένει ο στίχος του στα μικροσκόπια εκείνων που μελετούν τις γραφές: Lacrimae rerum - τα δάκρυα των πραγμάτων. Σύνταξη θολή κι αινιγματική, γλώσσα πολύσημη, έτσι όπως είναι - και όπως πρέπει να είναι - η γλώσσα των ποιητών.

Θυμάμαι τον στίχο κάθε φορά που βρίσκομαι μπροστά σε πράγματα που θυμίζουν βιώματα μακρινά της γενιάς μου, εκείνον τον παμπάλαιο πολιτισμό που μόλις και μετά βίας τον προλάβαμε στα τελειώματά του. Εργαλεία παλιά, αλέτρια ησιόδεια και ζυγοί για τους βόες τους αροτήρες, και φάμπρικες παλιές ζωοκίνητες, και κάρα, κι αργαλειοί, και χειρόκτενα, και σκάφες, κι ανέμες, ακόμη και ντενέκες των παλιών λιοτριβιών - μ’ αυτές μετέφεραν κάποτε το λάδι στα πιθάρια των νοικοκυριών. Να δακρύζουν, λοιπόν, και τούτα τα πράματα; Τα κοιτάζω και τότες έρχεται στο μυαλό ο Αινείας. Εκείνος είναι ο πρωταγωνιστής μιας μικρής ιστορίας που διηγείται ο Βιργίλιος. Ο Αινείας, λέει, βρισκόταν στην Καρχηδόνα, στον ναό της Ήρας, και κοίταζε τις εικόνες που στόλιζαν τους τοίχους. Κάποιος ζωγράφος είχε φροντίσει ν’ αποτυπώσει σκηνές από τον Τρωικό Πόλεμο, τον πόλεμο που ’χε ζήσει στο πετσί του. Κι έβλεπε φίλους παλιούς, συμπολεμιστές, ψυχές που 66

φτερούγισαν πριν τελειώσουν οι μάχες, κι έβλεπε συγγενείς - άλλωστε συγγενής του βασιλιά της Τροίας ήταν κι εκείνος. Τότε ξεστόμισε τη φράση που έμελε να μείνει για αιώνες στα κιτάπια των φιλολόγων διττή και δυσερμήνευτη: Lacrimae rerum. Τα δάκρυα των πραγμάτων. Ή αλλιώς, υπάρχουν δάκρυα για τα πράγματα. Μια γενική πληθυντικού μας μπερδεύει. Υποκειμενική ή αντικειμενική; Δακρύζουν τα πράγματα ή κάνουν τους ανθρώπους να δακρύζουν; Ό,τι κι αν εννοούσε ο ποιητής, όποια εκδοχή κι αν δεχτούμε, τη βρίσκω σπουδαία. Είναι ένας ύμνος στο συναίσθημα, στην ψυχή και στη μνήμη.

Lacrimae rerum! Τους θαυμάζω απέραντα τους επικούς. Και τον Όμηρο και τον Βιργίλιο. Συνέλαβαν τις πιο λεπτές αποχρώσεις των ανθρώπινων συναισθημάτων και τις έκαμαν τέχνη. Κατανόησαν σε βάθος τους παλμούς της ψυχής, το ξάφνιασμα που νιώθει κανείς όταν

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2022

ακούει τους άλλους να διηγούνται τη δική του ιστορία. Ο Δημόδοκος του Ομήρου διηγούνταν τις περιπέτειες του Οδυσσέα χωρίς να ξέρει ότι ο ξένος που τις άκουγε ήταν ο ίδιος ο πρωταγωνιστής αυτών των ιστοριών, ο Οδυσσέας δηλαδή! Το ίδιο συνέβη και με τον Βιργίλιο. Ο Αινείας κοίταζε τις ζωγραφιές που αφηγούνταν στιγμές από τον πόλεμο στον οποίο είχε πάρει μέρος ο ίδιος!

Πίσω από τα πράγματα θα με βρείτε Όλα τα πράγματα κουβαλούν μαζί τους ίχνη ζωής. Περασμένης ή σύγχρονης - σημασία δεν έχει. Ακόμη κι αυτά που κάποτε τα προσπερνούμε. Ποιος δεν σταμάτησε με δέος μπροστά σ’ ένα παλιό δικό του τετράδιο, ας πούμε της πρώτης Δημοτικού; Και ποιος δεν επιζήτησε την επανασύνδεσή του με ό,τι πιστεύει πως είναι χαμένο, αλλά εκείνο κρύβεται στον πιο σίγουρο τόπο: στα άδυτα της ψυχής και της μνήμης; Η μνήμη νομίζω πως είναι κάτι σαν δακτυλικό αποτύπωμα των πραγμάτων. Μένει ακόμη κι όταν φύγουν τα πράγματα. Ε, λοιπόν, ναι, ζούμε μαζί με τα πράματα. Το μολύβι μας, το τραπέζι μας, το φλιτζάνι που πίνομε τον πρωινό καφέ μας,

