Η ηχώ
της αρμονίας
Λάθος να νομίζει κανείς ότι μια φωτογραφία μπορεί να μεταφέρει μονάχα σχήματα και χρώματα Κά ποτε μεταφέρει και μου σικές, κά ποτε και ρυθμό, και π νοή. Και πάντοτε συναισ θήματα. Εκείνα που γεννά καθώς την κοιτά ζομε τυπωμένη, ίσως διαφορετικά σ τον καθένα Δεν το λέω για να παινέψω τον φωτογράφο, δηλαδή την ταπεινότητά μου, το λέω για να αποκαλύψω τον δικό μου διάλογο με τα πράγματα. Έσ τρεψα τον φακό πάνω σε τούτη την υπαίθρια παράσ ταση προσπαθώντας να συλλάβω όσα δεν φαίνον ται με μια πρώτη ματιά. Έτσι απλά, μ’ ένα κλικ, ήθελα να αποτυπώσω την ηχώ της αρμονίας. Όσο και όπως μπορούσα. Και τώρα που κοιτά ζω βλέ πω την αλληλουχία των κύκλων, τη συμφωνία των α ποχρώσεων, το χρυσό και το κίτρινο, και τώρα που κοιτά ζω ακούω ξανά τη μου σική. Και το τραγού δι. Χορός χωρίς να κινούνται τα πόδια, μονάχα τα χέρια, το σώμα, τα μαλλιά Το τραγούδι ακολουθεί Το θυμάμαι ακόμη Πολυτραγου δισμέ νο α πό γε νιές και γενιές: All My Loving
17 ΥΠΕΡ ΧΡΙΣΤΟYΓΕΝΝΑ 2022
18 Κά ποτε θα ξαναγεμίσουν; NΦωΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ Έτσι χωρίς να το θέλω ψιθύρισα τον σ τίχο του Σεφέρη: «Κάποτε θα ξαναγεμίσουν;» Μα το ένα ερωτηματικό γεννούσε κι άλλα, πλήθαιναν οι εκδοχές, έτσι όπως πληθαίνουν σ την ακαλλούργητη γης οι αγκαραθιές και οι ασ τοιβίδες Ταξίδευα όχι σε άδεια κοχύλια θεάτρων, όπως ο ποιητής, αλλά σίγουρα εκεί όπου η σαύρα σέρνεται σ την ξερή πέτρα και οι μισογκρεμισμένες ξερολιθιές γίνον ται ασφαλή καταφύγια για τις σαραν ταποδαρούσες και τα λιακόνια.
αρέσουν τούτα τα λιτά έργα των περασμένων γενεών. Απλά και απέριττα, φτιαγμένα με σοφία κι αγάπη, ίσα που να καλύπτουν ανάγκες. Μου αρέσει, όμως, και ο τρόπος της φύσης να χωνεύει τα δημιουργήματα των αν θρώπων και να ξαναφέρνει τα πράγματα σ την αρχή τους Κάποτε θα ξαναγεμίσουν; Ο σ τίχος ε πανέρχεται οπλισμένος. Κι αν ξαναγεμίσουν, αποκρίνομαι, θα ’ναι άλλα. Προσαρμοσμένα σε άλλες ανάγκες. Καταλύματα τουρισ τικά, ίσως κι ερημητήρια για κουρασμένους ασ τούς επισκέπτες. Ήταν σπίτι κάποτε Χτισμένο πλάι σ’ άλλα σπίτια Δόμηση κλιμακωτή, με σεβασμό σ την κλίση του εδάφους, πέτρες ντόπιες, λίθοι λαξεμένοι και λίθοι αργοί. Ναι, δεν το κρύβω, θαυμάζω τη σοφία του μάστορα. Εκείνου που σχεδίασε πάνω σ την ξερή γης κι έχ τισε τις ανεπιτήδευτες κατασκευές για να σ τε γάσει τα όνειρα ά λλων Στο χαμηλότερο επίπεδο ο φούρνος, σβησ τός τώρα και δεκαετίες πολλές Πιο πάνω το μεγάλο καμαρωτό κονάκι των οικόσιτων. Δίπλα το κονάκι των αν θρώπων. Έπεσαν οι σ τέγες μα κάποιες πόρτες μένουν ακόμη. Κλεισ τές, αμπαρωμένες. Λίγη φαν τασία χρειά ζεται για να ανα πλάσεις τον τόπο. Να δεις τον φούρνο ν’ ανάβει, να δεις μια μαν τηλοφορούσα γυναίκα να ξ εφουρνί ζει τα φτά ζυμα, να δεις αίγες και πρόβατα σ την πρόχειρη μάντρα, ν’ ακούσεις κακαρίσματα και βελάσματα.
Κάποτε θα ξαναγεμίσουν; αναρωτήθηκα πάλι, κι εκείνο το «κάποτε» - τόσο συγκεκριμένο μέσα στην απαστράπτουσα αορισ τία του - μου φάνηκε σαν μπου σούλημα πάνω σ τον χάρτη του χρόνου. Κάθε σπίτι και η μοίρα του, είπα κι έμεινα να θαυμάζω την αφτιασίδωτη ομορφιά του τοπίου. Βασίλειο της πέτρας και της σκολόπεν τρας, τόπος σημαδεμένος από απανωτές απουσίες, χρόνος αόρισ τος και άπιασ τος
19 ΥΠΕΡ ΧΡΙΣΤΟYΓΕΝΝΑ 2022 Κά ποτε θα ξαναγεμίσουν; αναρωτήθηκα πάλι, κι εκείνο το «κάποτε» - τόσο συγκεκριμένο μέσα σ την απασ τράπτουσα αορισ τία τουμου φάνηκε σαν μπουσούλημα πάνω σ τον χάρτη του χρόνου. Κάθε σ πίτι και η μοίρα του, είπα κι έμεινα να θαυμά ζω την αφτιασίδωτη ομορφιά του τοπίου. Εκεί, στον φούρνο, σταμάτησε το βλέμμα μου Στεκόμουν σ την άκρη του μικρού μονοπατιού κι ερχόταν σ τη μύτη μου η μυρωδιά του φρεσκοψημένου ψωμιού, κι ερχόταν η μνήμη να με πάρει από το χέρι και να με οδηγήσει σε άλλους χρόνους, σε άλλα νοικοκυριά, σε άλλους φούρνους. Σε άλλους κόσμους εν τέλει... Ήταν σπίτι κάποτε! >
Μου
NΦωΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ Εποχούμενο... ελικόπ τερο ... Έτσι γιατί σ τους δρόμους της Κρήτης όλα μπορεί να τα συναν τήσει κανείς. Ακόμη και ελικόπτερα πάνω σε καρότσες!
ούτε
ή
κουρεμέ
22 Να λιγοσ τεύει το φως, να γιγαν τώνον ται οι σκιές, να βλέπεις τον αχαμνό δίσκο του ήλιου να οδεύει προς τη δύση και να προσπαθείς να φωτογραφίσεις ένα ξεχασμένο κατάλοιπο κάποιου αρχαίου πολιτισμού, κάποιο κιονόκρανο, κάποια αρχαία κολόνα, κά ποιο σ πόλιο που συνάν τησες τυχαία σε κά ποιαν ατέρμονη περι πλάνησή σου, έτσι καθώ ς περιδιάβαινες ανάμεσα σ’ εποχές που αν τέχουν να σ τέκον ται μετέωρες ανάμεσα σ τη λησμονιά και τη μνήμη. Σε κάποιο λιόφυτο κον τά σ τη Μητρόπολη της Μεσαράς τα είδα όλα τούτα Ήταν
τη δύση απλώνον τας χρυσά δίχ τυα σ το διάβα του για να πιάνον ται σ’ αυτά οι θιασώτες της ομορφιάς. Μάνα και τούτη... NΦωΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ Μια τετράποδη μάνα, κουρεμένη, όπως επιβάλλουν οι βοσκίτικες συνήθειες του νησιού. Δ εν ξέρω από πού ξεφύτρωσε, ούτε πού πήγαινε. Την ακολουθούσαν τρεις μικρότεροι συνοδοί, μάλλον τρία παιδιά της.
αργά, λίγα λεπτά ακόμη και θα κρυβόταν ο ήλιος, το γήινο χρώμα της δύσης έκανε τα χώματα να φαίνον ται χρυσοκόκκινα, τα πράματα να φαίνον ται ψεύτικα. Κρατούσα μια διοπτική μηχανή, Rolleiflex
Hasselblad, δεν θυμάμαι. Τετράγωνο πλάνο που χωρούσε τα πάντα κι ένα τρι πόδι σ τημέ νο κάτω α πό μιαν αρχαία ε λιά. Τότε ήρθε η κυρά της φ ωτογραφίας. Μια τετρά ποδη μάνα,
νη, όπως ε πιβά λλουν οι βοσκίτικες συνήθειες του νησιού Δ εν ξ έρ ω α πό πού ξ εφύτρ ω σε,
πού πήγαινε Την ακολουθούσαν τρεις μικρότεροι συνοδοί, μάλλον τρία παιδιά της. Ούτε που γύρισε να με κοιτά ξει. Συνέχισε ατάραχη τον δρόμο της με βήμα σ ταθερό, ούτε αργό ούτε γρήγορο, εκείνη άλλωσ τε δεν βιαζόταν Συνέχισα κι εγώ να κοιτάζω τον κόσμο μέσα από το σκόπευτρο της φωτογραφικής μηχανής, συνέχισε κι ο ήλιος να πορεύεται προς
σ η ς έ γ ι ν ε δ ε κ τ ή μ ε ε ν θ ο υ σ ι α σ μ ό από τα Διοικητικά Συμβούλια των συλλ ό γ ω ν τρ ι τ έ κ ν ω ν τ ω ν ν ο μ ώ ν Η ρ ακλείου,
Λασιθίου, Χανίων και Ρεθύμνου, καθώς και πολυτέκνων των νομών Ηρακλείου, Χανίων και Ρεθύμνου, του Αγίου Νικολάου, της Σητείας και της Ιερά πετρας, σ τα οποία ανακοινώθηκε
Η α πόφαση δι πλασιασμού της έκπ τ ω Δίπλα σε όσους μας έχουν ανάγκη μετά τις κατασ τροφικές πλημμύρες σε Σητεία και Μαλεβίζι! Σας ευχαρισ τούμε που σ τα δύσκολα είσασ τε δίπλα μας! >
εκείνη
ασφαλείς.
Δίπλα σ τις τρίτεκνες και πολύτεκνες οικογένειες σε όλη την Κρήτη! ευχάριστα τα νέα για τρίτεκνους και πολύτεκνους από τη μεγα λύτερη οικογένεια της Κρήτης με διπ λάσια έκπτωση στις αγορές τους Με μια ακόμη σ τοχευμένη ενέργεια ουσιασ τικής σ τήρι ξης και α λληλεγγύης δι πλασιά ζουμε το ποσοσ τό έκπ τ ω σ η ς π ο υ έ χο υ ν ο ι τρ ί τ ε κ ν ε ς κα ι πολύτεκνες οικογένειες σ τις αγορές τους από τα κατασ τήματά μας. Πρόκειται
Δωροε πιταγές α λληλεγ γύης συνολικής α ξίας 100€ σε κάθε νοικοκυριό για το σύνολο των πληγέν των του Δήμου Σητείας Mια ουσιασ τική κίνηση σ τήρι ξης των συναν θρώπων μας για την άμεση κάλυψη των πρώτων αναγκών τους Επιπλέον, προσφέραμε άμεσα τρόφιμα και είδη πρώτης ανάγκης σ το συσσίτιο του Αγίου Γεωργίου Σητείας και μετά από επικοινωνία με τα σ τελέχη του Δήμου Μαλεβιζίου παραδώσαμε τρόφιμα και είδη πρ ώτης ανάγκης για του ς πληγέ ν τες πλημμυροπαθείς του Δήμου τους Συγχαρητήρια στους εργαζομένους του καταστήματος της Σητείας! Σοβαρές ήταν οι ζημιές και σ το κατάσ τημά μας σ το Κολονέλο Σητείας Τα ορμητικά νερά εισχώρησαν σ τον χώρο του κατασ τήματος προκαλώντας ανυπολόγισ τες κατασ τροφές σε εμπορεύματα και εξοπλισμό. Αξιοσημείωτη η υποδειγματική σ τάση των εργαζομένων του κατασ τήματος, που κατάφεραν να αντιδράσουν ψύχραιμα και μεθοδικά, σύμφωνα με τον σχεδιασμό της εταιρείας, οδηγώντας τους πελάτες που βρίσκονταν
την ώρα εν τός του κατασ τήματος σ τον πρώτο
τα χειρότερα και παραμένοντας
για μια πρωτοβουλία που ανεβάζει το ποσοστό έκπτωσης από 3% σ το 6% Έχει ήδη τεθεί σε ισχύ με διάρΜε
κεια έω ς τις 30/4/2023 και μόνη προϋπόθεση να είναι ε νεργοποιημέ νη η κάρτα μέλους κάθε δικαιούχου σ τον αντίσ τοιχο Σύλλογο Βασικός σκοπός της απόφασής μας είναι να σ τηριχθεί η τρίτεκνη και η πολύτεκνη οικογέ νεια η οποία, αν τικειμε νικά, έρχεται αν τιμέτωπη με αυξημέ νες ανάγκες λόγω της ενεργειακής κρίσης με όλες τους τις δυνάμεις να αποκατασ ταθούν άμεσα – σε χρόνο ρεκόρ, σε λιγότερο από μια εβδομάδα – οι ζημιές από την πλημμύρα σ το κατάσ τημά μας! Εκτός από τους εργαζόμενους στη Χαλκιαδάκης Α.Ε., το σύνολο των προμηθευτών και συνεργατών μας από την πρώτη σ τιγμή δήλωσαν το παρόν και τη σ τήριξή τους με κάθε τρόπο
όροφο, α ποφεύγοντας
τις κατασ τροφές να α ποτυπώνον ται εύγλωττα σ τις σχετικές φωτογραφίες, αξίζουν συγχαρητήρια σε όσους βοήθησαν
26 ΚΑΛΑΝΤΑ Να τα πούμε; Ναι, να τα πούμε! Μετά τους εγκλεισμούς και τις καραν τίνες ας ακούσουμε πάλι παιδικές φωνές, ας χαμογελάσουμε σ τους καλαν τισ τάδες που χ τυπάνε τις πόρτες μας κι ας αφεθούμε σ τη μαγεία μιας συνήθειας που μας φέρνει πίσω σ τα δικά μας παιδικά χρόνια Ναι, να τα πούμε! Λέξεις, σ τίχοι, μουσικές, όλα γνώριμα Και αγαπημένα Χιλιοειπωμένα μα πάν τοτε φρέσκα l
ν’ αναρωτιέσαι πόσους αιώνες ακούγον ται τα ίδια ή παρόμοια λόγια και μά λισ τα την ίδια πάν τοτε μέρα, παραμονή Χρισ τουγέννων, από άλλα σ τόματα κάθε φορά Μεγαλώνουν τα παιδιά, γίνον ται μανάδες, πατεράδες, γιαγιάδες, παππούδες κι έρχον ται τα δικά τους παιδιά και τα παιδιά των δικών τους παιδιών να επαναλάβουν τις ίδιες λέξεις, να ψάλλουν τις ίδιες νότες, να διηγηθούν την ίδια ιερή ισ τορία
Άρχον
Εσύ που ακούς.
να καλοδεχ τείς τους απροσκάλεσ τους μικρούς επισκέπτες Και ν ’ αφεθείς σ την αφήγηση όσων γίνηκαν τέτοια μέρα σε χρόνους και τόπους μακρινούς. Ο γνώριμος ήχος του τρίγωνου, οι
... αν είναι ορισμός σας Χριστού τη θεία γέννηση να πω στ ’ αρχον τικό σας. Ένα σπήλαιο, μια φάτνη, ένας Ηρώδης που ο σ τίχος τον θέλει ν’ αγριεύει και να γίνεται θηριώδης Η ομοιοκαταληξία παρασ τατική, πιο πολύ τη νιώθεις σαν ζωγραφιά Και καταλαβαίνεις πόσο αδύναμος είναι εκείνος που «φοβάται διά την βασιλείαν». Κράζει τους μάγους και ρωτά πού ο Χριστός γεννάται Εις Βηθλεέμ ηξεύρομεν ως η γραφή διηγάται. Λέει τους να υπάγουσι και όπου τον ευρώσιν αφού τον προσκυνήσουσι να πα να του ειπώσιν όπως υπάγει και αυτός διά να προσκυνήσει
του χρόνου σε κάποιες άλλες μακρινές ή κον τινές εποχές, κι εσύ που νοσ τα λγείς τις α ποκαθαρμέ νες ημέρες του χ τες, δε ν έχεις τίποτ ’ άλλο να κάμεις παρά να ξυπνήσεις το παιδί που κρύβεται μέσα σου Έτσι, φευγάτος από τον χρόνο κι εξαγνισμένος από όσα κηλιδώνουν τον σ τοχασμό σου, θα μπορέσεις να σ ταθείς δίπλα σ την πρώτη παρέα των καλαντισ τάδων που θα χ τυπήσουν την πόρτα σου και να ψάλλεις μαζί τους. Οι ουρανοί αγάλλον ται... 27 ΥΠΕΡ ΧΡΙΣΤΟYΓΕΝΝΑ 2022 >
Κα λήν εσπέραν, άρχον τες...
τας εσύ!
Άρχον τας επειδή μπορείς
παιδικές φωνές...
Είναι
Κι εσύ που νομί ζ εις πω ς ακού ς την ηχώ της δικής σου φωνής, κι εσύ που επισ τρέφεις σαν λαθρεπιβάτης
air fr yers, κουβέρτες και ηλεκτρικές μικροσ υσκευές, α λ λά και δωροεπιταγές αξίας 10€ και πάνω είναι μερικά από τα δώρα που σας περιμένουν, για να κάνουμε τις γιορτές σας ακόμα ομορφότερες!
