ΥΠΕΡ Χ Τεύχος 103 by Χαλκιαδάκης Α.Ε.

T O Π E P I O Δ I K O T Ω N S U P E R M A R K E T X A Λ K I A Δ A K H Φ Θ Ι Ν ο Π Ω Ρ ο 2 0 2 2 τ Ε Y Χ ο Σ 1 0 3 Δ Ι Α Ν Ε μ Ε τΑ Ι Δ Ω Ρ Ε Α Ν > Οι βασί λισσες της Ευρώπης (Μια σπάνια χρωμολιθογραφία) Το γασ τρονομικό συναξάρι του πράσου Ημερολόγιο εκσ τρατείας σ τη μικρά Ασία τ Ι μΑ Σ Ε Φ Ε ΡΑ Ν ο Ι Π Ρ ο Σ Φ Y Γ Ε Σ τ Η Σ μ Ι κ ΡΑ Σ Ι Α Σ Ν το κο YμE Ν το:

8 Εγκαινιάσ τηκε το νέο Σ/Μ Χαλκιαδάκης 10 Φωτογραφήματα του Ν. Ψιλάκη 18 Χαλκιαδάκης αλλη 22 Το γευσ τικό συναξ του Ν. Ψιλάκη 30 Δίπλα σ την πρωτο 34 Ένας κρητικός αε κι ένα εντυπωσιακ σ το Αφιόν καραχι 44 Οι άν θρωποί μας 46 Ημερολόγιο εκσ τρατείας ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣ ΕΛΜΕΠΑ τι μας έφεραν οι πρόσφυγες ρικό του 1986 ου Πρέβελη σες της Ευρώπης ισθητικής ωτοπλασ τικής μή του Καλιγούλα ο Ηρακλείου www.xalkiadakis.gr Tριμηνιαία έκδοση των Σ/M XAΛKIAΔAKH 1o χιλ. Γαζίου Κρουσώνα 7005 Ηράκλειο τηλ 2810 824 140 Διανέμεται δωρεάν από τα κατασ τήματα της εταιρείας Yπεύθυνη σύμφωνα με το νόμο: ΧΡΙΣτΙΝΑ ΧΑΛκΙΑΔΑκΗ Eκδοτική φρον τίδα: Tμήμα Δημοσίων Σχέσεων της A.E. XAΛKIAΔAKH Σύμβουλος έκδοσης: ΕΦΗ ΨΙΛΑκΗ Υπεύθυνος Δημοσίων Σχέσεων της Α Ε ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ: μΙΧΑΛΗΣ τΖΑΓκΑΡΑκΗΣ Σχεδίαση εν τύπου: NIKOΣ NTPETAKHΣ Φωτοσ τοιχειοθεσία Mακέτες Eκτύπωση: TYΠοκΡΕτΑ A E , BI ΠE Hρακλείου, Tηλ 2810 382800 FAX: 2810 380887 Tα κείμενα που δημοσιεύον ται δεν εκφράζουν κατ ’ ανάγκην και την άποψη της εταιρείας ή του περιοδικού Περιεχόμενα > 10 242 2 34 64 46 70 Αν θες να δεις παλιότερα τεύχη του περιοδικού μας, μπορείς να σκανάρεις εδώ:

με τις ευλογίες του Αρχιεπισκόπου κρήτης κ.κ. Ευγενίου, παρουσία εκ προσώπων τοπι κών φορέων και αρχών, σ τε λ εχών εταιρειών του κλάδου απ’ όλη την Ελλάδα, συνεργατών, προμηθευτών και σ τελεχών της Χα λκιαδά κης Α.Ε., πραγματο ποι ήθηκαν τα ε γκαίνια του νέου Σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης

λ ες, σ τη συμβολή των οδ ών Εμμανουήλ μπαν τουβά και Ξυλούρη.

προσβάσιμο σε ΑμεΑ Παράλ ληλα, ο άνετος χώρος σ τάθμευσης για 55 οχήματα, τα 6 ταμεία, και οι 4 θέσεις φόρτισης ηλεκτρονικών αυτοκινήτων, αλλά κυρίως οι 40 εργαζόμενοι του κα

τήματος η Χαλκιαδάκης Α Ε , άλ λωσ τε, είναι ο μεγα λύτερος κρητικός εργοδότης, μια «οικογένεια» με 1.540 εργα ζόμενους συνολικά α ποδει κνύουν ότι η εξυπηρέτηση κάθε πε λάτη παραμένει σ το επίκεν τρο

Το νέο Χα λκιαδάκης maX είναι το 41ο κατάσ τημα της εταιρείας μας που αναπτύσσεται με όραμα για την Κρήτη και τους αν θρώπους της, με αίσ θημα ευθύνης απέναν τι σ την τοπική κοινω νία, την οικονομία και το περιβάλλον. Ένα όραμα που φέρνει σ τα ράφια κάθε Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης τις καλύ τερες προσφορές, την ιδανική σχέση ποιότητας τιμής, ασφάλεια, άνεση και ευκολία σε κάθε επιλογή, προσφέρον τας μιαν απολαυσ τική αγορασ τική εμ πειρία!

maX σ τις Πατέ

Στα εγκαίνια του νέου Χαλκιαδάκης maX οι επισκέπτες είχαν την ευκαιρία να δια πισ τώσουν α πό κον τά το μέγε θος, την άνεση και τη λειτουργικότητα που κάνουν το νέο κατάσ τημα της με γά λης κρητικής εταιρείας να εν τυπω σιά ζει Με περισσότερα α πό 5 000 προϊόντα σε προσφορά, σε συνεργασία με τους προμηθευτές της Χαλκιαδάκης Α.Ε., αλλά και το στοιχείο της Κρήτης να κυριαρχεί μέσα από προϊόν τα απ’ όλο το νησί, το νέο Χαλκιαδάκης maX προ σφέρει όλα τα προϊόν τα σε μια και μόνο σ τάση σε 1.250 τ.μ., με μανάβικο, κρεοπωλείο, ιχθυοπωλείο και φούρνο, καθώς και σημείο πώλησης φρεσκο ψημένου κοτόπουλου και ξηρών καρ πών Το νέο Χαλκιαδάκης maX είναι ένα φι λικό προς το περιβά λλον σούπερ μάρκετ, με μειωμένο περιβα λλον τικό αποτύπωμα έως και 30%, που αν ταπο κ ρ ί ν ε τ α ι α π ό λ υ τ α σ τ η ν « π ρ ά σ ι ν η » σ τρατηγική της εταιρείας, καθώς και απόλυτα

τασ

Εγκαινιάσ τηκε το νέο, «πράσινο» Σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης maX σ τις Πατέλες Το νέο Χα λκιαδάκης maX είναι ένα φι λικό προς το περιβά λ λον σούπερ μάρκετ, με μειωμένο περιβα λ λοντικό αποτ ύπωμα έως και 30%. > Δείτε εδώ την τοποθεσία του νέου μας κατασ τήματος! Σας περιμένουμε!

Είναι κάποιες σ τιγμές που σε παρασέρνουν σ’ αναπολή σεις. Και τότε θες ν’ ανοίξεις μοναχός τις κατάκλεισ τες πόρτες, ν’ ασβεσ τώσεις τους ξεφτισμένους τοίχους, να ξαναφυτέψεις κρίνα και γιασεμιά σ τις αυλές, να τραβήξεις το παραπέτασμα και να δεις τα σπίτια γεμάτα, τις παρασ τιές ν’ ανάβουν και τα τσικάλια να μυρίζουν φρεσκάδα. Κάθε σπιτικό και μια ισ το ρία. Ή και πολλές ισ τορίες. Όλων εκείνων που χουχούλιασαν σ τα σωθικά του τις κρύες νύχ τες κάποιων άλλων χειμώνων, όλων εκείνων που γέλασαν, δάκρυσαν, έκλαψαν κι αναχώρη

πάρουν τίποτα μαζί

γνωρίζομε

παρα

οι φωνές τους μοιάζουν με μικρές εκρήξεις χαράς, τόσο αν τιφατικές μα και τόσο όμορφες! Μας προ σπερνούν, έχουν τόσα να δουν, τόσα να πουν και τόσα να κά μουν Είναι κάποιες στιγμές που θες να σιγοτραγουδήσεις, άλλο τρόπο να ξεσκάσεις δεν έχεις. Εκείνες τις σ τιγμές κράτησα κι εκείνες κρατώ. Και τη φωνή του Παύλου Σιδηρόπουλου, λίγο μελαγχολική, λίγο παλιομοδίτικη σ την εποχή των ραπ. Έχε το νου σου σ το παιδί... Είναι κάποιες σ τιγμές που μοιάζουν μ’ εκρήξεις Εκρήξεις ζωής! Να, σαν και τούτη Δυο παιδιά που βαδίζουν ξέγνοιαστα σ τους έρημους δρόμους, δυο κορίτσια που περνούν μπρο σ τά α πό πόρτες κλεισ τές κι α πό αραχνιασμένα κατώφλια. Φ θίνων οικισμός, λένε τα χαρτιά. Κι εγώ ξέρω πως... όσο υπάρχουν

τενοσόκακα

σαν χωρίς να

τους Κι αν μιλήσαμε

πάνω για τεθλασμένες διαδρομές, είναι γιατί

καλά πως σε τούτους τους μικρούς τόπους συνυπάρχει το χ τες με το σήμερα, μνήμες σε πηγαίνουν σ το χ τες και σημάδια και ν ο ύ ρ γ ι α ς ζ ω ή ς σ ε ξ α ν α φ έ ρ ν ο υ ν σ τ ο σ ή μ ε ρ α . Ό π ω ς η μ π ο υ γάδα μιας νεαρής νοικοκυράς, τρία φρεσκοπλυμένα φουσ τάνια που κρέμον ται σ την α πλώσ τρα και ο ήλιος του απογεύματος ζωγραφίζει τη σκιά τους σ τον αν τικρινό τοίχο Τα βλέπω ν’ ανεμίζουν λουσμένα σ το θείο φως του απογεύ ματος, μα πιότερο με τραβά η σκιά τους· μοιάζουν με σκηνικό θεάτρου νομίζω... Είναι κάποιες σ τιγμές που μοιάζουν με θαύματα Περπα τάς σ τους δρόμους και βλέπεις την αρμονία του παλιού που συνυπάρχει με το καινούργιο. Φρέσκο μελάνι ξαναγράφει διαρκώς τις μισοσβησμένες διφθέρες, τα σημάδια του χρό νου γίνον ται σημάδια του τόπου. Κι εκεί που σκέφτεσαι πως το θέατρο παίζεται σε άδεια σκηνή, έρχεται η ζωή να σε δια ψεύσει: Δυο παιδιά, δυο κορίτσια κατηφορίζουν ανέμελα τα σ

κι

παιδιά και όπου υπάρχουν παιδιά υπάρχει ελπίδα N ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙκοΣ ΨΙΛΑκΗΣ Φωτογραφήματα Όσο υπάρχουν παιδιά... ...υπάρχει ελπίδα! Είναι κάποιες σ τιγμές που σε κάνουν να χάνεσαι σ τον χρόνο και σ τις τεθλασμένες διαδρομές του, να ξεχνιέ σαι σ το χ τες και ν’ ακούς τα λιγοσ τά βήματα που συνεχίζουν ν’ αν τηχούν σ τα σοκάκια σαν απόηχοι άλλων μα κρινών ε ποχών. Σταφιδοχώρι πα λιό με σ πίτια κα λοχ τισμένα, μάρτυρες πλούτου που χάθηκε μα ζί με τη σ ταφίδα, τη βασική πηγή της αλλοτινής ευμάρειας. Δυο παιδιά, δυο κορίτσια κατηφορίζουν ανέμελα τα σ τενοσόκακα κι οι φωνές τους μοιάζουν με μικρές εκρήξεις χαράς, τόσο αν τιφατικές μα και τόσο όμορφες! Μας προσ περνούν, έχουν τόσα να δουν, τόσα να πουν και τόσα να κάμουν. >

11 ΥΠΕΡ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2022

12 NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙκοΣ ΨΙΛΑκΗΣ

Φαίνον ται από μακριά οι τόποι που μίλησαν με τον Θεό. Τους έχουν σημαδέψει για πάν τα οι προσευχές των αν θρώπων. Το δέος, ο πόνος, το δάκρυ. Και η ελ πίδα, και το θαύμα, και η έκσ ταση. Τους κοιτά ζεις κι ανοίγεται διάπλατα η οθόνη του χρό νου. Είναι τότε που οι πέτρες ανασηκώνον ται μοναχές τους και ξαναμπαίνουν σ τις θέσεις τους τις παλιές, τα σ πασμένα κομμάτια των κεραμικών ξαναγίνον ται λαγήνες κι ελαιοδό χες, τα σβησμένα μονοπάτια ξαναγράφον ται σ τον χάρτη του κόσμου, είναι τότε που ύμνοι και μελωδίες φερμένες από τα τρίσβαθα του χρόνου αν τηχούνε σ τ ’ αυτιά σου. Φαίνον ται από μακριά οι τόποι που μίλησαν με τον Θεό. Πότε τόποι αψηλοί, κορυφές υετών και ψηλώματα των σε μνών οδοιπόρων, πότε καταφύγια κρυμμένα στις αγκάλες της γης, σπήλαια και βραχοσκεπές και χαράδρες. Κι άλλοτε πάλι κατατόπια σαν πίνακες ζωγραφικής, άλση πανίερα, πεδία τε λετών και πομπών. Να τους σέβεσαι, λέω σ τον πλάνητα εαυτό μου, να τους σέβεσαι. Όποια πίσ τη κι αν τους σημάδεψε, όποιες δοξασίες κι αν εκπήγασαν από τα σπλάχνα τους, όποιοι συνάν θρωποι κι αν έσκυψαν με τα πείνωση μπροσ τά σ το δέος του άγ νω σ του Είναι τόποι δικοί μου, λέω, κι ας μην έχω πάνω τους ευτυχώς καμιάν εξουσία Να τους σέβεσαι, λέω, γιατί κου βαλούν όλα όσα γίνηκαν κάποτε στις μικρές τους επικράτειες, γιατί κουβαλούν αιωνίως τον άν θρωπο! 13 ΥΠΕΡ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2022 Τόποι που μίλησαν με τον Θεό

Με καλωσόρισε, μα δεν καταδέχ τηκε να σιμώσει κον τά μου Και ήταν τόσο γλυκό το καλωσόρισμά της που ξέχασα μονομιάς την οδοι πορία και την κού ραση. Τραγουδούσε κι οι νότες της νό μισα πως ήταν φερμένες από κάποιους άλλους μακρινούς γαλα ξίες, τέτοια μουσική δεν είχα ξανακούσει Κάθισα σ ’ ένα βράχο κι α πόθεσα καταγής τα πράματά μου, την τσάν τα της φωτογραφικής μηχανής κι ένα μπουκάλι νερό Εκείνη εκεί, μ’ ένα τρα γούδι δίχως λέξεις, αλλά γεμάτο νοή ματα. Ήταν μια ζεσ τή μέρα του Σεπτεμβρίου, προχωρημένο καλοκαίρι μ ε υ γρ α σ ί α π ο λ λ ή , κ ο λ λ ο ύ σ α ν τ α ρούχα σ το δέρμα Από τ' αν τικρινό βουνόπλαγο ακούσ τηκε ένας αδέσ ποτος κρότος κι α πό την κον τινή ρεματιά κουδουνί σματα. Κάποιος αδέσποτος κυνηγός θα σημάδευε τα ελεύθερα πλάσματα που ομορφαίνουν τον κόσμο μας και που σε κάποια πλανεύτρα γλώσσα τα λένε «θη ράματα», μα εγώ δεν έδωκα σημασία. Το τραγούδι της οικοδέσποινας με είχε παρασύρει σε τα ξιδιάρικες ονειροπο λήσεις Α, ναι, οικοδέσ ποινα, έτσι την είπα τη μικρή κυρία γιατί γνώριζα καλά ότι οίκος της ήταν όλα όσα έβλεπα γύρω μου. Δέντρα και θάμνοι, κι αέρας και γη. Δ εύτερη μπαλοθιά, πάλι α πό μα 14 NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙκοΣ ΨΙΛΑκΗΣ Η ανέγνωρη μικρή κυρία (που με υποδέχ τηκε) κι εγώ (που τη βάφτισα Μελωδούσα)

μου σιωπή και το δικό της τρα γούδι. Κι αν γυρέψω μια λέξη να περι γράψω τις σ τιγμές, ξέρω ποια θα διαλέξω: έκσ ταση! Πώς αλλιώς μπορείς να δρα πετεύσεις αυτοσ τιγμεί α πό το καθημερινό και να παραδίδεσαι σ το αδόκητο; Άκουγα και μετάφρα ζα τις νότες, και τις έκανα όλες συναίσ θημα. Νοσ ταλγία και γλυκασμό κι αναγάλλια. Ναι, καλά κατάλαβες, αγαπητέ ανα γνώσ τη, ένα πουλί ήταν, ένα άγνωσ το πουλάκι που βάλθηκε να με τρελάνει εκείνο

καλοκαιριάτικο α πομεσή μερο. Δεν ξέρω πολλά από πετούμενα, δεν ξέρω αν ήταν σερνικό ή κορίτσι, εγώ πάντως το είπα οικοδέσποινα γιατί τόση χάρη μονάχα ένα θηλυκό μπορεί να την έχει Ούτε από το κελάδημα κα τάφερα να την αναγνωρίσω, ποτέ μου δεν είχα κλουβιά, ποτέ μου δεν τάισα φυλακισμένες καρδερίνες και τη γλώσσα των πουλιών δεν την έμαθα Α, και να μην ξεχάσω: Τη μικρή κυρία δεν αξιώθηκα να τη δω Έσ τρεψα πολλές φορές το βλέμμα ψηλά, την

αναζήτησα μέσα σ τα λιγοσ τά δροσερά κλαδιά του γερο πρίνου, σηκώθηκα και δυο φορές κι έφερα το δέν τρο γυρο βολιά, μα τίποτα. Και ήθελα τόσο να τη δω Να φυλά ξω για πάν τα τη μορφή της στο σεντούκι της μνήμης, έτσι όπως φυλάσσω μπισ τικά

τραγούδι της Φεύγον

σήκωσα

χέρι ψηλά και το κούνησα κάμποσες φορές σαν να την αποχαιρετούσα.

εια σου φιλενάδα μου, είπα κι εκείνη έβαλε

δυνατά της, τάχυνε τον ρυθμό

με λωδεί Τότε ήρθε

συνέχισε

λέξη

Αυτό είναι, της φώναξα, Μελωδούσα θα

πω, Μελωδούσα.

το δέν τρο. Κά που εδώ κοντά βρίσκεται Αν το γνωρίσετε, σιμώσ τε με καλοσύνη και προσοχή Μέσα στα λιγοστά κλαδιά που του άφη σαν τα γερατειά κι οι αέρηδες θα έχει χτίσει τη φωλιά της η Μελωδούσα. Κι αν δείτε εκείνον τον αδέσ ποτο κυνηγό, πείτε του να μην πλησιάσει κον τά και τρομάξει τη μικρή φιλενάδα μου

κριά, σαν αν τί λαλος έφτασε σ τ ’ αυτιά μου Και μετά ευτυχισμένη νηνεμία, ομορφιά και γαλήνη. Σκέφτηκα μόνο πως η κυνηγετική περίοδος δεν είχε ακόμη αρχίσει, τί ποτ ’ άλλο δεν χω ρούσε σ τον νου μου, και ά πλωσα πιο ανα παυτικά τα πόδια σ το λιγοσ τό κα τάξερο χώμα Η μικρή κυρία απτόητη Συνέχιζε με ψηλότερες νότες και πρω τάκουσ τα γυρίσματα. Έτσι πέρασε κάμποση ώρα. Με τη δική

το

τας

το

τα

και

να

σ το νου μου

σε

Φωτογράφισα

15 ΥΠΕΡ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2022 ΕΠΙΜΥΘΙΟ Το ίδιο βράδυ ξεφύλλισα παλιά βιβλία με λοήσιμα πουλιά Ήθελα να δω σε ποιο απ ’ όλα θα μπορούσε να ταιριάζει η φωνή της μικρής ανέγνω ρης κυρίας που μου φανερώθηκε μονάχα με το τραγούδι της, μα δεν βρήκα κανένα Είδα μικρά και μεγά λα πετούμενα, πανέμορφα όλα, μα εκείνη τη μορφή που είχα με τη φαντασία μου πλάσει πουθενά δεν την είδα. >

Στο π λαίσιο της δέσμευσής μας για ίσες ευκαιρί ες για όλους, στηρίζουμε έμπρακτα δομές σε όλη την Κρήτη που είναι δίπλα στα άτομα με αναπηρία. Συγκεκριμένα, επι σκεφθήκαμε τον χώρο που στεγάζεται ο Σύλ λογος, στο πρώην Δημοτικό Σχολείο στη Φανερωμένη του Δήμου Φαιστού και παραδώσαμε έπιπλα και είδη γραφείου Ο Σύλ λογος Ατόμων Με Αναπηρία Γονέων και Φί λων Νότιας Κρήτης «ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ» ξεκίνησε το 2008 από γονείς και άτομα με αναπηρία με πρόεδρο τον παραο λυμπιονίκη Μανώλη Στεφανουδάκη. Στις εγκαταστάσεις του Συλ λόγου πραγματοποιούν ται θεραπευτικά προ γράμματα από άρτια καταρτισμένο προσωπικό Συγκεκριμένα, λειτουργούν

προγράμματα Λογοθερα πείας, Εργοθεραπείας, Φυσικοθεραπείας, Ψυχολογικής Υποστήριξης ανηλίκων και ενηλίκων, Ειδικής Διαπαιδα γώγησης, καθώς και Εργαστήρι Δημιουργικής Απασχό λησης παιδιών με αναπηρία α λ λά και τυπικών παιδιών Δίπλα στον Σύλ λογο Ατόμων με Αναπηρία Γονέων και Φί λων Νότιας Κρήτης «ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ» Αναλαμβάνουμε δράση για τη συνολική βελτίωση της αγο ρασ τικής εμπειρίας των Ατόμων με Αναπηρία (ΑμεΑ) σ τα κα τασ τήματά μας, προσφέρον τας ίσες ευκαιρίες σε όλους! Όλοι όσοι από τους εργαζόμενούς μας ολοκλήρωσαν τα γνωσ τικά σεμινάρια της εταιρείας μας, που α ποσκοπούν σ την εξειδι κευμένη και ταχύτερη δυνατή εξυπηρέτηση των ΑμεΑ, φέ ρουν ειδικές κονκάρδες κατάρτισης, γνωσ τοποιών τας σ τους καταναλωτές ότι μπορούν να εξυπηρετήσουν και να διευκο λύνουν κάθε άτομο που αν τιμετωπίζει δυσκολίες αναπηρίας Ίσες ευκαιρίες ΓΙΑ οΛοYΣ σ τα κατασ τήματά μας! Συσσίτιο της ενορίας Αγίου Γεωργίου ΣΣητείας υσσίτιο της ενορίας Αγίου Γεωργίου Ζαρού >

19 ΥΠΕΡ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2022

για κάθε παιδί» συν τάσσεται για μία ακόμη φορά η εταιρεία μας μέσω της ανανέωσης μιας σημαντικής δωρεάς που συμβάλλει σ την εν δυνάμωση του Κ Κ Π Π Κ με κρίσιμο επισ τημονικό δυναμικό Συγκεκριμένα, ανανεώσαμε τη δωρεά μας για μία Κοινω νική Λειτουργό για περίοδο ενός έτους, με αντικείμενο τη συ νέχιση ενίσχυσης των διαδικασιών υιοθεσίας

Όπως κάθε χρόνο, προσφέραμε και φέτος σχολικά είδη και είμαστε δίπλα σε πολύτεκνες οικογένειες και κοινω νικές δομές της Κρήτης Συγκεκριμένα, στηρίξαμε με σχο λικά είδη, ανάμεσα σε ά λ λες δομές, και τις παρακάτω:

• Α Τ Α Χ Τ Ο Ι • ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΑΓΑΠΗΣ

• ΣYΛΛΟΓΟΣ ΠΟΛΥΤΕΚΝΩΝ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ ΚΑΙ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟY

• ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΑΝΤΟΠΩΛΕΙΟ ΧΑΝΙΩΝ

• ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΑΝΤΟΠΩΛΕΙΟ ΜΑΛΕΒΙΖΙΟΥ

• ΣYΛΛΟΓΟΣ ΑΤΟΜΩΝ ΜΕ ΑΝΑΠΗΡΙΑ ΓΟΝΕΩΝ Κ ΑΙ ΦΙΛΩΝ ΝΟΤΙΑΣ ΚΡΗΤΗΣ «ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ»

• ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΠΑΙΔΙΟΥ ΛΑΣΙΘΙΟY, ΝΕΑΠΟΛΗ

• 2ο ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ ΗΡΑΚΛΕΙΟY

• ΦΙΛΟΠΤΩΧΟ ΤΑΜΕΙΟ ΑΓΙΟY ΝΙΚΟΛΑΟY

τα S/μ Χαλκιαδάκης και το κέν τρο κοινωνικής Πρόνοιας Περιφέρειας κρήτης μαζί για «μια οικογένεια για κάθε παιδί» Στην προσπάθεια του Υπουργείου Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων και του Κέν τρου Κοινωνικής Πρόνοιας Περιφέ ρειας Κρήτης να βρεθεί «μια οικογένεια

και αναδοχής των φι λο ξ ενούμενων παιδιών σ τα Παραρτήματα Παιδικής Προσ τασίας του φορέα Σημειώνεται ότι η παραπάνω δωρεά αποτελεί συνέχιση της πολύτιμης σ τήριξης που παρεσχέθη σ το Κέν τρο το 2021 μέσω της κάλυψης της δαπάνης δύο Κοι νωνικών Λειτουργών για τον ίδιο σκοπό. Στην τελετή δημοσιοποίησης της ανανέωσης της δωρεάς παρευρέθηκε η κ Δόμνα Μιχαηλίδου, Υφυπουργός Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων, η Πρόεδρος του Κέν τρου Κοινω νικής Πρόνοιας Περιφέρειας Κρήτης κ. Μαρία Δαμανάκη και ο τομεάρχης των κατασ τημάτων Χανίων Ρεθύμνου των S/M Χαλκιαδάκης κ. Μανούσος Μπούχλης. Είμασ τε ιδιαίτερα περήφανοι και χαρούμενοι που σ τηρί ζουμε ένα τόσο σημαν τικό σ τόχο Συμβάλλουμε κι εμείς από την πλευρά μας σ την ενίσχυση της προσπάθειας ούτως ώσ τε τα παιδιά να μεγαλώνουν μέσα σε μία οικογένεια και όχι σε καθεσ τώς ιδρυματικής φρον τίδας, καθώς και να εκπληρω θούν τα όνειρα πολλών συμπολιτών μας να γίνουν θετοί ή ανάδοχοι γονείς Η ετήσια χορηγία μας σ το Χαμόγελο του παιδιού (παράρτημα Κρήτης) Χαρίζουμε χαμόγελα! > Δίπλα σε κάθε μαθητή που μας έχει ανάγκη με... μια τσάντα γεμάτη χαρά!