το ρολόι, και - εσχάτως - το κινητό μας τηλέφωνο. Τώρα που το σκέφτομαι, πάντως, προσπαθώ να μαντέψω αν τούτα τα ψηφιακά αντικείμενα δημιουργούν τόσο δυνατούς δεσμούς με τον άνθρωπο όσο τα απλά της καθημερινότητάς μας. Η ταχύτητα με την οποία αλλάζουν ή παρέρχονται ως τεχνολογικά επιτεύγματα είναι τέτοια που δεν θα αφήνει περιθώρια στο συναίσθημα. Κι εγώ δεν το κρύβω: Αυτόν τον κόσμο φοβούμαι. Αυτόν που θα προσπερνά το συναίσθημα, που θα καταπιέζει το συναίσθημα, που δεν θα δημιουργεί συναισθήματα. Γιατί το έμαθα πια: Άλλο εξάρτηση κι άλλο δεσμός. Κάποτε επιστρέφομε στα πράγματα. Πότε απλά, τρυφερά, γαλήνια, πότε με ταραγμένη ψυχή. Lacrimae rerum είχε βαφτίσει ένα μελαγχολικό ποίημά του ο τρυφερός μάστορας του στίχου Λάμπρος Πορφύρας:

τα πράγματα, που αγιάσανε τα χέρια σου, αρχίζουν ένα κλάμα… κι ένα κλάμα Τα πράγματα, λοιπόν. Που κάποτε ευτυχούν και γίνονται εκθέματα μουσείων, κάποτε δυστυχούν και πεθαίνουν. Έχουν κι εκείνα τη μοίρα τους. Ευτυχής όποιος μπορεί να τα βλέπει κάθε μέρα σαν να τα βλέπει για πρώτη φορά. Να

ΥΠΕΡ

Καταφύγια ψυχής είναι τα σπίτια. Όχι μόνο εκείνα που κάποτε κατοικήσαμε αλλά κι εκείνα που στάθηκαν ορόσημα μπροστά μας. Μια λουλουδιασμένη αυλή που μας μάγεψε, ένα υπέρθυρο με κάποια χρονολογία σκαλισμένη πάνω του, ένα παράθυρο που από μέσα τους αναδύθηκαν μουσικές.

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2022

Τα πράγματα, λοιπόν. Που κάποτε ευτυχούν και γίνονται εκθέματα μουσείων, κάποτε δυστυχούν και πεθαίνουν. Έχουν κι εκείνα τη μοίρα τους. Ευτυχής όποιος μπορεί να τα βλέπει κάθε μέρα σαν να τα βλέπει για πρώτη φορά

νιώθει το ξάφνιασμα και το σκίρτημα, να διαλέγεται με τον χώρο, να μεταπλάθει την καθημερινότητα, κάποτε να την κάνει και ποίηση. Να φυλάσσει στα πράγματα τα μικρά μυστικά του και να αφήνει τη φαντασία να ταξιδεύει. Με λογισμό και με όνειρο. Θυμάμαι μια γριούλα Μικρασιάτισσα. Δώδεκα χρονών ήταν όταν έφυγε από τον γενέθλιο τόπο, 85 όταν μίλησα μαζί της. Ένα όνειρο είχε μονάχα. Κι ευχόταν να της δίνει δύναμη ο Θεός μπας και κατάφερνε να το εκπληρώσει. - Τι όνειρο; τη ρώτησα, λες και δεν ήξερα ή δεν φανταζόμουν. - Να ξαναδώ το σπίτι μου στη Σμύρνη. «Το σπίτι μου»! Σαν κραυγή ηχούσε το «μου». 73 χρόνια είχαν περάσει, το σπίτι είχε αλλάξει χέρια πολλές φορές, αλλά για κείνην συνέχιζε να είναι το σπίτι της! Εκεί κατέφευγε για ν’ αναπολήσει, εκεί για να ξαναζήσει όσα δεν ξέχασε, εκεί για ν’ ακουμπήσει τα πράγματα που είχαν ακουμπήσει των γονιών της τα χέρια. Και τα δικά της τα χέρια. Σ’ αυτό το καταφύγιο της μνήμης τριγυρνούσε. Κάπως έτσι κι ο ποιητής. Πίσω από τα πράγματα κρύβεται...

Πίσω από απλά πράγματα κρύβομαι, για να με βρείτε· αν δε με βρείτε, θα βρείτε τα πράγματα, θ’ αγγίξετε εκείνα που άγγιξε το χέρι μου, θα σμίξουν τα χνάρια των χεριών μας (Γιάννης Ρίτσος).

Καταφύγια ψυχής Πώς να την ξεχάσω τη γριούλα από τη Σμύρνη; Δεν την ξανάδα. Και δεν έμαθα ποτέ αν κατάφερε στα βαθιά της γεράματα να ξαναπατήσει το κατώφλι του σπιτιού της. Τότε, στα 85 της, έκλεινε τα μάτια, ξαναγινόταν κοριτσόπουλο και περιδιάβαινε τα σπίτια της γειτονιάς. «Δίπλα ήταν το αρχοντικό του Χαρίλαου - σύνορο με το σπίτι της κυρα- Γεσθημανής. Εκεί μαζευόμασταν. Απέναντι ήταν ένα μεγάλο μαγαζί, εκεί μάζευαν σταφίδες και σύκα κι από κει τα κατέβαζαν στο λιμάνι. Είχαμε κι άλλο σπίτι στο κτήμα. Και λιοτρίβι δικό μας. Μικρό ήταν αλλά τη δουλειά του την έκανε...». Καταφύγια ψυχής είναι τα σπίτια. Όχι μόνο εκείνα που κάποτε κατοικήσαμε αλλά κι εκείνα που στάθηκαν ορόσημα μπροστά μας. Μια λουλουδιασμένη αυλή που μας μάγεψε, ένα υπέρθυρο με κάποια χρονολογία σκαλισμένη πάνω του, ένα παράθυρο που από μέσα τους αναδύθηκαν μουσικές. Οι φωτογραφίες που συνοδεύουν τούτο το κείμενο είναι από δυο παλιές φάμπρικες, ζωοκίνητη η μια, πετρελαιοκίνητη η άλλη. Από την Κρήτη και οι δυο. Οι ντενέκες του λιόλαδου ντυμένες στους ιστούς της αράχνης, οι σοβάδες γδαρμένοι, τα τζάμια των παραθύρων σπασμένα τώρα και χρόνια, ξύλα και σιδερικά σκορπισμένα εδώ κι εκεί. Η μια δεν έχει ούτε καν οροφή. Έπεσε πριν από χρόνια! Ναι, υπάρχουν δάκρυα για τα πράγματα. Για τα παλιά λιοτρίβια, για τα εργοστάσια, για τα εξαίρετα δημιουργήματα των παλαιών μαστόρων, για τις αρχέγονες τεχνικές. Αυτά που θα μπορούσαν να έχουν γίνει τοπόσημα των οικισμών μας, χώροι πολιτισμού και παράλληλα θεματοφύλακες της μνήμης.