Δώρα και Δωροεπιταγές για τα πιο όμορφα Χρισ τούγεννα Ανακά λυψε τη νέα μας Happy Home Card, α ποκλεισ τικά για τους πελάτες του κατασ τήματος HAPPY HOME σ τη Σητεία, και άρχισε να συγκε ν τρ ώνεις πόν τους για να απολαμβάνεις μοναδικά πρ ο ν ό μ ι α κα ι δ ώ ρ α . Μ ε τ η ν έ α σ ο υ κάρτα συλλέγεις πόν τους και τους εξαργυρ ώνεις
Happy
και είσαι πάν
Δίπλα σου με τη νέα Happy Home Card για ακόμα περισσότερα προνόμια και δώρα! με σοκολάτες, δώρα και δωροεπιταγές υποδέχονται τις γιορτές τα super markets Χα λκιαδάκης, προσφέροντάς τα σε όλους εσάς που χρόνια μας στηρίζετε με την εμπιστοσ ύνη σας. Τηλεοράσεις Smart LG, tablets, πο-
πατίνια, παιχνιδομηχανές
και Xbox
> N
σε πλού σια δ ώρα Δια λέ γεις εσύ το δώρο σου και όσο περισσότερο ψωνί ζ εις τόσο περισσότερο κερδί ζ εις! Παράλληλα με τη συλλογή πόν των, απολαμβάνεις και αποκλεισ τικές προσφορές μόνο με τη χρήση της Happy Home Card σε επιλεγμένες κατηγορίες προϊόν των!
Home Card
τα κερδισμένος!
δήλατα, ηλεκτρικά
(PS5
Series),
30 ΒΙΒΛΙΟ τρια νε α παιδιΚα βιβλια τοYνIΚοY ΨιλAΚΗ Ο μάγος με τα άδεια χέρια Ο κρυμμένος τροχός του χρόνου Οι Δώδεκα Μήνες και ο φαν τασμένος βασι λιάς «Μεγάλωσα με παραμύθια Τώρα ήρθε καιρός να πω κι ε γώ τα δικά μου » Μ’ αυτά τα λόγια-εξομολόγηση, ο Νίκος Ψιλάκης παραδίδει τρία καινούργια βιβλία σ τους πιο τρυ φερού ς μα και πιο α παιτητικού ς αναγνώστες, τα παιδιά, μικρά και μεγάλα Και τα τρία βιβλία - Ο μάγος με τα άδεια χέρια, Ο κρυμμένος τροχός του χρόνου, Οι Δώδεκα Μήνες και ο φαν τασμέ νος βασιλιάς - εικονογραφήθηκαν από τον ζωγράφο-αγιογράφο Τάκη Μόσχο και κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Καρμάνωρ σε όλα τα βιβλιοπωλεία. Πρόκειται για έργα γραμμένα με αγά πη και ενσυναίσθηση, μέσα από τα οποία ο Νίκος Ψιλάκης μυεί τις νεότερες γε νιές σ τη γοητεία της αφήγησ ης και διευρύνει του ς γνωσ τικούς τους ορίζον τες, χωρίς αφ’ υψηλού θεωρήσεις και διδακτισμού ς. Με γλώ σσα α πλή και κατανοητή α λλά χωρίς εκ π τώ σεις σ τη αισ θητική της και α ξιοποιών τας με τρόπο αρμονικό σ τοιχεία της λαϊκής μας παράδοσ ης, ο Νίκος Ψι λάκης δημιουργεί νέα έργα με αρκετά σ τοιχεία πρωτοτυπίας Η εικονογράφησ η του Τάκη Μόσχου αν τλεί επίσης έμπνευση από τη διαχρονικότητα της ελληνικής παράδοσης, ενσωματώνον τας ακόμη και σ τοιχεία της βυζαν τινής ζωγραφικής - σ την οποία ειδικεύεται ο γνωσ τός εικασ τικός καλλιτέχνης Κι όμως, η εικόνα δεν δεσμεύεται από την αγιογραφία, αλλά συμπληρώνει παρασ τατικά την αφήγησ η, εμβαθύνον τας το νόημα των κειμένων. Η διαδικασία της εικονογράφησης υπήρξε μακρά και επίπονη, ώσ τε η εικόνα των παραμυθιών να μην εγκλωβίζει το παιδικό βλέμμα, αλλά να το απελευθερώνει και να ανοίγει καινούργιους ορί ζον τες, επιτρέπον τας σ τα παιδιά ουν τους δικούς τους ονειρικούς κόσμους.
Ο μάγος με τα άδεια Χριστουγεννιάτικα π
«Ο μάγος με τα άδεια χέρια» από τα Χρισ τούγεννα, όπως υπονοεί και ο τίτλος του. Το γνωσ τό μας όμως ταξίδι των μάγων προς τη φάτνη δεν είναι άλλο παρά ένα παιχνίδι ανάμεσα σε δύο παιδιά, σε ένα σύγχρονο σπίτι σαν τα δικά μας. Τα δύο παιδιά προσπαθούν να αναπαρασ τήσουν όσα συνέβησαν με του ς μάγου ς σ τη Βηθλεέμ πριν από 2 000 χρόνια και πλέον Ένα ονειρικό παιχνίδι οδηγεί τα παιδιά σ την κατανόηση της α ξίας του πραγματικού δώρου, που κάποτε μπορεί να μην έχει υλική υπόσ ταση αλλά να αποτελεί αφηρημένη έννοια, όπως η αγάπη. Τα παιδιά, σημερινά ή παλαιότερων εποχών, είναι οι πρωταγωνισ τές και των επόμενων δύο παραμυθιών του βιβλίου Το τέταρτο παραμύθι είναι εμπνευσμένο από αφηγήσεις της γιαγιάς του συγγραφέα και αν τλεί υλικό από τις αιτιολογικές μας παραδόσεις, δίνον τας λόγο σε όλα τα πράγματα, έμψυχα και άψυχα, καθώς όλα «είχαν φωνή τη νύχ τα που γεννήθηκε ο Χρισ τός» Ο τόμος περιέχει τα παραμύθια: Ο μάγος με τα άδεια χέρια, Το χάρτινο ασ τέρι, Το πρώτο χρισ τουγεννιάτικο δέντρο, Μια ελιά σ τη φάτνη του Χρισ τού. Ο κρυμμένος τροχός του χρόνου Σ’ ένα έρημο νησί σ τη μέση κάποιου μεγάλου ωκεανού είναι κρυμμένος ο τροχός του χρόνου. Αν σ ταματήσει να γυρίζει, θα σ ταματήσει και ο χρόνος να κυλά. Σε αυτή την ισ τορία πρωταγωνισ τούν ένας πειρατής, ένας σκλαβωμένος γίγαντας και ένας φιλήσυχος ψαράς με τη γυναίκα του Αξιοποιών τας τη δύναμη του αφηγηματικού λόγου ο συγγραφέας
Δώδεκα Μήνες
λιάς -Παραμύθια για τον χρόνο
τους μήνες
θέμα του χρόνου κυριαρχεί και σε αυτή τη συλλογή πέν τε παραμυθιών, που επίσης εμπνέεται από την ελληνική παράδοση, δημιουργών τας παρά λληλα και νέα αφηγηματικά τοπία Οι μήνες προσωποποιούν ται, συζητούν μεταξύ τους, μιλούν με τους αν θρώπους, παραπονούν ται ή και απολαμβάνουν τη ζωή σ το αμόλυν το φυσικό περιβάλλον. «Σεβόμενος την ε λληνική παράδοση», λέει ο συγ γραφέας, «άφησα τους μήνες να ζουν σε κάποιο σπήλαιο, μέσα σ την αρμονία της φύ σης, και να α πολαμβάνουν τα α πλά πράγματα Εκεί μπορούν να παί ζουν, να τρέχουν, ακόμη και ν ’ αφηγούν ται παραμύθια». Μέσα από τη συνεχή δράση αναδεικνύον ται καίρια ζητήματα κατανόησης του κόσμου και εκφράζονται οικολογικοί προβληματισμοί Στις σελίδες του βιβλίου θα συναν τήσουμε έναν βασιλιά που ήθελε να αλλάξει την τάξη του κόσμου, αλλάζον τας τη σειρά των μηνών σ τον κύκλο του χρόνου, μια μητέρα τριών παιδιών, που μονάχα εκείνη μπορούσε να υπολογίσει την α ληθινή α ξία των πραγμάτων, θα μάθουμε γιατί ο Φλεβάρης έχει μόνο 28 μέρες, ποιος είναι ο άρχοντας των παραμυθιών, καθώς και ποιος μήνας «τρέφει τους έν τεκα» Ο τόμος περιέχει τα παραμύθια: Οι Δώδεκα Μήνες και ο φαν τασμένος βασιλιάς, Το πιο ακριβό διαμάν τι του κόσμου, Το με γά λο σ τοίχημα του Φλεβάρη, Ο μήνας που τρέφει τους έν τεκα και ο Μάρτης που φέρνει την άνοιξη, Ο άρχον τας των παραμυθιών
εισάγει τα παιδιά σε αφηρημένες έννοιες, όπως ο χρόνος και η αέ ναη κίνηση, τις οποίες προσε γ γί ζ ει με συναίσ θημα και πολλα πλές ανατροπές προκειμένου να τις κατασ τήσει χειροπιασ τές για του ς μικρού ς αναγνώσ τες Τα ηθικά διλλήματα που θέτει δίνονται μέσα από τη δράση καθημερινών αν θρώπων και τις διαδοχικές ανατροπές των πραγμάτων. Πρόκειται για έ να πρ ωτότυπο παραμύθι που κρατά αμείωτο το ενδιαφέρον μικρών και μεγάλων μέχρι την τελευταία του λέξη Οι
31 ΥΠΕΡ ΧΡΙΣΤΟYΓΕΝΝΑ 2022
και ο φαντασμένος βασι
και
Το
ανάλογες δράσεις
χρόνια, προχώρησαν
ξε-
με εξειδικευμένους συνεργάτες του Συνδέσμου, υλοποιήθηκε για το προσωπικό της Χαλκιαδάκης ΑΕ ειδικό σεμινάριο αναγνώρισης και διαχείρισης περισ τατικών ενδοοικογενειακής βίας σ την Ακαδημία Χαλκιαδάκης Κάθε μέρα, κάθε σ τιγμή γυναίκες εξακολουθούν να βρίσκον ται σ το σ τόχασ τρο κακοποιητικών συμπεριφορών. Καμία τους δεν είναι μόνη, καμία δεν πρέπει να συνεχίσει να α ποδέχεται τέτοιες συμπεριφορές. Κάθε γυναίκα που είναι θύμα βίας έχει τη στήριξη όλων μας για να την καταγγείλει Μόνο αν βγει από το φάσμα της σιωπής μπορεί να απαλλαγεί. Γι’ αυτό η διαρκής προτροπή πρέπει να είναι:
Και ενώ όλο και περισσότερες τα αποκαλύπτουν και εκθέτουν τους υπαίτιους αυτών των συμπεριφορών, εξίσου πολλές παραμένουν όσες αποδέχονται την αποσιώπηση, είτε γιατί νιώθουν αδύναμες ή εξαρτώμενες είτε γιατί εκφοβίζονται συσ τηματικά. Για την Παγκόσμια Ημέρα για την Εξάλειψη της Βίας κατά των Γυναικών
το μήνυμα
βία οποιασδήποτε μορφής Παράλληλα, προωθείται καμπάνια αύξησης της εγρήγορσης και αν τίδρασης των γυναικών α πέναν τι σ τη βία, μέσω της διανομής φυλλαδίων και της τοποθέτησης ενδεικτικών stickers σε γυναικείες τουαλέτες χώρων εσ τίασης και του γηπέδου του ΟΦΗ, ενώ το διήμερο 25-26 Νοεμβρίου εργα ζόμενοι των κατασ τημάτων S/M Χα λκιαδάκης φορούσ α ν τ η χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ή π ο ρ τ ο κ α λ ί κορδέλα για την Παγκόσμια Ημέρα, και σ τις 22 Νοεμβρίου,
* 3η ετήσια
για τη βία κατά των γυναικών,
γραμματεία δημογραφικής & οικογενειακής πολιτικής και ισότητας των Φύλων, αθήνα, νοέμβριος 2022 ΜΙΛΑ! Είμασ τε δί πλα σου! παγκόσμια Ημέρα για την εξά λειψη της βίας κατά των γυναικών Δείτε εδώ το σποτ που ετοιμάσαμε με τη συνεργασία της Eye Q creative media productions και της Guru Adver tising: “Μίλα! Είμασ τε δίπλα σου!” μία κάθε ώρα. για όλο το 2021 στην ελ λάδα μία γ υναίκα κάθε ώρα κατήγγει λε ότι έχει υποστεί βία από τον σ ύντροφό της συνολικά 8 776 καταγγελίες έγιναν στις αστ υνομικές αρχές την προηγούμενη χρονιά, σημειώνοντας αύξηση πάνω από 50%*. Κι αν αυτό δείχνει ότι αυξάνονται σημαντικά τα επίπεδα σ υνειδητότητας, ότι οι γ υναίκες τολμούν πολύ περισσότερο να βγάζουν στο φως τις σ υμπεριφορές βίας που υφίστανται, να καταγγέλ λουν τα περιστατικά κακοποίησης και να μην σ υμβιβάζονται σε κακοποιητικές σ χέσεις, παρόλα αυτά ο δρόμος για την απα λ λαγή των γ υναικών από τη βία παραμένει μακρύς.
Σε μια συγκυρία όπου -όπως αναφέρει η πιο πρόσφατη σχετική έκθεση“η πανδημία έχει επηρεάσει καθοριστικά την αύξηση του φαινομένου της ενδοοικογενειακής και έμφυλης βίας”, χιλιάδες γυναίκες εξακολουθούν να αν τιμετωπίζουν ανάλογα φαινόμενα εν τός και εκτός των σχέσεών τους.
(25 Νοεμβρίου)
προς όλες τις γυναίκες πρέπει να είναι ξεκάθαρο και να ακουσ τεί δυνατά: “Μίλα!” Τα Super Market Χαλκιαδάκης, συνεχί ζον τας με συνέπεια
που υλοποιούν εδώ και
σ την ανακαίνιση του
ν ώ ν α φ ι λ ο ξ ε ν ί α ς γ υ ν α ι κ ώ ν - θ υ μ ά τ ω ν βίας του Συνδέσμου στο Ηράκλειο, ώστε να υπάρχει σε λειτουργία μία ακόμα δομή άμεσης υποδοχής και στήριξης για γυναίκες που τολμούν να αν τιδράσουν αποφασισ τικά σ τη βία που αν τιμετωπίζουν. Γιατί καμία γυναίκα δεν πρέπει να νιώθει ότι δεν υπάρχει ελπίδα και βοήθεια α πέναν τι σ την κακοποιητική
σε συνεργασία
Έκθεση
γενική
με
το
της μεγάλης
και
ταν
καθαγιασμένος
ν' ακουμπήσει με τα αν θρώπινα
το
τες γεμάτες
Ξερό ήταν το βοτάνι των Χρισ τουγέννων, κατάξ ερο. Κλαδάκια με κίτρινα φύλλα που συσ τρέφονταν και σ χ ημάτι ζαν
και
του νοικοκυριού ή σ τα
τάσ ια μα ζί με του ς αγίου ς Οι γυναίκες όμω ς ήξ εραν πως, σαν από θαύμα, τα ξερά κλαδιά θα δροσέρευαν εκείνη τη μεγάλη νύχ τα και η χορταρένια σφαίρα θα έπαιρνε το συνηθισμένο σχήμα των χαμόφυτων, τα συ σ τρεμμέ να κλαδιά θα α ποκτού σαν ζωή και θα απλώνον ταν ολόδροσα σε ακτινωτή διάταξη γύρω α πό τον μικρό του κορμό. Πίσ τευ αν ότι τη σ τιγμή που άρχιζαν να ζων τανεύουν και να απλώνον ται θα απελευθερωνόταν η Παναγιά από τους πόνους της γέννας και θα ερχόταν ο νεογέννητος Χρισ τός σ τον κόσμο μας! 34 ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ Το αείζωον βοτάνι των Χρισ τουγέν νων (και οι αυτόκλητες ιεροφάν τισσες της Κρήτης) με σεβασμό και ευλάβεια στις γ υναίκες όλων των εποχών, τις μεγά λες ηρωίδες της καθ ημερινότητας, τις μεγά λες πρωταγωνίστρι ες της ζωής ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦωΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ
Αργά το βράδυ, παραμονή Χρισ τουγέ ν νων, συνάζονταν οι γυναίκες, έβαζαν μέσα σ' ένα πήλινο πινάκι γεμάτο
νερό
βοτάνι
γιορτής
κάθον
ολόγυρα, σαν
χορός που προσπαθούσε
χέρια
θείο. Νύχ
προσμονή. Και μυσ τήριο.
σφαίρα. Το κρατού σαν για χρόνια
χρόνια φυλαγμένο σ τις κασέλες με τα πολύτιμα πράματα
εικονοσ
ΥΠΕΡ ΧΡΙΣΤΟYΓΕΝΝΑ 2022 > είναι ένα χόρτο, παιδί μου, που βγαίνει στου Χριστού τους τόπους και μοιάζει με σφιγμένο χέρι· να, όπως κ λείνεις το χέρι και το κάνεις γροθιά, έτσι κ λείνει κι αυτό και γίνεται σαν το τόπι. Χεράκι της Παναγίας το λένε...