μεγά λο γαστρονομικό σ υναξάρι του πράσου,

φαγητό του βασι λικού προξενητή, το σ υμβολικό

δείπνο, το βότανο που κάνει τους

να τραγουδούν σαν... αηδόνια!

Σπάνια ένα κοινότατο λαϊκό φαγητό γίνεται... τραγουδάκι. Σα τιρικό, σκωπτικό ή έσ τω έμμετρο σχόλιο σ την καθημερι νότητα των αν θρώπων: Αμάν αμάν κι ανέ ν ανέ κι είντα θα φάμεν ομπανέ πατάτες με τον κεντανέ και με τα κολοκύθια (ή: και με τις αγκινάρες). Είναι από τα πιο συνηθισμένα της κρητικής διατροφικής παράδοσης: Πατάτες με κεντανέ Δηλαδή, πατάτες με πράσα Κάποτε και με κολοκυθάκια, όταν αυτά υπάρχουν σ τους κή πους. Ή και ροβίθια με πράσα, σύμφωνα με άλλη εκδοχή του λαϊκού ασματίου: Αμάν αμάν κι ανέ ν ανέ κι είντα θα φάμεν ομπανέ ροβίθια με τον κεντανέ Βλέπετε, το καημένο το πράσο είναι τόσο... καταδεχ τικό που ταιριάζει με πάμπολλα διατροφικά είδη: κρέας, ψάρι, χο χλιούς, όσ πρια. Ακόμη και με άλλα λαχανικά, τις αγκινάρες, ας πούμε, αν και η εποχή κατά την οποία βγαίνουν αυτοί οι αγκαθωτοί θησαυροί δεν συμπί π τει με την ε ποχή που βρί σκονται σε μεγάλη αφθονία τα πράσα. Τα ροβίθια με κεντανέ, πάν τως, είναι φαγητό που καθρεφτίζει την ευρηματικότητα της κρητικής κουζίνας 22 Κι είν τα δα φάμεν ομπανέ; Ροβίθια με τον κεν τανέ! Το

το

γαμήλιο

λυράρηδες

> ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ ΚΕΙΜΕΝΟ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ-

23 ΥΠΕΡ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2022

Άκουγα από μικρός τους ομοιοκα τάληκτους σ τίχους και απορούσα: Γιατί άραγε ο ποιητής λαός να έδειξε τέτοια προτίμηση σε έ να κοινότατο έδεσμα της παραδοσιακής κουζίνας και δη των αγροτικών μας νοικοκυριών; Και γιατί να διάλεξε λέξεις που (βοηθούσης και της καταλήξεως νέ τονισμένης στη λή γου σα) μοιά ζουν κά πω ς ξ ε νόφερτες, ίσως τουρκικής ή εν γένει ανατολικής προέλευσης; Ποιος ξέρει σήμερα

λέξη δεν άλλαξε. Και, όπως μαρτυρεί ται, κα λλιεργούν ταν τόσο πολύ σ την Ελλάδα ώσ τε

δώσει

’ όνομά του σε όλες τις φυτείες των περβολάρηδ ων, τις πασίγνωσ τες πρασιές! Ονομάτων επίσκεψις

Ας πάρομε, όμω ς, τα πράγματα α πό την αρχή: Το ξ ε νόφερτο αμάν, που μπαίνει ε πανα λαμβανόμε νο για λό γους... σ τιχουργικής, συναν τά τον πο λυμπερδεμέ νο μας κε ν τανέ, που η ονομασία του φαίνεται

τι θα πει ομπανέ; Ακόμη και η λέξη κεν τανές παραμέ νει άγ νω σ τη όχι μόνο εκτός Κρήτης αλλά και εντός, αφού ελάχισ τοι από τις νεότερες γενιές τη γνωρίζουν. Και όταν μεγά λωσα κά πως με ε πηρέ ασε κι εκείνος ο παλιός (αλλά και πολύ αξιόλογος) συλλογέας δημοτικών τρα γουδιών Α Κριάρης, που δεν εξέφραζε καμιάν αμφιβολία για την προέλευση του ομπανέ «Λέξις τουρκική» έγραφε σ το βιβλίο του (Κρητικά Δημοτικά Τρα γούδια, 1920: 51) Περί κε ν τανέ ο λόγος, λοι πόν Ή πράσου, σύμφωνα με τα Αρχαία, μα και τα Νέα Ελληνικά Τόσοι αιώνες και η

να

να χάνεται σε δύσβατες ατρα πούς της Ανατολής με τις συχνές μετακινήσεις λαών και τις συνεχείς μετα λαμπαδεύ σεις πολιτι σμών, και τα ελληνικότατα ομοιοκατά ληκτα ανέ και ομπανέ Θα άξιζε, όμως, μια μικρή αναφορά σ ’ αυτές τις ξ εχα σμένες σήμερα λέξεις Ανέ: Είναι η κρητική εκδοχή του υποθετικού συνδέσμου αν κεν τανές: Σε πα λιά αραβικό περ σικό τουρκικά λεξικά συναν τάμε τον gendene, α πό τον οποίο φαίνεται να 24 Εκτός από τον κα λ λιεργούμενο κεντανέ, όμως, υπήρχε και ο αυτοφυής στους κρητικούς αγρούς, ο αγριοκεντανές όπως λεγόταν αγριόπρασο σήμερα και ήταν περιζήτητος, ιδιαίτερα για τα γιαχνερά και τις περίφημες μεγά λες, μοσ χομύριστες και χορταστικές βρουβόπιτες. ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

έλκει την καταγωγή του ο δικός μας (Francisci a Mesgnien Meninsk i, Lexicon Arabico Persico Turcicum, adjecta ad singu las voces et phrases significatione Latina, ad usitatiores etiam Italica, τόμος Δ, Viennae 1780: 135). Είχε δίκιο, λοιπόν, ο καθ. Χρισ τόφορος Χαραλαμπάκης που υποσ τήριξε ότι πρόκειται για τη λέξη gendena («Ο Κονδυλάκης ω ς λεξικογράφος», Πρακτικά του Συνεδρίου Ο Ιωάν νης Κονδυλάκης και το έργο του, Χανιά 1996: 87 110). Και ενώ οι Κρήτες δανείσ τηκαν μιαν ανατολίτικη λέξη, μάλλον περσικής προέλευσης, οι Τούρκοι έκαμαν

Απόψε

τομα: «Ομπανέ δα 'ρθουν οι συμπεθέροι να βάλομε δαχ τυλί δια με την κοπελιά» Ολόκληρη μελέτη έγραψε το 1952 ο Στ Καψωμένος για να το ετυμολογήσει (όπου αν η, όπου αν ένι) Το γευστικό... σ υναξάρι του κεντανέ Ξεμακρύναμε όμως Και από το τραγουδάκι περάσαμε σ την ερασιτεχνική γλωσσολογία Γιατί αυτό ακριβώς το ασμάτιο μας έδωσε για μιαν ακόμη φορά την αφορμή να σ ταθούμε σ την απέριττη ομορφιά της παραδοσιακής διατροφής μας! Αν μιλούσες πριν από μισό αιώνα σ τα κρητικά χωριά για το πράσο, είναι πολύ πιθανόν να σε κοίταζαν με απορία. Άγνω σ τη σχεδόν ήταν η λέξη. Κε ν τανέ το λέγανε παν τού, κε ν τανιά τη μυρωδιά του, κε ν τανόσ πορο τον σπόρο του φυτού, κε ν τα νοπρασά τον τόπο της σ ποράς (πόσο παρά ξ ε νο, α λήθεια: πρασιά... πράσου!), κε ν τανόφυλλο το πράσινο μέρος, κε ν τα νόριζα το ριζικό του σύσ τημα, και... πάει λέγον τας! Υπάρχει, βέβαια, και ο κεν τανάτζης,

ακριβώς το αν τίθετο: Δανείσ τηκαν την ελληνικότατη λέξη και είπαν τον δικό τους κεν τανέ... prasa (Ορφανός, Λέ ξεις τουρκικής προέλευσης σ το κρητικό ιδίωμα, 2014: 176) Όσο για τη λέξη ομπανέ ούτε λόγος να γίνεται για τάχα τουρκική καταγωγή Ακόμη και ο Μάρκος Αν τώνιος Φώσκο λος την είχε εντάξει σ το ποιητικό έργο του πολύ πριν πατήσει ποδάρι ο Τούρκος σε τούτα τα μέρη, και μάλισ τα σ τον Φορ τουνάτο, μιαν α πό τις πιο γ νωσ τές κωμωδίες της Κρητικής Αναγέννησης Να τι λέει: Λοιπό με δίχως όργητα θέλετε μπει στη χώρα να φυλαχτείτε, κι ομπανέ δω τόνε βάνει η ώρα Και σ το πασίγνωσ το παλιό τραγούδι του αγωνισ τή και λυ ράρη Θεοδωρομανώλη συναν τούμε τη λέξη: Έλα, Μανώλη, ομπανέ και βάστα και τη λύρα σέρνε και τσι ξαδέρφες σου και σέρνε και τη χήρα...

θα πει το ομπανέ, αυτό το βράδυ, ή και πολύ σύν

ΥΠΕΡ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2022 Οι... ρίζες του κεντανέ σε λεξικό του 18ου αιώνα Δεξιά: Πρασοτηγανιά (απάκι με πράσα). 25 >

εκείνος που τα ατζά του (κνήμες) είναι λεπτά σαν τον κορμό του κεντανέ, αλλά εμείς θα περάσομε σ το γευσ τικό συναξάρι του. Κεντανόσουπα, κεντανόρυζο, κεντανές με μπακαλιάρο... Θα χρεια ζόταν αρκετός χώρος για να καταγραφούν όλοι οι πιθανοί συνδυασμοί του. Ποιος δοκίμασε χοχλιούς με κεντανέ και δεν το θυμάται; Ή κεφτέδες με κεν τανέ, χ ταπόδι με κεν τανέ, χοιρινό με κεν τανέ, ακόμη και τις ταπεινές πατάτες κα λομαγειρεμένες; Τα ροβίθια με κεντανέ

σήμερα. Έχουν

από

αυτά

Το φαγ ητό... του βασι λικού προξενητή Το ίδιο ευρεία ήταν η χρήση του πράσου και σ την αρχαι ότητα. Η πρασόσουπα ήταν αρκετά διαδεδομένη σ τις κουζί νες

λιγότερο

νοσ τιμιά

όπως υιοθετήθηκε

μας τρόφιμο. Εύκολος ο κεν τανές σ την καλλιέργειά του, καθώς δεν χρει άζεται παρά μόνο κοπριά και καλό σκάψιμο του περβολιού (αφράτο χώμα), πρόσφερε γεύση και άρωμα όχι μόνο σ την πατάτα μα και σε πλείσ τα παραδοσιακά πιάτα, όπως είναι οι ν τόπιες βρουβόπιτες, αλλά και ευρηματικές επινοήσεις της κρητικιάς οικοδέσποινας, όπως το κεν τανόρυζο που αναφέ ραμε παρα πάνω (αν τίσ τοιχο του σ πανακόρυζου) ή το ίδιο φαγητό φτιαγμένο με χόν τρο σε ε ποχές κατά τις οποίες το ρύζι ήταν δυσεύρετο ή και είδος πολυτελείας. Εκτός από τον κα λλιεργούμε νο κε ν τανέ, όμω ς, υπήρχε και ο αυτοφυής σ του ς κρητικού ς αγρού ς, ο αγριοκε ν τανές όπω ς λε γόταν αγριόπρασο σήμερα και ήταν περιζήτητος, ιδιαίτερα για τα γιαχνερά και τις περίφημες μεγάλες, μοσχομύρισ τες και χορ τασ τικές βρουβόπιτες Καταγράψαμε σ το βιβλίο μας Κρητική Παραδοσιακή Κου ζίνα αρκετές συν ταγές με λαχανικά παρμένες από τη διατρο φική παράδοση της Κρήτης και

Βυζαν τινών, ενώ οι Αρχαίοι έφτιαχναν με πρασόριζα την αβυρτάκη, ένα μάλλον ορεκτικό παρασκεύασμα με δρι μεία γεύση (Θεόπομπος, Θησεύς, 17). Μια πολύ περί πλοκη συν ταγή για το ψήσιμο λαγού με λεπτοκομμένα πράσα, κο ρίανδρο, σελινόσπορο κ. ά. παραθέτει ο Απίκιος (lib. VIII, 6). Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει σ το εκλεκτό αυτοκρατορικό έδεσμα του Νικηφόρου Φωκά, έτσι όπω ς το περιέ γραψε ο Λομβαρδός Λιουτπράνδος Επίσκοπος Κρεμόνας (Liutprando da Cremona) το 968, όταν πήγε σ την Κωνσ ταν τινούπολη για να τελειώσει το προξενειό της Θεοφανώς, θυγατέρας του Ρω μανού Β' με τον Γερμανό Όθωνα Β' Ως προξενητής φαίνεται να έτυχε ιδιαίτερης περιποίησης και ο Νικηφόρος Φωκάς του πρόσφερε ένα ρίφι γεμισ τό με πράσα και άλλα λαχανικά, από το οποίο όμως είχε φρον τίσει να... φάει πρώτα ο ίδιος ένα κομμάτι. Λέει λοιπόν Λιουτπράνδος, με κάποια δόση αμήχανης ει ρ ωνείας (Πρεσβ εία 20), ότι ο Άγιος Αυτοκράτορας του είχε σ τεί λει ένα από τα εκλεκτότερα πιάτα της βασιλικής αυλής, έ να παχύ κατσικάκι παραγεμισμέ νο με πράσα, σκόρδα και κρεμμύδια και περιχυμένο με γάρο, μια περιζήτητη σάλτσα που γινόταν με εν τόσθια ψαριών. Περίεργος τύπος αυτός ο Λιουτπράνδος, μοχθηρός κι εχ θρικός με τον Νικηφόρο Φωκά, αλλά οι πληροφορίες που μας άφησε για τη μαγειρική των βυζαντινών ανακτόρων είναι πο λύτιμες

Γαμήλιο έδεσμα

Στα τέ λη της δεκαετίας του 1990, και πιο συγκεκριμέ

είναι

τα

γνωσ τά εδέσματα

όμως κι

τη

τους και, φυσικά, θα μπορούσαν να έχουν τη θέση τους όχι μόνο σ τα οικιακά μας τραπέζια μα και σ την επαγγελματική εσ τίαση Οι πατάτες με τον κεντανέ είναι ένα πασίγνωστο λαϊκό φα γητό που κάλυψε, μαζί με τόσα και τόσα ευρηματικά παρα σ κ ε υ ά σ μ α τ α , τ ι ς δ ι α τ ρ ο φ ι κ έ ς α ν ά γ κ ε ς τ ω ν α γ ρ ο τ ι κ ώ ν πληθυσμών Αν και η πατάτα έφτασε με μεγάλη καθυστέρηση σ το νησί, λόγω των ειδικών ισ τορικών συν θηκών που ε πι κρατούσαν κατά τον ταραγμένο 19ο αιώνα, δεν άργησε να διαδοθεί και να υιοθετηθεί α πό τους Κρητικούς, έτσι

και η ντομάτα και έγινε αγαπημένο

από παλιές καλές νοικοκυρές, τονίσαμε όμως και τη γενική αρχή της τοπικής γασ τρονομίας που βασίζεται σ τους άπειρους συνδυασμούς χορταρικών με κρέατα, ψάρια, όσ πρια κλπ. Είναι κι αυτός ένας απίσ τευτος πλούτος, μια πολύτιμη εμπειρία, α ποτέ λεσμα της ανάγκης του φτωχού αγροτικού νοικοκυριού να δημιουργεί με λίγα υλικά πολλά εν τυπωσιακά πιάτα και πολλές ιδιαίτερες γεύ σεις! Χάρη σ ’ αυτήν ακριβώ ς την ευρηματικότητα και την τόλμη της Κρητικιάς γυναίκας, η κουζίνα του νησιού κατέχει ξ εχωρισ τή θέση σ τον παγκόσμιο (πια) διατροφικό και γα σ τρονομικό χάρτη

των

να το 1998 1999, είχαμε ξ εκινήσει μια εκτεταμέ νη πειραματική έρευνα σ τα χωριά του Μαλεβιζίου και του Μυλοποτάμου με 125 πολυσέλιδα ερωτηματολόγια ανά περιοχή σ τα οποία κα τα γρ ά φ ο ν τ α ν, μ α ζ ί μ ε τ α φ α γ η τ ά π ο υ σ υ γ κ ρ ο τ ο ύ σ α ν τ η ν κ α θημερινή διατροφή των νοικοκυριών, και τα εθιμικά πα ρασκευάσματα σ τον κύκλο του χρόνου. Τότε οι 80χρονες και οι 90χρονες γυναίκες, οι πραγματικές δημιουργοί και φορείς του διατροφικού μας πολιτισμού, είχαν γεννηθεί τη δεκαετία 1910 1920 και αρκετές Μαλεβιζιώτισσες ανέφεραν τον κεν τανέ μαγειρεμέ νο με κρέας ω ς γαμήλιο έδεσμα. Αργότερα συναντήσαμε την ίδια πληροφορία και σε καταγραφή της Λα ογραφικής Συλλογής του Πανε πισ τημίου Αθηνών. Το θέμα φαίνεται κάπως ακατανόητο εκ πρώτης όψεως, αλλά ο βασι κός πυλώνας σ τον οποίο πρέπει να σ τηριχτεί μια προσπάθεια ερμηνείας εδράζεται αφενός σε χρησ τικούς και αφετέρου σε συμβολικούς λόγους Πρακτικούς γιατί ο κεντανές υπήρχε σε 26 ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

γητό του γάμου ήταν πράσο μαγει ρευμένο με κρέας; Το φα λόσχημο πράσο συμπληρώνει

επίσης γονιμικό σ υμβολισμό Α λλά μήπως δεν

φαγητό

λαβα γιατί

ρευαν πάν

κρέας με μπάμιες

Μέχ ρι που ξε σκά λισα την υπόθεση και έμαθα ότι κάποτε, όταν δεν είχαν μπάμιες του κουτιού, είχαν μπάμιες αποξηραμέ νες. Ίσως εδώ να χωρούν άλλοι συμ βολισμοί, το ίδιο σπουδαίοι. Ίσως το σχήμα της μπάμιας να σχετίζεται με τον συμβολισμό της, όπως συμβαίνει και με ένα άλλο αποκριάτικο φαγητό, τον δρίλο, ένα πολύτιμο χόρτο που δεν ξέρω να τρώγεται πουθενά αλλού Μαγειρεύεται το κοτσάνι του φυτού, συνήθως αυγολέμονο Εδώ το μυστικό κρύβεται στο όνομα: Δρίλος στην αρχαιότητα ήταν το μεσαίο δά κτυλο του χεριού, το πον ηρό δά κτυλο, δηλαδή Δρίλος, όμως, λεγόταν και ο φιλήδονος.

κουτιού τις

πράσο

της αρχαίας Πραισού, στη Σητεία, με τις γαμήλιες χοιροθυσίες τους; Ζώο της γονιμότητας ήταν ο χοίρος, πολύ τοκο, σε πολλές αρχαίες και νεότερες τελετές συμβόλιζε τη γονιμότητα της γης

φραση

ορμής, όπως συμβαίνει

αλέτρι,

ύφη

κυρίως το υνί, πάνω

Τροφή για... ψά λτες και κα λ λίφωνους! Άρισ τη τροφή λοιπόν ο κεν τανές, απα σχόλησε αρκετά τους παλιούς κηπου ρού ς που ανα ζητού σαν τρόπου ς να μεγαλώνουν καλύτερα τα φυτά και να γίνον ται νόσ τιμα Μερικοί τέτοιοι τρό ποι αναφέρον ται σ τα βυζαν τινά Γεω πονικά, άλλοι κάπως λογικοί και άλλοι μάλλον παράδοξοι, όπως το τρύπημα του βολβού με σαΐτα α πό αργα λειό προκειμένου να τοποθετηθεί καινούρ γιος σπόρος μέσα σ το φυτό, να «ενω θεί» μα ζί του και να ανα π τυχθεί το πράσο καλύτερα. Τη μέθοδο αυτή συ νισ τούσε ο Σωτίων (πρόκειται πιθανόν για τον αρχαίο παραδο ξογράφο που έζησε τον 1ο αι. π.Χ). Στον Σωτίωνα,

αφθονία σ τους κήπους και συνδυαζό ταν άρισ τα με το κρέας και συμβολι κούς γιατί το σχήμα του παραπέμπει σε γονιμικά συμφραζόμενα. Αν τί για άλλες προεκτάσεις, όμως, παραθέτομε κι εδώ ένα απόσπασμα ει σήγησής μας που είχε γίνει σ τη Σητεία το 2015, σ το Α' Διεθνές Συνέδριο με θέμα την «Ισ τορική και Πολιτισ τική Διάσ ταση της Κρητικής Διατροφής» (βλ. Ν. Ψι λάκης, «Εθιμικές και Τε λε τουργικές τροφές των Κρητικών » σ τα Πρακτικά του Συνεδρίου, σελ 126): Η γεύση είναι μν ήμη Και η γιορτή μέν ει στη θύμηση μαζί με το εθιμικό

της Ποτέ δεν κατά

στο πατρικό μου μαγεί

τα

του

Απόκριες.

Και " το αι δοίον του αν δρός" (Liddell Scott και Σκαρλάτος Βυζάντιος). Τον συμβολι σμό τον καταλαβαίνει κανείς εύκολα. Και το γιατί το φαγητό μαγειρεύεται κατά την περίοδο της Αποκριάς πάλι εύκολα το αν τιλαμβάν εται καν είς. Δεν είναι μόνον εποχή ελευθεριότη τας η Αποκριά. Οι τελετουργίες της αποκα λύπτουν τον προαιώνιο πόθο του αν θρώπου για την υποβοήθηση της βλάστησης, τη γονιμότητα Τι θα λέγατε σήμερα αν ακούγατε ότι σε μερικά χωριά του Μαλεβιζίου το φα

εδώ έναν

έκαναν το ίδιο και οι κάτοικοι

και των ανθρώπων. [...] Το

μ ε τ ο υ σ ι ώ ν ε τ α ι σ ε σ υ μ β ο λ ι κ ή έ κ

της γεν ετήσιας

με το

και

στο οποίο πατά η ν

πριν μπει στο σπίτι της.