Lacrimae rerum. ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2022

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ

Ο Κρητικός γιατρός που ανέδειξε την Οφθαλμολογία των Αρχαίων ΦΑΚΟΙ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΙΑΤΡΙΚΗ TOY Δρ. ΑνΔρεΑ ΜΑνιΟΥ

Πριν τριάμισι χρόνια περίπου (11 Φεβρουαρίου του 2019) διαβάσαμε ότι η προτομή του παλαιού καθηγητή οφθαλμολογίας Ανδρέα Αναγνωστάκη, που βρισκόταν στην πλατεία της Δημοτικής Αγοράς Χανίων, βανδαλίστηκε από αγνώστους, μία πράξη ασφαλώς ανόσια και καταδικαστέα. Ποιος ήταν, όμως, ο Ανδρέας Αναγνωστάκης και γιατί ήταν τόσο σπουδαίος για να τον τιμήσει η πόλη των Χανίων με άγαλμα σε κεντρική πλατεία; Στο σημερινό άρθρο θα δούμε συνοπτικά τον βίο και την προσπάθεια αυτού του μεγάλου Έλληνα γιατρού κρητικής καταγωγής να αναδείξει την αρχαία ιατρική και τη σπουδαιότητά της στην εξέλιξη της ιατρικής, καθώς πολλές απαιτητικές επεμβάσεις που είχαν περιγραφεί από τους Ευρωπαίους είχαν ήδη εκτελεστεί στην αρχαιότητα.

Ο Ανδρέας Αναγνωστάκης (1826-1897) υπήρξε εμβληματική προσωπικότητα που δέσποσε στον χώρο της Ελληνικής ιατρικής μετά την απελευθέρωση από τους Τούρκους. Γεννήθηκε το 1826 στα Αντικύθηρα από πρόσφυγες γονείς καταγόμενους από την Ανώπολη Σφακίων. Ολοκλήρωσε τις γυμνασιακές σπουδές στη Σύρο και κατόπιν φοίτησε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Στα νεανικά του χρόνια δούλεψε ως δημοσιογράφος στην εφημερίδα «Αθηνά» που εξέδιδε ο Κρητικός

αγωνιστής και δημοσιογράφος Εμμανουήλ Αντωνιάδης1 (πληροφορία που διασώζει ο Δημήτρης Καλαποθάκης2, ο εκδότης της εφημερίδας «Εμπρός», στη νεκρολογία του Αναγνωστάκη). Ο νεαρός Ανδρέας ήρθε σε επαφή με τους λόγιους που εργάζονταν στην εφημερίδα και, με την προστασία και υποστήριξη του Εμμανουήλ Αντωνιάδη, εστάλη για συνέχιση των σπουδών του στη Γαλλία με υποτροφία της βασίλισσας Αμαλίας, υπό τον φημισμένο Γάλλο οφθαλμίατρο Louis-Auguste De-

1 Ο Εμμανουήλ Αντωνιάδης (1791-1863) ήταν γιος του Αντώνη Μελισσηνού. Συμμετείχε στην κατάληψη της Γραμβούσας το 1825 με τον Δημήτριο Καλλέργη. Ο Αντωνιάδης αντιπολιτεύτηκε τον Καποδίστρια και μετέφερε το τυπογραφείο του στην Ύδρα όπου ήταν οι αντίπαλοι του Κυβερνήτη. Ήταν ο εκδότης της εφημερίδας «Αθηνά» που εχθροί και φίλοι την αναγνώριζαν ως μία έγκυρη εφημερίδα στην οποία έγραφαν σπουδαίοι λόγιοι της εποχής, όπως ο Θεόκλητος Φαρμακίδης και ο Θεόδωρος Μανούσος. 2 Ο Δημήτρης Καλαποθάκης (1865-1921) από την Αρεόπολη της ανατολικής Μάνης ήταν δημοσιογράφος, οπαδός του Τρικούπη και εκδότης της εφημερίδας «Εμπρός».