Η α πέριτ τη αυτή γυναικεία τε λετουργία, γνωσ τή κυρίως σ τα χωριά της ά λλοτε ε παρχίας Πεδιάδας, έχει τις ρίζες της σε ένα παλαιότερο έθιμο που σχετίζεται με τις προσπάθειες των γυναικών να βοηθήσουν με μαγικές ενέργειες τις ε πίτοκες γυναίκες να α πα λλαγούν γρήγορα από τις ωδίνες του τοκετού. Οι γέννες ήταν δύσκολες εκείνα τα χρόνια. Και επικίνδυνες. Γιατροί δεν υπήρχαν, μονάχα τοπικές εμπειρικές μαίες Όταν άρχι ζαν οι πόνοι της γέννας μαζεύον ταν συγγένισσες και φίλες προκειμέ νου να συμπαρασ ταθούν σ την επίτοκο ή να την υποβοηθήσουν με συμβολικές τελετές ή πράξεις αναλογικής μαγείας Οι τε λετουργίες αυτές συνισ τούν έ να εξαιρετικά ε νδιαφέρον κεφά λαιο της λαογραφίας καθώς μαρτυρούν την αγωνία της γυναίκας και καταδεικνύουν την κοινωνική συνοχή που εκφραζόταν σε κάθε δύσκολη σ τιγμή της ζωής με απαραβίασ τους θεσμούς αλληλοβοήθειας. Το βοτάνι των Χρισ τουγέ ν νων, γνωσ τό με την ονομασία «χέρι της Παναγίας» ή «φύλλο της Παναγίας», χρησιμοποιούν ταν σ ’ αυτές ακριβώ ς τις περιπτώσεις. Στη μια μεριά του σπιτιού η μαμή βοηθού σε την ε πίτοκο να φέρει σ τον κόσμο την καινούργια ζωή και σ την άλλη ένας μικρός όμιλος γυναικών ε πιδιδόταν σε τεχνάσματα με συμβολικό και μαγικό περιεχόμε νο, όπως ήταν το άνοιγμα των παραθύρων για να ανοίξει μαζί και η μήτρα της γυναίκας ή το συμβολικό ζώσιμό
είχε γραφτεί πουθε νά μέχρι τότε πίσ τευα ότι ήταν περιορισμένο σε έναν πολύ σ τε νό γεωγραφικό χώρο, ίσω ς μόνο σε έναν οικισμό. Αργότερα όμως διάβασα παρόμοιες διηγήσεις σε κείμενο της αγαπητής και σεβασ τής μου κυρίας Ειρήνης Ταχατάκη και κατέγραψα πανομοιότυπες τελετουργίες σε χωριά της ευρύτερης περιοχής (Θραψ α ν ό
αγιωτικά το έκαναν να ανοίξ ει όπως ακριβώς ανοίγει το σφιγμένο χέρι του ανθρώπου και τε ν τώ νον ται τα δάκ τυλά του, έτσι γίνεται κι αυτό. Αμέσως σ ταματούσαν οι πόνοι και κατέβαινε το κοπέλι Εμείς εδώ δε ν είχαμε τέτοιο χόρτο, λ έγανε πως δεν είναι εύκολο να το βρεις. Οι πιο παλι ές όμως το γ νώριζαν γιατί σ τα περαζούμε να χρόνια μια πα παδιά είχε φέρει ένα από τον Άγιο Τάφο μα το έχασε σ τα χρόνια των με γάλων Σηκωμών, ε γώ
ανακατωμέ νο με αγιασμό και με διάφορα
της με τη «ζώνη της Παναγίας» και το επακόλουθο λύσιμο Εκείνες έβαζαν σ’ ένα πινάκι το ξερό βοτάνι και περίμεναν να ενυδατωθεί και να απλωθούν τα κλαδιά του. Πίσ τευ αν πω ς τότε θα τέ λειωναν οι γυναικόπονοι και θα ερχόταν σ τον κόσμο η καινούργια ζωή Δεν το πρόλαβα το έθιμο Το άκουσα μόνο σ τα τέ λη της δεκαετίας του 1980 σ την Κασ ταμονίτσα από γυναίκες προχωρημέ νης ηλικίας κι ε πειδή δε ν
ο ι ε
ω
ω μ α τ η ς παιδικής ηλικίας α πό την ε ποχή του Μεσοπολέμου, κά ποιες ά λλες - οι περισσότερες - το είχαν ακούσει από τις μανάδες και τις γιαγιάδες τους: Είναι ένα χόρτο, παιδί μου, που βγαίνει σ του Χρισ τού τους τόπους και μοιάζει με σφιγμέ νο χέρι· να, όπως κλ είνεις το χέρι και το κάνεις γροθιά, έτσι κλ είνει κι αυτό και γίνεται σαν το τόπι Χεράκι της Παναγίας το λ έ νε Όταν κοιλοπονούσε καμιά το φέρνανε σ το σ πίτι της, το βάζανε σ’ έ να πιάτο, ρίχ νανε και νερό
κ λ π) . Κ ά π
ς γ υ ν α ί κ ε ς τ ο θ υμ ο ύ ν τ α ν α μ υ δ ρ ά
ς β ί
δε ν είχα γε
τότε Αν τί γι’
σκανε έ να ν τόπιο χόρτο, έ να α πό αυτά που φυτρώ νου ν σ τους τράφους και σ τους τοίχους τω ν παλιώ ν σ πιτιώ ν κι έχουν δαν τελωτά φύλλα. Όταν ξεραινόταν κι εκείνο σ τρούφιζε [συσ τρεφόταν] μα δε ν γινόταν σαν το άλλο, σ τρούφιζαν μόνο τα φύλλα του κι έτσι έμε νε Αυτό φέρνανε σ τα σ πίτια τω ν γυ ναικώ ν που κοιλοπονούσαν και έκαναν πάλι τα
Όταν
τρούφιζαν τα φύλλα
το
Φ α ί ν ε τ α ι π ά ν τ ω ς ό τ ι μ έ χ ρ ι τ η ν 36 ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ
ννηθεί
αυτό βρί-
ίδια
ξεσ
τότε κατέβαινε
κοπέλι.
πό την τα λαι πωρία του τοκετού Το έθιμο αυτό φαίνεται πω ς ήταν ευρύτατα διαδεδομέ νο σ τον βυζαν τινό κόσμο κι επειδή θεωρήθηκε «ειδωλολατρικό» πάρθηκαν συνοδικές αποφάσεις προκειμένου να σ ταματήσει (7ος κανών της εν Τρούλλω Πεν θέκτης Συνόδου, 691-692 μ.Χ).
Οι ξεχασμένες
εθιμικές τελετουργίες
Τε λετουργία θύμι ζαν οι μικρές χρισ τουγε ν νιάτικες συνά ξ εις. Είχαν το δικό τους άγραφο τυπικό και χαρακτηρίζον ταν από μιαν ιερή αυσ τηρότητα. Τίποτα δεν θύμι ζε αναπαράσ ταση Οι γυναίκες ζούσαν την κάθε σ τιγμή και ήταν σαν να γυρνού σαν πίσω τον χρόνο και περίμε ναν να γε ν νηθεί σ τ ’ α λήθεια εκείνη τη βραδιά ο Χρισ τός. Προχωρού σε η νύχ τα, περνού σαν οι ώρες, ο γυναικείος χορός εκεί, ολόγυρα σ το πινάκι, με τα χείλη να ψιθυρίζ ο υ ν ψ α λ μ ω δ ί ε ς , μ ε τ α μ ά τ ι α ν α προσμέ νουν το θαύμα. Και το θαύμα ερχόταν πάν τα σ την ώρα του. Πριν το ξημέρωμα το κατάξερο βοτάνι ζων τάνευε και ξεδίπλωνε τα κλωνιά του, λες και κά ποια αθώρητη δύναμη το κινού σε. Ήταν το σημάδι που περιμένανε. Τότε πίσ τευ αν ότι είχε έρθει το Θείον Βρέφος σ τον κόσμο! Έτσι τέ λειωναν οι μικρές τε λετουργίες Οι αυτόκλητες ιεροφάν τισσες αν τά λλασσαν ευχές και κινού σαν για τα σ πίτια του ς ή πήγαιναν κατευθείαν σ την εκκλησία
του
και ήταν διατεθειμέ νη να πληρ ώ σει αρ-
χρήματα για να το α
έλεγαν
από κάμποσα χρόνια ότι κά ποια γυναίκα α πό το Κασ τέ λλι της Πεδιάδας είχε προσφέρει μια ν τενέκα της φάμπρικας λάδι, περίπου 50 λίτρα δηλαδή, σε κάποιον που θα πήγαινε σ τους Αγίους Τόπους για να της το φέρει! Η σ πανιότητα των ειδ ών αυξάνει τη χρηματική τους αξία Έτσι γινόταν κι έτσι θα γίνεται πάν τα, η ανάγκη καθορί ζ ει τη σ τάση των αν θρ ώπων α πέναν τι σ τα πράγματα. Το ά λλο φυτό, εκείνο που μά ζ ευ αν α πό «του ς τράφους και τους τοίχους των παλιών σπιτιών », δε ν
που
κονταν σ τη γέννα θυμίζει πανάρχαιους θεσμούς που άν τεξαν σ τον
και χάθηκαν τον αιώνα των μεγάλων κοινωνικών αλλαγών, τον εικοσ τό Καθόλου παράξενο, λοιπόν, που παρόμοιοι μικροί όμι λοι ξ ε νυχ τού σαν τη νύχ τα των Χρισ τουγέννων σε μια συμβολική τελετή συμπαράσ τασης σ την επίτοκο Παναγία. Παρόμοιες συνήθειες μας είναι άλλωσ τε γνωσ τές από τα βυζαντινά χρόνια, όταν οι γυναίκες μοίραζαν την ε πόμε νη των Χρισ τουγέ ν νων «προς τιμήν των λοχείων της Θεοτόκου» «σεμίδα λιν ψητήν », κάτι σαν το νεότερο λουχουνόζουμο - το δυναμάρι που έδιναν
ε ποχή
Μεσοπολέμου το αεί ζω ον βοτάνι, το «Χεράκι της Παναγίας», ήταν περιζήτητο σ την ύπαιθρο της Κρήτης. Το έφερναν οι Χατζήδες και οι προσκυνητές που ε πέσ τρεφαν α πό του ς Αγίους Τόπους ως πολύτιμο απόκτημα, ίαμα και σύμβολο της ζωής. Συνήθως το είχε η μαμή του κάθε χωριού
κετά
ποκτήσει. Μου
πριν
κατάφερα να το ταυτίσω Από τις περιγραφές υποθέτω πως είναι το γ νω σ τό π τεριδόφυτο Aspleniun, γνωσ τό σ τα χωριά της Κρήτης με την ονομασία σκορπιδόχορτο Ο αναλογικός χαρακτήρας της μικρής τελετουργίας είναι προφανής. Ο όμι λος των γυναικών
παρασ τέ-
χρόνο
σ τη λεχώ για να συνέ λθει α
μόλις
σαν το
α πό το
σ
ταν ξανά τα
ζαν μια κίτρινη
Το
πά
του μέχρι τα
Ή μ
ι ν
κά
γέν να. 37 ΥΠΕΡ ΧΡΙΣΤΟYΓΕΝΝΑ 2022 >
για τη λειτουργία των Χρισ τουγέ ν νων. Το βοτάνι έμε νε ανοικτό για κά ποιες ώρες, ίσω ς και μέρες ακόμη Ξεραινόταν
αφαιρού
νερό
πινάκι, συ -
τρέφον
κλωνιά του και σχημάτι
χορτάρινη σφαίρα
φύλασσαν
λι σ τη θέση
Χρισ τούγεννα της επόμενης χρονιάς
έ χρ
α χρ ει α σ τ εί σ ε
ποια
Ενδημικό της ερήμου
Παράξενο χορτάρι, αλήθεια, το βοτάνι των Χρισ τουγέννων! Κατά ξ ερο, τυλιγμέ νο σε λευκή πετσέτα και φυλαγμέ νο για χρόνια και χρόνια, ανασύρεται μόνο για να μεταφέρει σ τους ανθρώπους την ακατανίκητη δύναμη που κρύβεται μέσα του. Η παρομοίωσή του με χέρι σφιγμένο σε γροθιά είναι εξαιρετικά παρασ τατική Το σχήμα του αποξηραμένου φυτού είναι σχεδόν σφαιρικό Αμέτρητα λε π τά
τανεύει, παίρνει ένα χαρακτηρισ τικό σκούρο πράσινο χρώμα και τα κλαδιά του απλώνον ται ακτινωτά δημιουργών τας ένα εξαίσιο θέαμα. Η νεκρανάσ ταση του φυτού μπορεί να επαναληφθεί πολλές φορές και γι’ αυτό λένε ότι το βοτάνι περνού σε α πό γε νιά σε γε νιά σαν πολύτιμο οικογε νειακό απόκτημα Είναι ενδημικό φυτό των άγονων και ξηρών υποτροπικών περιοχών, γνωσ τό από τη μακρινή αρχαιότητα. Κάποιοι λαοί το θεωρούν σύμβολο της Ανάσ τασης, άλλοι το συνδέουν με λαϊκές παραδόσεις, δοξασίες και θρησκευτικές διηγήσεις Σήμερα είναι περισσότερο
κλαδάκια ξ ε πετάγον ται από τη ρίζα του, κι όταν αρχίζει να ξεραίνεται
προς τα μέσα, το ένα πάνω
σ τρέφονται όλα μαζί
σ το άλλο, έτσι που να σχηματί ζουν σφιχ τοδεμένο κουβάρι. Έτσι μπορεί να μείνει για πολλά χρόνια. Μόλις όμως έρθει σε επαφή με το νερό ζων-
γ νω σ τό ω ς «Ρόδο
Η επισ
του
38 ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ Πώς να την αφήσουν μονάχη την Παναγιά; είναι να θαυμάζει κανείς τις πα λιές γ υναίκες, τις μανάδες, τις γιαγιάδες, τις προγιαγιάδες μας με τον δικό τους απ λοϊκό τρόπο σ υμπαραστέκονταν στη μεγά λη μητέρα, έτσι όπως σ υμπαραστέκονταν σε κάθε μέλλουσα μητέρα γιατί και την παναγιά την ένιωθαν δικιά τους, γυναίκα σαν κι εκείνες, γυναίκα που νιώθει τους πόνους της γέννας, που θηλάζει, που ανοίγει την αγκά λη για να γίνει βρεφοκρατούσα, που πλάθει όνειρα για το τέκνο της πώς να την αφήσουν μονάχη την παναγιά τέτοιες ώρες;
της Ιεριχούς»
τημονική
ονομασία είναι Anastatica hierochuntica.
Άτομα με Ανα πηρία
νούν
Εταιρεία Προσ τασίας Ανηλίκων/Στέ γη Φι λο ξ ε νίας, σ το Παράρτημα Προσ τασίας Παιδιού Ηρακλείου, σ το Παράρτημα Αποθεραπείας και Αποκατάσ τασης Παιδιών με Αναπηρία Ηρακλείου Κρήτης (Π Α Α Π Α Η Κ ) Αγία Ειρήνη Χρυσοβα λάν του, σ την Ιερά Μονή Κα λυβιανής σ τις Μοίρες, σ το Φιλαν θρωπικό Ίδρυμα Χανίων Στέγη Κοριτσιού «Άγιος Νεκτάριος», στο Παράρτημα Προστασίας Νέων Χανίων, σ το Παράρτημα Παιδιού Νεάπολης και σ το ΚΔΑΠΜΕΑ Δ Μαλεβιζίου Μάλισ τα, τα παιδιά είχαν την ευκαιρία να ζητήσουν το παιχνίδι που επιθυμούν, ώσ τε ο Άγιος Βασίλης
Μοιρά ζουμε παιχνίδια και χαρά σε όλα τα παιδιά! Δίπλα σ τα παιδιά και τα Άτομα με Αναπηρία των δομών φιλοξενίας του νησιού! Και φέτος, για 3η συνεχόμενη χρονιά, προσφέρουμε τα δ ώρα του Άγιου Βασί λη σε όλα τα παιδιά και τα Άτομα με Αναπηρία που φιλοξενούνται σε δομές της Κρήτης! Πρόκειται για μια κίνηση που έχει ως σ τόχο να δωρίσει παιχνίδια και ατομικά είδη και να γεμίσει χαμόγελα τα 189 παιδιά
των Χρισ τουγέννων! Ο Άγιος Βασίλης έρχεται για να μοιράσει δώρα και χαρά σε όλα τα παιδιά! Στο πλαίσιο της δράσης μας «Ίσες Ευκαιρίες για όλους» επισκεφτήκαμε τον χώρο του Κέν τρου Φιλοξενίας Παιδιών "Δικαίωμα σ τη Ζωή". Επιπλέον ενισχύσαμε με έπιπλα τον νέο ξενώνα όπου φιλοξενούν ται πέν τε παιδιά με 24ωρη παρακολούθηση α πό ειδικά εκπαιδευμένο υπάλληλο και αναλάβαμε το βάψιμο του χώρου! Στηρίζουμε κέν τρα και φορείς κοινωνικής φρον τίδας Ατόμων με Ανα πηρία με σ τόχο να έχουμε όλοι ίσες ευκαιρίες. Kάθε ασ τέρι δε ν είναι α πλά μια ευχή ή ένα δώρο Είναι πολλά παρα πάνω... Εκπληρ ώνουμε ευχές παιδιών που νοσούν α πό πολύ σοβαρές ασθένειες! Πέρσι όλοι μα ζί καταφέραμε να υλοποιήσουμε το όνειρο του μικρού Γιάννη ν α σ υ ν α ν τ ή σ ε ι τον Ά κ η Π ε τρ ε τ ζ ί κ η από κον τά, γεγονός που του έδωσε μεγάλη χαρά και αισιοδοξία κατά τη διάρκεια των δύσκολων θεραπειών του! Ανα ζητήσ τε τα Ασ τεράκια Ευχής σε όλα τα S/M Χα λκιαδάκης, γράψτε μια γλυκιά ευχή σ την καρδιά του ασ τεριού, αφήσ τε τη σ την υποδοχή και αυτή θα επισ τρέψει σ τα παιδιά Ίσες Ευκαιρίες για όλουςΔικαίωμα σ τη Ζωή > > > Χαρίζουμε χαμόγελα! Δίπλα σ το Χαμόγελο του Παιδιού Make a wish!