πάν τως, οφείλομε μερικές από τις καλ λιεργητικές τεχνικές που χρησιμοποι ού σαν α πό την αρχαιότητα, όπω ς το φύτεμα των πράσων σε χώμα ανακα τεμέ νο με άμμο (προφανώ ς για να αφρατεύει) Σ’ εκείνα τα χρόνια, ίσως και σε πα λαιότερες εποχές, φαίνεται να έχει τις ρίζες της μια κοινότατη δοξασία σύμ φωνα με την οποία ο κεν τανές βελτιώ νει την αν θρώπινη φωνή και γιατρεύει τη βραχνάδα. Η δο ξασία αυτή διατη ρήθηκε μέχρι τα τέλη του 20ού αιώνα. Τ η ν ε ί χ α μ ε κ α τ α γρ ά ψ ε ι κ ι ε μ ε ί ς σ ε 27 ΥΠΕΡ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2022 Εύκολος ο κεντανές στην κα λ λιέργειά του, καθώς δεν χρειάζεται παρά μόνο κοπριά και κα λό σκάψιμο του περβολιού (αφράτο χώμα), πρόσφερε γεύση και άρωμα όχι μόνο στην πατάτα μα και σε π λείστα παραδοσιακά πιάτα... >

μ ε ρικά χωριά της ανατολικής Κρήτης κατά τη δεκαετία του 1990 «Κε ν τανέ και κάν τιο και φ ωνή αηδόνι» (καταγραφή: Ηράκλειο 1988) Γι’ αυτό τον έτρωγαν πολύ συχνά οι παπά δες, οι ψαλτάδες, κάποτε και οι λυράρηδες Το είχε γράψει, μά λισ τα, κά πως ανα λυτικά και ο Ι Χαβάκης, ο γιατρός που ασχολήθηκε με τις θεραπευτικές χρήσεις των βοτάνων: «Ολόκληρο το φυτό περιέχει γλυσχρασματώδεις ουσίες με ευφωνικές ιδιότητες. Γι’ αυτό χρησιμοποιείται σε φαγητό α πό του ς ψ ά λτες κατά κόρον προς βε λτίω σιν της φ ωνής των...» (Φυτά

Ν τΑ Ν

γραμ ρεβίθια

κούπα ελαιόλαδο

κρεμμύδι ψι λοκομμένο

πράσα

3 ντομάτες τριμμένες α λάτι, πιπέρι Αποβραδίς βάζομε τα ρεβίθια σε λεκάνη με νερό. Το πρωί τα σουρ ώνομε

βά ζομε σε κατσαρόλα με κρύ

και Βότανα της Κρήτης: 190). Η πε ποίθηση αυτή είχε διαδοθεί σ τα βυζαν τινά χρόνια μέσα από τα κείμενα που συνέλεξε κατά τον 10ο αιώνα, την εποχή του Κωνσ ταν τίνου του Πορφυρογέν νητου, ο Σχολα σ τικός Κασσιανός Βάσσος: «εφθόν δε το πράσον συν μέλιτι διδόμενον πάσας τα περί αρτηρίαν διαθέσεις θεραπεύειν πέ φηκε...» (Σωτίων, Bassi Scholastici de re rustica Eclogae. Λειψία 1895: 377) Δ εν διατηρήθηκαν, όμως, όλες οι δοξασίες των βυζαν τι νών και των μεταβυζαν τινών χρόνων Παράδειγμα, μια επι σήμανση του Αγάπιου Λάνδου, του Κρητικού καλογέρου που έζησε σ τον Χάνδακα, σ την Ιεράπετρα και σ το Άγιον Όρος τον 17ο αιώνα Ο Αγάπιος συνισ τούσε το πράσο για γρήγορο ξεμέθυσμα: "Έτι δε αφανί ζει και την κρεπάλην, ήγουν όταν μεθύσεις και να φας πράσα, ξεμεθάς γλήγορα (κεφ ΡΔ')" Το ίδιο ακριβώς συνισ τούσαν πριν από μισόν αιώνα οι κάτοικοι των χωριών μας! Απ’ όσο γνωρίζω, κανένας μεθυσμένος δεν τρώει σήμερα κεν τανέ για να ξεμεθύσει. ... Και η σ υνταγ ή κ Ε

E Σ

Ε Ρ Ε β I Θ Ι Α 300

1/2

1 κι λό

και τα

ο νερό να βράσουν για μισή ώρα μέχρι να μαλακώσουν αρκετά. Σε άλλη κατσαρόλα ζεσ ταίνομε το ελαιόλαδο και τσιγα ρί ζομε λίγο το κρεμμύδι Κόβομε τα πράσα σε ροδέλες, τα πλένομε και τα ρίχνομε σ την κατσαρόλα Τα τσιγαρίζομε κι αυτά λίγο και προσθέτομε τα ρεβίθια, αφού τα σ τραγγίσομε Ρίχνομε και τη ν τομάτα, α λάτι, πι πέρι και 2 3 κούπες νερό, σκεπάζομε την κατσαρόλα και σιγοβράζομε για 40 45 λεπτά μέχρι να χυλώσουν τα ρεβίθια Με τον ίδιο τρόπο μπορούμε να μαγειρέψομε και φασό λια ξ ερά ή μαναρόλια με κε ν τανέ Μπορούμε, ε πίσης, αν τί ντομάτα να χρησιμοποιήσομε χυμό λεμονιού, τον οποίο προ σθέτομε λίγα λεπτά πριν τελειώσει το μαγείρεμα. ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ Κεντανές με ρεβίθια

Η Κρητική εταιρεία ΧΑΛΚΙΑΔ Α ΚΗΣ Α.Ε. και οι άν θρ ωποί της «αγκα λιά ζουν » το όραμα της πρωτοβουλίας ΕΛΛΑ ΔΙΚΑ ΜΑΣ. Με κεν τρικό μήνυμα «Το ’ψαξες;», το καταναλωτικό κοινό της Κρήτης, σ το Ηράκλειο, σ τα Χανιά, σ το Ρέθυμνο, σ τον Άγιο Νικόλαο, σ την Ιερά πετρα και σ τη Σητεία έχει τη δυνατότητα να

ζητήσει κατά τη διάρκεια των αγορών του το σήμα «ΕΛΛΑ ΔΙΚΑ ΜΑΣ»

τις συσκευασίες των προϊόν

λος Meat Company, Tottis Pack, Draculi Coffee, Ποτοποιία Πλωμαρίου Ισίδω ρος Αρβανίτης, Sativa, Αμπελώνες Να βαρίνο, Κτήμα Βιβλία Χώρα, Πυρήνας, Biosolids, Κρόκος Κο ζάνης, ΧΙΩΝ, Γε

Τρικα λινός, Μύλοι Δάκου, Μύλοι Θράκης, CAR TONTEC, Γεωδή, Polyeco, ΑΤ

Οικογένεια Στεργίου, Domus, VITEX, Κατράδης, Forlabels, FLEXIA, Elikon Graphic Ar ts, Φάρμα Κουκάκη, Καρύδης Labels, SABO, SEPTONA, Πρό

κος, Ιωνική Σφολιάτα, Οικογένεια Βο λιώτη, Organic 3S, 3α λφα, Coffee Is land, Polyplast, Nikolopoulou Λίγα λόγια για την πρωτοβουλία ΕΛΛΑ ΔΙκΑ μΑΣ Σκοπός της «ΕΛΛΑ ΔΙΚ Α ΜΑΣ» είναι η ανάδει ξη και προώθηση του σύγχρο νου επιχειρηματικού και παραγωγικού πολιτισμού της χώρας μας, καθώς και η πληροφόρηση της ελληνικής κοινω νίας για το πλεόνασμα προσ τιθέμενης α ξίας που προσφέρουν οι ελληνικής ιδιοκτησίας παραγωγικές μεταποιητι κές επιχειρήσεις προς όφελος της ανά π τυξης και της ευημερίας μας. Στην πρωτοβουλία «ΕΛΛΑ ∆ΙΚ Α ΜΑΣ»

Ευβοϊκή Ζύμη, Ποτοποιία Βαρ βαγιάννη, SKAG, KΥΚΝΟΣ, Hellas Frost, Petrou Nuts, Captain’s, Βιολάντα, Κτήμα Γεροβασιλείου, Endless EC, The Writing Fields, Ελληνικά Εκλεκτά Έλαια, Aβγά Βλαχάκη, Galenica, Camper Gaz, Μαν δρέκας, Χρυσά αυγά, Απ Παπαδόπου

ανα

των που ανήκουν σ τα Μέλη της Πρωτοβουλίας, αλλά και να ενημερωθεί για την Κοινό τητα. Στην πρωτοβουλία «ΕΛΛΑ ∆ΙΚ Α ΜΑΣ» συμμετέχουν ελληνικές παραγω γικές μετα ποιητικές εταιρείες που διατηρούν σ την Ελλάδα το τρί π τυχο: Έδρα, Παραγωγή, Ιδιοκτησία Στην πρωτοβουλία ΕΛΛΑ ΔΙκ Α μΑΣ συμμετέχουν οι εξής εταιρείες: Agrino, ΕΨΑ, Λουξ , Νιτσιάκος, Ζαγόρι, Καλαμάτα Παπαδημητρίου, ΜΕΓΑ, Ζυ μαρικά ΗΛΙΟΣ, ΝΗΣΟΣ, ΑΓΑΝ, Φλώρινας Δινάκη,

ω ρ γ ι κ ή Αν ά π τ υ ξ η , Δ . Κ ο ρ ω ν ά κ η ς , Ε . Θ υ μ έ λ η ς , Δ Ι Ρ ΦΥ Σ , Κ τ ή μ α Σ κ ο ύ ρ α , Τ υ ροκομείο Καρακάνας,

ΤΙΚΗ ΠΙΤ ΤΑΣ,

κα λούν ται να συμμετέχουν όλες οι ελλη νικές παραγωγικές μετα ποιητικές εταιρείες που διατηρούν σ την Ελλάδα το τρίπτυχο: Έδρα, Παραγωγή, Ιδιοκτη σία. Η συμμετοχή σ την πρωτοβουλία και η χρήση του σήματος «ΕΛΛΑ ∆ΙΚΑ ΜΑΣ» α παιτούν ειδική πισ τοποίηση από τη EUROCERT S A Για την Πρωτοβουλία ΕΛΛΑ ΔΙκΑ μΑΣ: Καραγκιουλέ Άννη, Σύμβουλος Γραφείου Τύπου και Δημοσίων Σχέσεων Τηλ 6944562025 anniekaragioule@ella dikamas gr Επισκεφθήκαμε τον Αγροτικό Γυναικείο Συν/σμό Δ. Ρούβα “ΙΔΑΙΑ ΓΗ”, όπου ενημερωθήκαμε για την παραγωγή των παραδοσιακών βουτημάτων, καθώς και τις εγκαταστάσεις παραγωγής του Σα βουϊδάκη “ΔΙΑ ΚΡΗΤΩΝ”, που μας προμηθεύει α λείμματα. Με τον τρόπο αυτό προσπαθούμε να διασφα λίσουμε την ποιότητα των προϊόντων μας, προσφέροντας το κα λύτερο στους πελάτες μας Δίπλα σ την πρωτοβουλία ΕΛΛΑ-ΔΙκΑ μΑΣ! ΙΔΑΙΑ ΓΗ ΓΥΝΑΙΚΕΙΟΣ ΣΥΝΑΙΤΕΡΙΣΜΟΣ ΓΕΡΓΕΡΗΣ

34 ΜΝΗΜΗ ΜΙΚΡΑΣΙΑΣ Έν ας άγ ν ω στο ς Κρητικό ς α ερ οπόρ ο ς κι έν α εν τ υπω σιακό περιστατικό στο Αφιόν Καρ αχισάρ ΔΙΔΑΓΜΑ ΠΑΛΛΗΚ ΑΡΙΑΣ Κ ΑΙ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟY ΜΕΣΑ ΣΤΗ ΦΩΤΙΑ ΤΟY >ΠΟΛΕΜΟY ΚΕΙΜΕΝΟ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: ΑΡΧΕΙο ΓΙΑΝΝΗ ΤΖΑΝΗ ΚΑΙ Δ/ΝΣΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΣΤΡΑΤΟY

σ τους

τόπιους ( Τούρκους) κατοίκους Εκ πρώτης όψεως το περισ τατικό φαινό

παράξενο Ποιοι να ήταν οι δυο νε κροί αεροπόροι, γιατί είχε δοθεί τέτοια επισημότητα σ το ξόδι τους και γιατί είχαν μα ζευτεί Έλληνες και Τούρκοι σ την τελετή; Ασφαλής απάντηση δεν υπήρχε. Ο συλλέκτης κ. Τζανής είχε καταφέρει να εξακριβώσει ότι είχαν σκοτωθεί σε αε ρομαχία και ότι ο ελληνικός σ τρατός είχε φερθεί αν θρώπινα και είχε αποδώ σει τιμές σ τους σκοτωμένους

Είναι κά ποιες εικόνες που τις βλέπεις μια φορά και μένουν για πάν τα τυπω μένες σ τη μνήμη σου Άλλες για την αι σ θητική, άλλες για την τεχνική, άλλες για το θέμα τους, άλλες για τα συναι σ θήματα που προκαλούν και άλλες γιατί παρισ τάνουν (και συχνά διασώ ζουν α πό τη λήθη) γεγονότα του πα ρ ε λ θ ό ν τ ο ς ή π ε ρ ι σ τ α τ ι κ ά π ο υ δ ε ν έχουν φωτισ τεί επαρκώς α πό άλλες πηγές. Μια τέτοια εικόνα είχα την τύχη να δω πριν από κάμποσα χρόνια κατά τη διάρκεια μιας σύν τομης ξενάγησης σ τ η ν π ο λ ύ τ ι μ η σ υ λ λ ο γ ή ι σ τ ο ρ ι κ ώ ν ε ι κ ό ν ω ν κ α ι τ ε κ μ η ρ ί ω ν τ ο υ φ ί λ ο υ γ ι α τρού Γιάν νη Τζανή Ήταν μια πρω τότυπη φωτογραφία του 1922 διατη ρημένη σε εξαιρετικά καλή κατάσ ταση Εικόνι ζε την κηδεία δυο Τούρκων αε ρ ο π ό ρ ω ν σ το Α φ ι ό ν Κ α ρ α χ ι σ ά ρ το καλοκαίρι εκείνης της σημαδιακής χρο ν ι ά ς , μ ό λ ι ς λ ί γ ε ς β δ ο μ ά δ ε ς πρ ι ν τ ην κα τάρρευση και τον διωγμό του μικρα σ ι α τ ι κ ο ύ ε λ λ η ν ι σ μ ο ύ α π ό τ ι ς π α ν ά ρ χαιες εσ τίες του. Δί πλα σ τα δυο φέρετρα σ τέκον ταν περί λυποι χοτζά δες, ιμάμηδες και Τούρκοι κάτοικοι του Αφιόν. Κυρίαρχη θέση, όμως, κατείχαν οι Έλληνες α ξιωματικοί, ανώτεροι και κατώτεροι, αλλά και οι Έλληνες σ τρα τιώτες που παρακολουθούσαν την τε λετή και σ τέκον ταν ανάμεσα

ταν

αν τι πά λους Αντίγραφα της ίδιας εικόνας είχε δει σε δυο ισ τορικά βιβλία, αλλά σ το ένα υπήρχε μια εν τελώς διαφορετική εκδοχή: Ο συγ γραφέας του βιβλίου ι σ χ υρ ι ζότα ν ότ ι ε πρ ό κ ει το μ ε ν γ ι α κ η δ ε ί α ε π ι φ α ν ώ ν Τ ο ύ ρ κ ω ν, μ ό ν ο π ο υ αυτή δεν είχε τελεσ τεί σ τη Μικρά Ασία αλλά σε κάποια κρητική πόλη και, πιο συγκεκριμένα, σ το Ρέθυμνο! Ο κ . Τζανής συνέχισε την έρευνα. Έτσι γίνεται πάντα με τους συνειδητούς συλλέκτες. Μελετούν όλες τις εκδοχές α ν α ζ η τ ώ ν τ α ς ε π ί μ ο ν α τ η ν α λ ή θ ε ι α . Ο ι συλλογές α ποτελούν αφορμές για μελέτη και εμβάθυνση και αυτό αποτε λεί μια διαδικασία επίπονη, αφού τις πε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ε ς φ ο ρ έ ς τα ε υ ρ ή μ α τα ιδιαίτερα όταν πρόκειται για παλιές φω τογραφίες έρχονται απρόσμενα, χωρίς 35 ΥΠΕΡ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 20221922 Η φωτογραφία από την τελετή ταφής των Τούρκων αεροπόρων (Συλλογή Γ. Τζανή). Δεξιά: Η ενθ ύμηση στην πίσω πλευρά της φωτογραφίας Κάτω: Ο κ Γιάννης Τζανής.

νί ζον τας μάλισ τα ότι ο μεγάλος πρωταγωνισ τής ήταν Κρητικός. Το όνομα του επισ τολογράφου δεν ανα φερόταν ολόκληρο. Υπέγραφε ως Ανυφ..., υποθέτω Ανυφαν τάκης ή κάτι τέτοιο.

Ζήτησα από τον κ . Τζανή να ξανα δούμε μαζί τη φωτογραφία της συλλο γής του Δ έχ τηκε με προθυμία κι ευγένεια και διαπίσ τωσα ότι οι ημερο μηνίες ταίριαζαν απολύτως Άρα επρό κειτο για το ίδιο ακριβώς περισ τατικό Στην πίσω πλευρά της είναι γραμ μένη με πένα και λιλά μελάνι η παρα κάτω σύντομη εν θύμηση:

«Εν ταφιασμός Τούρκων αεροπό ρων τη 12 Ιουλίου 1922. Αφιόν Καραχι σάρ. Εχθρικού αεροπλάνου ριφθέν τος κατά την αερομαχίαν την 12 Ιουλίου 1922».

Ακολουθεί δυσανάγ

νωσ τη υπο γραφή. Ο συν τάκτης και αρχικός κάτοχος της φωτογραφίας δεν ήταν άσχετος με τα γεγονότα εκείνης της εποχής Και όπως βεβαιώνεται από άλλα τεκμήρια που επίσης βρίσκον ται σ τη συλλογή Τζανή και φέρουν τον ίδιο γραφικό χα ρακτήρα, επρόκειτο για Κρητικό αξιω ματικό που το καλοκαίρι του 1922 υπηρετούσε σ το Αφιόν Καραχισάρ, χωρίς όμως να έχει άμεση σχέση με τη συγκεκριμένη αερομαχία Προφανώς ο εν λόγω α ξιωματικός θεωρούσε ιδιαί τερα σημαν τικό το γεγονός, όπως ση μαντική θεωρούσε και τη στάση του ελ ληνικού σ τρατού α πέναν τι σ τους νεκρούς αεροπόρους Γι’ αυτό ακριβώς είχε κρατήσει τη φωτογραφία μα ζί με δικά του προσωπικά εν θυμήματα από την εκσ τρατεία της Μικράς Ασίας 36 Ιούλιος του 1922. Υπαίθριο θέατρο του ελληνικού στρατού στο Αφιόν Καραχισάρ. Αξιωματικοί και στρατιώτες παρακολουθούν παράσταση του θιάσου (Βασί λη;) Αργυρόπουλου Μόλις λίγες βδομάδες πριν τη συμφορά (Συλλογή Γ Τζανή) Κάτω: Η ενθ ύμηση στην πίσω πλευρά της φωτογραφίας. Δεξιά σελίδα: «Επιστολαί από το μέτωπον» στη Νέα Εφημερίδα Ηρακλείου. Συλλογή Ν. Ψι λάκη. 1922

την κυριότερη

ειδήσεων από

πλην όμως

μοναδική πηγή ενημέ

τρόπος μετάδοσης

ένδει ξη αμεσότητας και φρεσκάδας Με το τηλέφωνο έφταναν οι πιο σημαν τικές ει δήσεις, καθώς και κάποιες ανταποκρίσεις από άλλες κρητικές πόλεις.

Δ εν είναι η πρώτη φορά που ένα τυχαίο εύρημα, ακόμη και μια απλή αναφορά, ή και μια λέξη ακόμη, οδηγεί στην απο κάλυψη άγνωσ των λεπτομερειών της ισ τορίας. Και σ τη συγ κεκριμένη περί π τωση η επισ τολή του Ανυφ(αν τάκη) αποκάλυπτε σ τα δικά μου μάτια τουλάχισ τον μια πρωτό γονη (για τα σημερινά δεδομένα) αερομαχία μαζί με το όνομα του βασικού πρωταγωνισ τή της, όπως α ποκάλυπ τε και το σ τρατιωτικό ήθος, εκείνο που επιβάλλει τον απόλυτο σεβα σμό σ τον ηττημένο αντίπαλο Ο επισ τολογράφος ήταν σ τρα τιώτης ή αξιωματικός του ελληνικού σ τρατού και υπηρετούσε σ τη Μικρά Ασία, όπως φαίνεται από τον επίτιτλο του δημοσι εύματος: ΕΠΙΣτοΛΑΙ ΑΠο το μΕ τΩΠοΝ Δ εν γ νωρί ζομε, όμως, αν υπηρετούσε σ το Αφιόν Καραχισάρ ή αλλού Η κα τάρριψη του τουρκικού αεροσκάφους είχε διαδοθεί

Η επισ τολή που αναφερόταν σ το περισ τατικό της φωτογρα φ ί α ς είχε δ η μ ο σ ι ε υ τ εί σ τ η δ ε ύ τ ερ η σ ε λί δ α τ η ς Ν έα ς Εφ η μ ε ρ ί δ α ς , π ο υ ε ξ έ δ ι δ ε σ τ ο Η ρ ά κ λ ε ι ο ο δ η μ ο σ ι ο γ ρ ά φ ο ς κ α ι ισ τοριοδίφης Γιάννης Μουρέλος, ανάμεσα σε μικρές ειδήσεις κα ι σ χό λ ι α σ χ ε τ ι κά μ ε τ η ν π ο λ ι τ ι κ ή ε π ι κα ι ρ ό τ η τ α κα ι τ η ν κα θημερινή ζωή. Εκείνα τα χρόνια οι τοπικές εφημερίδες απο τελούσαν

αν όχι τη

ρωσης των πολιτών,

των

τις πηγές τους ήταν μάλλον πρωτόγονος. Το τη λέφωνο δεν ήταν ακόμη σε ευρεία χρήση και η πληροφόρηση των δημοσιογράφων για τα πολιτικά γεγονότα, ελληνικά και παγκόσμια, βασιζόταν σε ταχυδρομικές επισ τολές και αν τα ποκρίσεις. Συχνά οι άν θρωποι των τοπικών εφημερίδων (συν τάκτες και τυπογράφοι) ξενυχ τούσαν περιμένοντας το πλοίο της γραμμής για να διαβάσουν τις αθηναϊκές, αλλά κι εκείνες έφταναν με καθυσ τέρηση μιας και συχνότερα δυο ημερών, ανάλογα με τα δρομολόγια και τον καιρό Η επισήμανση «τη λεφωνικώς» που καταχωρούνταν με bold γράμματα σε υπέρ τιτλους ειδήσεων α ποτελούσε

γρήγορα σε όλη την Ιωνία και αποτελούσε θέμα πολλών συζητήσεων, καθώς οι ελληνικές αρχές είχαν φροντίσει να το ανακοινώσουν επισήμως σε όλες τις σ τρατιωτικές μονάδες. Ας πάρομε, όμως, τα πράγματα από την αρχή. Ο Ιούλιος του 1922 ήταν από τους πιο κρίσιμους της μικρασιατικής πε ριπέτειας. Ο ελληνικός στρατός κρατούσε ακόμη τις θέσεις του ελέγχοντας ένα μεγάλο κομμάτι των ιωνικών ακτών και έχον τας προχωρήσει αρκετά σ την ενδοχώρα με βασικό σ τόχο την κατάληψη της Άγκυρας. Ο ανασυγκροτημένος σ τρατός του Κεμάλ προσπαθούσε με κάθε τρόπο να ανακτήσει δυνάμεις χρησιμοποιώντας όλα τα πρόσφορα μέσα, ακόμη και την τρο μοκράτηση των αντιπάλων, όπως γίνεται σε όλους τους πολέ μους από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα Τούρκοι αεροπόροι πε το ύ σ α ν πά ν ω α πό τα ε λ λην ι κά σ τρ α τό π ε δ α κα ι έ ρ ι χ ν α ν 37 ΥΠΕΡ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2022«Επισ τολαί α πό το μέτωπον» >

πρ ο κηρύξεις με απειλές εναν τίον των αντιπάλων σ τρατιωτών Ένα τέτοιο αε ροπλάνο εν τόπισαν οι σ τρατιώτες του 8ου Συν τάγματος Κρητών που πολε μούσε σ το Αφιόν Καραχισάρ τον Ιούλιο του 1922. Άγνωσ το ποιος ήταν ο πρώ τος που το είδε. Τότε δεν υπήρχαν τα εξελιγμένα συσ τήματα παρακολούθη σης που γνωρίζουμε

κόν αεροπλάνον ήρχισε να βάλη κατ ’ αυτού Αποτέλεσμα της συναφθείσης τρομερής αερομαχίας υπήρξεν η συν τριβή του τουρκικού όπερ κατέπεσεν εις τα τουρκικά χαρακώματα Μετά το κατόρθωμά του ο γενναίος λοχίας μας επέστρεψεν εις τας γραμμάς μας και ειδοποίησεν έτερον ιδικόν μας αε ροπλάνον όπερ επήγε εις την θέσιν της πτώσεως και έλαβε τας σχετικάς φωτογραφίας.

ανθυπολοχαγού Το γεγονός αυτό πρεσέθεσεν άλλην μίαν σελίδα δόξης διά τα αγω νιζόμενα εδώ πέρα υπέρ του μεγα λείου της πατρίδος ευγενή τέκνα της ηρωικής Κρήτης Με αγάπην Αν υφ......

επιφέρει

τύπημα

τουρκικό αεροπλάνο συνέχισε

προκη ρύξεις σ το ελληνικό σ τρατόπεδο.

Στο αεροδρόμιο που είχε δημιουρ γήσει ο ελληνικός σ τρατός σε κον τινή περιοχή υπήρχαν τότε δυο αεροπλάνα. Σηκώθηκαν αμέσως και η μάχη σ τον αέρα ξεκίνησε...