ΥΠΕΡ

smarres (1810-1882) και τον Γαλλογερμανό Julius Sichel (1802-1868). Προτού μεταβεί στη Γαλλία, μετά το τέλος των σπουδών του το 1847 είχε δουλέψει για ένα μικρό διάστημα ως αγροτικός γιατρός στο ιστορικό Νησί Μεσσηνίας3 (Μεσσήνη) για να βγάλει τα πρώτα του έξοδα. Με την επιστροφή του το 1854 από το εξωτερικό (Γαλλία, ζυρίχη και Βερολίνο) η πορεία του Ανδρέα Αναγνωστάκη ήταν ανοδική και έγινε ο πρώτος διευθυντής του οφθαλμιατρείου που είχε ιδρυθεί πρόσφατα από τη βασίλισσα Αμαλία. Το 1856 εκλέχθηκε τακτικός καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και ουσιαστικά ήταν ο άνθρωπος που θεμελίωσε την Ελληνική Οφθαλμολογία και επί 41 χρόνια υπήρξε καθηγητής σε αυτήν την επιστήμη. Επίσης, έγινε και πρύτανης του Εθνικού Πανεπιστημίου. Διετέλεσε πρόεδρος της Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών επί μια εικοσαετία και παρέμεινε διευθυντής του Οφθαλμιατρείου για 43 χρόνια. Το επιστημονικό έργο του Ανδρέα Αναγνωστάκη ξεπέρασε τα όρια της Ελλάδος και έγινε γνωστό στην Ευρώπη. Ο Αναγνωστάκης τροποποίησε το οφθαλμοσκόπιο του Hermann Von Helmholtz4 ή πιθανότατα αυτό του γερμανού οφθαλμιάτρου Theodore Ruete (1810-1867) και το κατέστησε πιο χρηστικό για τους οφθαλμίατρους, αν και υποστηρίχθηκε από τον συνεργάτη του Αλέξη Τράντα5 ότι το είχε κατασκευάσει από την εποχή που ήταν φοιτητής. Ο Αναγνωστάκης χρησιμοποίησε το οφθαλμοσκόπιο του στο κλινικό του έργο πριν το παρουσιάσει στο πρώτο οφθαλμολογικό συνέδριο στις Βρυξέλλες το 1857. Μετά το 1915 οι William Noah Allyn και Frederick Welch βασίστηκαν στην εργασία του προσθέτοντας άμεσο φωτισμό έτσι ώστε η εκδοχή τους ήταν ένα βήμα πιο κοντά στο οφθαλμοσκόπιο που χρησιμοποιούμε σήμερα. Ο Ανδρέας Αναγνωστάκης ανέπτυξε φιλία και επιστημονικές σχέσεις με κορυφαίους γιατρούς της Ευρώπης, με τους οποίους αντάλλαξε απόψεις. Ιδιαίτερη φιλία είχε με τον σπουδαιότερο οφθαλμίατρο της Γερμανίας, τον Πρώσο Albrecht Von Graefe (1828-1870), όπως αναφέρει σε κείμενό του για τους Έλληνες οφθαλμίατρους του 19ου αιώνα ο καθηγητής της οφθαλμολο-

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2022

Αριστερά: Ο Ανδρέας Αναγνωστάκης. Δεξιά: Ο Εμμανουήλ Αντωνιάδης και η νεκρολογία στην εφημ. Εμπρός

3 Κ. Μέρμηγκας, «Το επιστημονικόν και ποιητικόν έργον του αρχαίου προέδρου της Εταιρείας Ανδρέου Αναγνωστάκη». Ανατύπωση των Πρακτικών της Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών, 1925, σελ 19. 4 Ο Hermann Von Helmholtz (1821-1894) ήταν μεγάλη μορφή της σύγχρονης επιστήμης με συμβολή σε πολλά επιστημονικά πεδία. Ήταν γιατρός, φυσιολόγος και φυσικός. 5 T.O. Symes, Professor Andreas Anagnostakis. JANUS Archives internationales pour l’Histoire de la Médecine et la Géographie Médicale 1899, p 223. Harlem.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ

γίας του Πανεπιστημίου του Βερολίνου J. Hirschberg6 το 1918. O ίδιος επινόησε οφθαλμολογικές επεμβάσεις που φέρουν το όνομά του, όπως παραδείγματος χάρη την εγχείρηση Αναγνωστάκη για την τριχίαση7 των βλεφάρων. Ο Αναγνωστάκης είχε μελετήσει την αρχαία ελληνική ιατρική από τα αρχαία κείμενα και υπήρξε ένας από τους ανθρώπους που την προέβαλαν με σθένος στον διεθνή επιστημονικό χώρο. Ήταν θαυμαστής της αρχαίας γραμματείας και βαθύς γνώστης της αρχαίας ελ-

Louis Auguste Desmarres

Frederic Jules Sichel

ληνικής γλώσσας. Είχε μελετήσει τους σπουδαιότερους από τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς και ιδιαιτέρως τους ιατρούς, όπως τον Ιπποκράτη (460-370 π.Χ.), τον Γαληνό(2ος-3ος αιώνας), τον Ορειβάσιο (4ος αιώνας) , τον Αλέξανδρο Τραλλιανό (525- 605), τον Αέτιο από την Αμίδη (6ος αιώνας), τον Παύλο Αιγινήτη (625-690) κ.α. Έχοντας μελετήσει τα οπτικά και τα κατοπτρικά του Ευκλείδη από τα αρχαία κείμενα, απέκτησε την επιστημονική βάση για να σχεδιάσει το οφθαλμοσκόπιό του. Είχε επίσης μελετήσει και τους ιατρούς συγγραφείς της Ισ-

λαμικής Ιατρικής γνωρίζοντας ότι στα κείμενά τους θα είχαν διασωθεί αρκετά αποσπάσματα από τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς. Μελετώντας τις τεχνικές των αρχαίων ιατρών αναγνώρισε ότι πολλές επεμβάσεις οι οποίες περιγράφονταν από τους Ευρωπαίους ως πρωτότυπες είχαν ήδη γίνει από τους αρχαίους Έλληνες και προσπάθησε να αποκαταστήσει την ιστορική πραγματικότητα. Στην προσπάθειά του αυτή αρκετές φορές χλευάστηκε από τους Ευρωπαίους και τους Αμερικανούς γιατρούς, οι περισσότεροι όμως από τους οποίους