και
που φι λο ξ ε
ται σ την
να τους φέρει το δώρο που θέλουν και να ζήσουν τη μαγεία
30 χρόνια δίπλα μας
η Βιβή Παν τελάκη!
εργάζεται σ το κατάσ τημα της Λ. 62 Μαρτύρων Από τότε έχει αναλάβει διευθυν τικές θέσεις σε διάφορα κατασ τήματα της εταιρείας μας, πάν τα με τον ίδιο ζήλο και αγά πη προς τον πελάτη, ενώ τα τελευταία χρόνια προσέφερε τις πολύτιμες υπηρεσίες της ω ς διευθύν τρια σ το κατάσ τημά μας σ τον Γιόφυρο Αγαπημένη μας Αλέκα, σε ευχαρισ τούμε θερμά για την προσφορά σου όλα αυτά τα χρόνια και σου ευχόμασ τε να συνεχί ζ εις να χαμογε λάς με του ς αγαπημένους σου!
Κατερίνα ήρθε κον τά μας τον Νοέμβριο του 1992 σ το τμήμα του Λογισ τηρίου. Όλα αυτά τα χρόνια, πάν τα με συνέπεια και εργατικότητα, προσέφερε τις υπηρεσίες της σε τμήματα όπως της καταχώρησης τιμολογίων αγορών, Γενικής και Αναλυτικής Λογισ τικής και σ το Κοσ τολόγιο Σήμερα βρίσκεται σ το τμήμα Κοσ τολόγησης Φυλλαδίων προσφορών.
Κατερίνα, σε ευχαρισ τούμε για την πολύτιμη προσφορά σου όλα αυτά τα χρόνια και σου ευχόμασ τε να παραμείνεις δίπλα μας άλλα τόσα, με υγεία και μόνο χαρούμενες σ τιγμές!
44 Οκτώβριος - Μήνας ενημέρωσης για τον Καρκίνο του Μασ τού! Οι άν θρωποί μας
Φλουρή!
30 χρόνια δίπλα μας η Κατερίνα
Η
Η Βιβή
Λ
Τις προάλλες μας
για τα ξέγνοιαστα
και η π ά ν τα γ ε λ α σ τ ή Α λ έ κα , α φ ο ύ έκλ εισε 40
Ή τα ν Μ άρ
του
να
> Σ υ Ν ΤΑ ξ Ι Ο ΔΟΤ H Σ Ε Ι Σ Αλέκα Ανδρεαδάκη 40 Χρόνια Μαζί! > >
ξεκίνησε να εργά ζεται σ τη
Ικάρου 80 τον Οκτώβριο του 1992, σ τη συνέχεια εργάσ τηκε και σε ά λλα κατασ τήματα Χα λκιαδάκης του Ηρακλείου, ενώ σήμερα τη συναν τάμε καθημερινά και πάν τα χαμογε λασ τή σ το κατάσ τημά μας σ την Ιερολοχιτών και Παυλάκη! Σ' ευχαρισ τούμε πολύ, Βιβή, για την προσφορά σου, το χαμόγε λό σου και την πολύτιμη βοήθειά σου όλα αυτά τα χρόνια!
αποχαιρέτησε
χρόνια της σύνταξης
ολόκληρα χρόνια μα ζί μας!
της
1982 όταν ξεκίνησε
ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ Η κορκιδόροκα, η φουσκόροκα η α λεκατισά, το ροκόδεμα με σεβασμό και ευλάβεια στις γ υναίκες όλων των εποχών, τις μεγά λες ηρωίδες της καθ ημερινότητας, τις μεγά λες πρωταγωνίστρι ες της ζωής ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦωΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ
Αδύνατο να περιδιάβαινες κάποτε τα σοκάκια κάποιου χωριού σ την Κρήτη και να μην συναν τούσες γυναίκες να κλώθουν. Συνδυό, συντρείς, κάποτε και περισσότερες κάθονταν σ τις αυλές των σπιτιών ή σ τα πεζούλια των δρόμων, ροζονάριζαν, διηγούν ταν σ τα παιδιά παραμύθια, τραγουδούσαν και την ίδια σ τιγμή ασχολούν ταν με τα καθημερινά πάρεργά τους. Έκλωθαν, έραβαν, έπλεκαν, κεν τούσαν... Δυσκολεύομαι, όμως, να τα πω «πάρεργα» όλα τούτα καθώς ήταν από τις κύριες - συχνά και πιεσ τικές - ασχολίες των γυναικών· μ’ αυτές κάλυπταν βασικές ανάγκες της φαμελιάς τους, μ’ αυτές ομόρφαιναν τον κόσμο τους, μ’ αυτές αποκάλυπταν σ τον κοινωνικό περίγυρο τις αρετές, την αισ θητική και τα χαρίσματά τους.
Πανάρχαια ισ τορία η επεξεργασία των πρώτων υλών και η κατασκευή νημάτων που προορίζονταν για την υφαντική, την κεν τητική και τις άλλες σπουδαίες χειροτεχνικές δρασ τηριότητες Από τα κατάλοιπα των προϊσ τορικών πολιτισμών - κυρίως εικονογραφικές μαρτυρίες και ελάχισ τες γραπτές πηγές - μπορούμε α πλώς να υποψιασ τούμε τις επιδόσεις του αρχαίου αν θρώπου σ’ αυτές τις πολύτιμες τεχνικές. Η παράδοση εξελίχθηκε μέσα σ τον χρόνο και αναπροσαρμοζόταν διαρκώς ανάλογα με τις τεχνολογικές κατακτήσεις, τις κοινωνικές συν θήκες και τα αισ θητικά πρότυπα της κάθε εποχής. Έτσι πέρασε από τη μοναδικότητα της οικοτεχνικής δρασ τηριότητας σ τη μα ζικότητα της βιομηχανικής παραγωγής και τελικά σ τη βιομηχανική ε πανάσ ταση που χαρακτηρί ζ εταιμεταξύ άλλων - και από την ευρύτατη χρήση κλωσ τικών και υφαντικών μηχανών στις τεχνολογικά προηγμένες χώρες (π χ Αγγλία). Στην Κρήτη, όπως και σε πολλές άλλες περιοχές του κόσμου, η κατασκευή νημάτων και η υφαν τική δεν ξέφυγε σχεδόν ποτέ από το πλαίσιο της οικοτεχνίας διατηρώντας εντυπωσιακά σ τοιχεία από προγενέσ τερες περιόδους, ακόμη
Από τις κουρές μέχρι το κ λώ σιμο Η παραδοσιακή ε πεξ εργασία του μα λλιού και ά λλων ινών (φυτικών κυρίως, όπως του λιναριού) αποτελεί ένα εν τελώς άγνωσ το κεφάλαιο για τις νεότερες γενιές, καθώς οι οικοτεχνικές δρασ τηριότητες που σχετίζονται με την υφαντική σ ταμάτησαν τη δεκαετία του 1970. Γι’ αυτό και θεωρήσαμε χρήσιμο να αναφέρομε με τη μεγαλύτερη δυνατή συν τομία τα σ τάδια ε πεξ εργασίας του μα λλιού α πό το κούρεμα των προβάτων (κουρές) μέχρι την κατασκευή του νήματος: 1 Κούρεμα προβάτων Γίνεται πάν τα σ τις αρχές του καλοκαιριού. Αμέσως μετά το μαλλί μεταφέρεται σ το σπίτι.
2. Διαλογή των μαλλιών (ξεδιάλεγμα) ανάλογα με την ποιότητα, την αν θεκτικότητα και το μήκος τους.
3. Ζεμάτισμα και καλό πλύσιμο για να καθαρίσουν. Γίνεται συνήθως σ τις αυλές των σπιτιών, μέσα σε μεγάλες ξύλινες σκάφες
4. Άπλωμα σ τον ήλιο - σ τέγνωμα.
5. Ξάσιμο και χειροχ τένισμα με τα χειρόχ τενα προκειμένου να διαχωρισ τεί η αλεκατισά από τις κορκίδες (ακούγονται και κροκίδες, αλλά πολύ σπάνια) Στη συνέχεια οι γυναίκες σχηματί ζουν τουλούπες με το χειροχ τε νισμέ νο μαλλί Αλεκατισά λέγεται το μαλλί εξαιρετικής αν θεκτικότητας και ποιότητας. Κροκίδες λέγονται τα μαλλιά δεύτερης ποιότητας. 6. Κλώσιμο (γνέσιμο). Είναι η διαδικασία κατά την οποία το μαλλί μετατρέπεται σε νήμα Σ’ αυτό ακριβώς το σ τάδιο χρησιμοποιείται η ρόκα
χέρια
του ωφελίμου, λέει ο λόγος, και αυτό ήταν κάποτε κανόνας ζωής
και διακοσμητικά μοτίβα Κι έρχον ται τώρα γαληνά σ τη μνήμη μας οι εικόνες των γυναικών της Κρήτης, α ποκαθαρμέ νες α πό τις δυ σκολίες εκείνων των καιρών και ολοφώτεινες καθώς αποτελούν παραδείγματα και διδάγματα ζωής. Είναι αλήθεια πως οι γυναίκες της προ-νεωτερικής εποχής μας δεν γνώρισαν ποτέ την α πρα ξία που συχνά ο σύγχρονος άν θρ ωπος την ονομά ζ ει ανά παυ ση. Ακόμη και όταν κάθον ταν σ την παρασ τιά τις κρύες βραδιές του χειμώνα, ακόμη κι
τις
τα
όταν ροζονάριζαν σ
δροσερές αυλές
κυριακάτικα καλοκαιρινά απογέματα, τα
δεν έμεναν ακίνητα Το τερπ νόν μετά
47
2022
ΥΠΕΡ ΧΡΙΣΤΟYΓΕΝΝΑ
>
ται όλο και πιο
1
Με την κορκιδόροκα
έκλωθαν μόνο τις
Η φουσκόροκα οφείλει την ονομασία σ το σχήμα της
η κατασκευή της ήταν πολύ πιο δύσκολη. Πάνω σ ’ έναν ξύλινο βραχίονα μήκους περίπου ενός μέτρου σ τερεώνον ταν τρεις επάλληλες και αλληλοεφαπτόμενες ελλειψοειδείς σφαίρες (φούσκες) φτιαγμένες με λεπτές καλαμένιες σκίζες ίσων διασ τάσεων Οι σκί ζ ες ε νσωματώνον ταν σ τον ξύλινο
χίονα με μια απλή αλλά έξυπνη μέθοδο: Ο τεχνίτης δημιουρ48 ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ
κορκιδόρ οκες και φ ου σκόρ οκες Δυ ο είδη ρόκας υπήρχαν σ τα κρητικά νοικοκυριά: η α πλή ρόκα ή κορκιδόροκα και η φουσκόροκα. Η κορκιδόροκα ήταν πολύ απλή σ την κατασκευή της και μπορούσε να τη φτιάξει οποιοσδήποτε Γινόταν με τρίκλαδο ξύλο μήκους ενός μέτρου περί που (α πό τον κεν τρικό βραχίονα εκφύον ται τρεις κλάδοι ανάμεσα σ τους οποίους τοποθετούν ται οι τουλούπες του μαλλιού). Για την κατασκευή της χρησιμοποιούσαν σε πολλές περιοχές ξύλα σφάκας (πικροδάφνης), επειδή τα βλασ τάρια της είναι συνήθως τρίκλαδα (τριχάχαλα) 2.
κορκίδες
και
βρα-
ΓλωΣΣικOΣ ΠλΟYΤΟΣ!
Αλεκατισά, αλεκάτη, κορκίδα (ή και κορκύδα), θρομύλι, σφον τύλι, άρδακτος... Λέξεις που ξεχάσ τηκαν ή ακούγον
σπάνια σήμερα. Κι όμως! Μας έρχον ται α πό τη μακρινή αρχαιότητα, ολόφρεσκες ακόμη, κι ας προφέρον ται κά ποτε παρα λλαγμέ νες Στην υφαν τική τις χρησιμοποιούσαν και τότε! Αλεκάτη λέγεται σε περιοχές της δυτικής Κρήτης το τυλιγάδι. Προέρχεται από την αρχαία ηλακάτη. Έτσι έλεγαν τότε τη ρόκα! Αλεκατισά. Όπως τονίσαμε ήδη, το μαλλί εξαιρετικής ποιότητας, ο «αθέρας» του μαλλιού όπως λέγανε κάποτε Και αλεκατίζω (ή αλεκατρίζω), ρήμα που δηλώνει το τύλιγμα του νήματος σ το τυλιγάδι Θρομύλι. Ξύλινη βάση για τον άρδακτο. Ορθο-μύλιον! Κορκίδα. Το μαλλί δεύτερης ποιότητας. Από την αρχαία κρόκη, «το υφάδι το οποίον εισάγεται μεταξύ των νημάτων του στήμονος» (Liddell - Scott) Κατά μιαν ά λλη εκδοχή (βλ. σχετικά λεξικό Ξαν θινάκη) α πό το αρχ. κορκύς - κορκύδος (κομμάτι μαλλιού). Αρδάχ τι. Το εργαλείο που συμπληρώνει τη ρόκα. Περισ τρέφεται και δημιουργείται το νήμα Από το αρχ άτρακτος (ακτράκτιον)! Ίδια και η ρίζα του άρδακτου (μετα λλικό εργα λείο με το οποίο γίνεται το γέμισμα των μασουριών με κλωσ τή, πάλι με περισ τροφή. Σφεν τύλι. Το βαρίδι που σ τερεώνεται σ την κάτω μεριά του αρδαχ τιού. Από το αρχ. σπόνδυλος.
γού σε κυκλοτερ ώ ς έξι διαδοχικές εγκοπές και μέσα σ’ αυτές σφήνωνε τις σκί ζ ες έτσι που να μην μπορούν να μετακινηθούν ή να χα λαρ ώ σουν. Με τον τρόπο αυτόν σκίζες από τη μια σφαίρα εισχωρούν σ το εσωτερικό της ά λλης και δημιουργείται το ε πι ζητούμενο σχήμα. Παρά το ότι τα υλικά με τα οποία κατασκευά ζον ταν ήταν ευτελή οι φουσκόροκες ήταν συμπαγείς και εξαιρετικά αν θεκτικές σ τον χρόνο Πάνω σ τις ε πά λληλες ε λλειψ οειδείς σφαίρες δένον ταν οι τουλούπες του μαλλιού. Οι γυναίκες έκλωθαν το μαλλί και σχημάτι ζαν νήματα σ τρίβον τας με ε πιδέξιες αρμονικές κινήσεις το αρδάχ τι, που ήταν απαραίτητο συμπλήρωμα της ρόκας Για να μην φεύγει το μαλλί από τη θέση του το έδεναν ολόγυρα με το ροκόδεμα, μια παραλληλόγραμμη υφασμάτινη ταινία με κορδόνια. 49 ΥΠΕΡ ΧΡΙΣΤΟYΓΕΝΝΑ 2022 1. γυναίκα από τη σητεία με φουσκόροκα σε ταχυδρομικό δελτάριο της περιόδου 1900-1910. 2 μασούρια με κλωστές που προορίζονται για υφαντική σε ιδιωτική συλλογή (μαν. τσικνάκη). 3 Κορκιδόροκα στη μονή μα λεβιζίου 4. Κορκιδόροκα στην Κασταμονίτσα. 5 τρίκλωνο κλαδί πικροδάφνης με τέτοια κλαδιά φτιάχνανε τις κορκιδόροκες Κι έρχονται τώρα γα ληνά στη μνήμη μας οι εικόνες των γ υναικών της Κρήτης, αποκαθαρμένες από τις δυσκολίες εκείνων των καιρών και ολοφώτεινες καθώς αποτελούν παραδείγματα και διδάγματα ζωής. 3 4 5 >
Το μάτι μου έ πεσε πρ ώτα σε μια χρονολογία σκα λ σ τον ά ξονα της ρόκας: 1953. Είναι η χρονολογία κα οποία κατασκευάσ τηκε, λίγα μόλις χρόνια μετά την Κ και μετά τον Εμφύλιο, τότε που - περισσότερο παρά π ζωή αποζητούσε το μερτικό της Δύσκολοι καιροί, μα δοφόροι, όπως γίνεται πάν τα μετά από κάποια μεγάλ φορά.
6 Η φουσκόροκα της γιαγιάς ευπραξίας.
7 Η χαραγμένη χρονολογία και το σχήμα του σταυρού.
8 το δέντρο της ζωής Ένα πολύσημο και συχνά απαντώμενο σύμβολο σε έργα λαϊκής τέχνης > 6.
Εκείνα τα χρόνια η ζωή συνέχιζε να κυλά σ την ύπ της Κρήτης με τον αρχαίο ρυθμό της, ούτε λόγος για ε νισμό της γεωργίας ή... κάποια υποτυπώδη μορφή βι νικής επανάσ τασης. Τότε δεν υπήρχε σ πίτι χωρίς ρό αργασ τήρια. Τα κλινοσκεπάσματα υφαίνον ταν από τις κες, όπως και πολλά από τα ενδύματα της κάθε φαμίλια την ε πόμενη δεκαετία, του 1960, ξ εκίνησε αργά α λλ θερά το πέρασμα σ την εποχή του μον τερνισμού με τ σ τικά βαρέλια και τα έτοιμα ρούχα του εμπορίου. Η ρόκα, επομένως, όπως και όλα τα σύνεργα με τα επεξεργά ζον ταν το μαλλί, αποτελούσε είδος πρώτης κης Ήταν τόση η σπουδαιότητα που απέδιδαν οι Κρη 50 Μια ρ όκα... Αφορμή για τούτο το κείμε νο μου έδωσε η καλαμένια ρόκα της γιαγιάς Ευπραξίας. Την κράτησα σ τα χέρια μου με σεβασμό και α γ ά π η σ τ η μ ν ή μ η κά π ο ι ω ν ά λλων χεριών, εκείνων που την πε λ έκησαν και τη χρησ ιμοποίησαν για να προετοιμάσουν τα υφαν τά μιας άλλης εποχής.