Το περισ τατικό είναι από αυτά που προκάλεσαν μεγάλη εν τύπωση και, όπως είναι φυσικό, δεν πέρασε απαρα τήρητο από τον τύπο της εποχής Δη μοσιεύτηκαν αρκετές περιγραφές, όπως και μαρτυρίες σ τρατιωτικών που παρακολούθησαν (ή έλεγαν ότι παρα κολούθησαν) την εξέλιξή του, οι περισ σότερες όμως διαφέρουν μεταξύ τους! Η επισ τολή Ανυφ(αν τάκη;)

«Νέα Εφημερίς»

Επί τη

Χριστόφορος,

καταδρομικόν

’ ολίγην

Την επομένην το πρωί, δηλαδή την 12ην του ιδίου μηνός, ο ίδιος λοχίας κατασυνέτριψε και έτερον τουρκικόν αεροπλάνον, το οποίον έπεσεν εις τας γραμμάς μας, εντός δε αυτού ήσαν είς ταγματάρχης και είς υπολοχαγός φο ν ευμένοι εκ των σφαιρών του πολυ βόλου το οποίον εχειρίζετο ο γενναίος συμπατριώτης μας λοχίας Την αυτήν ημέραν μετεφέρθησαν εις Αφιόν Καρασιχάρ οι φονευθέντες Τούρκοι αξιωματικοί, όπου και ετά φησαν μεγα λοπρεπώς συμμετασχόν τος εις την κηδείαν των ολοκ λήρου του εν τη πόλει στρατού, της μουσι κής, πάν των των αξιωματικών ανω τέρων και κατωτέρων ως και των σ τρ ατ ηγ ώ ν. Τι μ ητ ικ ή φρ ο υρ ά α π έ δωσε τας νενομισμένας τιμάς. Μετά την ταφήν ο στρατηγός Τρι

Σταυρουλάκης ή Σταυρόπουλος; Ένα τόσο σοβαρό περισ τατικό δεν θα μπορούσε να περάσει α παρατήρητο και, μάλισ τα, την εποχή κατά την οποία ο ελληνικός λαός παρακολουθούσε με αγωνία την πορεία του ελληνικού στρα τού σ τη Μικρά Ασία και η κυβέρνηση των αντιβενιζελικών κομμάτων αναζη τούσε σ τηρίγματα προσ παθών τας να επηρεάσει με κάθε τρόπο την κοινή γνώμη Στα δημοσιεύματα των εφημε ρίδων, όμως, λοχίας Σταυρουλάκης δεν υπήρχε Ο πρωταγωνιστής της αερομα χίας αναφερόταν ως Χρισ τόφορος ή Αθανάσιος Σταυρόπουλος «εξ Ηρα κλείου της Κρήτης» (εφημερίδα Μακε δονία, φ. της 26ης Ιουλίου 1922). Με το

σήμερα και ο αν θρώπινος παράγον τας έπαι ζε πολύ μεγάλο ρόλο σε όλες τις σ τρατιωτικές επιχειρήσεις. Οι πηγές, πάν τως, όπως και οι μαρτυρίες που σώθηκαν, αναφέ ρουν κά ποιον Αν θυπολοχαγό Φουν τ ο υ λ ά κ η , έ ν α ν ο ρ ε σ ί β ι ο Κ ρ η τ ι κ ό , γεν ναίο σ τρατιωτικό και καλό πα τριώτη Ήταν ο πρώτος που άρχισε να πυροβολεί, χωρίς όμως να μπορέσει να

κάποιο χ

Το

κανονικά την π τήση του πετών τας χιλιάδες

Φιλτάτη

...

ευκαιρία αυτή σας γράφω εν ολίγοις επεισόδιον αερομα χίας, όπερ έλαβε χώραν την 11ην τρέχ. μηνός Ιουλίου και το οποίον ετί μησεν άλλην μίαν φοράν την Κρήτην και δη το Ηράκ λειον. Ο λοχίας του Μηχανικού Σταυρουλάκης, αν δεν απατώμαι

επέταξε με το

αεροπλάνον του και συναντήσας μετ

ώραν τουρκι

κ ούπης εκ ά λεσε τον λοχίαν κ α ι τον σ υ ν ε χ ά ρ η σ υ γ χ ρ ό ν ω ς δ ε ε π ρ οτά θ η αμέσως τηλεφωνικώς εις τον βαθμόν του

38 ΜΝΗΜΗ ΜΙΚΡΑΣΙΑΣ 1922

Έλληνες στρατιώτες στο Αφιόν Καραχισάρ το 1922 Στην κουρτίνα του φόντου είναι κεντημένες γιρλάντες με άνθη και πουλιά Στην κορυφή βλέπομε την ελληνική σημαία ξηράς και θά λασσας Την κρατάει άτεχνος δικέφα λος αετός που φέρει το βασι λικό στέμμα πάνω από τα δυο του κεφά λια. Η Μεγά λη Ιδέα παρούσα... Aριστερά: Το ελληνικό αεροδρόμιο του Αφιόν Καραχισάρ Από εδώ απογειώθηκε το αεροπλάνο του Σταυρουλάκη ή Σταυρόπουλου (Φωτογραφικό Αρχείο Διεύθ υνσης Ιστορίας Στρατού)

βλαπτικές για τα εθνικά συμφέροντα Χρισ τόφορος, λοιπόν, ή Αθανάσιος; Και Σταυρόπουλος ή Σταυρουλάκης; Μοναδική πηγή που θα μπορούσε πιθανώς να ξεκαθαρίσει την υπόθεση είναι η Διεύθυνση Ισ τορίας Στρατού (Δ.Ι.Σ.), σ την οποία αναζητήσαμε περισσότερες πληροφορίες. Και ευχαρισ τούμε τόσο τον διευθυντή Ταξίαρχο Σπ. Γκολτζό πουλο όσο και την ισ τορικό Μαρίνα Τσιρτσίκου για την προ θυμία τους να αναζητήσουν πληροφορίες σ τα αρχεία τους και να μας τις αποσ τείλουν μαζί με το σχετικό φωτογραφικό υλικό που ζητήσαμε. Ύσ τερα από τη σχετική έρευνα σ τα αρχεία της Δ.Ι.Σ. βρέ θηκε μόνο ένα «Δελτίο Πεσόν τα» με το όνομα Χρισ τόφορος Ιωάννου Σταυρόπουλος που υπηρετούσε ως Αν θυπολοχαγός Αεροπορίας σ τη Μικρά Ασία, τα σ τοιχεία του όμως είναι ελ λιπή Αναφέρεται ως πεσών σε μάχη, αλλά ως τόπος θανάτου αναγράφεται το αεροδρόμιο Γουδί σ την Αθήνα και ως ημερο μηνία συμβάντος η 31η Δεκεμβρίου 1922 Όπως διευκρινίζει η Διεύθυνση Ισ τορίας Στρατού, η ημερομηνία αυτή είναι συμ βατική και δηλώνεται για όλους τους θανάτους αξιωματικών και σ τρατιωτών που έπεσαν κατά τη διάρκεια της ελληνικής υποχώρησης σε άγνωσ τους τόπους και κάτω από αδιευκρίνι σ τες συν θήκες. Στις εφημερίδες της εποχής δημοσιεύεται η πληροφορία ότι μετά την κατάρριψη του τουρκικού αεροπλάνου ο Χρι στόφορος Σταυρόπουλος προήχθη σε ανθυπασπιστή. Ο Σταυ ρόπουλος του «ατομικού δελτίου» που σώζεται σ τη ΔΙΣ αναφέρεται ως αν θυπολοχαγός, όπως ακριβώς επισημαίνει ο επισ τολογράφος της Νέας Εφημερίδας. Να πήρε και άλλη προ αγωγή μέσα σε λίγες ημέρες; Άγνωσ το.... Μια πιο εκτενής αναφορά σ τον ίδιο αεροπόρο δημοσιεύ τηκε σ τις 21 Ιουλίου 1922 σ την αθηναϊκή εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ με τον τίτλο «Προαγωγή ήρωος»: Καθ’ α πληροφορούμεθα ο λοχίας αεροπόρος Σταυρόπουλος, ο καταρρίψας πρότινων ημερών εχθρικόν αεροπλάνον εις το μέ τωπον, προεβιβάσθη εις τον βαθμόν του ανθυπασπιστού επ ’ αν δραγαθία και θα παρασημοφορηθή διά του Ανωτέρου Μεταλλίου της Στρατιωτικής Αξίας. Ο αεροπόρος Σταυρόπουλος έχει τεσσά ρων ετών υπηρεσίαν εις το αεροπορικόν σώμα του στρατού ξηράς. Όταν ετοποθετήθη εις την στρατιάν Μ. Ασίας έφθασε διασχίζων δι’ αεροπλάνου το Αιγαίον άνευ διαμέσου σταθμού εις την βάσιν εις ην θα

πτήσεις παραμεί

παραμένει

Σταυρόπουλου ή Σταυ ρουλάκη από το Ηράκλειο που να σχετίζεται με τον ηρωικό πρωταγωνισ τή της αερομαχίας σ το Αφιόν Καραχισάρ.

ίδιο επώνυμο Σταυρόπουλος συναντάμε τον ηρωικό υπα ξιωματικό και σ τα υπόλοιπα δημοσιεύματα της εποχής, πολλά από τα οποία δεν παραλείπουν να αναφέρουν το Ηράκλειο ως τόπο της καταγωγής του Σε τόσο έν τονες περιόδους, και με τις πληροφορίες να προέρχονται όχι από επίσημες πηγές αλλά α πό α πλές μαρτυρίες σ τρατιωτικών, τέτοιες διαφορές σ τα ονόματα των πρωταγωνισ τών θα ήταν μάλλον αναμενόμενες. Άλλωσ τε, ας μην ξεχνάμε ότι οι συν θήκες που επικρατούσαν καθισ τούσαν την έκδοση εφημερίδων εξαιρετικά χρονοβόρα και απελπισ τικά επίπονη! Ήταν εποχή αυσ τηρής λογοκρισίας και τα κείμενα των εφημερίδων παραδίδονταν πάντα σε στρα τιωτικό λογοκριτή ο οποίος έδινε την έγκριση για δημοσί ευση ή απαγόρευε όποιες αναφορές θεωρούσε... ακατάλληλες ή

υπηρέτει Διετέλεσε καθηγητής της αεροπορίας και υπήρξεν ο εκπαιδευτής πλείστων εκ των υπηρετούντων νυν αε ροπόρων μας Μέχ ρι σήμερον επεχείρησε 2 500

νας εν όλω εις τον αέρα επί 500 ώρας Το αίνιγμα, δυσ τυχώς,

Και θα είναι ευτύχημα αν κάποιος από τους αναγνώσ τες αυτού του κειμένου γνωρί ζει περισσότερα για κάποια οικογένεια

39 ΥΠΕΡ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2022

ο ρόλος της φωτογραφίας

φωτογραφία

συλλογής Τζανή είναι πολύτιμη τόσο για την ισ τορική της αξία όσο και για τα κοινωνικά και τα πολιτικά της συμφραζόμενα, για όσα βλέπομε με μια πρώτη ματιά και για όσα μπορούμε να «διαβάσομε» σ τη συνέχεια Είναι προ φανές ότι τραβήχ τηκε από Έλληνα φωτογράφο, από αυτούς που ακολουθούσαν τον ελληνικό σ τρατό, και ότι πρόκειται για επαγγελματική λήψη με τρίποδα

έκθεσης, πράγμα

φωτογραφία χρησιμοποιήθηκε πολύ νωρίς σε πολέμους,

τον αμερικάνικο, σ τον κριμαϊκό και αλλού Θεωρούν ταν αδιάψευσ το τεκμήριο, καθώς αποτύπωνε μηχανικά τα γεγο νότα, πράγμα που αμφισβητείται εν τόνως, αφού τον κύριο ρόλο δεν έχει η μηχανή αλλά ο φωτογράφος Εκείνος επιλέγει τι θα συμπεριλάβει σ το κάδρο του και τι θα αφήσει, όπως επι λέγει και τη γωνία λήψης, ενώ παράλληλα έχει

«Διαβάζον τας» τη φωτογραφία Η

της

και μεγάλο χρόνο

που σημαίνει ότι οι φωτογραφιζόμενοι έπρεπε να πα ραμείνουν ακίνητοι για όσο χρόνο παρέμενε ανοιχτός ο φακός της φωτογραφικής μηχανής. Έτσι εξηγείται το ότι τουλάχισ τον ρ ψη χ ή Προφανώς σ την τελετή είχε πάρει μέρος μεγάλο μέρος του ιε ρατείου της πόλης. Το ύφος όλων των παρισ ταμένων, Ελλή νων και Τούρκων, είναι περί λυπο, έτσι όπως αρμόζει σ την περίσ ταση. Εν τυπωσιακή, όμως, αλλά και ερμηνεύσιμη σύμ φωνα με τα ήθη της περιοχής, είναι η παν τελής απουσία γυ ναικών.

τη δυνατότητα να επέμβει και να διαμορφώσει την τελική εικόνα σύμφωνα με την αισθητική του, αλλά και τα μηνύματα που θέλει να εκ πέμψει. Αυτό ακριβώς βλέπομε και σ τη φωτογραφία της νε ρ β ς η ς ρχ ς η ρ Να δώσει ένα έμπρακτο δίδαγμα σ τον σ τρατό του Κεμάλ, μια κι εκείνες ακριβώς τις μέρες είχαν γίνει γνωσ τές πολλές πε ριπτώσεις ωμοτήτων εις βάρος Ελλήνων. Να επηρεάσει τη διεθνή κοινή γ νώμη που παρακολου θούσε τις εξελίξεις σ το μικρασιατικό μέτωπο. Να διαπαιδαγωγήσει τον ίδιο τον ελληνικό σ τρατό. 40 ΜΝΗΜΗ ΜΙΚΡΑΣΙΑΣ 1922

1922) κάποιος Έλλη νας σ τρατιωτικός που δεν αποκαλύπτει το όνομά του αλλά υπογράφει με το ψευδώνυμο «Πολεμισ τής»: Μέτωπον, 19 Ιουλίου Σκηναί από εκείνας που δεν συμ βαίνουν συνήθως εις τους πολέμους, ούτε αναφέρουν πολλά τα πολεμικά χ ρονικά, έλαβον χώραν προχθές εις

Αφιόν. Δι’ αυτών κατεδείχθη όχι μόνον

εξαιρε τική

αεροπόρων

Περιγραφές αυτοπτών μαρτύρων: «μέγα εχθρικόν αεροπλάνον...» Τουλάχισ τον μέχρι τις αρχές Αυγού σ του του 1922 κατέφταναν σ τις εφημε ρίδες περιγραφές της αερομαχίας και της ταφής των δυο Τούρκων Από αυτές τις περιγραφές καθώς και από άλλο αρ χειακό υλικό πληροφορούμασ τε ότι ο λοχίας Σταυρουλάκης ή Σταυρόπουλος πέτα ξε και την επόμενη της κηδείας πάνω από το τουρκικό σ τρατόπεδο κι έριξε δυο κιβώτια με όλα τα προσωπικά αν τικείμενα των σκοτωμένων προκει μένου να αποδοθούν σ τις οικογένειές τους Οι ελληνικές αρχές είχαν συντάξει και επισ τολές με τις οποίες πληροφο ρούσαν τους οικείους των νεκρών ότι οι άν θρωποί τους είχαν εν ταφιασ τεί σύμφωνα με τα μουσουλμανικά ταφικά έθιμα και ότι τους είχαν αποδοθεί οι δέ ουσες σ τρατιωτικές τιμές. Θα χρειάζονταν πολλές σελίδες για να δημοσιευτούν οι επισ τολές α πλών στρατιωτών και βαθμοφόρων που απέ δωσε η σύν τομη έρευνά μας, γι’ αυτό επιλέξαμε μονάχα μια. Την είχε α πο σ τείλει σ την εφημερίδα Μακεδονία (φ της 26ης Ιουλίου

το

των

μας η

ικανότης και τόλμη α λλά και ο υψηλός πολιτισμός του Έλληνος Από τινων ημερών τα εχθρικά αε ροπλάνα είχον καταστή ενοχλητικά με τας συχνάς επισκ έψεις των υπέρ τας γραμμάς μας και κυρίως εις την πόλιν Αφιόν Οι αεροπόροι μας αντε πεξήρχοντο μετά τόλμης, δεν κατέστη όμως δυνατόν να ανακόψουν την επι μονήν των Τούρκων συναδέλφων των, αν και περί τα τέλη Ιουλίου ηνάγκα σαν έν τουρκικόν αεροπλάνον να κα ταπέση εν τός των γραμμών μας, συνελήφθησαν μάλιστα ζώντες και οι επιβαίνοντες δύο αεροπόροι, είς αξιω ματικός και είς οπλίτης. Επίσης προ υξένησαν και εις ά λλο εχθρικόν αεροπλάνον σοβαράς βλάβας και το εξηνάγκασαν να προσγειωθή, ολίγον όμως πέραν των γραμμών μας 41 ΥΠΕΡ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2022Ελληνικά αεροπλάνα στο Μέτωπο της Μικράς Ασίας (Φωτογραφικό Αρχείο Διεύθ υνσης Ιστορίας Στρατού)

Οι Τούρκοι όμως αεροπόροι δεν επτοήθησαν εκ των δυ στυχημάτων αυτών, και την πρωίαν της 12ης τρέχοντος εις ώραν εντελώς απροσδόκητον, την 4 και ½ ώραν π.μ., μέγα εχθρικόν αεροπλάνον εφάνη υπεράνω των γραμμών μας, ήρχετο δε με τόσην θρασύτητα ώστε επέτα εις ύψος ολίγων μόνον εκατοντάδων μέτρων. Δεχθέν τα πυρά των αντιαε ροπορικών όπλων ηναγκάσθη να υψωθή και να τραπή προς το Αφιόν, υπεράνω του οποίου έγραψε κύκλους. Δεν επέ πρωτο όμως να παίζη επί πολύ εις βάρος της τόλμης των αεροπόρων διότι μετ ’ ολίγον αν υψωθέν ημέτερον καταδιω κτικόν εκ του αεροδρομίου ετέθη αντιμέτωπόν του

Μεγα

τός μικρού εις τους αιθέρας αρχίζει μεγα λειώδης αερο μαχία Το μικρόν καταδιωκτικόν αεροπλάνον μας παρου σίαζε την εικόνα ενός μικρού πτηνού απέναντι αετού Και όμως με λύσσαν ορμά εναντίον του Μαχόμενοι και ελισσό μενοι οι πτερωτοί δαίμονες διευθύνονται προς το Χαμάμ Οι ξηροί κρότοι των πολυβόλων και ο δαιμονιώδης θό ρυβος των ελίκων των πληρούσι τον αέρα. Το θέαμα ήτο εξόχως μεγα λοπρεπές εις την τραγικό τητα. Η μάχη, λυσσώδης και αδυσώπητος, διαρκεί επί αρ κετά λεπτά. Ανέρχονται και κατέρχονται, πλησιάζουν και απομακρύνονται, κάνουν στροφάς και ελιγμούς. Οι φαντά ροι μας με κρατημένην την αναπνοήν παρακολουθούν τον αγώνα. Αίφνης το τουρκικόν αεροπλάνον χάνει την ισορ ροπίαν του, ανατρέπεται και κυλιόμενον επί του αέρος πί πτει μετά γ δούπου ολίγον μακράν του Χαμάμ Χα λτ Οι πρώτοι σπεύσαντες εις τον τόπον της πτώσεως εύρον συν τετριμμένον το τουρκικόν αεροπλάνον και νεκρούς δύο αε ροπόρους Δέσμη σφαιρών του πολυβόλου του ημετέρου αεροπλάνου είχον διατρήση και των δύο τα στήθη Εκ της ερεύνης των σημειώσεων των δύο νεκρών διεπιστώθη ότι ο είς ήτο ταγματάρχης διευθυν τής της αεροπορικής υπηρε σίας και ο έτερος υπολοχαγός. Μεταξύ των συντριμμάτων του αεροπλάνου

αντίπαλον

επιπέση

μνισθώσι

δύο εις συντρίμματα. Ο Ελ ληνικός Πολιτισμός

τελειώνει ο πρωτοφανής ηρωισμός και το μεγάλο κα τόρθωμα του απλού αεροπόρου μας Η συνέχεια όμως του δράματος εξετυλίχθη εις Αφιόν, ίνα καταδειχθή και ο Ελ ληνικός Πολιτισμός, όπως κατεδείχθη και η ελληνική αν δρεία

πτώματα των Τούρκων αεροπόρων μετεφέρθησαν αμέσως εις Αφιόν, την εσπέραν δε της αυτής ημέρας εγένετο εις αυτούς εξόχως μεγαλοπρεπής κηδεία διαταγή του σω ματάρχου κ. Τρικούπη. Η νεκρώσιμος ακολουθία ετελέσθη εις το μεγαλύτερον τζαμί της πόλεως υφ ’ όλων των Χοτζά δων και Ουλεμάδων του Αφιόν, παρόντος του στρατηγού Τρικούπη μετά του επιτελείου του και όλων των αρχών της πόλεως. Είχον κλείσει τα καταστήματα και την κηδείαν παρηκο λούθησε πλήθος κόσμου. Τμήμα στρατού απέδωκ ε τας τιμάς και η Μουσική του Σώματος ανέκρουσε πένθιμα εμ βατήρια. Στέφανοι κατετέθησαν επί των ν εκρών, εξ ων και του λοχίου Σταυροπούλου με την επιγραφήν «Εις τους γενναί ους αντιπάλους μου» Ο λοχίας ηκολούθει την κηδείαν έχων θέσιν όπισθεν του στρατηγού Κατά την μεταφοράν των νεκρών εκ του Τζαμίου εις το Νεκροταφείον αεροπλάνα μας, ιπτάμενα υπέρ την πόλιν και εις χαμηλόν ύψος, έρριπτον άνθη Τοιουτοτρόπως ετίμησαν οι ήρωες τους ήρωας νεκρούς αντιπάλους των Περιττόν να λεχθή ότι εις τους Τούρκους του Αφιόν προυξένησε κατά πληξιν όχι τόσον ο θάνατος των ομοφύλων των αεροπόρων όσον ο υπέροχος ιπποτισμός των Ελλήνων απέναντι των νε κρών. Δέον να σημειωθή ότι και εις τους συλληφθέν τας προχθές δύο άλλους Τούρκους αεροπόρους οι Έλληνες συ νάδελφοί των παρέθηκαν την ιδίαν ημέραν πλουσιώτατον γεύμα προς τιμήν των. Τοιούτοι

λειώδης μάχη Εν

ευρέθησαν και πέν τε βόμβαι, αι οποίαι προωρίζοντο δι’ εκσφενδόνισιν. Το ημέτερον αεροπλάνον μετά γύρους τινάς, επέχοντας θέσιν χαιρετισμού προς τους καταπίπτον τας αν τιπά λους, προσεγειώθη προς το Αφιόν. Ο ήρως του εναερίου τούτου δράματος είναι ένας απλούς λοχίας αεροπόρος, ο εξ Ηρακλείου της Κρήτης Αθα νάσιος Σταυρόπουλος Λέγεται ότι λαβών την πληροφορίαν της παρουσίας του εχθρικού αεροπλάνου εις ώραν απροσδόκητον και ότε αυτός ευρίσκετο ακόμη εις την κλίνην του, ηγέρθη ταχύς και με τα ν υκτικά του περιεβλήθη τον αεροπορικόν χιτώνα, ανήλ θεν εις το αεροπλάνον και μόνος εξήλθεν εις συνάντησιν του εχθρού αποφασισμένος, ως είπε κατόπιν, ή να καταρρίψη τον

διά της ικανότητος και της τόλμης του ή να

κατά του εχθρικού αεροπλάνου και να κατακρη

και οι

Εδώ

Τα

είμεθα οι Έλληνες! Και όμως οι ολίγοι αιχμά λωτοί μας υφίστανται φρικώδη μαρτύρια εις τας χείρας των Κεμαλικών. Είναι η τρίτη ημέρα σήμερον από της τραγικής αερομα χίας και ουδέν εχθρικόν αεροπλάνον εφάνη έκτοτε Διά τον ηρωικόν Κρήτα αεροπόρον εζητήθη τηλεγραφι κώς από το Υπουργείον η προαγωγή του Πολεμιστής 42 ΜΝΗΜΗ ΜΙΚΡΑΣΙΑΣ 1922

Εκπαίδε υ σ η για την εξέλιξή μας και την κα λύτερη εξυπηρέτησ ή σας! Μ έ λ λ ο ν R u n σ τ ο Τ υ μ π ά κ ι ΚΡΕΜΑΣΜEΝΟΣ ΧΡHΣΤΟΣ καλή συν ταξιοδότηση, «παιδί μας» Με ευγνωμοσ ύνη κα λοστρατίζουμε τον αγαπημένο μας Χρήστο, τον γλυκό μανάβη της Θερίσσου που κάθε του πρόταση ξεκινούσε με τη προσφώνηση «Παιδί μου» ανε ξαρτήτως αν μι λούσε με μικρό ή μεγά λο Ένα «παιδί μου» που εκφράζει τη ζεστασιά της καρδιάς του Συγκινημένος στην αποχαιρετιστήρια σ υνάντηση στα γραφεία μας, μας ζήτησε να ευχαριστήσουμε τους συνεργάτες και πελάτες στο κατάστημα της Θερίσσου για την αγάπη που εισέπραξε όλα αυτά τα χρόνια Φεύγει γεμάτος όμορφα σ υναισθήματα Εμείς δεν θα ξεχάσουμε ποτέ την τυπικότητα, την εργατι κότητα και το παιδικό του χαμόγελο και φυσικά τις απί στευτες αποκριάτικες εμφανίσεις του που μας πρόσφεραν γέλια μέχρι δακρύων Καλή συνταξιοδότηση, «παιδί μας» Πατεδάκη Ελένη Μανουσουδάκη Ρούσσα Βραχασωτάκη Ελένη > Σεμινάρια για το νέο μας λογισμικό σ το κέντρο διανομής, για το τμήμα του καλλυντικού και για την καλύτερη εξυπηρέτηση των πελατών μας ΔI Π Λ Α Σο Y Σ το Ν ΑΘΛ Η τ Ι Σ μ O Τρέχουμε όλοι μαζί για μια καλύτερη Ποιότητα Ζωής Η μ ι μ α ρ α θ ώ ν ι ο ς Κ ρ ή τ η ς σ τ ο Α ρ κ α λ ο χ ώ ρ ι 30 ΧΡοΝΙΑ ΔΙΠΛΑμΑΣ!