Albrecht Von Graefe

στο τέλος πείστηκαν, όταν τους έφερε σε επαφή με τις αρχαίες πηγές μέσω των ξενόγλωσσων εκδόσεων που έκανε. Σήμερα θα λέγαμε ότι η επιστημονική έρευνα και η αρχαιολογική σκαπάνη τον επαλήθευσαν πλήρως. Μερικές από τις πιο σπουδαίες παρατηρήσεις του Ανδρέα Αναγνωστάκη στην αρχαία ιατρική τις οποίες προέβαλε σε διεθνή συνέδρια αλλά και τις δημοσίευσε σε ελληνικές και ξένες εκδόσεις θα γνωρίσουμε σε αυτό το άρθρο με την οπτική των αρχαίων8 και την αρχαία οφθαλμική χειρουργική.9

6 J. Hirschberg, Griechische Augenärzte im 19. Jahrhundert. Kapitel XXIII (Fortsetzung). MDie Augenheilkunde in der Neuzeit, Griechische Augenärzte im 19. Jahrhundert handbuch der gesamten augenheilkunde begründet VonA. Graefe und Th. Saemisch Fortgeführt Von C. Hess. Berlin Verlag Von Julius Springer 1918. 7 Νοσηρή κατάσταση κατά την οποία οι τρίχες των βλεφάρων γυρίζουν και ακουμπούν στον επιπεφυκότα. 8 Ανδρέας Αναγνωστάκης 1878. Μελέται περί της οπτικής των αρχαίων. Εν Αθήναις: Εκ του τυπογραφείου Πέτρου Περρή. 9 A. Anagnostakis 1872. Contributions a l’histoire de la chirurgie oculaire chez les anciens. Athènes: Perris Frères, Libraires-Éditeurs.

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2022

Η Οπτική των Αρχαίων Ελλήνων Ας ξεκινήσουμε όμως με κάποιες από τις απόψεις του για την αρχαία οπτική. Ο ίδιος στην αρχή του βιβλίου του για την οπτική των αρχαίων γράφει: ... Οπτική των αρχαίων! Η λέξις φανήσεται ίσως ανάρμοστος· ουδέ αμφιβάλλω ότι θέλω ακούσει έτοιμον το ερώτημα: oποίαν οπτικήν ηδύναντο να κατέχωσιν άνθρωποι ούτε όργανα οπτικά κεκτημένοι ούτε πειράματα φυσικά το παράπαν τεχνώμενοι; Παρακάτω απαντά: ... Μη αποδειλιώμεν. Αι oπτικαί γνώσεις των παλαιών ούτε ευτελείς ήσαν ούτε φαντασιώδεις, ως υπολαμβάνουσι σύγχρονοί τινές συγγραφείς, περιορώντες ή ερμηνεύοντες εσφαλμένως τα σποράδην εκείνα ερείπια του αρχαίου πνευματικού κόσμου. Εξ εναντίας, ελπίζω να αποδείξω ότι ουδέν των στοιχειωδών οπτικών οργάνων ήτο παντελώς ξένον τοις αρχαίοις... Και προσθέτει: ...Τω όντι εις τας ολίγας σελίδας των οπτικών του Ευκλείδου και του Ηλιοδώρου, όσων ο χρόνος εφείσατο, ευρίσκεις συνεπτυγμένως εν τη ανδρική των προγόνων βραχυλογία τας κυριωτέρας αρχάς της κατοπτρικής... Συμπληρώνει ότι σε αυτά τα κείμενα οι νόμοι της πρόσπτωσης και της ανάκλασης του φωτός ήταν πλήρως θεμελιωμένοι. Στο ίδιο βιβλίο κάνει αναφορά στην κοίλη σμάραγδο που χρησιμοποιούσε ο μύωπας Νέρωνας για να παρακολουθεί τους μονομάχους από μακριά, πληροφορία που όπως γράφει 10 11 12 13

διασώζει ο Πλίνιος ο πρεσβύτερος. Ο Αναγνωστάκης ήταν βέβαιος ότι οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν κυρτούς φακούς γιατί οι εξαιρετικές λεπτομέρειες που απεικονίζονται στους αρχαίους σφραγιδόλιθους και στα κοσμήματα δεν μπορεί να είχαν γίνει με γυμνό μάτι και παραθέτει ένα απόσπασμα από τις «Νεφέλες» του Αριστοφάνη10, τον διάλογο του Στρεψιάδη με τον Σωκράτη: {Στ.}... ήδη παρά τοίσι φαρμακοπώλαις την λίθον ταύτην εόρακας, την καλήν, την διαφανή, αφ’ ης το πυρ άπτουσι. {Σω.} την ύαλον λέγεις; Μάλιστα, αναρωτιέται στο κείμενο γιατί οι φαρμακοποιοί να πωλούν τους διαφανείς λίθους που ανάβουν φωτιά εάν δεν τους χρησιμοποιούσαν για να διορθώνουν την πρεσβυωπία και ο Αναγνωστάκης συμπληρώνει ότι οι φαρμακοποιοί, μαζί με τα άλλα καθήκοντά τους, ήταν και οι οπτικοί των αρχαίων. Η άποψη στην εποχή του ήταν ότι ο εφευρέτης των κυρτών φακών ήταν ένας Φλωρεντίνος του 13ου αιώνα, ο Salvino D’Armate. Πριν το βιβλίο του για την οπτική των αρχαίων είχε προηγηθεί μία ανακοίνωση το 1874 στο ιατρικό περιοδικό «Ασκληπιός» που εξέδιδε η Ιατρική Εταιρεία Αθηνών, όπου παρουσιάζει περίπου τα ίδια πράγματα10. Μάλιστα, προσπαθούσε να βρει στα μουσεία μεγεθυντικούς φακούς για να έχει και απτές αποδείξεις των θεωριών του. Τις αποδείξεις που έψαχνε ο Αναγνωστάκης τις βρήκε η αρχαιολογική