οι
των συναισθημάτων που μας κάνουν να αισ θανόμασ τε κα λύτερα τον
και να κατανοούμε
τον
Είναι αυτές
μικρές πλημμυρίδες
κόσμο
καλύτερα
άν θρωπο. ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ
7
Άλλες κρεού σαν μικρά μετα λλίκια σ τις άκρες του κορδοού για ομορφιά και καλοτυχιά Το ροκόδεμα της γιαγιάς Ευπρα ξίας είναι δίρωμο, με διαφορετικό χρώμα στην κάθε όψη, άρα ατασκευασμένο με δυο διαφορετικά υφάσματα αμμένα μεταξύ τους. Έχει μήκος 30,5 και πλάτος εκατοσ τά. Η μια σ τενή πλευρά του καταλήγει σε χήμα βέλους σ την αιχμή του οποίου είναι ραμέ να δυ ο τρίχρ ωμα κορδόνια μήκου ς μισού μέρου περίπου. Με αυτά τα κορδόνια έδενε το μαλλί τη ρόκα. Τα χρώματα του υφάσματος όσο και των ορδονιών είναι α πα λά και ταιριά ζουν αρμονικά εταξύ τους: ροζ ανοιχ τό η μια όψη του ροκοδέατος, σιέλ προς γαλάζιο η άλλη και συνδυασμός ίτρινου, ανοιχ τού κόκκινου και επίσης ανοιχ τού ράσινου των κορδονιών.
Στην άλλη μεριά του βραχίονα,
πίσ από τη χρονολογία,
με
μές το δέ ν τρο της ζωής, συνηθισμέ νο
που απαν τάται σε πολλά είδη λαϊκών χειροτεχνη μάτων και ιδιαίτερα έργων των γυναικείων χεριώ όπως είναι τα υφαν τά και τα κεν τήματα ...κι ένα ρ
Όπως είπαμε και παραπάνω, το
για να
τις τουλούπες του
σε απλ πανιά και κάποιες φρόν τιζαν ιδιαίτερα την αισθη τική τους, ιδιαίτερα όταν έπαιρναν μέρος σε απο περίδες και
ρ
να
α
και έδε ναν
ΥΠΕΡ ΧΡΙΣΤΟYΓΕΝΝΑ 2022 51
διαμετρικά
είναι χαραγμένο
λιτές γραμ
σύμβολ
οκό δεμα
ροκόδεμα χρησ μευε
συγκρατεί
μαλλιο σ τη φουσκόροκα. Ήταν δηλαδή ένα πανί καθημε ρινής χρήσης. Οι γυναίκες όμω ς α πέδιδαν πολ μεγάλη σημασία σ’ αυτά που σήμερα πιθανώς ν θεωρούν ται μικροπράγματα Ανάλογο με τη νο κοκυροσύνη της καθεμιάς ήταν και το ροκόδεμ που χρησιμοποιούσε Κάποιες αρκούνταν
μα ζώξεις Τα έβαφαν με χαρούμενα
ώματα για
κάνουν αν τίθεση με το λευκό
λλί
φιόγκο το κορδόνι.
οι δύο όψεις του ροκοδέματος. 8 το ροκόδεμα της γιαγιάς ευπραξίας είναι δίχρωμο, με διαφορετικό χρώμα στην κάθε όψη, άρα κατασκευασμένο με δυο διαφορετικά υφάσματα ραμμένα μεταξύ τους.
Είναι να τα θαυμάζεις αυτά τα μικρά ξυλόγλυπτα του κρητικού νοικοκυριού! Ρόκες, αδράχ τια, σφεντύλια, μαχαίρια, κουτά λια. Φ τιαγμέ να με μεράκι και κόπο α ποτε λούν σήμερα πολύτιμες μαρτυρίες από έναν κόσμο που χάθηκε σ το σ τροβίλισμα του χρόνου και από αν θρώπους που συνδύαζαν αρμονικά τη χρησιμότητα με το κάλλος Χρησ τικά αν τικείμενα ήταν όλα και κάλυπταν καθημερινές ανάγκες αλλά οι τεχνίτες εκείνης της - μακρινής πλέον - εποχής φρόν τιζαν να μεταπλάθουν την πρώτη ύλη, τον πηλό, το μέταλλο ή το ξύλο, υπακούον τας σε κανόνες παγιωμένους σ τον χρόνο Αν τίθετα με τους τεχνίτες των ασ τικών κέν τρων, που ήταν επαγγελματίες και είχαν εν ταχθεί σε συν τεχνίες, οι άν θρωποι της υπαίθρου θεωρού σαν ω ς πάρεργο την ε νασχόληση με τις παραδοσιακές τεχνικές. Συνήθως ήταν αγρότες ή κτηνοτρόφοι και απασχολούνταν περισ τασιακά με κάποια τέχνη για να συμπληρώνουν το εισόδημά τους Υπήρχαν όμως κι εκείνοι που κατασκεύ α ζαν χρησ τικά αν τικείμε να μονάχα για προσωπική ή οικογενειακή χρήση. Χαρακτηρισ τικό είναι το παράδειγμα των βοσκών που ε πιδίδον ταν με ε πιτυχία σ την ξυλογλυπτική και που συχνά μετέφεραν το συναίσθημα και την ψυχική τους έν ταση σ το κάθε δημιούργημά τους, ιδιαίτερα όταν αυτό προοριζόταν για τις αρραβωνιασ τικιές ή τις αγα πημένες τους Όπως είναι φυσικό, οι παραδοσιακοί τεχνίτες δεν κατείχαν ιδιαίτερη κοινωνική θέση και δεν αισθάνον ταν καλλιτέχνες.
Τα εργαλεία της υφαν τικής και γενικά της επεξεργασίας του μα λλιού που συναν τάμε σ τα χωριά της Κρήτης κατασκευάζον ταν συνήθως από περισ τασιακούς εμπειρικούς ξυλογλύπτες. Οι αυτοσχέδιες ρόκες, τα αδράχ τια, τα σφεν τύλια και πολύ περισσότερο οι σαΐτες του αργαλειού φιλοτεχνούνταν από τα άρρενα μέλη της οικογένειας και προσφέρον ταν σ τις αρραβωνιασ τικιές, τις γυναίκες, τις αδερφές και τις μανάδες τους. Γι’ αυτό το λόγο και τα διακοσμητικά σ τοιχεία που χαράσσον ταν σ το ξύλο ήταν διαφορετικά κατά περίπτωση και λειτουργούσαν ως σύμβολα που υπάκουαν πάν τα σε κανόνες και εξέφραζαν ευχές και συναισθήματα Τα πιο λιτά και πιο α πλά α πό τα χρησ τικά είδη του παρελθόν τος έχουν χαθεί μα ζί με τους αν θρώπους που είχαν συνδέσει μ’ αυτά τη ζωή τους. Όσα σώθηκαν χρειάζον ται τον σεβασμό και την προσοχή μας γιατί μεταφέρουν κόσμου ς ολόκληρους Τον ψυχισμό και την έν ταση εκείνου που το κατασκεύασε για να το προσφέρει ως δώρο, τον γλυκασμό της καρδιάς και την αναγάλλια εκείνου (συνήθως εκείνης) που το δέχ τηκε. Έτσι, με νου και συναίσ θημα, πορευόταν πάν τα ο κόσμος. Κι αυτά τα άυλα σ τοιχεία που συνοδεύουν τα κατάλοιπα του παρελθόν τος δεν χάνον ται Βρίσκον ται μέσα σ τα πράγματα, παραμονεύ ουν πίσω α πό τα πράγματα, ανα ζητούν τη δική μας ευαισ θησία Συχνά και τη δική μας φροντίδα.
52 ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ Τα ξυλόγλυπτα του κρητικού νοικοκ υριού
της επεξεργασίας του μα λ λιού που σ υναντάμε στα χωριά της Κρήτης κατασκευάζονταν σ υνήθως από περιστασιακούς εμπειρικούς
της
και
στις αρραβωνιαστικιές,
τις
και τις
γυναίκα με
του σπιτιού της
του Κώστα
>
τα εργα λεία της υφαντικής και γενικά
ξυλογλύπτες. οι αυτοσ χέδιες ρόκες, τα αδράχτια, τα σφεντ ύλια, οι σαΐτες του αργα λειού φι λοτεχνούνταν από τα άρρενα μέλη
οικογένειας
προσφέρονταν
τις γ υναίκες,
αδερφές
μανάδες τους.
φουσκόροκα μπροστά στην πόρτα
Φωτογραφία
Κουτουλάκη (δεκαετία 1950)
μπορούν να βρουν έτοιμες προτάσεις για έ να υπέροχο γεύμα, όπω ς χοιρινά μαριναρισμένα ή με εσπεριδοειδή, κοντοσούβλι, γεμισ τό καρέ γαλλικής κοπής
και προϊόν τα α πό κοτόπουλο όπω ς ρολό, σουβλάκι με πι περιές, κοτομπέικον, κοτοτηγανιά μαριναρισμέ νη, κοτομπιφτέκι κ.α.
54
συνεί
και παρέλαβαν τα βραβεία για την
Α.Ε.
α πό το τμήμα αγορών Κρεοπωλείου και ο κ. Νικόλαος Κοντάκης α πό το Τμήμα Αγορών της Χαλκιαδάκης Α.Ε. Silver Βραβείο: Εδώ δεν υπάρχουν μυσ τικά! Τα κρεοπωλεία των Super Markets Χαλκιαδάκης Στα κρεοπωλεία των κατασ τημάτων μας ο καταναλωτής μπορεί να ε ί ν α ι σ ί γ ο υ ρ ο ς ό τ ι το πρ ο ϊ ό ν π ο υ θ α πάρει είναι ακριβώ ς αυτό που ζήτησε και αυτό που πρέ πει, με αδιαμφισβήτητα κορυφαία ποιότητα. Εφαρμό ζον τας καινοτόμα συ σ τήματα διασφά λισης ποιότητας, έχουμε πλήρη ιχνηλασιμότητα για όλα τα προϊόν τα κρέατος που έχουμε σ τα κρεοπωλεία μας. Αλλά πάνω απ΄όλα επενδύουμε σ του ς αν θρ ώπου ς μας και σ την σωσ τή εξυπηρέτηση των πελατών μας, με
εκπαιδεύσεις των εργαζομένων
Silver Βραβείο: Green Polic y : Τα «πράσινα» κρεοπωλεία των Super Markets Χαλκιαδάκης Κυκλική οικονομία και βιω σιμότητα σ την πρά ξη μέσα α πό έ να καινοτόμο σύ σ τημα για τη διαχείριση των Ζωικών Υποπροϊόντων, με αποτέλεσμα το σύνολο των οργανικών αποβλήτων των κρεοπωλείων των κατασ τημάτων μας να γίνεται πρ ώτη ύλη για την παραγωγή ενέργειας καθώς και προϊόντων αυξημένης προσ τιθέμενης αξίας. > > > ΤΑ Β ΡΑ Β Ε I Α Α Φ Ο Ρ Ο Y Ν ΤΑ Κ Ρ Ε Ο Π ω Λ Ε I Α Ε Ν Τ o Σ Τ ω Ν Κ ΑΤΑ Σ Τ Η Μ A Τ ω Ν Κ Α Ι Τ Η Ν « Π Ρ A Σ Ι Ν Η » Λ Ε Ι ΤΟ Y Ρ Γ I Α ΤΟ Y Σ Διπλή Βράβευση της Χαλκιαδάκης Α.Ε. για τα κρεοπωλεία της σ τα Meat Awards
ιχνηλασιμότητα
τα
που
μας.
επενδύουμε
αν θρώπους
στην
Δύο σημαν τικές διακρίσεις σ τις κατηγορίες «Κρεοπωλείο εν τός σουπερ μάρκετ » και «Green polic y» απέσ πασε η εταιρεία μας σ τα «Meat Awards 2022». Συγκεκριμένα, της απονεμήθηκαν τα Silver Βραβεία και σ τις δύο κατηγορίες, επιβεβαιώνοντας την ποιότητα των προϊόν των και των υπηρεσιών της, καθώς και την έν τονη περιβα λλον τική της των πελατών
δηση. Στην τελετή παρευρέθηκαν
Χαλκιαδάκης
ο κ. Κωνσ ταν τίνος Κυριακάκης
συνεχείς
μας σ τα κρεοπωλεία. Τέλος, εμπλουτίζουμε συνεχώς την ποικιλία των κωδικών, ακολουθώντας τις σύγχρονες τάσεις, ώ σ τε οι πε λάτες να
εφαρμό ζοντας καινοτόμα σ υστήματα διασφά λισης ποιότητας, έχουμε π λήρη
για όλα
προϊόντα κρέατος
έχουμε στα κρεοπωλεία
αλ λά πάνω απ΄όλα
στους
μας και
σωστή εξυπηρέτηση
μας.
Τότε οι καλαν τισ τάδες δεν ήταν παιδιά... Άν τρες σιτεμένοι και γέρον τες έβγαιναν κάποτε σ τους δρόμους των κρητικών χωριών κι έψαλλαν τα κάλαν τα της Πρωτοχρονιάς. Νύχ τα πάν τα, παραμονή της μεγάλης γιορτής. Με κρύο, με χιόνι, με ό,τι καιρό κι αν έκανε Δ εν τους προφτάσαμε Από τις αρχές του 20ού αιώνα τα κάλαν τα πέρασαν σ τη δικαιοδοσία των παιδιών Άγνωσ το γιατί Ίσως άλλαξαν οι συν θήκες που είχαν επιβάλει το έθιμο Εν τυπωσιακό το σκηνικό, απίσ τευτο. Κι απ’ ό,τι φαίνεται, το έθιμο ήταν γνωσ τό σε πάρα πολλά χωριά του νησιού, σ τις περισσότερες επαρχίες. Το ν τύσιμο των καλαν τισ τάδων σχεδόν τυποποιημένο. Μα δεν ακολουθούσε κάποιους κανόνες, η ανάγκη το επέβαλλε. Φορούσαν τους περίφημους τρίχινους γαμπάδες, τα ρασίδια όπως λέγον ται αλλού, παραδοσιακές κάπες αδιαπέρασ τες από βροχή κι από κρύο, με χαρακτηρισ τική ο ξυκόρυ φη κουκούλα Ήταν η χειμερινή περιβολή του ς, κυρίω ς των βοσκών και των ξωμάχων Όταν λιάζει, το γαμπά σου κι όταν βρέχει ξα σου, λέγανε κάποτε θέλον τας να τονίσουν πόσο άσ τατος είναι ο καιρός τον χειμώνα 5 ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ Οι γ έρ ον τε ς κα λαν τι σ τάδ ε ς με του ς γ αμπάδες και τα λαδο φ άν αρ α ToY ΝΙΚΟY ΨΙΛΑΚΗ ΣΗΜΕΙωΣΗ: Η εικόνα των καλαντισ τάδων με τους γαμπάδες είναι δημιούργημα ψηφιακής τέχνης
Κάποτε θα πρέπει να μιλήσομε γι’ αυτούς τους γαμπάδες της Κρήτης. Σπουδαία ενδύματα! Προσαρμοσμένα σ τη ζωή της κρητικής υπαίθρου, φτιαγμέ να με ιδιαίτερη τεχνική, πάντα με τρίχα αίγας. Τους φορούσαν οι βοσκοί κι έλεγες πως ήταν έ να με το κορμί του ς Μ’ αυτού ς περιφέρον ταν σ τα βουνά, μ’ αυτούς κοιμούν ταν τις νύχ τες Ένδυμα και κλινοσκέπασμα μαζί. Ακόμη και η τεχνική ύφανσης ήταν ιδιαίτερη, σ τέρεη. Γαμπάδες, καπότα (το καπότο), ράσα, ρασίδια...