46 ΙΣΤΟΡΙΑ Η Μ Ε Ρ ΟΛΟ Γ Ι Ο Ε Κ Σ Τ ΡΑΤ Ε Ι Α Σ Οι σ τρ ατιώτα απέθ αιν ον εκ Λέξεις που προκα λούν ανατριχ «Πορεία 55 χι λιομέτρων υπό αν υποφόρο Οι στρατιώται έχουν 4 ημέραςνα δουν ψω Τους είχον ατιμάσει και τους είχον και ζεμ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΙΣΤ. ΤΕΚΜΗΡΙΑ: ΑΡΧΕΙΟ Γ. ΤΖΑΝΗ

Είναι τα ημερολόγια των Ελ λή νων στρ ατιωτών που πολέμησαν στη Μικρασία Τεκμήρια ανεκτίμη της αξίας, καθ ώς καταγράφουν τα βιώματα εκείνων που κίνησαν τον τροχό της ιστορίας Αδιανόητο φαί νεται σήμερα, έναν αιώνα μετά, να τελειώνει μια μάχη κι όταν βραδιά ζει να κάθεται κάποιος εικοσάχρο

από τό σες περιπέτει ες πρέπει να διαφυλαχτούν με κάθε τρ όπο Και να μελετηθούν όχι μόνο από ιστο ρικού ς α λ λά και από επιστήμονες ά λλων ειδικοτήτων Και να δημοσι ευτούν, να διδαχτούν στις νέες γε νιές των Ελ λήνων Ένα τέτοιο ημερολόγιο φυλάσ σεται στη σ υλλογ ή Γιάννη Τζανή, α λ λά όχι ολόκ ληρο Και αρκεί μο νάχα να

βουνό,

παρα

νο ς μαχητής και να γρ άφει ό σα έκαμε, όσα έζησε και όσα είδε... Το σ υνήθιζαν εκείνα τα χρόνια ν α κ ρ ατ ο ύ ν η μ ε ρ ο λ ό γ ι α Α π λ ο ί

διαβάσεις μερικές π υκνο γρ αμμένες σελίδες για να νιώ σεις βαθιά μέσα σου την ένταση και την 47 27 Ιουλίου 1922 σ ’ ένα κρίσιμο στρατηγικό σημείο, στο βουνό Κα λέτζικ Νταγ. Ένας Κρητικός υπαξιωματικός του 35ου Συντάγματος δοκιμάζει το φαγητό της ημέρας πριν εγκρίνει τη διανομή στους στρατιώτες του λόχου του Στη φωτογραφία σημειώνει και την ταχυδρομική διεύθ υνση: ΤΤ 729! Δυο βδομάδες περίπου μετά, στις 13 Αυγούστου, ξεκίνησε η μεγά λη επίθεση του τουρκικού στρατού Ο Κεμά λ Ατατούρκ έστησε κάπου εδώ, στο ίδιο

το

τηρητήριό του κι από δω παρακολουθούσε τους άνδρες του να διασπούν τις ελληνικές γραμμές Άγνωστο πόσα από αυτά τα παιδιά κατάφεραν να σωθούν (Αρχείο Γ Τζανή Φωτογραφία επιχρωματισμένη) > EΝΑΣ ΑΓΝΩΣΤΟΣ ΚΡΗΤΙΚΟΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ ΚΑΤΕΓΡΑΦΕ ΚΑΘΕ ΜΕΡΑ ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΠΟΥ ΟΔΗΓΗΣΑΝ ΣΤΟΝ ΟΛΕΘΡΟ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣΙΑΣ

χρόνου Επι λέξαμε μερικά αποσπάσματα και αφιερώνομε τη δημοσί ευσή τους στη μνήμη του άγνωστου Κρητικού στρατιώτη, μαζί με τις ει λικρινείς ευχαριστίες μας στον κ Γιάννη Τζανή Εξόρμησις Εις τας 24 Ιουνίου του 1921, ημέραν Πέμπτην και ώραν 1 μ.μ., το Σύνταγμα διετάχθη εκ του χωρίου Γηγκζάν να ανα χωρήση Εγένετο πορεία καθ’ όλην την ν ύχτα Η πορεία εξετελέσθη εσπευσμένως. Παρατηρήσεις: Πορεία 48 χιλιομέτρων. Συσσίτιον κρέας, φασόλια Καιρός κα λός, βραδυπορούν τες ουδείς Παρασκευή 2 Ιουλίου 1921 Η μάχη του Τσαούς (;) Τσιφλίκη ετελείωσεν Παρατηρήσεις: Εις αυτήν την μάχην μας εβοήθησε και η 1η Μεραρχία με το βαρύ πυροβολικό της. Αύτη η μάχη διήρκησε 38 ώρας συνεχώς Το υψηλότερον ύψωμα του Τσιαούς Τσιφλίκη είχεν ύψος 1440 μέτρα Εις αυτήν την μάχην είχαμεν απωλείας από όλην την Μεραρχίαν 1400 νεκρούς και τραυματίας εξ ων 18 ήσαν εξηφανισθέν τες Οι άν δρες υπέφερον πολύ της πείνης και της δίψης Λάφυρα όπλα τύπου ρωσικού Ταμ Τουμ 1299. Είχεν μαζεύση το τάγμα μας πολυβόλα 3, οπλοπολυβόλα 4 και άφθονα πυρομαχικά Διαν υκτέρευσις παρά χωρίον Τσιαούς Τσιφλίκη. Κυριακή 4 Ιουλίου 1921 Πορεία με κατεύθυνσιν προς Κιουτάχειαν. Εκκίνησις ώρα 6 και 25. Διέλευσις διά χωρίου Τσιαούς Τσιφλίκη ώρα 8 και 20, διά χωρίου Κιουλμίκιοϊ 12 και 30, διά Τσεκανάρ ώρα

αγωνία, μα και τη σ υγκίνηση, και τον εν θουσιασμό και την ανάτασ η της ψ υχής καθ ώ ς θ α βλέπεις να ζων τα νε ύ ουν μπρ ο στά σου στιγμές αν υπόκριτου πατριωτι σμού Η πορεία προς τη μικρασιατική ενδοχώρα υπήρξε οδυν ηρή Πολ λές οι ελ λείψεις, κακό ς ο σ χεδιασμό ς, οδυνηρά τα λάθη Όμως, οι στρατιώτες κατάφεραν αυτό που η λογική το θεωρεί ακατόρθωτο. Και το κατάφεραν κάτω από παν τελώ ς αν τίξοες σ υν θ ήκες, με την ελ λη νική πολιτική να τα λανίζεται βουλιαγμένη στα απόνερα του διχασμού και τις Μεγά λες Δυνάμεις να υποκρίνον ται παίζοντας άσχημα παιγνίδια εις βάρος του Αν θρώ που (Ρωμιού και απ λού Τούρκου). Το όνομα του φαντάρου που έγραψε το ημερολόγιο δεν είναι γνωστό Γνωρίζομε μόνο ότι καταγόταν από κάποιο χωριό του Μυλοποτάμου. Στο σωζόμενο τμήμα του Ημερ ολογίου καταγρ άφ ον ται τα πολεμικά γεγο νότα από 24 Ιουνίου 1921 έω ς τέλη Αυγού στου του ίδιου

14 και 20, διά χωρίου Καβάκ Τεπέ ώρα 15 και 30. Άφιξις παρά το 68 χιλιόμετρον της σιδηροδρομικής γραμ μής Εσκή Σεχήρ Αναμονή ώρα 17, εκκίνησις ώρα 18 και 30 παρά χωρίον Σακάκιοϊ. Διαν υχτέρευσις και εγκατάστασις προφυλακών. Παρατηρήσεις: Η 1η Μεραρχία κατέλαβε τον σιδηρο δρομικόν σταθμόν Ασλαγιούν Πληροφορίαι ότι η Κιου τάχεια κατελήφθη υπό του […] συν τάγματος ευζώνων της 9ης μεραρχίας. Καθ’ όλην την ημέραν εχθρός ουδα μού 48 ΙΣΤΟΡΙΑ

τον δρόμον ήσαν 14 στρατιώται δικοί

κατά σειρά Ήσαν γυμνοί και το σώμα τους ήτο γ εμάτο μαχαιριές. Τους είχον ατιμάσει και τους είχον και ζεματισμένους με λίπος Όλο το

ύν ταγμα είχε μαζευτή και τους εκοίταζε ο γιατρός του συντάγματός μας Είπε αυτές

άσπρες φουσκά λες

έχουν

επάνω

το σώμα

ζεμα τισμένους

Παρατηρήσεις: Οι άνδρες υπέφερον της πείν ης και της δίψης. Η μάχη διήρκησε 8 ώρας Απωλείας είχαμεν ελαχίστας Καιρός κα λός α λλά υπερβολικός καύσων. Δεξιά και αρι στερά σκοτωμένοι δικοί μας και ά λογ α σκοτωμένα και τραυματι σμένα της ταξιαρχίας ιππικού και του 14ου Συν τάγματος Δεξιά και αριστερά εβγ αίναν ε από μέσα από τα δάση στρατιώται της ταξιαρχίας ιππικού και του 14ου Συν τάγματος Έχουν 4 ημέρας να δουν ψωμί και ν ερό. Τους ερωτούσαμε τι επάθετε ρε παιδιά και αυτοί μας έλεγον άστα να πάνε εις το διάβολο Το μέρος εβρομούσε διότι οι νε κροί ήσαν άθαφτοι. Οι Τούρκοι ήσαν θαμμένοι α λλά οι δικοί μας ήσαν άθαφτοι και γι ’ αυτό εβρόμησαν Το σ ύν ταγμα διέταξεν να βγά λη κάθε λόχος από μια αγγαρεία για να θά ψουν τους νεκρούς Αριστερά προ του χωρίου Ουστί Σαράι οι Τούρκοι είχανε καμένο ένα χειρουργ είο δικό μας γ εμάτο από τραυματίας τους οποίους τους έκα ψαν ύστερα από τόσα βασανιστή ρια Καθώς μου έλεγαν οι στρατιώ ται του κατεστραμμένου συντάγμα τος ήσαν 250 και άνω Δεξιά από

μας

οι

που

εις

τους είναι επειδή τους έχουνε

Εις το μέσον ήτο ένας αξιωματικός ο οποίος είχεν υποστή περισσότερα βασανιστήρια από τους ά λλους 49 Ο Κρητικός υπαξιωματικός έξω από το αντίσκηνό του. Είναι καθισμένος σε σκαμνί και υπογράφει «διάφορα έγγραφα του λόχου του» Προφανώς εκείνες τις μέρες, τέλη Ιουλίου 1922, είχε επισκεφτεί κάποιος φωτογράφος τα υψώματα του Κα λέτζικ Νταγ κοντά στο Αφιόν Καραχισάρ (Αρχείο Γ Τζανή Φωτογραφία επιχρωματισμένη). ΥΠΕΡ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2022 > Τετάρτη 7 Ιουλίου 1921

Πέμπ τη 8 Ιουλίου 1921

κρέας, σαρδέλαι. Πορεία. Εκκίνησις ώρα 9 και

διέλευσις του χωρίου Μπες Σαράι, Καρατζάκιοϊ ώρα

10 Διανυκτέρευσις εις μεγάλην χαράδραν Πορεία εξε τελέσθη κα λώς. Διεθόθη ότι κατελήφθη το Εσκή Σεχήρ. Συσσίτιον δεν υπήρχεν, ούτε άρτος.

1η Αυ γούσ του

ύν

είχεν μείν

αυτοκτόνησεν

αριστερά

μόνον

μεταγωγικά εβάδιζον

στρατιώται ήσαν εξα πλωμένοι χάμω αναίσ θητοι Το τι έπαθεν εκ είν ην την ημέραν το σύνταγμα δεν περιγράφεται. Ο Συνταγματάρ χης είχεν 2 κύνας κυνηγίου Αφού ελιποθύμησαν ο συν ταγματάρχη επήρε το ένα απάνω εις το ά λογο και του έχυν ε ν ερό επάνω εις το κ εφά λι. Από το ν ερό θα έπιν ε αυτός Μόλις ετελείωσε το νερό τα σκυλιά παρέδωσαν το πν εύμα Αφού έφθασε το σύν ταγμα εις Καν τίκιοϊ έγιν ε προσκ λητήριον και από 3 χιλιάδας άν δρες που έχει το σύν ταγμα κάθε λόχος είχε από 11 12 παρόν τες [ ] Αμέσως ο λόχος έκαμεν εφ ’ όπλου λόγχη και ήρχισεν να φωνάζη αέρα Ο Συνταγματάρχης ήρχισεν να φωνάζη εμπρός παιδιά μου, εμπρός πα λληκάρια μου, εμπρός για την τιμήν των αδελφών σας. Αι σά λπιγγαι

Τούρκοι από

τεπίθεσιν. Α

δεν έκαμαν

ε υή ν προχε ίρων χαρακ ωμάτων Μετ’ ολ ίγ ον μας έφερον κ α ι φ υ σίγ για. Αφού εφοδιαστήκαμεν φυσίγ για και ετελει

Συσσίτιον

1921 Εκσ τρατεία κατά της Αγκύρας Πορεία εκκίνησης ώρα 3 και 25 διά Κεσετζή. Άφιξις εις Καδίκιοϊ ώρα 11 και 30 Παρατηρήσεις: Πορεία 55 χιλιομέτρων υπό αν υποφόρου καύσωνος Οι άν δρες υποφέρουν εκ δίψης από της 8 και 10 πρωινής ώρας μέχ ρι της 19 απογευματινής ώρας. Άφι ξις εις Καν τίκιοϊ Εχθρός ουδαμού Εκ είνην την ημέραν απέθανον εκ της δίψης 3 και 1

Όλον το σ

ταγμα

ει

και δεξιά του δρόμου,

τα

Οι

εκ είνην την στιγμήν επαιάνιζον προχωρείτε, προχωρείτε και του βα σιλέως το άσμα Μετά ημισείαν ώραν ο λόχος εμάχετο λόγχη με λόγχη με τους Τούρκους. Το τι έγινε εκείνον το απόγευμα είναι απερίγραπτον Το τουρκικόν πυροβολι κόν εκτυπούσεν εκεί όπου εγίνετο η λογχομαχία, το δικό μας πυροβολικόν εις το ίδιον μέρος. Τα πολυβόλα μας έβα λλον υπερκείμενα πυρά κατά του εχθρού υποστηρί ζον τα την προχώρησίν μας και ημποδίζον τα την γενομέ ν ην εχθρικήν αν τεπίθεσιν. Μετά μίαν ώραν περίπου ήρχισεν να ν υχ τών ει Επειδή το μέρος ήτο δασωμένον από μεγ ά λα κ λαδιά και το ύψος ήτο υψηλόν ηναγκά σθημεν να οπισθοχωρήσωμεν και να πάμε παρακάτω εις γυμνόν μέρος να κάμωμεν πρόχειρα χαρακώματα διότι περιμέναμεν και ά λλην αν τεπίθεσιν υπό των Τούρκων Τα φυσίγγιά μας είχαν σωθεί α λλά ευτυχώς οι

τον τομέα τον εδικόν μας

αν

μ έ σω ς ο ι άν δ ρ ε ς α σ χ ολ ο ύ ν τα ι ε ι ς τ η ν κ ατα σ κ

ώσαμεν τα πρόχειρα χαρακώματα οι αξιωματικοί μας ακροβόλησαν και μας έβα λαν ανά 2 Επεριμέναμεν δια ταγήν παρά του συν τάγματος. Δεξιά από μας ήταν: 10ος λόχος. Ο 9ος λόχος του τάγματος είχεν πάη ενίσχυσις του 33ου μετά του Β΄ τάγματος του συν τάγματός μας και το 1ον τάγμα είχεν μείνη εφεδρεία. Εις την 8ην ώρα περίπου ήλθεν διαταγή από το σύν ταγμα να παραμείνωμεν εις το αυτό μέρος και να λάβωμεν τα κατά λληλα μέτρα μέχ ρι νεωτέρας διαταγής. Εκείνον το βράδυ ήλθον 8 τουρκικαί μεραρχίαι προς ενίσχ υσιν των Τούρκων από το Εσκή Σεχήρ Όλην την ν ύχ τα εγίν ετο μάχη 15 αν τεπιθέσεις μας εκάμαν εκείνον το βράδυ οι Τούρκοι. Όλην την νύχτα οι Τούρκοι εφώναζον λα λα λα Αλάχ Αλάχ Αλάχ… 50 ΙΣΤΟΡΙΑ >

15% (w/w), φυτικές

(w/w).

τρόπο

τική κρίση.

κτηνίατρος Δρ Αλέξανδρος

Πρόεδρος

Παραρτήματος Κρήτης του ΓΕΩΤΕΕ και Πρόεδρος ΔΣ στα Βιοερευνητικά Εργαστήρια ΑΕ, ο οποίος συνεργάζεται με το ΕΛ.ΜΕ.ΠΑ. για την εφαρμογή καινοτομιών σ την παρα γωγή υλικών ζωοτροφής, μεταξύ άλλων δήλωσε: Το όραμα της εταιρείας Χαλκιαδάκης ΑΕ και του Ελλη νικού Μεσογειακού Πανεπισ τημίου (ΕΛ ΜΕ ΠΑ ), που είναι η προώθηση αλλαγών σ τον τρόπο που παράγουμε και κατα να λώνουμε με την α ποτροπή δημιουργίας α πορριμμάτων, υλικών που δεν είναι απορρίμματα και την μετατροπή τους σε πρώτες ύλες ζωοτροφών και τελικά τροφίμων α ποτελεί ένα μοναδικό παράδειγμα με πολλούς αποδέκτες. Η πρώτη αξιολόγηση του τελικού προϊόντος φανερώνει τη δυνατότητα αξιοποίησης και ενσωμάτωσής του σ τη διατροφή των ζώων Με την καινοτόμο μέθοδο που αναπτύχθηκε, απορρίμματα μετατρέπον ται σε υποπροϊόν τα και αυτά με τη σειρά τους σε πρώτες ύλες ζωοτροφών και μάλισ τα με ελαχισ τοποίηση του ενεργειακού κόσ τους Επόμενο βήμα είναι η ενσωμάτωση του υλικού σ τη δια τροφή παραγωγικών ζώων και στη συνέχεια η μετατροπή του πι λοτικού προγράμματος σε ένα ολοκληρωμένο σύσ τημα διαχείρισης των οργανικών αποβλήτων των κατασ τημάτων Χαλκιαδάκης για την παραγωγή προϊόν των υψηλής προσ

θέμενης

κονομίας

τοχευμένες

Εξαιρετικά ικανοποιητικά και εν θαρρυν τικά για το μέλ λον αποδεικνύονται τα αποτελέσματα της πιλοτικής πα ραγωγής ζωοτροφών α πό φυτικά υπολείμματα των s/m Χαλκιαδάκης Το νέο υλικό ζωοτροφής προέκυψε μέσα από τη συνεργασία της Χαλκιαδάκης ΑΕ, της ομάδας του Καθη γητή και Αν τιπρύτανη Οικονομικών, Προγραμματισμού και Ανάπτυξης του ΕΛ.ΜΕ.ΠΑ. κ. Θρασύβουλου Μανιού και του Εργασ τηρίου Αξιοποίησης Φυσικών Πόρων & Γεωργικής Μη χανικής (Α ΦΥ ΠΟ ΓΕ Μ ) του Ελληνικού Μεσογειακού Πανεπι σ τημίου (ΕΛΜΕΠΑ), με σκοπό την ανάπτυξη και λειτουργία Συσ τήματος Παραγωγής και Διάθεσης Συσ τατικών Ζωοτρο φών από οργανικά απόβλητα. Συνολικά περίπου 8 τόνοι τέτοιων υλικών από έν τεκα κα τασ τήματα Χαλκιαδάκης έγιναν αν τικείμενο κατεργασίας με καινοτόμα και ενεργειακά ουδέτερη μέθοδο ξήρανσης του ΕΛ.ΜΕ.ΠΑ. Καρδιά της καινοτομίας η μετατροπή μηχανικού κομποσ τοποιητή σε μονάδα μίξης και ξήρανσης Η ολοκλή ρωση της πι λοτικής κατεργασίας οδήγησε σε ανά λυση και αξιολόγηση των σχεδόν 1.000kg τελικού προϊόντος που προ έκυψε μέσα από τη διεργασία μίξης και ξήρανσης μιγμάτων των παρα πάνω υλικών. Τα α ποτελέσματα της α ξιολόγησης υπήρξαν παραπάνω από ικανοποιητικά, τόσο σε σχέση με τα χαρακτηρισ τικά του όσο και με τη θρεπτική του αξία, αφού ενδεικτικά το υλικό περιέχει πρωτεΐνη σε ποσοσ τό περίπου 12

ίνες περίπου 5 8% (w/w) και λίπη σε ποσοσ τό 2 2,5%

Το υπόλοιπο υλικό αποτελείται από υδατάν θρακες. Η ποιοτική ανάλυση προδιαγράφει τη δυνα τότητα για άμεση χρήση του υλικού ως πρώτη ύλη ζωοτρο φών, συμβάλλον τας με βιώσιμο

σ την παραγωγική και επισιτισ

Στεφανάκης,

του

τι

αξίας σ το πλαίσιο της εφαρμογής της κυκλικής οι

σ την πρά ξη Με σ

και έμπρακτες πρωτοβουλίες η κρητική αλυσίδα σουπερμάρκετ προχωρά σε νέα εποχή υλοποίησης της κυκλικής οικονομίας, μέσα από ενεργειακά και διατροφικά δίκαιη, βιώσιμη και αειφόρα ανα πτυξιακή δυναμική Διαβάσ τε περισσότερα για τις πρωτοβουλίες και δράσεις που υλοποιούν τα Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης, εδώ: https://www xalkiadakis gr/el/nea 52 Μοναδικό παράδειγμα κυκλικής οικονομίας μέσω συνεργασίας του ΕΛ.ΜΕ.ΠΑ. με τα s/m Χαλκιαδάκης Εντ υπωσιακά τα πρώτα αποτελέσματα παραγωγής σ υστατικών ζωοτροφών στην Κρήτη > > Το μέλλον, άλλωσ τε, δεν περιμένει, κερδίζεται σήμερα.

Έτσι μας ήρθ αν. Έχοντας αφήσει στη ματωμένη γε νέθλια γη τα κόκα λα των αγαπημέ νων, τους άταφους ακόμη νεκρούς και τις στρ ατι ές των αιχμα λώτων που αργοπέθ αιναν κάθε μέρ α στα περίφημα «αμελέ ταμπουρού» * Πρ άματα δεν έφερ αν. Ούτε χρήματα Κουβα λούσαν όμως μαζί τους την πίστη και την ελπίδα Την από φ ασ η να ξαναχτίσουν τις ρη μαγμένες ζωές τους και να κρατή σουν βαθιά στις καρδι ές τον τόπο της μνήμης, την Ελ ληνική Μικρα σία Κάποιοι πρόλαβαν να πάρουν

τα κ λειδιά των σπιτιών τους. Πώς να πιστέ ψουν ότι ο κό σμο ς που έχτι ζαν τό σες και τό σες γενι ές θ α χανόταν για πάντα; Έτσι μας ήρθ αν. Βυθισμένοι στον πόνο και στην ορ φάνια, με τις εικόνες της φλεγόμε ν ης πατρίδας να π υρπολούν κάθε στιγμή το παρόν τους Είχαν σβη στεί οι φ ωτι ές που κατέκαψαν το βιο ς και τα σπίτια, μα οι φλόγες είχαν στοιχειώ σει στις μν ήμες Κι αυτές οι φλόγες είναι που δεν σβή νουν ποτέ.

Έτσι μας ήρθ αν. Ξυπόλητοι, ρακένδυτοι, πεινασμέ νοι, φτωχοί Και μας έφερ αν τον π λούτο ενό ς σπουδαίου πολιτισμού Την ε υγέ νεια, την αρχοντιά, τη λεπτότητα.. Και μας έφεραν την εμπειρία και τη γνώση. Άλ λος έμπορος, ά λ λος επι στήμονας, ά λ λο ς τεχνίτης, ά λ λο ς μουσικός, ά λ λος κα λ λιεργητής της γης. Και μας έ φ ερ αν καιν ούργ ι ε ς μου σ ι κές, καινούργι ες γε ύ σεις, και νούργι ες νο οτρ οπί ες, καινούργια οράματα Και μας έφερ αν την Ελ λάδα! Μια χώρα που ξαναγεννήθηκε μέσα από τον όλεθρ ο. Γιατί, είν’ α λήθεια, η σύγχρονη Ελλάδα τότε γεννήθηκε!