σκαπάνη το 1926 σε ανασκαφή στο κοιμητήριο του Μαύρου Σπήλιου στην Κνωσό, όπου ανακαλύφθηκαν μεγεθυντικοί φακοί από τον E. J. Forsdyke12. Το 1983, κατά την ανασκαφή του Iδαίου Άντρου, ο αείμνηστος αρχαιολόγος Γιάννης Σακελλαράκης βρήκε μεγεθυντικούς φακούς13. Οι φακοί που βρέθηκαν ήταν ασυνήθιστα καλής οπτικής ποιότητας. Η ανακάλυψη προκάλεσε την έρευνα παρόμοιων ευρημάτων και εικασίες σχετικά με την πιθανή χρήση των φακών στην αρχαιότητα και τις μεθόδους κατασκευής τους. Ο ένας φακός του Ιδαίου ήταν διαμέτρου 8 χιλ. και πάχους 4 χιλ. και είχε εστιακή απόσταση 12 χιλ. με ονομαστική μεγέθυνση 20Χ. Όμως, η ωφέλιμη μεγέθυνσή του ήταν τουλάχιστον 7Χ. Η υψηλή ποιότητα της στίλβωσης και η τελειότητα του σχήματός τους ήταν εμφανείς στους μελετητές. Ένας παρόμοιος φακός που βρέθηκε την ίδια εποχή και στον ίδιο τόπο είχε διάμετρο 15 mm, πάχος 6 mm και εστιακή απόσταση 25 mm, που δίνει ονομαστική μεγέθυνση 10X, αλλά η ωφέλιμη μεγέθυνσή του ήταν περίπου 2,5X. Με τέτοιες μεγεθύνσεις ήταν φυσικό να εξηγηθεί η εξαιρετική ποιότητα των σφραγιδόλιθων και των κοσμημάτων. Την εποχή που γράφτηκε το άρθρο του Σακελλαράκη υπήρχαν 23 αρχαίοι φακοί προς έκθεση στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου και πολλοί άλλοι ήταν αποθηκευμένοι σε κουτιά.

Aristophanes Comic, Nubes (0019: 003) “Aristophanes Clouds”, ed. Dover, K.J. Oxford: Clarendon Press, 1968, Repr. 1970, Line 766. Ανδρέας Αναγνωστάκης, «Περί ελληνικής καταγωγής των κυρτών φακών». Ασκληπιός, τόμος ΙΒ΄, τεύχος Α΄/1874, σελ. 32. E. J. Forsdyke, «The Mavro Spelio Cemetery at Knossos». The Annual of the British School at Athens, Vol. 28/1926-1927, pp. 243-296. George Sines and Yannis A. Sakellarakis, «Lenses in Antiquity». American Journal of Archaeology, Vol. 91, No. 2/Apr. 1987), pp.191-196.

Η Οφθαλμολογική Χειρουργική των Αρχαίων Ελλήνων

Το βιβλίο του Αναγνωστάκη που έκανε τη μεγαλύτερη αίσθηση ήταν η γαλλική έκδοση της Οφθαλμολογικής Χειρουργικής των Αρχαίων Ελλήνων, καθώς διαβάστηκε από τους Ευρωπαίους γιατρούς. Στο μικρό αυτό βιβλίο τεκμηριώνει απόλυτα τις απόψεις του παραθέτοντας τις αρχαίες πηγές. Στην αρχαιότητα εκτελούνταν ποικίλες και απαιτητικές επεμβάσεις. Οι επεμβάσεις αυτές απαιτούσαν λεπτά εργαλεία και εξαιρετικά προσεκτικούς χειρισμούς από τους χειρουργούς. Πολλές από τις επεμβάσεις αυτές είχαν ανακαλυφθεί ξανά από Ευρωπαίους γιατρούς, όπως η εγχείρηση του καταρράκτη14. Κατά την αρχαιότητα γινόταν θεραπεία του καταρράκτη είτε με αφαίρεση είτε με εξάρθρωση του φακού στο υαλοειδές υγρό είτε με αναρρόφηση. Ο Γαληνός γνώριζε καλά την ανατομία του οφθαλμού, αφού στα βιβλία του15 περιγράφει τέσσερις χιτώνες του, τον κερατοειδή χιτώνα (με τον σκληρό χιτώνα), τον χοριοειδή, τον αμφιβληστροειδή και τον επιπεφυκότα και τρία «υγρά», το υαλοειδές, το κρυσταλλοειδές (φακός) και το υδατοειδές υγρό, ενώ περιέγραψε 7 από τα 12 εγκεφαλικά νεύρα. Αξιοσημείωτη είναι επίσης η γνώση του για τη σωστή θέση του φακού, η οποία «ανακαλύφθηκε» κατά την Αναγέννηση από τον Fabricius ab Aquapendente (1533-1619)16. Η μέθοδος αφαίρεσης του φακού στον Γαληνό δεν έχει διασωθεί, όμως υπάρχει η αναφορά του όπου δηλώνει ότι στα χρόνια του γινόταν η αφαίρεσή του από κάποιους γιατρούς17: ... έμπαλιν δ’ ως επί των υποχυμάτων18 αποπίπτοντες του πρώτου σκοπού προς έτερον άγομεν αυτά τόπον ακυρώτερον. ένιοι δε και 10.987.13 ταύτα κενούν επεχείρησαν, ως εν τοις χειρουργουμένοις ερώ... Σε ελεύθερη μετάφραση: ... Για τους καταρράκτες από την άλλη πλευρά τους μεταφέρομε σε λιγότερο σημαντική θέση. Ορισμένοι δε ιατροί επιχείρησαν να εξάγουν τον καταρράκτη με τον τρόπο που θα αναλύσω στο βιβλίο για τις χειρουργικές επεμβάσεις...