τάδες
Πρωτοχρονιάς
φόρια έβγαιναν
δρόμους όλοι μα ζί Κάθε χρόνο τα ίδια Σχημάτι ζαν ιδιότυπους ομίλους που περνούσαν από όλες της πόρτες κι ανάγγελλαν τον ερχομό του καινούργιου χρόνου: Αρχή κι αρχή των καλαν τώ κι αρχή του Γε ναρίου σήμερο είναι αρχιμε νιά, σήμερ’ αρχή του χρόνου... Άκου σα για το ε ν τυπω σιακό αυτό πρ ωτοχρονιάτικο έθιμο ως νεαρός ερευνητής του λαϊκού βίου και των λαϊκών τελετουργιών κι εν τυπωσιάσ τηκα. Οι πληροφορίες που συγκέν τρωσα δημοσιεύτηκαν το 2005 σ το εξαν τλημέ νο σήμερα βιβλίο «Λαϊκές Τε λετουργίες σ την Κρήτη - έθιμα σ τον κύκλο του χρόνου», το οποίο αποφασίσαμε να επανεκδ ώ σομε εμπλουτισμέ νο με νέο υλικό και νέα σ τοιχεία (προέκυψ αν από τη νεότερη έρευνα). Από αυτήν
Ας
την ε πανέκδοση προδημοσιεύομε εδ ώ τα σχετικά με το υπέροχο έθιμο των κα λαν τισ τάδ ων της Κρήτης: Οι όμιλοι των καλαν τισ τάδων Μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα διατηρήθηκαν σ την Κρήτη ψήγματα του παραδοσιακού «καλαν τίσματος» με ομίλους ανδρών που περιφέρον ταν σ τους δρόμους των αγροτικών οικισμών και έψ α λλαν τα κά λαν τα του Αγίου Βασιλείου. Δυσ τυχώς, ο τρόπος με τον οποίο λειτουργούσαν οι αυτοσχέδιοι όμιλοι δεν έχει προσεχθεί μέχρι σήμερα και έχουν απολεσθεί πολύτιμες πληροφορίες που θα μπορούσαν να μας δώσουν μια πληρέσ τερη εικόνα του εθίμου. Μέχρι και τις αρχές του 20ού αιώνα (ίσως και αργότερα σε μερικούς οικισμούς), μόλις έπεφτε το σκοτάδι της 31ης Δεκεμβρίου, ομάδες
κεφά λια του ς με τις ο ξυκόρυ φες κου
κούλες των γαμπάδων,
βάνια,
και λαδοφάναρα σ τα χέρια και έβγαιναν σ του ς δρόμους κατά ομάδες Όλες οι γιορτές ήσαν ε κα λές στην εποχή μου. Μα την παραμονή τση Πρωτοχ ρονιάς δεν την ξεχνώ. Τοτεσάς εμαζώνουνταν ε κ ι ελέγ αν ε τα κά λαν τα Κι εθώρειες μεγάλους αθρώπους στσι δρόμους, μια παρέα πεν τέξι νομάτους και παραπέρα ά λλη παρέα 57 ΥΠΕΡ ΧΡΙΣΤΟYΓΕΝΝΑ 2022 πάνω: στην Κρήτη της δεκαετίας του 1950 μια μικρή αντρική συντροφιά στους δρόμους άγνωστου κρητικού χωριού (φωτογραφία του Κ. Κουτουλάκη). στην ένθετη γαμπάς. Όταν λιάζει, το γαμπά σου κι όταν βρέχει... ξα σου >
Μα μέ να η αγάπη μου είναι σ το Καψοδάσο και βόσκει χοίρους και σφαχ τά φορεί γαμπά και ράσο (ευτρά πε λη μαν τινάδα α πό τη συλλογή Σπανδ ωνίδηΚαψοδάσος είναι χωριό των Σφακίων)
επανέλθομε, όμως, σ τους καλαν τισ
της
Με τα παραδοσιακά πανω
σ του ς
ανδρών ν τύνον ταν με τα ρασίδια τους (ή γαμπάδες, όπως τους έλεγαν αλλού) έχον τας καλυμμένα τα
-
φορούσαν σ τι-
έ παιρναν με γά λες βέργες
Σητείας τα πρωτοχρονιάτικα δοσίματα έδιναν την ευκαιρία της κοινής
Το 1893 ο φιλόλογος Αν τ Βορεάδης σημείωνε ότι παλαιότερα τα κά λαν τα ψ ά λλον ταν α πό του ς δημογέρον τες και τους προκρίτους: Εις τα χωρία της Κρήτης εσυνήθιζον ά λλοτε περιερχόμενοι τας οικίας να ψά λλωσι τα Κά λαν δα όχι τα παιδία αλλά οι δημογέροντες και οι λοιποί πρόκριτοι εκάστου χωρίου Οι κα λαν διστάδες ούτοι συνήθροιζον διάφορα φιλοδωρήματα παρά των κατοίκων, προς τον σκοπόν δε τούτον έφερον άλλοι μεν σάκους διά τους άρτους και τ ’ άλλα εδώδιμα, άλλοι δ’ ασκούς διά τον οίνον. Μετά το τέλος της περιοδείας οι μετασχόν τες ταύτης συνεκρότουν εν τινι οικία κοινόν συμπόσιον, και ψάλλοντες και άδοντες έτρωγον και έπινον τα συλλεχθέντα φαγητά και ποτά (εφημ Ηράκλειον, 30-12-1893). Στη Λάσ τρο της Σητείας: Στα μικράτα μου τα δοσίματα συγκεντρώνονταν στην εκκλησία του χωριού Τα αφήνανε εκεί μέχ ρι να αποφασίσουν πότε θα κάνουν το γλέν τι τους και το κοινό τραπέζι (πληροφ. Κ . Φραγκούλης. Τα «μικράτα» του ήταν προφανώς γύρω σ το 1910). Συνήθως άφηναν σ την εκκλησία το λάδι κι έπαιρναν τα υπόλοιπα. Στην περίπτωση αυτή η κοινότητα λειτουργεί κάτω από τη σκέπη της εκκλησίας επισημοποιών τας μια λειτουργία κοινωνικής ομάδας ως ιεραρχημένου συνόλου Στον Μύρτο... πολλές φορές και οι μεγά λοι, ν ύχτα βαθιά, έβγαιναν στα κά λαν τα και ό,τι έπιαναν, λάδι ή λεφτά, τα διέθεταν την ημέρα των Φώτων και έκαναν γλέντι (Δημητριανάκης, Ο Μύρτος και τα γύρω χωριά, 2003:, σ 149) Στην Ανατολή της Ιεράπετρας... βγαίνανε μόνο οι άν τρες με τα ρασίδια ν τως και λέγανε τα κά λαν τα. Πάν τα έκανε κρύο τέτοιες μέρες (πληροφ Χρ Ακαμωτάκη - 1995) Το σκηνικό αυτό δεν ήταν ίδιο σε όλη την Κρήτη Στο μεγαλύτερο μέρος του νησιού οι καλαν τισ τάδες μάζευαν δοσίματα για να γλεντήσουν από κοινού όλοι οι συγχωριανοί, είτε την ημέρα της Πρωτοχρονιάς είτε κάποια άλλη μέρα του χρόνου. Σε μερικές περιοχές τα παιδιά μάζευαν το συνηθισμένο «χαρτζιλίκι»
Μετά
συμμετοχής σε ένα γενικό γλέντι,
έ ναν έκδηλο συμβολισμό της κοινωνικής συνοχής.
αυτό,
έφταναν οι καλαν τισ τάδες κον τά σ τα σπίτια, οι οικοδέσποινες ετοιμάζανε με γρήγορα χέρια τα καλαντίκια […] στάρι από τις κοφινίδες τους, ρακή […] λάδι […] πετιμέζι ή μέλι από τα κουρούπια τους ή κρασί από τα κρασοβάρελά τους. Κι ακόμη καρύδια
τα
του
τα
τα
Είχανε μια λύρα και την παίζανε κι η λύρα επήγαινε μπροστά και κ λουθούσαν οι ά λλοι. Ένας εκράτειε το ασκ ί κ ι ά λλος ένας το κα λάθι. Στο κα λάθι βάνανε ό,τι φαγώσιμο είχαν ε, απάκ ια και λουκάνικα και αν δεν είχαν ε, αυγ ά. Λάδι δεν εμαζώνανε Στο ασκί εβάνανε κρασί Αυτοί ελέγ αν ε τα κά λαν τα στο χωριό κ ι ήταν ε σαν παν ηγ ύρι Ύστερα εκάθον ταν όλοι μαζί και πίνανε και τρώγανε και χορεύανε…(πληροφ. Γ. Σκουτέλης, Αξός - καταγραφή 1983). Η περιγραφή από την Αξό Μυλοποτάμου μας μεταφέρει σ το κλίμα ενός ορεινού οικισμού της Κρήτης σ τα χρόνια του Μεσοπολέμου ή και προγενέσ τερα Παρέες καλαν τισ τάδων γύριζαν το χωριό και μάζευαν το κρασί και τον μεζέ της βραδιάς. Στη Μυρσίνη 58
σ ’
Στο χωριό
όταν
ή αμύγδα λα, μυζήθρα ή τυρί, λουκάνικα και τσιγαρίδες […] Τα κα λαν τίκια τούτα είχαν σαν προορισμό τους ένα φαγ οπότι μια ορισμένη μέρα του χ ρόνου, ξέσκολα, με τη συμμετοχή όλου του χωριού (Γαρεφα λάκης, Ισ τορικά - Λαογραφικά, 1992, σ. 98).
τέλη
19ου αιώνα, που άρχισαν να λειτουργούν σχολεία σ
χωριά, τα κά λαν
α ποτε λού σαν ευκαιρία ενίσχυσης του σχολείου, του δασκάλου που δεν είχε κρατικό μισθό ή ακόμη να καλύψουν ανάγκες σε βιβλία και σε εκπαιδευτικό υλικό. Στις περιπτώσεις αυτές τα παιδιά ήταν εκείνα που έλεγαν τα κάλαν τα, συχνά με τη συνοδεία και των μεγάλων
Κρητικός με γαμπά (ρασίδι).
60 ΖωΓΡΑΦΙΚΗ Μια άγ νω στη ναυμαχία πιθ ανώ ς στα χ ρ όνια του κρητικού Πολέμου αγαπημένο θέμα πολ λών ζωγράφων όλων των εποχών οι ναυμαχίες αλ λά και δύσκολο Χρειάζονται φαντασία, σχέδιο και κα λή τεχνική. πώς α λ λιώς να αποδοθούν οι εκρήξεις στο θα λάσσιο περιβά λ λον, οι έντονες χρωματικές αντιθέσεις, οι αντανακλάσεις στο νερό; Και, κυρίως, πώς να αποδοθεί η ένταση και το πάθ ος των αντιμαχομένων; αναμετρι έται με τις δυνάμεις του ο ζωγράφος που αποτολμά να
Άραγε, μπορεί κανείς να σταθεί απαθής μπροστά στα υπέροχα έργα του αϊβαζόφσκι και κυρίως μπροστά στη Ναυμαχία του Τσεσμέ, έργο που ο σπουδαίος ρώσος εμπνεύστηκε από την τρομερή θ α λάσσια σ ύγκρουση την εποχή των ορλωφικών; (ιούνιος 1770) Ήταν μια από τις μεγαλύτερες καταστροφές που υπέστη η οθωμανική αυτοκρατορία στη μακραίωνη διαδρομή της, με ελ ληνική σ υμμετοχή μά λιστα, αφού ένας από τους βασικούς πρωταγωνιστές της ήταν ο ιωάννης βαρβάκης ο αϊβαζόφσκι δημιουργεί ένα πυρακτωμένο σκηνικό με φλεγόμενα π λοία, καπνούς, φωτεινές αντανακ λάσεις στον ήπιο κυματισμό, ενώ δεν παραλείπει να προσθέσει το αγαπημένο του θέμα, το φεγγάρι, που λειτουργεί περισσότερ ο ω ς σ ύμβολο καθ ώς προβά λ λει μέσα από σ ύν νεφα και καπνούς. είναι μακρύς ο κατά λογος των ζωγράφων που καταπιάστηκαν με ναυμαχίες και άφησαν έργα σπουδαία κεντρί ζον τας την ιστορική (σ υλ λογική) μν ήμη. από του ς Έλ ληνες πρωτοπόρος του είδους θεωρείται ο Κρητικός Κωνσταν τίνο ς β ολανάκης με τη Ναυμαχία της Λίσσα στην αδριατική, τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας και άλλες (ο β ολανάκης υπήρ ξε σπουδαίο ς θ α λασσογρ άφ ο ς). Και όπω ς ε ύκολα μπορ ούμε να σ υμπερ άνομε, κανένας απ ’ αυτούς τους ζωγράφους δεν αξιώθηκε να δει από κοντά θ α λάσσια σ ύγ κρ ου σ η, να ζήσει την έν τασ η και να αισθαν θεί το δέος που προκα λεί όχι μονάχα η μάχη α λ λά και το ίδιο το θ α λάσσιο περιβ ά λ λον. οι περισσότερ οι, άλλωστε, φιλοτέχνησαν τα έργα τους πολλά χρόνια ή και πολ λούς αιώνες μετά τα γεγονότα που απεικόνισαν. τούτες οι σκέψεις γεννήθηκαν όταν είδαμε σε ιδιωτική σ υλ λογ ή ένα ενδιαφέρ ον έργο αυτοδίδακτου Χανιώτη ζωγράφου τίτλο δεν έχει Ή κι αν είχε, δεν σώθηκε παριστάνει μια ναυμαχία, άγ νω στη ποια, μιαν από τις πολ λές που είχαν γίνει σε περασμένους καιρούς, πιθανότατα στα χρόνια της βενετιάς ή λίγο μετά, στην περίοδο της οθωμανικής κατοχής δημήτρης γοναλάκης το όνομα του ζωγράφου γεν ν ήθ ηκε και μεγά λωσε
και στο πάν θεον και το ρομάντζο, που εκείνα τα χρόνια γνώριζαν τεράστια εκδοτική επιτ υχία και διαβάζονταν από δεκάδες χι λιάδες αναγνώστες. 61 ΥΠΕΡ ΧΡΙΣΤΟYΓΕΝΝΑ 2022 > καταπιασ τεί με τις σ υγ κρ ού σ εις σ τη θ ά λασσα και να πυροδοτήσει συναισθήματα μέσα από την τρ αγ ικότητα γεγ ον ότων που σ υχν ά α λ λά ζουν ακόμη και τον ρου της ιστορίας.
στην Κίσαμο, στο χωριό Κολένι, το 1942 και πέθανε το 2007 αυτοδίδακτο ς μεν, α λ λά με σπάνιο τα λέν το και ατέλειωτη αγάπη για τον τόπο του, προσπάθησε από μικρός να κατακτήσει τα μυστικά της τέχνης πειραματιζόμενος με το σχέδιο και το χρώμα δούλεψε για βιοπορισμό σε λαϊκά περιοδικά της δεκα ετίας του 1960, στη μάσ κα, στον μικρό Ήρωα, στον Ζορό, ακόμη
μακρά η διαδρομή του γονα λάκη στην τέχνη, μα και ευρείς οι ορίζοντες της θεματολογίας του ο άν θρωπος που
κίτσαρε τον Μικρό Ήρωα και εικονογρ αφ ού σε λαϊκά μυθ ιστορήματα είχε δεθεί με τον τόπο του Και όταν αποφάσιζε να ασχοληθεί με τη ζωγραφική που τον εξέφραζε κατέφευγε σε μνήμες και σε βιώματα της παιδικής ηλικίας Ηθ ογρ αφικό ήταν σε μεγά λο β αθμό το έργο του αντλούσε εμπνεύσεις από την απ λή ζωή του κρητικού χωριού, από αν θρ ώπου ς καθ ημερινού ς, από αγρ οτικές εργασί ες, από έθ ιμα και τοπία εμπ νεόταν ακόμη και από φ ωτογρ αφί ες ορεσίβιων Κρητικών που κυκ λοφορούσαν σε ταχυδρομικές κάρτες ή δημοσιεύονταν στον τ ύπο. το σ ύνολο του έργου του ακουμπά σταθερ ά στον ρεα λισμό. πρ ο σπαθ ού σε να αποδώ σει τα θέματα που τον ενδιέφεραν με απ λότητα, σαφήνεια, μα και με εμφανή νοστα λγική διάθεση. στο έργο του με θέμα την άγνωστη ναυμαχία ο γονα λάκης ξεφεύγει από τη σ υνηθισμένη θεματολογία του. Άγνωστο τι ήταν εκείνο που τον ενέπνευσε και τον έκανε να ασ χοληθεί με θ α λάσσι ες σ υγ κρ ού σεις περ ασμένων καιρών. Έχοντας παρακολουθήσει την εξέλιξη της ελ ληνικής και της ευρωπαϊκής ζωγραφικής, φαίνεται να εντυπω σιάστηκε από του ς τρ όπου ς με του ς οποίου ς οι πα λαιότεροι ζωγράφοι αναπαριστούσαν κορυφαία γεγονότα της παγκόσμιας ιστορίας. Άγνωστη είναι ακόμη και η «βιογραφία» του έργου, η διαδρομή που ακολούθησε από την εποχή που το φι λοτέχνησε ο Κισαμίτης ζωγράφος μέχρι σήμερα. γνωρίζομε μόνο ότι το προόριζε για κάποια ατομική ή ομαδική έκθεση σε αίθουσα τέχνης του Ηρακλείου, πιθανότατα μαζί με ά λ λα έργα που κι αυτά απεικόνιζαν ναυμαχίες ή ά λ λα σχετικά θαλάσσια γεγονότα Χρονολογία δεν φέρει αλλά όλες οι
ζήτησ η για τα γεγονότα που πρ οκά λεσαν την ατ υχή κατά ληξη της πολιορκίας του 1646-1669, κ υρίω ς με τις μελέτες του α είμν ηστου ν σταυρινίδη που δημοσι εύονταν σε σ υνέχει ες σε τοπική εφημερίδα ο ίδιος ερευνητής είχε δημοσιεύσει και επιστημονικό άρθρο στα Κρητικά Χρονικά Κατά τη δεκαετία του 1970 σ υνέβησαν δυο ακόμη σημαντικά γεγονότα που επανέφεραν στη συλλογική μνήμη, και μάλιστα κατά έντονο τρόπο, την ιστορία της πόλης πρώτο, η ανακάλυψη της βυθισμένης υποναυαρχίδας του γα λ λικού στόλου L a Therese ανοικτά του κόλπου του δερματά το π λοίο εν τοπίστηκε από τον Ζ ακ Υβ Κου στώ το 1976 ύστερα από σχετική υπόδειξη του Καστρινού αυτοδύτη μανώλη βουτσα λά. Και δεύτερο, η έκδοση του πολύτιμου βιβλίου του νικολάου σταυρινίδη «Η τελευταία περίοδο ς της πολιορκίας του μεγά λου Κάστρ ου» με δαπάνες του γιατρού Κ. βογιατζάκη. το βιβλίο εκδόθηκε το 1979, η σχετική συζήτηση όμως για την αναγκαιότητα της ιστορικής αυτογνωσίας είχε αρχίσει αρκετά χρόνια νωρίτερα, κυρίως μέσα στους κόλπους μικρών πνευματικών και κα λ λιτεχνικών σ υλ λογικοτήτων (π.χ. στον δραστήριο πολιτιστικό σ ύλ λογο Λόγος και Τέχνη). στο έργο του Κισαμίτη ζωγρ άφ ου απεικονί ζεται η στιγμή κατά την οποία ένα από τα σκάφη έχει δεχτεί εχθρική βολή και αρχίζει να γέρνει. οι φωτι ές έχουν ήδη τυλίξει ένα μεγάλο μέρος του ενώ εκρήξεις σημειώνονται παντού και οι αντανακλάσεις της φωτιάς πάνω στο κύμα δημιουργούν ένα εν τ υπω σιακό σ κηνικό, από το οποίο όμως απουσιάζουν οι αν θρώπινες μορφές. σε αντίθεση με τους περισσότερους από τους ζωγράφους που αναπαράστησαν ναυμαχίες, ο γονα λάκης προτιμά να μην απεικονίσει ναυ αγού ς και να μην πρ ο σδώ σει ακόμη πιο δραματικό χαρακτήρα στη σ ύν θεσή του οι εκρήξεις, οι φωτιές, οι καπνοί, τα σπασμένα σκαριά, οι κυματισμοί και οι αντανακ λάσεις στη θά λασσα δημιουργούν μιαν εντ υπωσιακή εικαστική
λειο μια
και οι
τις
και τα άλλα γεγονότα που είχαν σημαδέψει την πα λαιότερη ιστορία του ν ησιού και, πιο σ υγκεκριμένα, την περίοδο του Κρητικού πολέμου, ενός πολέμου που έληξε το 1669 με την ολοκ λήρωση της κατάκτησης της Κρήτης από τους οθ ωμανούς Όλα αυτά μας οδηγούν σε μια τολμηρή π λην όμως όχι αδικαιολόγητη υπόθεσ η: μήπω ς, λοιπόν, το εν λόγω έργο - ή και ά λ λα σ χετικά π λην άγ νω στα σ ήμερ α του ίδιου ζωγρ άφ ουαπεικόνι ζαν κάποια από τα ουκ ολίγα θ α λάσσια
του
χ ρησιμοποιών τας κ λιμακούμενες θερμές αποχρώσεις Ίσω ς, αν βρεθεί κάποιο ς κατά λογο ς έκθεσ ης στην οποία είχε παρουσιαστεί το έργο, να εξακριβωθεί τελικά ποια ναυμαχία είχε στον νου του ο γονα λάκης μέχ ρι τότε αρκούμαστε στην εικαστική σ υγκίνηση που προκαλεί, α λ λά και στη σ υγκινητική προσπάθεια ενός αυτοδίδακτου ζωγράφου να αναμετρηθεί με τον εαυτό του και να αποδώσει με τον χρωστήρα του σημαντικά ιστορικά γεγονότα. 62 ν. ΖωΓΡΑΦΙΚΗ
σ
ενδείξεις
π ληροφορίες οδηγούν στο σ υμπέρ ασμα ότι το είχε ζωγρ αφίσει τη δεκα ετία του 1970, δηλαδή τη δεκα ετία κατά την οποία επανερχόταν σ υστηματικά η σ υζήτηση για
μεγά λες ναυμαχίες, τις βυθίσεις πλοίων
περιστατικά
Κρητικού πολέμου; αμέσως μετά τη ναζιστική κατοχή είχε αρχίσει στο Ηρ άκ
έν τον η σ υ
σ ύν θεση, μέσα από την οποία ο ζωγρ άφ ο ς πρ ο σπαθεί να αποδώ σει την κορύ φ ω σ η των γεγονότων,
κριτήρια.