54 * τάγματα εργασίας «...Πριν έξι χρόνια στάλθηκα στην Αθήνα για να ανα λάβω τη θέση του πρώτου προέδρου της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων... Τα όσα είδα όταν το πρώτο χάος μιας μεγάλης συμφοράς φαινόταν να έχει αποδιοργανώσει ανεπανόρθ ωτα τη ζωή του έθ νους και τα όσα είδα πέρυσι, όταν επισκέφτηκα και πά λι την Ελ λάδα [...] και βρήκα τους Έλ ληνες της Μεγά λης Εξόδου να έχουν εγκατασταθεί σε νοικοκυρεμέ νους αστικούς και αγροτικούς οικισμούς και να επι δίδονται στις φυσιολογικές ασ χολίες της καθημερι νής ζωής, αποτελούν μια τόσο μεγά λη αντίθεση και μια τόσο υπέροχη απόδειξη της ανθρώπινης φύσης...» Henr y Morgenthau (Χένρυ Μοργκεντάου) Αμερικανός διπλωμάτης Πρόεδρος της Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων που ιδρύθηκε το 1923 από την Κοινωνία των Εθνών Τ ι μ α ς έ φ ε ρ α ν ο ι πρ ό σ φ υ γ ε ς ΙΣΤΟΡΙΑ ΝΨ 1 9 2 2 - 2 0 2 2 Μ Ν Η Μ Η Μ Ι Κ ΡΑ Σ Ι ΑΤ Ι Κ Ο Y Ε Λ Λ Η Ν Ι Σ Μ Ο Y Το έπο ς των Ε λ λήνων Ήρθαν διωγμένοι. Με την πίκρα της απώλειας χαραγμένη βαθιά σ τις ψυχές και τη σκέψη σ τις ποθεινές τους πατρίδες.

55 ΥΠΕΡ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2022 Λίγο πριν έρθει η ν ύχτα. Λιμάνι Αϊβα λί >

price checkers) καθώς και μέσω της εφαρμογής Xalkiadakis App

• Χρήση της κάρτας μέσω του app Χα λκιαδάκης, χωρίς τη φυσική παρουσία της κάρτας

• οι εκπτώσεις, προσφορές και όλες οι προωθητικές ενέργειες των SM Χα λκιαδάκης ισχύουν κανονικά

τη χρήση της

εύκολη και γρήγορη φόρτιση των καρτών με ένα email

ο κάτοχος μπορεί να χρησιμοποιήσει μέρος

824140

ημέρα, είναι έξοδο για την επιχείρηση, δεν θεωρείται εισόδημα για τον μισθωτό και δεν φορολογείται (Ν 4172/2013 Άρθρο 14 παρ Ιζ) Συνολικά, η επιλογή και η χρήση της prepaid κάρτας αγορών παρέχει πολλαπλά πλεονεκτήματα και ευκολίες, όπως: • Φορολογικό όφελος για επιχειρήσεις και εργαζομένους

• παροχή έκπτωσης για σταθερή συνεργασία

• δεν ενέχει κανένα επιπλέον κόστος ή προμήθεια

• εύκολη και άμεση ενημέρωση για το υπόλοιπο της κάρτας σε οποιοδήποτε κατάστημά μας (στο ταμείο ή στα ειδικά

824164

Παναγιώτης

xalkiadakis.gr/el/prepaid

pvalourdos@xalkiadakis.gr

Πολύ περισσότερες δυνατότητες και ευκαιρίες προσφέρει η νέα ηλεκτρονική προπληρωμένη (prepaid) κάρτα αγορών σ τα Super Market Χαλκιαδάκης. Σημαν τικά οφέλη φορολογικά και οικονομικά ταυτόχρονα για εργοδότες και εργαζομένους! Οι συμβαλλόμενες επιχειρήσεις εξασφαλί ζουν επιπλέον πα ροχές για τους εργαζομένους τους με νόμιμο, ασφαλή και δια φανή τρόπο, επωφελούμενες α πό εκπ τώσεις για σ ταθερή συνεργασία και χωρίς καμία επι πλέον επιβάρυνση Οι κάτοχοι της κάρτας μπορούν να κάνουν τις αγορές τους πολύ εύκολα και ανώνυμα, με φυσικό ή ψηφιακό τρόπο, όποτε θέλουν, χρησιμο ποιώντας τα ποσά που θα έχουν πισ τωθεί σ τις κάρτες τους. Η νέα προπληρωμένη κάρτα αφορά κυρίως εταιρείες, νομικά πρόσωπα και φορείς που θέ λουν να διαθέσουν ένα ποσό, επιπλέον του μισ θού, σ τους εργα ζομένους τους Η αξία των διατακτικών σίτισης έως έξι (6) ευρώ ανά εργάσιμη

κατά

•

ή το σύνολο του ποσού που έχει διαθέσιμο για την εξόφληση του λογαριασμού του • δεν είναι ονομαστική και δεν έχει ημερομηνία λήξης • περιέχει μοναδικό barcode ανά κάρτα, καθώς και το λογότυπο της επιχείρησής σας, εφόσον το επιθ υμείτε • είναι φι λική προς το περιβά λλον, αφού αντικαθιστά τις έντυπες διατακτικές σίτισης. Για περισσότερες πληροφορίες: • Τηλεφωνικά σ το 2810

(Μαργαρίτα Χονδράκη) και 2810

(εσωτ. 332

Βαλούρδος) • Μέσω email σ το: diataktikes@xalkiadakis.gr • Στο link: https://www

card Για παραγγελίες μέσω email: diataktikes@xalkiadakis.gr

Ελάτε κι εσείς σ τη νέα εποχή παροχών που εγκαινιάζουν τα Super Markets Χαλκιαδάκης και επωφεληθείτε επιλέγον τας τη νέα prepaid κάρτα αγορών για την επιχείρηση ή τον φορέα σας! Πριν λίγες ημέρες παρευρεθήκαμε σ την Έκθεση Ψηφιακής Τεχνολογίας και Και νοτομίας Beyond 4.0, που πραγματο ποιήθηκε σ τον χώρο της ΔΕΘ και είχαμε την ευκαιρία να ενημερωθούμε για νέα, πρωτοποριακά τεχνολογικά μέσα που θα βοηθήσουν εποικοδομητικά σ τον ψηφιακό μετασχηματισμό της εταιρείας μας! Στόχος μας είναι να προσφέρουμε τη βέλτισ τη αγορασ τική εμπειρία σ τους καταναλωτές, παρακολουθών τας όλα τα καινούρια δεδομένα που αφορούν τη διαρκώς αναπτυσσόμενη αγορά Παράλληλα, σ το πλαίσιο συμμετοχής σ το cluster I nternet of Food Alliance (I noFA), ο Διευθυν τής Τεχνολογίας της Χαλκιαδάκης Α.Ε. κ. Κωνσ ταντίνος Στε φανάκης παρουσίασε την πρόταση για ανά π τυξη και επέκταση της ψηφιακής εφαρμογής Ecer t, με σκοπό την αλληλε πίδραση των καταναλωτών και των πα ραγωγών αγροδιατροφικών προϊόντων. Νέα εποχή ευκαιριών με την προπληρωμένη κάρτα Χαλκιαδάκης! Παρουσία της εταιρείας μας σ την Έκθεση Ψηφιακής Τεχνολογίας και Καινοτομίας

Ήταν κά ποτε ένα μεγά λο καράβι, πειρατικό. Κι ένας Ακρίτας που το σημάδευε. Ήταν, κά ποτε, κι ένας αγέλασ τος γέρος... ΚΕΙΜΕΝΟ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ Ε ΝΑ Ο ΔΟ Ι Π Ο Ρ Ι ΚΟ ΤΟ Y 1986 Σ Τ Η Λ Ι Μ Ν Η ΤΟ Y Π Ρ Ε Β Ε Λ Η >

χωρίς να τον έχω δει. Ένα μικρό φοινικοδάσος, ένα άγριο φαράγγι πιο πίσω, χιλιάδες αν θισμέ νες πικροδάφνες, ποτάμι, θάλασσα, και σ το βάθος ένας μικρός ναός, αφιερωμένος σ τον Άγιο των φοινικόδεν τρων, τον Σάββα. Σ’ αυτόν τον ναό ήθε λα πρ ώτα να πάω. Και μετά ν ’ αφεθώ σ τη σαγήνη του Νότου. Είχα ακούσει ότι κάποιος γέρος αγέλασ τος, με μακριά γένια και αυσ τηρό βλέμμα, σφάλιζε τις πόρτες κι έμενε μέσα με τις ώρες Κανένας δεν ήξερε τι έκανε και γιατί κλειδωνόταν, κανένας δεν ήξερε πού έμενε, πότε ερχόταν και πότε έφευγε Κάποιοι λέγανε πως ήταν ασκητής και κοιμούν ταν σε κάποιο σ πήλιο του φαραγγιού, κάποιοι πως ήταν σαλεμένος. Τι να πισ τέψεις; Και όταν πήγα, βρήκα την πόρτα κλεισ τή. Χτύπησα. Απάντηση καμιά. Ήταν κα λοκαίρι του 1986, Αύγουσ τος μήνας. “Λίμνη Πρέβελη” τον λένε τον τόπο...

τα, να μετρούν την ηλικία και τη γενεαλογία των πετρωμάτων, και σ ταματώ σ τη σαγήνη του θρύλου Όλοι οι μεγάλοι βράχοι που βρίσκον ται διά σ παρτοι σ το νησί έχουν τα δικά τους ονόματα και συνοδεύον ται από μικρές θαυμασ τές ισ τορίες. Θυμάμαι

Πρα σοχάρακα

Την προηγούμενη νύχ τα την είχαμε πε ράσει σ το γειτονικό Αμμούδι. Σ’ ένα μικρό φι λό ξ ενο κατά λυμα, «Rent rooms» έγραφε α πέξω. Ο ξ ενοδόχος μας έδειξε το μονοπάτι και μας κοίταξε με κάποια δυσπισ τία «Εκεί θα πάτε; Μα εσείς δεν μοιάζετε με γυμνισ τές Έχετε κι ένα μικρό παιδάκι μα ζί σας, πού θα το πάτε; Μόνο γυμνισ τές μένουν τώρα σ τη Λίμνη». Το ήξ ερα, μα το είδα κιό λας Ένας επισκέπτης με φωτογραφικές μηχανές και φακούς δεν είναι κι ό,τι πιο ευπρόσδεκτο σε τέτοια μέρη. Όλοι τον κοιτάζουν με καχυποψία, ακόμη κι όταν περνά αδιάφορος δίπλα τους. Χαμογέ λασε ο ξενοδόχος όταν είδε πως επιμέ ναμε «Να προσέχετε», είπε κι έδειξε τη φωτογραφική μηχανή. Για τον ασκητή του Αγίου Σάββα δεν ήξερε. Ούτε είχε δει ούτε είχε ακούσει. Το μονοπάτι παλιό,

ά λασσας που σαγηνεύει Κον τοσ τάθηκα σ την όχθη του φα ραγ γιού. Ο βράχος με προκα λούσε. Αγέρωχος, ριγμένος εκεί όπου σκάει το κύμα σαν α πομεινάρι ά λλων κόσμων, τέκνο τρομερών γεωλογικών μεταβο λών που σημάδεψαν για πάν τα τον τόπο. Τον φωτογράφισα κάμποσες φορές α πό μακριά. Δ εν ήθελα να τα ρά ξω τη γα λήνη εκείνων που είχαν αρά ξ ει δί πλα του, οι περισσότεροι με αδαμιαία περιβολή Κάποιοι λένε πως τούτος ο μοναχι κός βράχος μοιάζει με καρδιά. Κι άλλοι με κεφα λή Ιανού, αφού το ένα πρό σωπο κοιτά ζει σ την Ανατολή και το άλλο σ τη Δύση Μονάχα οι παλιοί κα λόγεροι είχαν ακούσει τις ξ εχασμένες αφηγήσεις του τόπου και τις θαυμαστές ισ τορίες

μυαλό μου ταξιδεύει

Καμπουρωτό Χαράκι

της Δίκτης,

παιδικών μου χρόνων Βρίσκεται

τις δυτικές της υπώρειες, και είναι ένας μεγάλος βράχος που ζέφνει σχε δόν

πόταμο

γιατί θύμι ζε άν θρωπο κυφό, ή άν θρωπο που σκύβει να ξεδιψάσει από τα νερά του χειμάρρου. Τρεις τουλάχισ τον ισ τορίες είχα ακούσει γι’ αυτόν όταν ήμουν παιδί και τον παρατηρούσα με α πορία, τρεις θρύλους που προσ πα θούσαν να δικαιολογήσουν το ασυνή θισ το σχήμα του. Κι εδώ; Στη μαγευτική παραλία του Πρέβελη; Σιωπή Εκείνοι που μιλούσαν με θρύλους έχουν φύγει τώρα και και ρούς Το ίδιο και οι πα λιοί κα λόγεροι που κατέβαιναν σ το φοινικοδάσος και λειτουργούσαν σ το ξωκλήσι του Άι Σάββα. Από έναν τέτοιο καλόγερο είχα ακούσει κάμποσα χρόνια πριν τη μικρή ισ τορία

γδαρμένο από τη βροχή και τον άνεμο Η παραλία σχε δόν άδεια Δυο δεκάδες άν θρωποι, άν τε τρεις, όλοι νέοι, λιά ζον ταν σ την καυτή άμμο μια μικρή παρέα, κορίτσια κι αγόρια, είχαν φτιά ξει... σκίασ τρο με κα λάμια και ά λλοι ραχάτευαν ξα πλω μένοι σε σκηνές ή σ τον ίσκιο των δέν τρων. Τους παρέκαμψα και προχώρησα προς τον άγιο των φοινίκων. Την απα ρ α ί τ η τ η β ο υ τ ι ά θ α τ η ν έ κ α ν α λ ί γ ο αργ ό τ ε ρ α Γι α τ ί , ν α ι , ε ί ν α ι κρ ί μ α ν α φτάσεις ω ς εδ ώ και να μη χαρείς έσ τω κ α ι γ ι α λ ί γ ο τ α δ ι ά φ α ν α ν ε ρ ά μ ι α ς θ

που διηγούν ταν κάποτε οι άν θρωποι και μ’ αυτές εξηγούσαν τον κόσμο Κι έλεγαν πως ο βράχος δεν βρέθηκε τυχαία καρφωμένος σ την άμμο, ένας γίγαν τας τον είχε πετάξει. Κι εκείνον τον γίγαντα τον έλεγαν Διγενή... Για τους ειδικούς στη γεωλογία είναι απλώς ένας κοινότατος βράχος από δο λομιτιωμένο ασβεσ τόλιθο που η ασί γασ τη πάλη του με το κύμα του έδωσε σχήμα και μορφή. Η ηλικία του; Ανυπο λόγισ τη! Πάνω α πό 200 εκατομμύρια χρόνια έχουν περάσει από τότε που δη μιουργήθηκε σε τούτη την ούγια της Κρήτης Στη σαγ ήνη του μύθου Αφήνω τους ειδικούς να λογαριάζουν τ’ α λογάριασ

τον

, τον βράχο κον τά σ το μονα σ τήρι της Χαλ έ πας, τους βράχους του Φρε σ τον Αποκόρωνα, το πετροκάραβο του Ακρωτηρίου, τόσα και τόσα σημά δ ι α τ ο υ κ ρ η τ ι κ ο ύ τ ο π ί ο υ , α λ λ ά τ ο

από μόνο του σ το

των

σ τα ριζά

κά ποιον μικρό παρα

του Α π ο σ ε λ έ μ η Τ ο ν ε ί π α ν κ α μ π ο υ ρ ω τ ό

του βράχου Κι έτσι, όπως μου την είπε κι όπως τη θυμούμαι, τη μετα φέρω: Κάποτε στεκόταν ο Διγενής σε μια βουνοκορφή της Κρήτης, στη Μα δάρα, στο Κέν τρος, στον Ψηλορείτη, δεν κατέχω σε ποια, και φρουρούσε μοναχός το νησί. Ξαφνικά γυρίζει την κ εφα λή κατά το Νότο και τι να δει; Ένα κουρσάρικο καράβι σίμωνε στην άκρα του για λού Άρπαξε τον πρώτο μ εγ ά λ ο βρ άχο πο υ βρήκ ε μ πρ ο σ τά το υ και τον πέταξε καταπάνω τους. 59 Τον ονειρευ όμουν τον τόπο. Τον ήξ ερα

ΥΠΕΡ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2022

Δεύτερος δεν χ ρειάστηκε. Διγενής ήταν, ποιος μπορούσε να

παραβγεί; Άν τρας δυνατός κι α λάθευτος στο σημάδι. Εκείνη την ώρα ετοιμάζονταν οι πειρατές να σαλτάρουν από

καράβι τους και να κατεβούνε στην Κρήτη, μα δεν επρό λαβαν Έπεσε σαν αστροπελέκι ο χάρακας πάνω τους και όλα τα κατάχωσε βαθιά

παράλια του νησιού; Πώς να ξεχάσουν τα χιλιάδες γυναι κόπαιδα που πουλήθηκαν σ τα σκλαβοπάζαρα; Πώς να ξεχά σουν τον Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα, πώς τον φοβερό Ουλούτς Αλή; Γι’ αυτό και ο Διγενής, καταφυγή κι ελπίδα των παράκτιων πληθυσμών, δεν θα μπορούσε να λείψει από τις απλοϊκές αλλά γεμάτες νοήματα αφηγήσεις των αν θρώπων. Ούτε α πό τις αφηγήσεις των τόπων! Εργαστήρι κεραμικής; Το τοπίο εδώ μοιά ζει θεϊκό. Δ εν το χορταίνεις. Απέραν τες δί πλα μας οι θάλασσες του Νότου. Και μπροσ τά μας μαυλί σ τρα, χαμογελασ τή μα και σ τιβαρή και σ τοργική, η μάνα Κρήτη Αφουγκράζομαι ξανά τους ψιθύρους

τοίχειωσαν μέσα μου

ακούω

θαρρώ πως

λόγερου που συνάν τησα κάποτε σ το κον τινό μονασ τήρι του Πρέβελη: Όλος τούτος ο τόπος που βλέπεις είναι ζωσμένος από παλιές εκκλησίες Άλλες στέκουν ακόμη και άλλες γκρεμί στηκαν Δεν έχει περάσει και λίγα το μοναστήρι μας Σα ρακηνοί, Τούρκοι, Γερμανοί Όλοι πέρασαν από δω κι άφησαν πίσω τους αίμα... Περιφέρομαι ανάμεσα σ τα φοινικόδεν τρα. Ενδημικά της Κρήτης, λένε πως η επίσημη ονομασία του είδους είναι φοίνι κας του Θεοφράστου Μυρωδιά φασκομηλιάς Από πού να έρ χεται; Μόλις είχε φυσήξ ει ένας α πα λός άνεμος κι ένα μικροπούλι πέτα ξ ε δί πλα μου. Προχωρώ ανάμεσα σε πετα μένα «προϊόν τα» του πλασ τικού μας πολιτισμού, τσάν τες νάι λον και μπουκάλια. Κάποιοι κατασκήνωσαν κον τά σ τον ναό, άλλοι πιο πίσω Κοιτάζω τ ’ αν τίσκηνα κι έρχεται ξανά η φωνή του καλόγερου σαν αν τίλαλος μιας περασμένης ζωής: Ασκητές ζούσαν εδώ. Ένας παλιός καλόγερος, ο Μελέτιος, κατέβηκε από το μονασ τήρι κι έμεινε σ τον Άγιο Σάββα μέχρι τα βαθιά του γεράματα, μέχρι που έχασε το φως του. Μετά ήρθε ο Μακάριος από την Οδηγήτρια της Μεσαράς Έμεινε κι αυτός κάμ ποσα χρόνια Ξαναφέρνω σ το νου τα ονόματα Μελέτιος, Μακάριος, ίσως και άλλοι που δεν τους θυμάται κανείς. Άν θρωποι που πέρασαν κι έφυγαν,

του

το

στη γη, και το πλοίο και τους ανθρώπους και τα λάφυρα που είχανε κλεμμένα από άλλα νησιά. Εκεί είναι ακόμη Μαγεύει ο απλός κι αμόλευτος λόγος των αν θρώπων. Σμί γει τα φυσικά με τ ’ αφύσικα, έτσι όπως σμίγει την πραγματι κότητα με τη φαν τασία. Για τους αν θρώπους των ακριτικών περιοχών ο Διγενής ήταν πρόσωπο θαυμασ τό κι αγαπημένο Δρα πέτευε α πό τον μύθο του κι έτρεχε εκεί όπου τον είχαν ανάγκη. Δρασκελούσε λαγκάδια, μετακινούσε βουνά. Κάποτε σήκωνε ολόκληρα βουνά, κάποτε πετούσε και πέτρες ριζιμιές. «Του Διγενή η αμάδα» λένε σε κάμποσα χωριά της Κρήτης και δείχνουν τεράσ τιους πλακωτούς βράχους πεταμένους σ τη γη Αμάδες αποκαλούσαν τις μικρές πλακουτσωτές πέτρες με τις οποίες σημάδευαν τα παιδιά κά ποιον σ τόχο και συναγωνί ζον ταν ποιο θα τον πετύχαινε πρώτο. Παιχνίδι ήταν. Παιδικό, αλλά κάποτε το έπαιζαν και οι μεγάλοι Έτσι για παιχνίδι θα πε τούσε και ο Διγενής τις αμάδες του Μόνο που οι δικές του ήταν τεράσ τιες, αδύνατο να τις σηκώσει αν θρώπινο χέρι. Με τέτοιες εικόνες και τέτοιους συνειρμούς εξηγούν ται τ ’ ανεξήγητα. Με μπόλικη φαν τασία και μνήμη. Ναι, μνήμη! Πώς να ξεχάσουν οι Κρητικοί τους κουρσάρους που λυμαίνον ταν τα

που

Κι

τη φωνή του ψαρογένη κα

ισ τορίες που σημάδεψαν τον τόπο, δια δρομές που ξεχάσ τηκαν. Δεν ξέρω τι ήταν αυτό που συνέδεε κάποτε τα ασκηταριά του Νότου Μετακινούν ταν οι ερημίτες, άλλος σ την Οδηγή τρια, σ το Αγιοφάραγγο και σ τον Μάρτσαλο, άλλος σ τον Ασι δέρωτο, άλλος εδώ, στη Λίμνη του Πρέβελη. Λέγεται πως ήταν άγιοι και πως ο κόσμος που ζητούσε παρηγοριά έτρεχε πάν τα κοντά τους Πλήθος προσκυνητών συνέρεε στα ερημητήρια κι αυτό δεν το άν τεχαν Δ εν είναι που φοβούν ταν την πολυκο σμία, τη φήμη φοβούνταν, τη δόξα, την έπαρση Δεν ταίριαζε, λένε, με τη δική τους ταπείνωση και όταν άρχισαν να γίνον ται γ νωσ τές οι σ πηλιές και οι οπές της γης όπου ανά παυαν το ισχνό τους σαρκίο, παίρνανε μια ράβδο και φεύγανε 60 OΔΟΙΠΟΡΙΚΟ Ο άγιος της ερημιάς

όσ τρακα βρέθηκαν Πολλά μα ζεμένα Σπασμένες

σπασμένα

πια, κανάτες, αχρησιμοποίητα όλα Τα είχε

έχει γράψει

βι βλίο του. Είναι

α πόκρυφη ερημιά

άκρη

βρίσκω. Τότε

γιού

υπήρχαν

μονάχα

περι διάβαιναν τις γύρω πλαγιές, α λλά κι αυτοί δεν είχαν δουλειά σ την ακρογια λιά, σ πάνια σίμωναν. Υποθέτω ότι θα τον είχε συνε πάρει το τοπίο. Φοίνικες σ τον Άγιο Σάββα της Παλαισ τίνης, φοί νικες και σ τον Άγιο Σάββα της Κρήτης Ένας φοίνικας βρισκόταν σ την αυλή του αρχαίου μονασ τηριού σ τους Αγί ους Τόπους, δέν τρο ιερό, χι λιόχρονο και βάλε Ο Μελέτιος ήξερε τη σημασία του δέν τρου που, κατά την παράδοση,

είχε φυτέψει ο ίδιος ο Άγιος Πήγαι

έπαιρναν φύλλα. Ελιξί ριο γονιμότητας το θεωρούσαν. Και

τοί

Ο ναός του Αγίου Σάββα χ τίσ τηκε σ τα τέλη του 19ου αιώνα. Μα σαν κα τηφόρισαν οι μασ τόροι σ τη για λιά κι άρχισαν να ανοίγουν θεμέλια για τον καινούργιο ναό, βρέθηκαν μπροσ τά σ το μέγα θαύμα: Άλλος ναός ήταν χ τι σμένος κάποτε στην ίδια θέση. Ίσως και παλιό μονασ τήρι. Λένε πως βρέθηκαν λα ξ ευμένες πέτρες και σ πασμένα κε ραμικά, λαήνες και σ τάμνες. Επομένως, κά ποιος κεραμίσ τας θα είχε το εργα σ τήρι του εδώ, έτσι λέγανε. Κι εγώ, τα πεινός πεζολάτης του χώρου και του χρόνου, προσπαθώ να ταιριάξω τις ψη φ ί δ ες κα ι ν α δ ω ξ ε κά θ αρ η τ ην ει κόν α το υ χ τ ες . Αν ζο ύ σ ε πρ ά γ μ α τ ι κά πο ι ο ς κ ε ρ α μ ί σ τ α ς ε δ ώ, π ώ ς θ α π ο υ λ ο ύ σ ε τ α έργα του; Σε ποιους; Κι όμως, τα