Η αφαίρεση του φακού στον καταρράκτη ήταν μία δύσκολη τεχνικά επέμβαση που στη σύγχρονη ιατρική την εισήγαγε ο Jacques Daviel (1696-1762) το1747. Ο Αναγνωστάκης, παραθέτοντας τις αρχαίες πηγές, απέδειξε ότι η εγχείρηση αυτή εκτελείτο στα χρόνια του Γαληνού (2ος-3ος αιώνας) και του Άντυλλου (2ος αιώνας)19. Ο καλός του φίλος Von Graefe παραδεχόταν ότι μόνο ο Άντυλλος μπορούσε να εξαιρέσει τον καταρράκτη, αφού υπήρχε η μαρτυρία στα κείμενα του Πέρση ιατρού Ραζή (854-925). Σχετικά πρόσφατες έρευνες έδειξαν ότι υπήρχε ειδικό παρακεντητήριο για τη χειρουργική του καταρράκτη. Το παρακεντητήριο αυτό βρέθηκε στο Μονπελιέ της Γαλλίας και ανήκει στη ρωμαϊκή περίοδο20, στα χρόνια του Γαληνού. Οι χειρουργοί του πρώτου και δεύτερου αιώνα βρίσκονταν σε τέτοιο υψηλό επίπεδο που οι σύγχρονοι γιατροί είναι πολύ δύσκολο να το καταλάβουν. Εκτός από τον καταρράκτη, αρκετές απαιτητικές οφθαλμοπλαστικές επεμβάσεις εκτελούνταν από τους αρχαίους γιατρούς. Στα κείμενα του Γαληνού, του Ορειβάσιου, του Αέτιου από την Αμίδη και του Παύλου Αιγινήτη υπάρχει πλήθος αναφορών γι’ αυτές. Ας δούμε συνοπτικά τις οφθαλμολογικές παθήσεις που θεράπευαν οι αρχαίοι και που περιγράφει με σαφήνεια στο βιβλίο του ο Αναγνωστάκης, χωρίς ωστόσο να μπούμε σε λεπτομέρειες: Οι αρχαίοι Έλληνες γιατροί θεράπευαν χειρουργικά παθήσεις όπως το εκτρόπιο των βλεφάρων, το εντρόπιο, το υποπύον, η τριχίαση, το χαλάζιο, το πτερύγιο, τα κοκκιώματα των βλεφάρων, τα συρίγγια του δακρυϊκού ασκού κ.α. Στο βιβλίο του Αναγνωστάκη αναφέρονται λεπτομερώς οι επεμβάσεις και οι παραπομπές στα αρχαία κείμενα. Αυτή η παράθεση ουσιαστικά αποκατέστησε την αμφισβήτηση ορισμένων ξένων γιατρών που θεωρούσαν υπερβολικές τις παρατηρήσεις του Αναγνωστάκη για την αρχαία ιατρική και ιδιαίτερα την οφθαλμολογία.

14 H θόλωση του φυσικού φακού του ματιού ονομάζεται καταρράκτης. Όταν η κατάσταση επιδεινωθεί και η όραση είναι προβληματική, θα πρέπει να αφαιρεθεί ο θολός φακός και να αντικατασταθεί με τεχνητό. 15 Galeni Claudii, Opera Onnia. Ed. Carolus Gottlob Kühn. Lipsiae. Vol III (1822), pp 759-814, Vol VII (1824), pp 725-823, Vol XII (1826), Vol XIV (1827), pp 339-501, 783-784, Vol XIX (1830) pp 306-309, 358-439. 16 Fabricius ab Aquapendente (1533-1619). Ιταλός χειρουργός, εξέχων ανατόμος της Αναγέννησης, ο οποίος βοήθησε στη θεμελίωση της σύγχρονης εμβρυολογίας. 17 Galenus Med., De methodo medendi libri xiv, Vol. 10, page 987, line 13. 18 Στην αρχαιότητα ο καταρράκτης ονομαζόταν υπόχυμα. 19 Ο Άντυλλος έζησε τον 2ο αιώνα. Ελάχιστα κείμενά του σώζονται Η χειρουργική του διασώζεται από αναφορές στα κείμενα των βυζαντινών γιατρών και τις τεχνικές του τις διασώζει ο Ορειβάσιος. Ο Άντυλλος, μάλιστα, θα μπορούσε να θεωρηθεί ως ένας από τους πρώτους πλαστικούς χειρουργούς στην ιστορία, καθώς είχε ασχοληθεί με την αποκατάσταση των ελλειμμάτων του προσώπου. 20 Ancient Discoveries, Season 1 Episode 2 Galen, Doctor to the Gladiators 1:03:52 YouTube, Episode aired Dec 21, 2003.