λίγες ημέρες πραγματοποιήθηκε με επιτυχία μια πολύ ενδιαφέρουσα διοργάνωση την οποία σ τηρίξαμε ενεργά με σ τόχο να προάγουμε για άλλη μια φορά το εθελον τικό κίνημα και να μεταφέρουμε σ τους νέους σημαντικές αξίες και εμπειρίες ζωής. Στο Φεσ τιβάλ που αποτέλεσε έμπνευση της Εν τεταλμένης Συμβούλου Εθελον τισμού και Διασύνδεσης με φορείς και Οργανώσεις κ Γεωργίας Μηλάκη, παρευρέθηκαν πολλοί μαθητές και εκπρόσωποι φορέων.
64 Συμμετοχ ή της εταιρείας μας σ τις Ημέρες Καριέρας του ΕΛ.ΜΕ.ΠΑ. Συμμετείχαμε σ την επιτυχημένη διήμερη
ση που κατάφερε να
ρει τους νέους που
ή
σε επαφή με εκπροσώπους επιχειρήσεων και
που
1ο Φεσ τιβάλ Εθελον τισμού “Crete Volunteer Days –Time to move!”
Τ ι ς ε θ ε λ ο ν τ ι κ έ ς δ ρ ά σ ε ι ς τ η ς ε τα ι ρ ε ί α ς μ α ς π α ρ ο υσ ί α σ ε η Δ ι ε υ θ ύ ν ο υ σ α Σ ύ μ β ο υ λ ο ς τ η ς Χ α λ κ ι α δ ά κ η ς Α . Ε . κ Χρισ τίνα Χαλκιαδάκη Οι αυτοβιογραφικές ισ τορίες, που αναδείχθηκαν, είχαν σ τόχο να ευαισθητοποιήσουν τους νέους και να τους παρακινήσουν να συμμετέχουν σε σημαν τικές εθελον τικές πρωτοβουλίες κοινωνικής αλληλεγγύης! Δίπλα σ τη GenZ και το ΕΛ.ΜΕ.ΠΑ.! Βρα βεία Αρισ τείας και Αλληλ ε γ γύης Χαλκιαδάκης Απονομή των χρηματικών επάθλων των Βραβείων Αρισ τείας και Αλληλεγγύης Χαλκιαδάκης σε σπουδασ τές του Ιδρύματος του Τμήματος Διοίκησης Επιχειρήσεων και Τουρισμού και
τον θεσμό που ξεκίνησε το 2018. Το
>
εκδήλω-
φέ-
αναζητούν εργασία
πρακτική άσκηση
φορέων
αναζητούν προσωπικό
Πριν
φέτος,
Βραβείο Αριστείας απονεμήθηκε σε 2 φοιτητές για την άρισ τη ακαδημαϊκή τους επίδοση κατά το 3ο έτος των σπουδών τους, ενώ το Βραβείο Αλληλεγγύης δόθηκε με βάση κοινωνικά
α λ Δί πλα σ την Αρισ τεία και σ τον Τουρισμό! eΚθεσΗ ΚαινοτομIασ InnodAYs
για το
Γραφείων
τας την αρισ τεία και σ τον
λά > Η εταιρεία μας συνεχίζει τη δράση προσφοράς βιβλίων σε σχολεία προκειμέ νου να δημιουργηθούν ή να εμπλουτισ τούν ολοένα και περισσότερες βιβλιοθήκες Πριν λίγες ημέρες πα-
και ως μέλος της Κριτικής επιτροπής των βραβείων να έρθει >
γήσει
και την ραδώσαμε παιδικά βιβλία για τις δανεισ τικές βιβλιοθήκες εννέα σχολείων σε όλη την Κρήτη. Είμασ τε δί πλα σ την εκπαίδευση και σ τα σχολεία του τόπου μας!
ίδια τη λειτουργία της. ανάμεσα σε ά λ λα, παρουσιάστηκε η εφ αρμογ ή Xalkiadakis App, η ηλεκτρονική προπληρωμένη κάρτα Χα λκιαδάκης, το «e-cert» το βραβευμένο καινοτόμο σ ύστημα πλήρους ιχνηλασιμότητας και ελέγχου ποιότητας των φρ ούτων και των λαχανικών, η ηλεκτρονική τιμολόγηση-αρχειοθέτηση, το GPs για τον έλεγ χο του στόλου της εταιρείας, η εφ αρμογ ή της ψηφιακής κάρτας εργαζομένου και το σ ύ στημα ελέγ χου της ημερ ομηνίας λήξης των προϊόντων. τέ λο ς , η ε τα ιρ ε ί α ε ίχε τ η δυν ατότητα να σ υμμετέχει και στο Hackathlon που διοργανώθηκε στο πλαίσιο της Έκθεσης Εμπλουτίζουμε τις βιβλιοθήκες των σχολείων >
με χαρ ά παρε υρεθ ήκαμε στo Innodays 2022, στο τριήμερο Καινοτομίας που διοργάνω σε η περιφέρεια Κρήτης στο δι εθ νές εκθεσιακό Κέν τρ ο Κρ ήτ η ς τα sup e r Mar ke t Χα λκ ι αδ ά κης σ υμμετείχαν ω ς μέλο ς του MACC, του μεσογειακού Κέν τρ ου ικ α ν ο τ ήτ ω ν αγρ ο δ ι ατρ ο φ ή ς , ε ν ώ ταυτόχ ρ ονα στελέχη της εταιρείας ε π ι σ κ έ φτ ηκ αν π ερ ι σ σ ότερ ο υ ς απ ό 120 εκθέτες που παρ ου σίασαν τις δράσεις και τις υπηρεσίες τους σε μια πραγματική γιορτή καινοτομίας. Η Χα λκιαδάκης α ε είχε τη δυνατότητα να παρ ου σιάσει καινοτομί ες που έχει εφ αρμό σει τό σο ό σον αφορά το αγοραστικό ταξίδι του καταν α λ ωτ ή ό σ ο κ α ι σ ε ό, τ ι έ χε ι ν α κάνει με εσωτερικές δι εργασί
σε επαφή, να γνωρίσει και να αξιολο-
καινοτόμες ιδέες από τις αξιόλογες ομάδες που σ υμμετείχαν Στα S/M Χαλκιαδάκης είμασ τε δίπλα σ τους επαγγελματίες του τουρισμού, που αποτελούν τον βασικό πυλώνα της οικονομίας του τόπου
Πριν λίγες μέρες συμμετείχαμε σ την ετήσια εκδήλω ση του Συνδέσμου Τουρισ τικών και Ταξιδιωτικών
Κρήτης, όπου πραγματοποιήθηκαν οι βραβεύσεις των
τερ ων υπα λλήλων τουρισ τικών γραφείων
ες που διευκολύνουν τους εργαζομένους της τουρισμό!
μας!
καλύ-
έτος 2022.
Κάθε
νικητής εργα
ζόμενος
παρέλαβε μια Επίχρυση Ελιά, φυ-
σικό κλαδί που έχει ε πιχρυ σωθεί με 24Κ , και δ ωροε πιταγές, προσφορά των S/M Χαλκιαδάκης! Ιδιαίτερα σημαν τική ήταν η βράβευσή μας για τη συνεχή υποσ τήριξη των συναν θρώπων μας σ τα δύσκολα χρόνια της πανδημίας και ιδιαίτερα των εργαζόμενων σ τον τουρισμό! Την τιμητική Επίχρυση Ελιά παρέλαβε η Διευθύνου σα Σύμβουλος της Χα λκιαδάκης Α Ε κ Χρισ τίνα Χαλκιαδάκη με τη δέσμευση ότι τα S/M Χαλκιαδάκης, η με γα λύτερη οικογέ νεια της Κρήτης, θα βρίσκον ται πάν τα εκεί, σ τηρίζον
68 ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ “Αι μητέρες επότιζον με τα ούρα τα εκ της δίψης ξηραμένα βρέφη...” 38 χρόνια είχαν περάσει από την τραγωδία της Μιλάτου. Οι συγγενείς των θυμάτων ζούσαν ακόμη, όπως και μερικοί από τους λίγους διασωθέν τες... Μια εφημερίδα του 1861 καταγράφει συγκλονισ τικές λεπτομέρειες από μιαν αιματοβαμμένη σελίδα της Ισ τορίας. ΣΠΗΛΑΙΟ ΜΙΛΑΤΟY
Απρί λιος 1861 Σχεδόν τέσσερις δεκαετίες είχαν συμπληρ ωθεί α πό την τραγωδία της Μιλάτου. Στα χωριά του Μεραμπέ λλου οι μνήμες ήταν ακόμη νωπές Οικογέ νειες α πορφανισμέ νες, σπίτια έρημα, πληγές που αιμορροούσαν. Τόσο φοβερά γεγονότα δεν είναι εύκολο, άλλωσ τε, να ξεχασ τούν. Να θυμίσουμε την ισ τορία; Τον Γενάρη του 1823 χιλιάδες άμαχοι, γέροντες, γυναίκες και παιδιά α πό το Μεραμπέλλο και από χωριά της γειτονικής Πεδιάδας είχαν καταφύγει σ’ ένα όχι ιδιαίτερα με γά λο σ πήλαιο πάνω από τη Μίλατο. Ήταν τα χρόνια της μεγά λης Ελληνικής Επανάσ τασης και ο σκληροτράχηλος Αιγύπ τιος Χασάν Πασάς σκόρπιζε παν τού φωτιά και θάνατο. Μόλις είχε κατασ τρέψει το Οροπέδιο και κινούν ταν με τον σ τρατό του σ τα χωριά του Μεραμπέ λλου. Όπω ς
μαρτυρούν οι πηγές, έ νας εξωμότης από την παλιά βενετοκρητική οικογένεια των Δραγανίγων είχε φροντίσει να του μι λήσει. Άλλο που δε ν ήθε λε ο Χασάν Ετοίμασε απόσπασμα με 5 000 σ τρατιώτες και το έσ τει λε σ τα υψώματα πάνω α πό τη Μί λατο με την ε ντολή να αδειάσει το σπήλαιο και να του φέρει ζων τανούς τους εγκλείσ τους. Η μικρή φρουρά που είχαν αφήσει οι ε πανασ τάτες πρόβα λε ισχυρή αν τίσ ταση κι έτσι ξ εκίνησε η πολιορκία Κουβά λησαν κανόνια οι Τούρκοι, τα έσ τησαν σ τις απέναν τι πλαγιές και άρχισαν να μπαλοτοκοπούν τις εισόδους του σπηλαίου Κάτω από τραγικές συν θήκες υπομένουν την πολιορκία οι έγκλεισ τοι Τα τρόφιμα σώνον ταν μέρα με τη μέρα, νερό δε ν υπήρχε. ω σ τόσο η ζωή δε ν σ ταματά ν ’ ακολουθεί τον δικό της
ρυθμό Κάποιοι από τους αρρώσ τους πεθαίνουν, κά ποιες α πό τις ε γκυμονού σες γυναίκες γε ν νούν. Μέσα σ το σπήλαιο όλα τούτα, εκεί που ζούσαν ο ένας πάνω σ τον άλλον, σ τριμωγμένοι σε λίγα τετραγωνικά χωρίς ελπίδα διαφυγής. Πού να θαφτούν οι πεθαμένοι; Πώς να έρθουν τροφές και νερό; Έτσι περνούσαν οι μέρες. Ζων τανοί και νεκροί μαζί. Ο επί λογος γράφτηκε όταν οι πολιορκητές εξάν τλησαν κάθε μέσο και υποσχέθηκαν να χαρίσουν την ελευθερία σ του ς πολιορκημέ νου ς. Με έ ναν όρο μονάχα: να παραδοθούν και να αδειάσουν το σ πήλαιο Ήταν μια α πό τις συνηθισμέ νες οθωμανικές δολοπλοκίες Υποσχέσεις χωρίς αντίκρισμα Όχι μόνο αθέτησαν τις υποσχέσεις αλλά οι σ τιγμές που ακολούθησαν θύμιζαν κόλαση.
69
2022 >
ΥΠΕΡ ΧΡΙΣΤΟYΓΕΝΝΑ
μετά από πεισματώδη αντίσταση και ελπίζοντας στις ψευδείς, όπως πάντα, υποσ χέσεις των οθωμανών, αναγκάστηκαν να παραδοθούν και βγήκαν από το σπήλαιο, εκτός από λίγους.
στις φωτογραφίες: Η περιοχή της μι λάτου και το σπήλιο όπως είναι σήμερα.