κουρούπες,

κιού

δει κι ο γερο κα λόγερος, τα

κι ένας τοπικός λόγιος σ το

αυτά τα μεγάλα μυσ τικά που κρύβει ο τόπος σ τα σ πλάχνα του Κι ο χρόνος τα κα λύπ τει με την αχλή του. Βλέ πεις ένα κεραμικό και δεν ξ έ ρεις ποιος και γιατί το έφτιαξε, ποιος και γιατί το κουβά λησε σε μιαν α πόμερη γωνίτσα του κόσμου Ο Μελέτιος, λοι πόν, ήταν εκείνος που έχ τισε το ξωκλήσι με έξοδα του μονασ τηριού. Πριν έρθει σ την πατρίδα του να μονάσει βρισκόταν σ την Παλαι σ τίνη, σ το ονομασ τό μονασ τήρι του Άι Σ ά β β α Π ρ ο σ π α θ ώ ν α κ α τ α λ ά β ω τ ι ήταν εκείνο που τον οδήγησε σ την

του φαραγ

και

δεν

τ ο υ ρ ί σ τ ε ς , δ ε ν υ π ή ρχα ν ε π ι σ κ έ π τ ε ς , ίσως κά ποιοι βοσκοί

να

το

ναν οι πισ

κι

το θεωρούνε ακόμη, νομίζω. Τοπία και τόποι Από τότε που χ τίσ τηκε ο Άγιος Σάββας σ την ανατολική πλευρά του ποταμιού γαλήνεψε η ερημιά. Οι αν θρώπινες πα ρεμβάσεις «εξαν θρωπίζουν» τα τοπία. Τα κάνουν τόπους Τόπους προσευχής, τόπους δράσης Και τόπους μνήμης Έτσι κι εδώ Τόπος καταφυγής η λεγό μενη «Λίμνη του Πρέβελη». Μέχρι που ά λλα ξαν οι καιροί, πουλήθηκε η γης τριγύρω, ήρθαν μετά οι χί πις, κά ποιοι 61 Πάνω: Το εκκλησάκι του Αγίου Σάββα Kάτω: Το ποτάμι Σμίγουν το γλυκό και τ ’ α λμυρό νερό Γα λαντόμα η φύση σε τούτη τη γωνιά της Κρήτης > ΥΠΕΡ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2022

αόρατος

απορία

ερημίτης

ξωκλήσι

τίσκηνά

Εσαεί

ταλί ζουν οι επισκέπτες στον ίσκιο του, τις νύχτες μένει μόνος με το νερό και με τ ’ άσ τρα. Μα η μεγάλη μοναξιά του θαρρώ πως είναι ά λλη, κι αυτή δεν πα λεύεται: Ο βράχος έμεινε μόνος, χωρίς τον θρύλο του, χωρίς τις μικρές μαγικές ισ τορίες που γέμιζαν τις χωριάτικες αποσπερίδες Κάνω λίγα βήματα, κον τοσ τέκομαι. Ούτε ασκητές μένουν πλέον εδώ, ούτε Διγενήδες ανηφορί ζουν σ τις κορφές των βουνών, ούτε κι εκείνος ο γεράκος που λέγανε πως κλειδω νόταν σ τον Άγιο Σάββα κατηφορίζει σ την αγαπημένη γιαλιά του

Ένα κομμάτι α πό σ πασμένο κανάτι προβά λλει α πό την άμμο. Παραδίπλα κι άλλο. Ένα γυάλινο μπουκάλι πηγαινοέρ χεται με το κύμα. Δεν είναι παλιό. Ούτε βουλωμένο σαν αυτά που πετούσαν κάποτε

Αγίου Σάββα

έλυσα χρόνια μετά, το 1997 ή το 1998. Στο Σπήλι, σε μια σύναξη Ένας δάσκαλος που είχε υπηρετήσει στα χωριά του Αγίου Βασιλείου μου έδωσε την εξήγηση Εκείνος τον είχε γνωρίσει. Ούτε ασκητής ήταν ούτε σαλεμένος. Θεο σεβούμενος μόνο, ίσως κάτι σαν κοσμοκαλόγερος, ίσως και παλιός ιερέας που είχε μπει σ τη σύν ταξη και είχε σ ταματήσει να λειτουργά Δεν κατηφόριζε συχνά σ τη Λίμνη του Πρέβελη, όπως λέγανε κάποτε, κατέβαινε μόνο όταν σίμωναν μεγάλες γιορτές. Άναβε τα καντήλια του Άι Σάββα

Αλλά όταν ήρθαν

κρυφά,

σ την

φεύγει το βράδυ

είναι αλήθεια; Ή μήπως

νεότερος θρύλος που δεν

τεξε

χρόνο; Τα ξαναφέρνω τώρα σ τον νου

μου

ξεθωριασμένες, κάποιες μοιάζουν πολύ παλαιότερες Όταν ξανα πάω θα ψά ξω τα θεμέλια του Άι Γιώργη. Δ εν ξέρω αν υπάρχουν ακόμη ή αν είχαν βαρίδια για τ ’ αν τίσκηνα των παλιών κατασκηνωτών. Όταν ξαναπάω θα ψιθυρίσω σ τον άνεμο τον θρύλο για το πειρατικό καράβι και για τον Διγενή που δεν το άφησε να σι μώσει

θέλανε να σ τήσουν σ τον Άι Σάββα ένα «παράρτημα» των Μα τάλλων Έτσι πέρασαν τα χρόνια Οι κα λόγεροι του Πρέβελη μου έδειχναν κά ποτε με τα χέρια τα τέσσερα σημεία του ορίζον τα. Πλήθος οι παλιές εκ κλησίες! Εκ εί είναι ο Άγιος Ονούφριος, εκ εί η Παναγιά η Ξ ηρορεί τισσα, εκ εί η Αγία Φωτεινή Και κάτω, κον τά σ τον Άγιο Σάββα, ήταν ο Άγιος Γεώργιος Ήταν! Που θα πει πως δεν είναι πια. Υπέκυψε σ τη φθορά του χρόνου. Ίσως και σ τη λησμονιά των αν θρώπων. Σώθηκαν μόνο τα θεμέλια και κάτι κομμάτια από ρημαγμένους τοίχους. Κι όμως! Εκεί, ανάμεσα σ τις πεσμένες πέτρες, είχαν σωθεί ακόμη σπαράγματα τοιχογραφιών Τα ερείπια κρατούν καλά κρυμμένα τα μυσ τικά τους. Τα θεμέλια του Άι Γιώργη δεν αξιώθηκα να τα δω. Ούτε τις σπασμένες λαήνες. Κάποιοι και κάποιες είχαν σ τήσει εκεί τ’ αν

τους Ο πιο λιτός καφενές Κι ο Διγενής;

παρών κι εσαεί απών Τα μεσημέρια σ

σ τη θάλασσα οι ναυαγοί για να μετα φέρουν κάποιο μήνυμα σε αγαπημένα πρόσωπα και οι πισ τοί για να σ τείλουν κάποιο τάμα σ τον άγιο Τούτο είναι κατάλοιπο του δικού μας πολιτισμού. Εκείνου που ίσως να μάθει κάποτε τι θα πει να σέβεσαι αυτό που δεν σου ανήκει: τη γη μας. Τη θάλασσά μας. Τον κόσμο μας. Πιο πέρα λίγες πέτρες από παλιά ξερ ο λ ι θ ι ά Τ ό τ ε , δ ε κα ε τ ί α το υ 1 9 8 0 , β ρ ι σκόταν εδώ ο πιο λιτός και πιο απόκοσμος καφενές του κόσμου. Κάποιος μεσοκαιρίτης είχε φτιάξει μια μικρή ξερολιθική κατασκευή και υποδεχόταν τους ν τόπιους και τους ξένους τουρίσ τες που είχαν πεθυμήσει τα αγαθά του σύγχρονου πολιτισμού: μια πορτοκαλάδα, μια γκα ζόζα, ένα καφεδάκι ελληνικό ψημένο σ τη χόβολη Δεν ξέρω πώς κατά φερνε και κουβαλούσε τις πραμάτειες εδώ, ξέρω όμως καλά ότι το μεροκάματο ήταν λίγο, ίσως και τίποτα. Αλλά έτσι είμα σ τε εμείς οι άν θρωποι, ά λλος α πο ζητά την πολυκοσμία και άλλος τη μοναξιά Ο

σ ύγχρονος

Την

με τον άν θρωπο που κλεινόταν σ το

του

την

κι έφευγε.

οι γυμνισ τές σε τούτα τα μέρη άρχισε να κατεβαίνει

την ώρα που ξημέρωνε. Τότε πολλοί κατασκήνωναν σ τη Λίμνη κι ας το απαγόρευαν οι αρχές του κράτους Ο γέρος με τα κυματισ τά γένια δεν ήθελε ούτε να τους βλέ πει ούτε να τον βλέ πουν. Κι όταν πλήθαινε ο κό σμος τον Αύγουσ το προτιμούσε να μένει όλη τη μέρα κλεισμένος

εκκλησία και να

Έτσι μου είπε ο Αγιοβασιλιώτης δά σκαλος. Να

κάποιος

άν

σ τον

όλα τούτα Και η φαν τασία

π λ η μ μ υ ρ ί ζ ε ι μ ε ε ι κό ν ε ς Τ ί π ο τα δ ε ν λ ε ί π ε ι , μ α κα ι τ ί π ο τα δ ε ν π ε ρ ι σ σ ε ύ ε ι . Κ ο ι τ ά ζ ω τ ι ς π α λ ι έ ς φ ω τ ο γ ρ α φ ί ε ς . Κ ά π ο ι ε ς φ α ί ν ο ν τ α ι

σ την Κρήτη. Όταν ξαναπάω θα κοιτάξω το χώμα προσεκτικά. Ίσως να είναι ακόμη εκεί σ τοιχειωμένα τα ζάλα του Μελέτιου, τα ζάλα του Μακάριου, ίσως κι εκείνου του γέρου που κλεινόταν σ την εκκλησία και περίμενε να νυχ τώσει για να φύγει χωρίς να τον δούνε Κι ο Διγενής; Ακρίτας σ τον θρύλο, ακρίτας σ τη μνήμη, ακρίτας κι εδώ, σ τη νότια εσχατιά της Κρήτης... Αλήθεια, ποιος λαός κατάφερε να συγκροτήσει την ταυ τότητά του χωρίς μύθους και θρύλους; 62 OΔΟΙΠΟΡΙΚΟ Ακρίτες και τούτοι (δεκαετία 1980)

64 Ο Ι β Α Σ i Λ Ι Σ Σ ε Σ Τ Η Σ εy ρ ω π Η Σ Μ Ε Α Φ Ο ΡΜ Η... Τ Η Ν Ε Λ Ι Σ Α Β Ε Τ Τ Η Σ Α Γ ΓΛ Ι Α Σ ΜΙΑ ΧΡΩΜΟΛΙΘ ΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ 1900  Ο θ άν ατο ς τ ης Ε λισ άβετ μας έδ ω σ ε τ ην αφορμή να τις θ υμηθ ούμε. Και μαζί μ ’ εκεί ν ες ν α θ υμηθ ούμε τ ην πολύπαθ η γ ηρ αιά Ήπειρό μας. Αρχές 20ού αιώνα, πριν ακόμη σ υμπ ληρωθεί η πρώτη δεκα ετία του... Τότε κυκ λοφόρησε η χρωμολιθ ογραφία που πα ρ ου σιά ζομε. Εικον ί ζει τις β ασί λισ σ ες τ ης Ευρώπης. Τη μια π λάι στην ά λ λη με τα στο λίδια τους, με τα παράσημά τους, τα πολύ τιμα κοσμήματα, τους θ υρεούς, τις σημαί ες των κρατών τους. >

65 ΥΠΕΡ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2022

πολιτισ

χρωμολιθογραφία

καθώς

των βασ

βασιλισσών

ιδιαίτερα

ολόκληρη

ποχή

Πέρα

λιάδ ων και των ά λλων θεμάτων

ζον

την ταυτότητα

ευρ ωπαϊκών λαών, υπήρξαν

τίγραφα

Η νέα μεγάλη εποχή σ τις εκτυπώσεις είχε είδη αρχίσει Η χρω μολιθογραφία ε πέτρε πε τη μα ζική ανα παραγωγή των εικό νων και η φωτογραφία αποτελούσε από τα μέσα περίπου του 19ου αιώνα μια πραγματική ε πανάσ τασ η. Εκατομμύρια τα επισ τολικά δελτάρια που κυκλοφορούσαν σε όλο τον κόσμο, εκατομμύρια και οι χρωμολιθογραφίες που τύπωναν τα ερ γοσ τάσια της Γαλλίας, της Ιταλίας, της Αγγλίας, της Γερμανίας... Μια απ’ αυτές τις λιθογραφίες είναι και τούτη. Κάποιος ευρη ματικός ζωγράφος «ένωσε» τις βασί λισσες των ευρωπαϊκών κρατών σε ένα έργο διαστάσεων 32 Χ 43 εκ. Δεν γνωρίζομε αν είχε κάποιο όραμα ή αν ήθελε να πει «κάτι» με τούτο το έργο. Η εικόνα, πάν τω ς, προσφέρεται για πολλ ές αναγ νώ σεις, ακόμη και συμβολικές, αφού παρα πέμπει σε ένα ενιαίο σύ νολο όχι μόνο βασ ι λισσών α λλά και εθνικών κρατών Ας πούμε σε μιαν άτυπη εικονική «κοινότητα». Όπω ς φαίνεται, είχε σχεδιασ τεί τις τε λευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα, ίσως να εκτυπώθηκε τότε για πρώτη φορά και να ξανατυπώθηκε γύρω σ το 1902 1905, όταν μερικές από τις βασί λισσες είχαν εκδημήσει. Η εκτύπωση σε χον τρό βερ νικωμένο χαρτί είναι εξαιρετική Προοριζόταν για διακοσμη τική χρήσ η σε σ πίτια της χαμηλής και της μεσαίας τά ξης καθώς και σε δημόσια κτήρια. Οι Ευρωπαίοι αγορασ τές σ τόλιζαν τις χρωμολιθογραφίες αυτής της σειράς με περίτεχνες ανάγλυφες κορνίζες Η μόδα αυτή είχε φτάσει και σ την Κρήτη, όπου κυκλοφόρησαν δεκά δες θέματα σε εκατον τάδες αν τίτυπα Από την Κρήτη άλλω σ τε προέρχεται και η

των

τική αξία των χρωμολιθογραφιών είναι

σημαν τική

αν τι προσωπεύουν μιαν

και μιαν ιδιαίτερη πτυχή του ευρωπαϊκού πολιτισμού.

α πό τα πορτρέτα

που σ χετί

ταν με

των

και αν

έργων ζωγραφικής τα οποία αποτέ λ εσαν κατά κά ποιο τρόπο μια μορφή μύησ ης των λαϊκών σ τρωμάτων σ την τέχνη, δηλαδή εκείνων που δεν μπορούσαν να αποκτήσουν ένα πραγματικό έργο. Η χρωμολιθογραφία, γνωσ τή και ως ελαιοτυ πία (για να θυμίζει ελαιογραφία), ήταν πιο προσιτή σ τα ταπεινά βαλάν τια. Αλλά και από πλευράς τε χνικής έχει την ισ τορία της καθώς αποτελεί εξέλιξη της τυπο γραφίας, μόνο που τα τυπογραφικά σ τοιχεία αν τικατέσ τησαν λ ειασμέ νες λιθογραφικές πλάκες και μίγματα με λανιού με άλλες ουσίες, κυρίως λιπαρές. Στη μέγισ τη ακμή της η τεχνική αυτή έφτασε γύρω σ το 1900. Όλες... νέες! Ο ταλαν τούχος καλλιτέχνης που δημιούργησε τη λιθογραφία με τις βασ ί λισσες σ τηρίχ τηκε προφανώ ς σε φ ωτογραφίες, ίσως και σε κάρτες. Αδύνατο να πισ τέψει κανείς ότι κάποιος ζωγράφος του 1900 είχε πάρει φαλάγγι τις ευρωπαϊκές πρω τεύουσες και φιλοτεχνούσε πορτρέτα των ανάκτων. Γι’ αυτό και απουσιάζει κάποια ενιαία πόζα Η μια κοιτάζει μπροσ τά, η ά λλη αρισ τερά, η ά λλη δεξιά, και μερικές πο ζάρουν σε 66 ΜΙΑ ΧΡΩΜΟΛΙΘΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ 1900 Αριστερά: Η Ελισάβετ της Ρουμανίας. Όταν τυπώθηκε η χρωμολιθογραφία ήταν περίπου 60 χρονών. Κέντρο: Η Αλεξάνδρα της Ρωσίας Δεξιά: Η Αλεξάνδρα της Ρωσίας (ένα από τα πρότυπα του ζωγράφου που φι λοτέχνησε τη λιθογραφία, όπως και των σύγχρονων αγιογράφων).

μόνο

σκεφτούμε ότι και σήμερα, έναν αιώνα

έον μετά, υπάρχουν λαοί

κουβαλούνε σ το αίμα τους τον θεσμό της βασιλείας. Ο θάνατος της Ελισάβετ μας θύμισε εικόνες από το δικό μας πα ρελθόν, αν και εδώ τα φαινόμενα ήταν πάντα πιο ήπια· η σχέση βασιλιάδων και λαού δε ν ήταν ποτέ ρι ζωμέ νη τόσο βαθιά όσο μας έδωσαν να καταλάβομε οι πρόσφατες εικόνες α πό τη Με γά λη Βρετανία.

Θρόνοι που... εκκενώθηκαν Ασφα λώ ς είναι πρόκλησ η να με λ ετάς την εικόνα και να ανα λογί ζ εσαι πόσο ρευσ τός είναι τούτος ο κόσμος Πόσες α πό τις βασι λικές αυλές της Ευρ ώπης δε ν υπάρχουνε

αγία (Αγία Αλεξάνδρα η το Πάθος Φέ ρουσα)

εικόνα της κυκλοφόρησε ευρέως

Αξιοσημείωτο είναι

βασ ί λισσες Ούτε η ε πίσ ης γειτονική μας Ιταλία έχει Στη χρωμολιθογραφία βλ έ πομε την Έλ ε να (1873 1952), σύ ζυγο του Ιταλού βασιλιά Βίκτωρα Εμμα νουήλ που παραιτήθηκε το 1946, μετά την ήττα

(Παυλίνα Ελισάβετ

1843 1916), σύζυγος

ήταν βασ

λισσα

π’ αυτές τις χώρες δεν έχει σήμερα βασιλιάδες και

Ρουμανίας. Καμιά

οποίο συμπεθέριασε πολύ αργό τερα

λληνικός βασ

οίκος. Η

σύζυγος Κωνσ ταν τίνου Γκλύξμπουργκ

σ τάση τριών τετάρτων Ούτε οι ηλικίες του ς συμφ ωνούν με την πραγματικό τητα Εικονίζον ται όλες νεαρές, ακόμη κι εκείνες που... περνούσαν τα 80, όπως η Λουί ζα της Δανίας. Ακολουθών τας την πεπατημένη, που επέβαλλε σ τους ζωγράφου ς να ωραιοποιούν τις μορ φές των αρχόν των τους, είχε φρον τίσει να κάμει όλες τις βασίλισσες πιο ωραίες και πιο νέες. Πρόσ θετε σ τα πορτρέτα του ομορφιά και αφαιρούσε... χρόνια. Η χρωμολιθογραφία τυπώθηκε σε χιλιάδες αν τίτυπα και κυκλοφόρησε σε όλ ες τις χώρες της γηραιάς Ηπείρου Εκείνη την εποχή ο κόσμος κινούν ταν σε άλλους ρυθμούς και είχε άλλες προ τεραιότητες Η εικόνα της βασί λισσας θάμπωνε Θα το καταλάβομε

αν

και πλ

που

πια Και πόσες α πό αυτές τις Άνασσες είχαν άδοξο τέλος ή εκθρονίσ τηκαν πριν προλάβουν να ζε σ τάνουν τους θρόνους τους Από τις πρώτες η Αμαλία της Πορ τογα λίας, σύζυγος του Καρόλου. Το πορτογα λικό βασ ι λικό ζ εύγος εκδιώ χ τηκε με ε πανάσ τασ η το 1910. Ακο λούθησε η Αλεξάνδρα Φεον τόροβνα, Αυτοκράτειρα της Ρωσίας (1872 1918). Έχασε τον θρόνο μαζί με τη ζωή της το 1918, σ την επανάσ ταση των Μπολσε βίκων. Ογδόν τα χρόνια μετά, το 1998, η ρ ω σ ική Εκκλησ ία την ανακήρυξ ε

και η

σ τη χώρα

το γε γονός ότι η εικόνα της ω ς αγίας βασ ί ζ εται σ το ίδιο πρότυπο το οποίο χρησ ιμοποίησε και ο κα λλιτέχνης της χρωμολιθογραφίας μας. Την ίδια χρονιά, 1918, εκθρονί σ τηκε και ο Κάιζερ της Γερμανίας Γου λιέλμος με την Αυγούσ τα Βικτώρια, τη σύζυγό του (1858 1921). Και ας έρθομε σ τη γειτονιά μας, σ τα Βα λκάνια Η Ελ εονόρα Ρόις Κέσ τριτς (1860 1917), δεύτερη σύζυγος του Φερδινάνδου Α , αναφέρεται ως πριγ κί πισσα της Βουλγαρίας (βασ ί λισσα έ γινε το 1908) Η Μι λ έ να Πέτροβιτς Νιέγκος (1848 1923), σύζυγος του Νι κολάου Α΄, αναφέρεται ως πριγκίπισσα του Μαυροβουνίου (βασίλισσα έγινε το 1910). Η Ελισάβετ

Οτ τι λία Λουί ζα,

του Καρόλου του Α’,

της

της χώρας κατά τον Δ εύτερο Παγκόσμιο Πόλ εμο, σε μια α πέ λπιδα προσ πάθεια να σώ σει τον θρόνο του, αλλά ο τροχός της ισ τορίας είχε ήδη γυ ρίσει. Ο γιος του Ουμβέρτος που τον διαδέχ τηκε βασί λεψε μόλις 35 ημέρες. Οι... «δικές» μας Ανάμεσα σ τις υπόλοι πες εσ τεμμέ νες βλέπουμε τη Λουΐ ζα της Δανίας (1817 1898), πρόσωπο που σ χετίσ τηκε έμ μεσα με τα ελληνικά πράγματα. Γιος της ήταν ο Γεώργιος ο Α’, βασιλιάς της Ελ λάδας (1845 1913), όπως και ο Φρειδε ρίκος ο Η' της Δανίας (1843 1912), με τον

ο ε

ι λικός

Άν να Μαρία,

, είναι α πόγονος του Φρειδερίκου 67 ΥΠΕΡ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2022 Η Λουΐζα της Δανίας. Είχε πεθάνει πριν τυπωθεί η χρωμολιθογραφία σε ηλικία 81 ετών Στον πίνακα δεξιά φαίνεται νέα

ζυγος

Γιος της

που συνέδεσε

σιατική

(1851 1926),

έμεινε

μέχρι

όνομά

τρατεία,. Γιος

πιρρίψει ευθύνες για

βαση ε πιχειρήσεων και για το κάψιμο τουρκικών χωριών, γεγονός που πυρο δότησε την εκδικητικότητα των Τούρ κων Θα χρειά ζον ταν πολλ ές σε λίδες για να αναφερθεί κανείς σ’ αυτό το σκο τεινό κεφάλαιο της ελληνικής ισ τορίας καθώ ς και σ την προσ πάθεια του Αν δρέα να αποσείσει ευθύνες εκδίδον τας

(σύζυγος

(λέγεται

βιβλία μετά την κατασ τροφή και συν τάσσον τας επισ τολές Η ίδια η Όλγα συνέδεσε το όνομά της με πολλά από τα γεγονότα της πρό σφατης ισ τορίας μας, μερικά α πό τα οποία μπορούν να χαρακτηρισ τούν μοναδικά, όπω ς η ποινική δίωξη του ποιητή Γεωργίου Σουρή επί εξυβρίσει του Ιερού προσώπου της Βασι λίσσης. Η Όλγα είχε αναγνωρίσει τον εαυτό της σε ένα σατιρικό ποίημα του ευφυέσ τα του Σουρή (Κυρά Γιώργαινα γυρίσ τρα, Κυρά Γιώργαινα μπεκρού)

Ιδιαίτερη ήταν και η σ χέσ η της με την Κρήτη κατά τα χρόνια της Αρμο σ τείας. Είχε, μά λισ τα, παρευρεθεί σ τα εγκαίνια του ναού της Αγίας Μαγδαλη νής που χ τίσ τηκε με δαπάνες του Πρίγ κιπα Γεωργίου (1903).

Και για να κλ είσει ο κύκλος που ανοί ξαμε με αφορμή τον θάνατο της Ελισάβετ της Αγ γλίας: Ο σύζυγός της Φί λιππος, ο δούκας του Εδιμβούργου, που πέθανε το 2021 σε ηλικία 100 ετών, ήταν εγγονός της Όλγας, γιος του πρίγ κιπα της Ελλάδας Ανδρέα. Ν Ψ

γλιτώσει το αυτόφωρο Και όταν πήγε σ το δικασ τήριο έκανε τον ανήξ ερο Είπε ότι το ποίημα είχε γραφτεί... για τη μπεκρού γυναίκα του (Γιώργαινα γαρ κι εκείνη, καθότι ο ποιητής ήταν συνο νόματος του βασιλιά) Για να διασκε δάσει, μάλιστα, τις εντυπώσεις έγραψε κι άλλους ανάλογους σ τίχους αφιερω μένους τάχα σ τη σύζυγό του: Γιώργη, ν ’ αλλάξεις όνομα, Γιώργη να μη σε λένε που κάνεις τα ματάκια μου μερόν υχτα να κλαίνε. Στο ίδιο ποίημα αναφερ όταν και στα παιδιά

Μπαμπά, για κοίταξε

σιμά

’ αλλάξεις όνομα, Δημήτρης ονομάσου.