ΥΠΕΡ

Για τη χειρουργική θεραπεία της διστιχίασης21 ή τριχίασης, στο βιβλίο του Αναγνωστάκη υπάρχουν δυο πολύ ωραία σκίτσα που αναπαριστούν την επέμβαση όπως την εκτελούσε ο Π. Αιγινήτης και που τα παρουσιάζουμε εδώ. Όμως, η περιγραφή της επέμβασης ξεφεύγει από τον σκοπό αυτού του άρθρου.

Εκτός από τις εγχειρήσεις που εκτελούσαν οι αρχαίοι Έλληνες ο Αναγνωστάκης πίστευε ότι εφήρμοζαν, έστω και εμπειρικά, τις αρχές της αντισηψίας. Εμπνεόμενος από την αρχαία ιατρική παρουσίασε και τις δικές του τεχνικές για την τριχίαση και το εντρόπιο που αναφέρθηκαν προηγου-

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2022

μένως. Ο καθηγητής της Χειρουργικής Κωνσταντίνος Μέρμηγκας (1874-1942) το 192522 σε επιμνημόσυνο λόγο του στην Ιατρική Εταιρεία Αθηνών για το έργο του Αναγνωστάκη επισήμανε: ... Την θετικήν εργασίαν αντιπροσωπεύουσιν αι επιστημονικαί αυτού διατριβαί αι αναφερόμεναι κατά το πλείστον μεν εις την ην εκαλλιέργει ειδικότητα, την Οφθαλμιατρικήν, ης υπήρξε καθηγητής επί 41 έτη (1850-1897)ˑ τοιαύται οφθαλμιατρικαί πραγματείαι σημειούνται ιδιαιτέρως η διατριβή περί εγχειρήσεως του εντροπίου και της τριχιάσεως (1857), τυχούσα γενικής διεθνούς εκτιμήσεως και εφαρμογής, η διδακτική συγγραφή «Στοιχεία Οφθαλμολογίας» (1861), «Περί των οφθαλμικών παθών» (1871), έτι δε πολύς αριθμός άλλων ειδικών διατριβών και ανακοινώσεων, ων ένιαι γαλλιστί...

Η θεραπεία της τριχίασης κατά τον Παύλο Αιγινήτη.

Επίλογος Στη νεκρολογία του Ανδρέα Αναγνωστάκη ο δημοσιογράφος Δημήτρης Καλαποθάκης έγραψε στο «Εμπρός»: ... Περί το μεσονύκτιον του Σαββάτου (29/3/1897) εξέλιπεν ανήρ προικισθείς με έξοχα χαρίσματα. Ο Ανδρέας Αναγνωστάκης, ο καθηγητής υπέρ τα 40 έτη του πανεπιστημίου, δεν ήτο μόνον διακεκριμένος οφθαλμολόγος αλλά και ελληνιστής καλός και ποιητής χαριέστατος... Στο ίδιο κείμενο μας πληροφορεί για τις πολιτικές απόψεις και τα φρονήματα Αναγνωστάκη, καθώς και για τη μακρόχρονη φιλία του με τον εκσυγχρονιστή Χαρίλαο Τρικούπη (1832-1896). ... Στα πολιτικά διακρινόταν για τα φιλελεύθερα και υγιή αισθήματά του που ήταν καρπός της συνεργασίας του με τους διαπρεπείς πατριώτες τους οποίους αναφέραμε πα-

ραπάνω. Τα τελευταία 30 χρόνια ήταν φίλος του Χαριλάου Τρικούπη και παρέμεινε θαυμαστής αυτού μέχρι το τέλος του και ίσως κανείς δεν έκλαψε τόσο για τη μεγάλη απώλεια όσο ο Ανδρέας Αναγνωστάκης. Κατά μοιραία σύμπτωση το Σάββατο το βράδυ λίγες ώρες πριν τον αιφνίδιο θάνατό του μετέβη στον τάφο του Τρικούπη και ανήρτησε ιδιοχείρως βαρύτιμο στεφάνι (στο ετήσιο μνημόσυνό του) ως το τελευταίο καθήκον προς τον παλιό του φίλο τον οποίον λάτρευε ως ιδιώτη και ως τον πιο σπουδαίο πολιτικό της νεότερης Ελλάδος... Ο Ανδρέας Αναγνωστάκης δέσποσε στην ελληνική και ευρωπαϊκή ιατρική του 19ου αιώνα και έγινε ουσιαστικά ο άνθρωπος που διέδωσε την αρχαία ελληνική ιατρική στον ευρωπαϊκό χώρο, παράλληλα με την εξαιρετική του προσφορά στην πρακτική οφθαλμολογία.

21 Ο Παύλος Αιγινήτης στο κεφ. 6.8. τ.1 «Περί αναρραφής και ετέρων τρόπων» αναφέρει: Η καλουμένη διστιχίασίς εστι μεν έκφυσις παρά φύσιν τριχών εις τον κατά φύσιν στίχον του βλεφάρου προσγινομένη, δηλαδή η διστιχίαση είναι μια παρά φύση ύπαρξη τριχών που προστίθεται στη φυσική σειρά των τριχών των βλεφάρων. Αυτή η ανώμαλη τριχοφυΐα δημιουργεί ερεθισμό και πόνο στον οφθαλμό με την τριβή τους στον κερατοειδή και τον επιπεφυκότα. 22 Κ. Μέρμηγκας, «Το επιστημονικόν και ποιητικόν έργον του αρχαίου προέδρου της Εταιρείας Ανδρέου Αναγνωστάκη», σελ. 5. Ανατύπωση των Πρακτικών της Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών, 1925.

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2022