Μπαμπά,

κιόλας

τραγουδού σαν σ τους δρόμους) και ζήτησε την προσ τασία του Εισαγγελέα. Για μέρες κρυβόταν ο Σουρής προκειμένου να

Η εικονιζόμενη σ τη χρωμολιθογρα φία Όλγα της Ελλάδος

σύ

του Γεωργίου του Α’,

σ τον βασιλικό θρόνο από το 1867

το 1913.

ήταν ο Κωνσ ταν τίνος,

το

του τόσο με τους Βαλκανικούς Πολέμους όσο και με τον Εθνικό Διχασμό και με τη Μικρα

Εκσ

της ήταν επί σ ης ο Γεώργιος, Ύπατος Αρμοσ τής Κρήτης σ τα χρόνια της Κρητικής Πολι τείας, ίσω ς ο πιο συγκροτημέ νος του βασιλικού σογιού, καθώς και ο Πρίγκι πας Ανδρέας, που κι αυτός συμμετείχε σ τη Μικρασιατική Εκσ τρατεία και παρά λίγο να εκτε λ εσ τεί μετά την κατα σ τροφή ως υπαίτιος δεινών Του είχαν ε

την άτυχ η έκ

Η Όλγ α και… ο Σουρής Τον Γενάρη του 1897 βούιζε η Αθήνα για... τα μεθύσια της βασίλισσας. Εκεί νες τις μέρες είχε επισκεφτεί πλοία του ρωσικού σ τόλου που είχαν καταπλεύ σει σ τον Πειραιά και, σ τη δεξίωση που είχε παρατεθεί προς τιμήν της, λέγεται ότι... τα έτσουξε προκαλών τας θυμη δία και σκάνδαλο Δ εν πέρασαν πολλές ημέρες κι ένα πρωινό κυκλοφόρησε ο πασίγνωσ τος Ρωμιός, η εφημερίδα του Σουρή, μ’ ένα ποίημα που έσπαγε κόκαλα: Κυρά Γιώργαινα γυρίστρα Κυρά Γιώργαινα μπεκρού θα γενείς πομπή του κόσμου του μεγάλου και μικρού Κυρά Γιώργαινα, να λείψουν τα μεθύσια τα πολλά Κυρά Γιώργαινα, σου λέω δεν στεκόμαστε καλά. Η Κυρά Γιώργαινα

του Γεωργίου του Α ) δεν άν τεξε τη χλεύη του κόσμου

ότι κάποιοι το με λοποίησαν

και το

του:

κι εμάς που τρέχουμε

σου

Βέβαια, ο Σουρής δεν έγινε ποτέ Δημήτρης Γιώργης έμεινε και οι σ τίχοι του συνέχιζαν να ταράσσουν την πο λιτική εξουσία και τα ανάκτορα. Η Όλγα της Ελλάδας σε μια εκπληκτική ελαιογραφία του Νικηφόρου Λύτρα Συλλογή Τίνας και Μιχά λη Κρασάκη. ΜΙΑ ΧΡΩΜΟΛΙΘΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ 1900 

70 ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ  Ενδείξεις αισ θητικής ωτοπλασ τικής σ την προτομή του Καλιγούλα του Μουσείου Ηρακλείου Η κατάκτησ η της Ελλάδας α πό του ς Ρωμαίου ς ολοκληρώθηκε, όπως είναι γ νωσ τό, το 146 π.Χ. ενώ το νησί της Κρήτης κατακτήθηκε το 67 π.Χ. από τον σ τρατηγό Καικίλιο Μέτελλο (135 50 π Χ ) Στην κατάκτησ η της Κρήτης συνέβα λαν σε με γάλο βαθμό οι Γορτύνιοι, οι οποίοι συμμάχησαν με του ς Ρωμαίου ς και πολ έμησαν σ το πλ ευρό του ς. Εξαιτίας της σ τάσ ης του ς, η Γόρτυνα όχι μόνο δεν κατασ τράφηκε από τον Μέτελλο, όπως οι άλλες ηττημένες πόλεις του νησιού, αλλά ήκ μασε περισσότερο κατά την περίοδο της ρωμαϊ κής κυριαρχίας. Στη Γόρτυνα, η οποία ήταν και η νέα πρωτεύουσα όχι μόνο του νησιού α λλά και της επαρχίας της Κυρηναϊκής (εικ . 1), βρέθηκαν κατά τις ανασκαφές αρκετά ρωμαϊκά αγάλματα και προτομές. TOY Δρ. ΑΝΔρεΑ ΜΑΝΙΟΥ 1 Η Επαρχία Κρήτης και Κυρηναϊκής 2. Η προτομή του Κα λιγούλα στο Μουσείο Ηρακλείου 3. Το Ωδείο της Γόρτυνας. 4 Ο Lucio Mariani με στολή Κρητικού το 1893 5 Ο Wolfgang Helbig > 2 Εύξεινος Πόντος Εσωτερική Θάλασσα 1

Στο Μουσείο Ηρακλείου υπάρχει μια προτομή1 (εικ 2) του Ρωμαίου αυ τοκράτορα Γάιου Καίσαρα Αυγούστου Γερμανικού (12 41), γνωστότερου ως Κα λιγούλα Η προτομή προέρχεται από τη θέση Αγορά της Γόρτ υνας (εικ 3) και μεταφέρθηκε στο Μουσείο Ηρακ λείου μετά τις ανασκαφές Κά ποιοι σπουδαίοι αρχαιολόγοι,

όπως ο Ιτα λός Lucio Mariani2 (1865 1924) (εικ 4) και ο Γερμανός Wolfgang Helbig3 (1839 1915) (εικ 5), θεώρησαν ότι η προτομή παριστάνει τον αυτοκράτορα Αύγουστο, προπάππου του Κα λι γούλα. Η περιγραφή του Mariani το 1897 για την κεφαλή ήταν η ακόλουθη4: Αυτό το κεφά λι είναι κατασκευασμένο με το λαιμό του έτοιμο για τοπο θέτηση σε άγα λμα Είναι από λεπτόκοκκο, λαμπερό ελληνικό μάρμαρο και έχει ύψος 0,39 μ Απεικονίζει έναν αμούστακο ν έο περίπου είκοσι ετών, με κον τά μα λλιά χ τενισμένα στο μέτωπο, κα λυμμένο με την τήβεν νο για τη θυσία Οι κόρες των ματιών δεν είναι σημαδεμένες Το πίσω μέρος του κεφα λιού δεν υπάρχει 71 ΥΠΕΡ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2022 1 Στο λεξικό του Ησ ύχιου διαβάζουμε: <προτομαί>: εἰκόνες βασιλέων και <προτομή>: εἰκὼν βασιλική, ἕως τοῦ ὀμφαλοῦ τοῦ σώματος (TLG) 2 Ο Lucio Mariani συμμετείχε στις ανασκαφές της Γόρτυνας το 1893, είχε πλούσιο αρχαιολογικό έργο και μάλιστα έγινε τακτικός καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Ρώμης το 1918 3 Ο Wolfgang Helbig (1839 1915) ήταν Γερμανός κλασικός αρχαιολόγος. Είναι γνωστός για τις μελέτες του που αφορούσαν τις τοιχογραφίες της Καμπανίας (Πομπηία) Κατά τη διάρκεια της καριέρας του ταξίδεψε σε αρχαιολογικούς τόπους, κυρίως στην Ιτα λία και την Ελ λάδα, α λ λά και σε ά λ λα μέρη 4 L. Mariani, “Cretan expedition VI. Some Roman busts in the Museum of the Syllogos of Candia”. American Journal of Ar chaeology, Second Series Journal of the Archaeological Institute of America, Vol I (1897) No3, 266 278 3 4 5

αυτοκρ

ηγήθηκε

λαύδιου Τoν πρώτο καιρ ό μετά τη στέ ψη του κ υβέρ νησε σχετικά ικανοποιητικά. Μετά, όμως, από μια δύσκολη ασθένεια ο χαρακτήρας του ά λ λαξε και άρχισε να συμπεριφέρεται ως ψυχασθενής. Οι ιστορικοί της εποχής αναφέρουν ότι τα τελε

παράφρων, διαπράττοντας

Για το ποιος είναι ο απεικονι ζόμενος έγραψε: η προτομή μας έχει πολύ ευ γ ενική και πολύ γλυκ ιά έκφραση για να καταστεί δυνατό να θεωρη θεί πορτραίτο του Καλιγούλα Τείνω λοιπόν να ακολουθήσω τη γ νώμη του Helbig, ο οποίος θεωρεί ότι πρό κειται για τον νεαρό Αύγουστο Η επικρατούσα, όμως, σήμερα άποψη των αρχαιολόγων είναι ότι παριστάνει τον αυτοκρ άτορ α Κα λιγούλα Ο αυτοκράτορας Καλιγούλας Ο Κα λιγ ούλας ήταν ο τρ ίτο ς Ρω μαίο ς

άτορ ας που κ υβέρ νησε από το 37 έως το 41 Διαδέχθ ηκε τον Τιβέριο και πρ ο

του Κ

υταία χ ρ όνια της ζωής του ο Κα λιγούλας ήταν εν τελώ ς

φρικτά εγκ λήματα και ανόσιες πράξεις Τα γεγονότα περιγράφονται χαρακτη ριστικά στο βιβλίο του Σουητώνιου De Vita Caesarum5 Αποτέλεσμα αυτής της σ υμπεριφ ορ άς ήταν να δ ο λ ο φ ον η θ ε ί απ ό το υ ς Πρ α ιτο ρ ι αν ού ς Ο Κα λιγ ούλας μαχαιρ ώ θηκε 30 φορές από τους συνωμότες με επικεφ α λής έναν άνδρ α που ονομα ζόταν Κάσ ι ο ς Χαιρ έ ας σ τον υ π όγ ε ι ο δ ι ά δρ ο μ ο κ άτω απ ό τα αυ τοκρατορικά ανάκτορα του λό φου του Πα λατίνου. Το μέρος όπου έλαβε χώρα αυτό το γεγονός ανα κ α λύ φ θ η κ ε σ χ ε τ ι κ ά π ρ ό σ φ α τ α (2008) από τους αρχαιολόγους6. 72 ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ 5 De Vita Caesarum (Περί του Βίου των Καισάρων) Το βιβλίο αποτελείται από δώδεκα βιογραφίες αυτοκρατόρων, από τον Ιού λιο Καίσαρα ως τον Δομιτιανό, και περι λαμβάνει πολ λές λεπτομέρειες για τη ζωή τους με θετικά και αρνητικά σχόλια. Το βιβλίο του Σουητώνιου κυκλοφόρησε στα Ελ ληνικά σε δύο τόμους από το ΜΙΕΤ, σε εξαιρετική μετάφραση και επιμέλεια του Ν Πετρό χει λου 6 Owen, Richard (17 October 2008). “Archaeologists unearth place where Emperor Caligula met his end”. The Times, London. Retrieved 31 August 2018 6 Ο Κα λιγούλας έφηβος 6.1 Άλλη προτομή του Κα λιγούλα με αυξημένη προβολή κυρίως αριστερά, γι ’ αυτό και το σπάσιμο που φαίνεται στη φωτογραφία. Οπίσθια όψη. Παρά το σπάσιμο διακρίνεται η υπερτροφία κυρίως της αριστερής κόγχης 6 6 1

στο κεφά λαιο της ωτοπ λαστικής7 (εικ. 8). Στην προτομή του νεαρού Κα λιγούλα φαίνεται

τόσο η υπερτροφία των κογχών των αυ τιών όσο και η αδυναμία σ χηματισμού της αν θέλικος, κυρίως αριστερά (εικ. 9). Τίθενται επομένως τρία ερω τήματα:

Η πρ οτομή στο Μου σ είο Ηρ ακ λ είου απ εικονί ζει τον Κα λιγούλα ως νέο ενήλικο, ο οποίος φαίνεται να έχει κανονική προβολή των πτερυγίων των αυτιών του, γε γονός που έρχεται σε αντίθεση με τις εικόνες της εφη βείας του. Στις πρ οτομές που απ εικονί ζουν τον Κα λιγούλα ω ς έφηβ ο ή πολύ νεαρ ό (σ ειρ ά εικ 6) τα αυτιά του φαίνεται να προέχουν αρκετά, όπως αυτά του προγόνου του αυτοκράτορα Αυγούστου. Ο πρώτος που έκανε την παρατήρηση ότι τα προεξέχοντα αυτιά ήταν οικογενειακό χαρ ακτηριστικό των πρ ώτων Ρωμαίων αυτοκρατόρων ήταν ο διακεκριμένος Σουηδός πλαστι κός χειρουργός και πρώτος καθηγητής της Πλαστικής Χειρ ουργικής στο πανεπιστήμιο της Ουψά λα Tord Skoog (1915 1977) (εικ 7) σ υμπερι λαμβάνοντας στο εξαιρετικό βιβλίο του μια εικόνα του αυτοκράτορα Αυ γούστου

να σ υν υπάρχουν

αν ο Κα λιγούλας είχε υποβληθεί σε κάποια χει ρ ουργική επ έμβ ασ η στα αυτιά, αν αυτή η π λαστική επέμβαση θ α μπορούσε να πραγματοποιηθεί σε εκεί νους τους χρόνους και επίσης αν υπήρχαν γιατροί που θα μπορούσαν να την κάνουν. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι και σε ά λ λα μουσεία οι περισσότερες προτομές του ω ς αυτοκρ άτορ α τον εμφ ανίζουν χωρίς το πρ όβλημα της προπέτειας των ώτων Είναι γεγονός ότι με την ανάπτ υξη της ανατομίας από τον Ηρόφι λο τον Χαλκηδόνιο8 (331 280 π.Χ.) στην 73 ΥΠΕΡ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2022 7 Tord Skoog 1974 Plastic Surgery New Methods and Refinements Chapter XI, p 251 Philadelphia: Saunders 8 O Ηρόφι λος ήταν ένας από τους πρώτους που πραγματοποίησε δημόσιες ανατομές σε ανθρώπινα πτώματα και από πολ λούς σ υγγραφείς θεωρείται ο πατέρας της επιστήμης της ανατομίας. 6.2 Προτομή του Κα λιγούλα από χα λκό με προπέτεια ώτων, κυρίως αριστερά. Σύγκριση των προτομών του Καλιγούλα πριν και μετά την αυτοκρατορική ανάδειξη 6 2 6 3 6.3 Ο χά λκινος Κα λιγούλας του Μουσείου της Ρώμης.

Ο πλαστικός χειρουργός Tord Skoog

προέχοντα ώτα

Αυγούστου από

βιβλίο

επέμβαση

την

ταση μικρών ελλειμμάτων των αυτιών

σχετικά εύκολη και υπάρχει περιγραφή της τεχνικής τόσο σ τα κείμενα του 7ου βιβλίου του Κέλσου, όσο και σ τα κείμενα του Γαληνού, και ιδιαίτερα του Ορειβασίου, γιατρού του αυτοκράτορα Ιουλιανού.

Α λεξάνδρεια, η χειρ ουργική είχε πρ οχωρήσει αρκετά στου ς ελ ληνιστικού ς9 και του ς ύ στερ ου ς ρ ωμαϊκού ς χρόνους Οι χειρουργοί γνώριζαν και μπορούσαν εύ κολα να κάνουν επεμβάσεις για την αποκατάσταση των ελ λειμμάτων του προσώπου και της κεφα λής Σε αυτό το σημείο έχουμε τώρα δύο εκδοχές: είτε ο αυτοκράτο ρας υποβλήθηκε πράγματι στην επέμβαση για την απο κατάστασ η της δυ σμορ φίας των αυτιών του είτε ο γλύπτης πιέστηκε από τον αυτοκράτορα ή το περιβά λ λον του να τον απεικονίσει χωρίς αυτή τη δυσμορφία Η επ έμβ ασ η για την αποκατάστασ η μικρ ών ελ λειμμάτων των αυτιών ήταν σ χετικά εύκολη και υπάρ χει περιγραφή της τεχνικής τόσο στα κείμενα του 7ου βιβλίου του Κέλσου10 (1ος αιώνας, πιθανώς 25 50 μ Χ ) όσο και στα κείμενα του Γα ληνού (2ος 3ος αιώνας) και ιδιαίτερα του Ορειβασίου (4ος αιώνας), γιατρού του αυ 74 ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ 9 Η ελ ληνιστική περίοδος της αρχαιότητας κα λύπτει την χρονική περίοδο μεταξύ του θανάτου του Μεγά λου Αλεξάνδρου το 323 π Χ έως τη ναυμαχία στο Άκτιο το 31 π Χ 10 Ο Κέλσος ήταν σπουδαίος Λατίνος ιατρός που έζησε στα χρόνια του Κα λιγούλα, πιθανώς το διάστημα 25 50 μ.Χ. και σ υνέ γραψε οκτώ ιατρικά βιβλία τα οποία σ υνιστούν το έργο του De Medicina Το έβδομο βιβλίο του ήταν αφιερωμένο στη χειρουργική Η

για

αποκατάσ

ήταν

8 Τα

του

το

του Tord Skoog 7 8

επέμβαση

αισθητική

στική, εντούτοις εκείνη την εποχή υπήρχαν

επεμβάσεις διόρθωσης

αποκατάστασης

λειμμά

λιστα

χόνδρου αν χρειαζόταν12 για την κα λύτερη σ υ ναρμογή

φέρεται η αποκοπή

τραυματικών επιφα νειών. Από

παραπάνω μπορεί να υποθ έσ

κανείς ότι αυτή η επ έμ

Κέλσου, σύγχρονου

ακόμα

τοκρ άτορ α Ιουλιαν ού Ο Ορειβ ά σιο ς στα κείμεν ά του, στο κεφ ά λαιο «Ἐκ τῶν Ἀν τ ύλ λου11 Περὶ κολοβ ωμάτων», αν αφέρεται στις μεθόδους αποκατάστασης των ελ λειμμάτων της ρινό ς και του πτε ρυγίου του ωτό ς όπω ς σ χεδόν τις π ερι έγρ αψε ο Κέλσο ς τον πρ ώτο α ι ών α Θ α πρ έ π ε ι ν α σ η μ ε ι ω θ ε ί ότ ι ο Ρωμαίο ς Kέλσο ς έ ζησ ε στα χρόνια του Κα λιγούλα. Ήταν ερα νιστής και το βιβλίο του Περί Ια τρικής ου σιαστικά π ερι λαμβ άνει την αρχαία ελ ληνική, τη ρ ωμαϊκή και την ελ ληνιστική ιατρική Πα ρ ό λ ο π ο υ δ ε ν υ π ά ρ χ ο υ ν α ρ χ α ί α κ ε ί μ ε ν α π ο υ ν α α ν α φ έ ρ ο υ ν ω ς

την

ωτοπ λα

οι

και

των ελ

των των αυτιών, και μά

ανα

του

των

τα

ει

β α σ η μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α ε κτε λ ε σ θ ε ί

και στα χρόνια του

του Καλιγούλα13 Πιθα νοί τρόποι διόρθωσης της δυσμορ φίας μπορεί να ήταν είτε η όχι και τό σο σω στή α λ λά απ λού στερη μέθοδος με την αφαίρεση υπερβο λικής πο σότητας δέρματο ς πίσω από το αυτί είτε η αφαίρεση δέρμα τος και χόνδρου (εικ 10 ) Πάντως, σ ήμερ α πατέρ ας της σ ύγ χ ρ ον ης 75 ΥΠΕΡ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2022 10 10.1 10 Ο διορθωμένος στα πτερύγια Κα λιγούλας Ασπρόμαυρη φωτογραφία της προτομής του Μουσείου Ηρακλείου 11 Ο Άντυλ λος έζησε τον 2ο αιώνα Ελάχιστα κείμενά του διασώζονται Η χειρουργική του διασώζεται από αναφορές στα κεί μενα των βυζαντινών γιατρών και τις τεχνικές του τις διασώζει ο Ορειβάσιος Ο Άντυλ λος, μά λιστα, θα μπορούσε να θεωρηθεί ως ένας από τους πρώτους πλαστικούς χειρουργούς. 12 Ο Κέλσος στο έβδομο βιβλίο του, για τα ελ λείμματα του πτερυγίου, γράφει: «Στη σ υνέχεια, οι δύο κρημνοί, τους οποίους έχουμε απελευθερώσει, ενώνονται μεταξύ τους»... Και παρακάτω: «Ο χόνδρος, αν προέχει μέσα στην τομή, πρέπει να αποκοπεί»... 13 Aulus Cornelius Celsus, Aurelii Cornelij Celsi De arte medica libri octo: multis in locis iam emendatiores longè, quàm unquam antea, editi Beigefügte Werke: Accessit quoque Rerum & Verborum in hisce omnibus memorabilium locupletissimus Index Basileae: Oporinus, 1552. 10 1 Ο διορθωμένος στα πτερύγια Κα λιγούλας

επέμβασης για τα προέχοντα ή αφεστώτα ώτα θεωρεί

ο Edward Talbot Ely14 (1850 1885), του οποίου η εγ χείρηση σ υνίστατο σε ελ λειπτική εκτομή τμήματος του οπισθοωτιαίου δέρματος, εκτομή ατρακτοειδούς λωρί δας του χόνδρου της κόγ χης και καθ ήλωση του χόν δρου στην κογχομαστοειδή περιοχή Στην περίπτωση

στην

Επίλογος

Αν, λοιπόν, θεωρηθεί ότι η προτομή αντιπροσωπεύει μία ακριβή εικόνα του Κα λιγούλα, τότε θ α πρέπει να δε χτούμε ότι είχε εκτελεστεί μία αισθητική ωτοπ λαστική με οπισθοωτιαία εκτομή χόνδρου και δέρματος, αφού υπάρχουν οι προτομές του σε νεανική ηλικία με υπερ βολικά έκδηλη την προβολή των ώτων του μελ λοντι κού αυτοκράτορα Με την τρέχουσα μαρτ υρία, όμως, δεν μπορεί να αποκ λειστεί και το ενδεχόμενο ο ίδιος ή οι αυλικοί του να πίεζαν τους κα λ λιτέχνες να τον απο δίδουν εξιδανικε υμέν ο, ιδιαίτερ α στις πρ οτομές που προορίζονταν να μεταφερθ ούν

Μελετώντας κανείς τις προτομές των αυτοκρατόρων μπορεί να διακρίνει, εφόσον έχουν γίνει με ρεα λιστικό τρόπο, ίχνη επεμβάσεων ή δυσμορφιών. Ένα χαρακτη ριστικό επίσης παράδειγμα εγχείρησης αποκατάστασης της ρινό ς που διακρίνεται σε πρ οτομή είναι στην κε φα λή από πορφυρίτη, γνωστή και ως κεφα λή του Car magnola Πιστεύεται ότι απεικονίζει τον αυτοκράτορα του Βυζαντίου Ιουστινιανό ΙΙ τον ρινότμητο15 (668 711) και βρίσκεται στη Βασι λική του Αγίου Μάρκου στη Βε νετία Το γλυπτό αυτό είχε γίνει αντικείμενο έρευνας από ομάδα διακεκριμένων ξένων π λαστικών χειρουρ γών16 για να βρουν το είδος της αποκατάστασης που ακολούθησαν οι χειρουργοί του, σ υμπληρώνοντας έτσι τα κενά της ιστορίας της υπό μελέτη περιόδου καθώς, για να γίνει κάποιος αυτοκράτορας, έπρεπε να είναι αρ τιμελής και χωρίς σωματικά ελαττώματα17

ται

του Κα λιγούλα φαίνεται ότι έγινε εκτομή του δέρματος και του χόνδρου της κόγ χης του αυτιού, καθ ώς

προτομή του Μουσείου Ηρακλείου δεν φαίνεται να έχει σ χηματιστεί ικανοποιητικά η αν θέλικα του πτερυγίου ενώ έχει μειωθεί σημαντικά η κόγχη και η προπέτεια. Ένα άλλο πολύ γνωσ τό ισ τορικό παράδειγμα επέμβασης που φαίνεται σε προτομή

στις επαρχίες της Ρω μαϊκής Αυτοκρατορίας. 76 ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ 14 Samuel M Lam, “Edward Talbot Ely. Father of Aesthetic Otoplasty”. Arch Facial Plast Surg, Jan Feb 6.1 (2004): 64. 15 Είναι γνωστή και ως κεφα λή του Carmagnola και πιστεύεται ότι ανήκει στον Ιουστινιανό II που είχε υποστεί ρινότμηση και είχε εκδιωχθεί από τον θρόνο α λ λά κατόπιν επανέκτησε το αξίωμα του αυτοκράτορα. 16 J P Remensnyder, M E Bigelow, R M Goldwyn, “Justinian II and Carmagnola: a Byzantine rhinoplasty?” Plast Reconstr Surg Jan 63 1 (1979): 19 25 17 Ο όχι και τόσο αξιόπιστος ιστορικός Agnellus της Ραβέννας (794 846;) υποστήριξε ότι φορούσε προσθετική μύτη από χρυσό, παραβιάζοντας τον μέχρι τότε ισχύοντα κανόνα