>Απρί λιος 1861 Μια εφημερίδα των Αθηνών θυμάται τη συμφορά της Μι λάτου και ανασκα λεύει τη μνήμη. Τίτλος της εφημερίδας: Ραδάμαν θυς. Εκδότης και κύριος αρθρογράφος ένας λόγιος Κρητικός, ο Εμμανουήλ Βιβιλάκης Η εφημερίδα του α ποτε λεί α ληθινό μετερί ζι του αγώνα. Προβά λλει καίρια ζητήματα, εκθέτει προβληματισμού ς, προσ παθεί να συγκινήσει την κοινή γνώμη Να θυμίσομε ότι παρά τη συμμετοχή σ τον αγώνα, παρά τα ολοκαυτώματα και τη σχεδόν ολοκληρωτική επικράτηση των επανασ τατών, η Κρήτη είχε μείνει έξω από τα όρια του νεοσύ σ τατου ε λληνικού κράτου ς, επαρχία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας Ολόκληρο τον 19ο αιώνα το νησί θύμιζε καζάνι που κόχλαζε καθώς η μια ε πανάσ ταση διαδεχόταν την ά λλη. Στην αγωνι ζόμενη
είχε
το
της η
του
που δεν σ
70 ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ
Κρήτη
σ τραμμένο
βλέμμα
εφημερίδα
Βιβιλάκη Ένα ζωηρό, δυναμικό φύλλο
ταμάτησε μήτε σ τιγμή να παρακολουθεί όσα α ποτρόπαια συνέχιζαν να γίνον ται σε πόλεις και χωριά, να καταγράφει ωμότητες και να προβάλλει όσα φοβερά είχαν περάσει πια σ τη δικαιοδοσία της Ισ τορίας
αλλά-
Μίλατο ή Μίλητο, με μετατροπή του δωρικού α, εκ του οποίου πιθανόν
η αρχαία αποικ ία
Μιλησίων της Ασίας, σε απόσταση περίπου δύο μιλίων, πάνω σε ένα γιγ άν τιο βράχο, υπάρχει ένα από
πολλά σπήλαια της Κρήτης τα οποία ονομάσθηκαν κρησφύγετα Είναι σπήλαιο μεγάλης χωρητικότητας και τον Φεβρουάριο του 1822 [1823] κατέφυγαν σ ’ αυτό περίπου 4 500 ψυχές χ ριστιανών για να σωθούν από την αιχμαλωσία και τον εξανδραποδισμό των βάρβαρων Οθωμανών. Όταν, όμως, το πληροφορήθηκαν εκ είνοι τους πολιόρκησαν στο σπήλαιο με αρχηγ ό τον Χασάν Πασά ο οποίος μόλις είχε έλθει από την Αίγυπτο. Η πολιορκία διήρκ εσε σχεδόν ένα μήνα. Οι μητέρες έδιναν ούρα στα ξεραμένα από τη δίψα βρέφη τους λόγω παν τελούς έλλειψης ν ερού, καθότι τρόφιμα είχαν φέρει μαζί τους άφθονα. Μετά από πεισματώδη αν τίσταση και ελπίζον τας στις ψευδείς, όπως πάν τα, υποσχέσεις των Οθωμανών, αναγκάστηκαν να παραδοθούν και βγήκαν
το φύλλο 55 της εφημερίδας, σ τις 3 Απριλίου του 1861 και α ποτε λούν σ που δαίο ισ τορικό ν τοκουμέ ν το που αντλεί υλικό από πρωτογενείς
από μνήμες των διασωθέν των και από συγγενείς των
των Το
μεταγλωττισμένο για να γίνει κατανοητό από αναγνώσ τες που δεν διδάχ τηκαν σ το σχολείο την καθαρεύουσα, μορφή της ελληνικής γλώσσας που τη χειρίζεται άψογα ο συν τάκτης του κειμένου: Απέναν τι από το μικρό σημερινό χωριό
71 ΥΠΕΡ ΧΡΙΣΤΟYΓΕΝΝΑ 2022
Το 1861, λοιπόν, αναφέρθηκε σ τα γεγονότα της Μιλάτου Δεν τα είδε όμως σαν ένα καθαρά ισ τορικό γεγονός, κάτι που αναγόταν σ το κοντινό παρελθόν της νήσου, αλλά ως γεγονός που θα μπορούσε να επαναληφθεί, καθώς η οθωμανική νοοτροπία των κατασ τολών και των εκδικήσεων δεν είχε
ξ ει Ήταν έ να κείμε νο που δια π νεόταν α πό αγωνία και πατριωτισμό. Οι μαρτυρίες για τα γεγονότα της Μιλάτου καταγράφηκαν σ
πηγές. Είχαν συγκεντρωθεί
θυμά-
αναδημοσιεύουμε
και
των
τα
σπίτια ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ
έβγαζαν κάποιες ώρες. Εκείνοι, καιγόμενοι από τη δίψα, έπεφταν κάτω να πιουν ν ερό με το στόμα
αυτούς τους
πρέπει
νατόν να μην λιποθυμήσει καν είς μέσα σε τέτοια κατάσταση αφού, όπως λέν ε οι λίγ οι επιζήσαν τες, στους τοίχους αυτών των σπιτιών έρρεε ζεστό και παχύρευστο ν ερό από τις αναθυμιάσεις των σ υν θλιβόμενων μέσα σ ’ αυτά; Θέλοντας δε οι βάρβαροι να βασανίζουν ακόμη περισσότερο τα αξιολύπητα θύματά τους, έχυναν νερό στο έδαφος έξω από αυτά τα
και τους
και
τός απ ’
καθημερινούς κινδύνους,
να
από το σπήλαιο, εκτός από λίγους Οι βάρβαροι όμως παρέβησαν τις υποσχέσεις τους και τους μεν γέρον τες έσφαξαν αμέσως μπροστά στο σπήλαιο τους δε νέους έδεσαν μεταξύ τους με αλυσίδες και τους έσυραν στο κοντινό Καινούργιο Χωριό [νεάπολη] Εκεί τους έκλεισαν σ ’ ένα οίκημα και τους κάπνιζαν με διάφορα πνιγηρά και ναρκωτικά χόρτα, αν δε κάποιος λιποθυμούσε, τον σκότωναν Από κ ει τους μετέφεραν στη Σπινα λόγκα Όποιος εξαν τλούν ταν καθ’ οδόν τον σκότωναν, τον έλυναν από την αλυσίδα και τον άφηναν επί τόπου. Όσους έφεραν στη Σπινα λόγκα τους έκλεισαν πά λι σε σπίτια. Αν κάποιος λιποθυμούσε, του έκοβαν τα αυτιά, τα περνούσαν σε σκοινί που είχαν κατασκευάσει επί τούτου και τα ξέραιναν, το δε σώμα το έριχναν ζων τανό στη θά λασσα. Αλλά ήταν δυ72
οι βάρβαροι ένιωθαν άγρια ηδονή να τους πατούν στο κεφάλι και να βυθίζουν το πρό-
σωπό τους στη λάσπη Άλλους δε χλεύαζαν και περιγελούσαν με παρόμοια και σκ ληρότερα βασανιστήρια για να διασκ εδάζουν Καθώς δεν υπήρχαν υδρόμυλοι στο φρούριο, τους έζευαν και γ ύριζαν τον α λευρόμυλο που υπήρχε εκεί, ενώ τους κτυπούσαν με μαστίγια στις γυμνές κνήμες, έρρεε άφθονο αίμα και τσα λαβουτούσαν σ ’ αυτό καθώς γύριζαν τον μύλο Τον ηγούμενο του Αγίου Γεωργίου Ξερών Ξύλων, τον Χατζή Πατέρα, έσφιξαν στη μέγγενη ενός ελαιοτριβείου μέχ ρι που ξεψύχησε Τις παρθένες τις έγδυναν και τις εξέθεταν, τις μεταχειρίζον ταν κτηνωδώς και τις πουλούσαν έπειτα στις αγορές όλης της Τουρκίας. Από τα λίγα διασωθέν τα θύματα ζουν ακόμη κάμποσοι, όπως και από τους βασανιστές βάρβαρους, οπότε δεν είναι και σήμερα δύσκολο να επανα λάβουν τις ίδιες σκηνές αν ο χ ριστιανός δεν κρατά πάν τα το όπλο του στραμμένο στα στήθη των θηρίων, διότι βλέπομε καθημερινά ότι δείχνουν τέτοια πρόθεση. Για να απα λλαχθούν άπαξ και διά παν
ζητήσουν επιμόνως την ένωσή τους με την Ελλάδα, καθώς ήταν ενωμένοι από το 1821 μέχ ρι το 1830, οπότε οι χ ριστιανικ ές Δυνάμεις τους υποχ ρέωσαν να υποφέρουν πάλι τον τουρκικό ζυγό από τον οποίο είχαν ελευθερωθεί με την ανδρεία και τις θυσίες τους.
το οποίο μπορούσε να ασ χοληθεί με τα τραύματα ή τα ιατρικά προβλήματα που προέκυπταν. Κατά τις εκστρατεί ες του αλέξανδρου υπήρχε ολόκ ληρη ιατρική ομάδα η οποία φρόντιζε τους στρατιώτες. γνωρίζουμε τρία ονόματα ιατρών από τον ιστορικό αρριανό ο πρώτος ήταν ο Φί λιππος από την ακαρνανία, που έσωσε τον αλέξανδρο μετά τον πυρετό που εμφάνισε όταν έπεσε στα παγωμένα νερά του Κύδνου. ο ά λ λος ήταν ο Κριτόδημος, που είχε αφαιρέσει το βέλος από το τραύμα του αλέξανδρου στον θώρακα, όταν τραυματίστηκε βαριά από τους ινδούς, και ο ά λ λος ήταν ο γλαυκίας, τον οποίο ο αλέξανδρος θεώρησε υπεύθ υνο για τον θάνατο του Ηφαιστίωνα, γιατί χορήγησε λάθος φάρμακο και πιθανόν να τον κρέμασε γι ’ αυτό.
74 ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ Ο γιατρός Φί λι ππος ο Ακαρνάνας σ το ισ τορικό μυθισ τόρημα για παιδιά «Μέγας Αλέξανδρος» του Νίκου Κα ζαν τζάκη ToY ΔΡ. ΑΝΔΡΕΑ ΜΑΝΙΟΥ εισαγωγή είναι γνωστό ότι οι γιατροί σ υνόδευαν πάντα τα εκστρατευτικά σώματα των αρχαίων από τα χρόνια του ομήρου. πέρα από τις πρώτες βοήθειες που έδιναν οι στρατιώτες ο ένας στον άλλον υπήρχε και ειδικευμένο ιατρικό προσωπικό
4
σημερινό άρθρο θα ασ χοληθούμε με ένα ιστορικό παρ άδειγμα απόλυτης εμπιστο σ ύν ης του ασ θ εν ού
ό
χ ρ όνια του μεγά λου αλεξάνδρου και που ο ασθενής δεν ήταν άλλος από τον ίδιο τον β ασι λιά α λέξανδρ ο. ο γιατρ ό ς του α λεξάνδρου ήταν ο Φί λιππος από την ακαρνανία, που του χορήγησε ένα γιατρικό το οποίο κατά τον στρατηγό του παρμενίωνα θα μπορούσε να τον σκοτώσει. θα δούμε επίσης πώς εξιστορεί αυτό το γεγονός ο νίκος Καζαντζάκης στο ιστορικό μυθ ιστόρημά του για παιδιά «μέγας α λέξανδρος» α λ λά και πώς γενικά χρησιμοποιεί
χαρακτήρα του Φι λίππου του ιατρού στο έργο αυτό Η εμπιστο σ ύν η του ασ θ εν ού ς στον θ ερ άπον τα ιατρ ό του αποτελ εί απαρ αίτητη πρ οϋπόθ εσ η για μία επιτ υχημένη αντιμετώπιση της ασθένειας, ιδιαίτερα σε νοσήματα που απαιτούν επίπονη αγωγή. είναι γεγονός ότι οι θεραπείες που προκα λούν παρενέργειες αποθαρρύνουν τους ασθενείς να ακολουθήσουν τον θεραπευτικό σ χεδιασμό του ιατρ ού του ς. H σ χέσ η αυτή κ λονίζεται ακόμη περισσότερο αν υπάρχει υποψία του ασθενούς ότι ο γιατρός ακολουθεί το θεραπευτικό του π λάν ο για ν α έχει οικον ομικό ό φελο ς, κάτι που δεν είναι σπάνιο στις μέρες μας καθώς είναι γνωστές οι παράνομες σχέσεις μιας διεφθαρμένης μικρής μειοψηφίας ιατρών με τις φαρμακευτικές εταιρείες.
Ο π υρετός του Αλέξανδρου
προτού προχωρήσουμε κα λό είναι να δούμε το ιστορικό π λαίσιο του γεγον ότο ς βρισ κόμαστε στο έτο ς 333 π.X. και ο μέγας α λ έξαν-
ιστορικοί με π λέον γνωστούς για μας τον Φλάβιο αρριαν ό (95-180) από τη νικομήδεια και τον πλούταρχο από τη Χαιρώνεια (46-119) Η εισαγωγ ή του αρριαν ού για το γεγον ό ς αυτό είναι η ακόλουθη: [2 4 7] Ἀλέξαν δρος δέ, ὡς μὲν Ἀριστοβούλῳ λέλεκται, ὑπὸ καμάτου ἐνόσησεν, οἱ δὲ ἐς τὸν Κύδνον [τὸν] ποταμὸν λέγουσι ῥίψαν τα νήξασθαι, ἐπιθυμήσαν τα τοῦ ὕδατος, ἱδρῶν τα καὶ καύματι ἐχόμενον σε ελεύθερη μετάφραση Ο Αλέξαν δρος αρρώστησε από υπερβολική κούραση όπως είχε πει ο Αριστόβουλος, άλλοι δε αναφέρουν ότι βούτηξε στον ποταμό Κύδνο, καθώς επιθύμησε το νερό, αφού είχε ιδρώσει και ζεσταθεί πολύ δεν θ α παρ αθ έσουμε βέβ αια όλο το κείμεν ο του αρριανού για το σ υμβάν α λ λά θα δούμε πώς περιγράφει σ υν οπτικά το γεγον ό ς στο λήμμα «Φί λιππο ς ο ακαρνάν» η «μεγά λη ελ ληνική εγκυκ λοπαίδεια»:1 Φίλιππος ο Ακαρνάν ιατρός και φίλος του Μεγάλου Αλεξάν δρου τον οποίο έσωσε από πυρετό που παρουσιάστηκε κατόπιν λουτρού στον ποταμό Κύδνο της Κιλικίας Ο Παρμενίων στηριζόμενος σε συκοφαν τικές ειδήσεις έγραψε τότε προς τον Αλέξαν δρο να μην εμπιστεύεται τον γιατρό του διότι δωροδοκήθηκ ε από τον Δαρείο Ο Αλέξαν δρος όμως δεν επηρεάστηκε καθόλου από την επιστολή του Παρμενίωνα και με το αριστερό του χέρι την έδωσε στον γιατρό να τη διαβάσει την ίδια στιγμή που με το δεξί χέρι ελάμβανε το ποτήρι το οποίο περιείχε το φάρμακο και ήπιε αυτό... το παρ απάνω κείμενο β ασί ζεται στη σ ύνοψη της αφήγησης του αρριανού στο έργο του2 «αλεξάνδρου ανάβασις». ο αρριανός στήριξε το έργο του τόσο στον αριστόβουλο τον Κασσάνδρειο3 όσο και στον πτολεμαίο τον λάγου4, που
στο
ς πρ ο ς τον γιατρ
του στα
τον
δρ ο ς
κεται με το στρ άτε υμά του στην Κι λικία κον τά στην ταρ σό στις όχθες του ποταμού Κύδνου (εικόνα 01) το γεγονός το οποίο αναφέρουμε έχουν καταγράψει Έλ ληνες και λα-
οι
μάρτ υρες 75 ΥΠΕΡ ΧΡΙΣΤΟYΓΕΝΝΑ 2022 1. μεγά λη ελ ληνική εγκυκλοπαίδεια. μεταγλωττισμένο στη δημοτική κείμενο από τ. Κγ, σελ. 950. 2 στην εισαγωγή του πρώτου βιβλίου γράφει: « πτολεμαῖος ὁ λάγου καὶ Ἀριστόβουλος ὁ Ἀριστοβούλου ὅσα μὲν ταὐτὰ ἄμφω περὶ Ἀλεξάνδρου τοῦ Φι λίππου σ υνέγραψαν, ταῦτα ἐγὼ ὡς πάντῃ ἀ ληθῆ ἀναγράφω » 3 ο αριστόβουλος o Κασσάνδρειoς (περ 375 π Χ -301 π Χ ) ήταν Έλ ληνας ιστορικός που σ υνόδεψε τον μέγα αλέξανδρο στις εκστρατείες του σε αυτές υπηρέτησε ως αρχιτέκτονας και πολεμικός μηχανικός και κατέγραψε τα γεγονότα της εκστρατείας του μεγά λου αλεξάνδρου από την καταστροφή της θήβας (335 π. Χ.) μέχρι τον θάνατό του το 323 π.Χ. δυστυχώς το έργο του δεν έχει διασωθεί. 4 ο πτολεμαίος α΄ ο λάγου (367 π Χ - 282 π Χ ) ήταν Έλ ληνας στρατηγός του μεγά λου αλεξάνδρου μετά τον θάνατό του έγινε διοικητής και κατόπιν Φαραώ της αιγύπτου. Έγραψε ως αυτόπτης και αντικειμενικός μάρτυς την ιστορία των εκστρατειών του αλεξάνδρου. > 1
βρίσ
τίνοι
σ υνόδευαν τον αλέξανδρο στην εκστρατεία του και έτσι ήταν
π λέον αξιόπιστοι
είδε ο καζαντζάκης τον π υρετό του
μετά το ψ υχρό μπάνιο στον κύδνο ποταμό της ΤαρσούΗ εμπιστοσ ύνη του Αλέξανδρου στον ιατρό του.
παρ αθέτουμε την παρ απάνω ιστορία όπω ς την περιγράφει ο μεγά λος μας λογοτέχνης7,8, (εικόνα 03) αναφέροντας μερικά αποσπάσματα: Ένα μεσημέρι πέρασαν ένα μικρό ποτάμι, τον Κύδνο, έφτασαν απέξω από την Ταρσό Οι Πέρσες είδαν το πλήθος να ' ρχεται και τρόμαξαν. Έβα λαν φωτιά στα σπίτια, μα δεν πρόφτασε να διαδοθεί η πυρκαγιά Οι Έλληνες έμπαιναν τρέχοντας στην πόλη, έσβηναν τη φωτιά κι έκαναν κατοχή. Ο Αλέξαν δρος κατέβηκε από το ά λογο του κατάκοπος Ήταν ολόγρος από τον ιδρώτα - Πάω να πέσω, είπε, στο ποτάμι να δροσιστώ λίγο. Ο γιατρός ο Φίλιππος ήταν κον τά του -Όχι, βασιλιά μου, φώναξε Είναι επικίνδυνο Μπορεί ν ' αρρωστήσεις. - Δε φοβούμαι τον κίν δυνο Θα πάω - Με κά λεσες από τη Μακ εδονία να φρον τίζω την υγεία σου, επέμεινε ο γιατρός. Άκουσε τη συμβουλή μου περίμεν ε πρώτα να ξεϊδρώσεις κι έπειτα λούζεσαι τα ν ερά του Κύδνου κατεβαίνουν από τα ψηλά βουνά κ ι είναι παγωμένα. - Τόσο το κα λύτερο! είπε ο Αλέξαν δρος Πήγε στο παγωμένο ποτάμι, γδύθηκε, έπεσε μέσα ο n K γράφει στη σ υνέχεια ότι ο αλέξανδρος αμέσως μετά το μπάνιο εμφάνισε π υρετό και έπεσε βαριά άρρωστος σκορπώντας θλίψη στο στράτευμα και ιδιαίτερα στον φί λο του τον Ηφαιστίωνα χαροπα λεύοντας τρεις
που αντιμετώπιζε. το 1979 κυκλοφόρησε από τις εκδό σ εις «ε λ έν η Κα ζαν τζάκη» ω ς αυτόν ομο έργο με τον τίτλο «μέγας αλέξανδρος» με εικονογράφησ η του πα λαιού αγωνιστή της αριστερ άς χαρ άκτη αναστάσιου αλεβίζου (1914-1985) που ήταν περισσότερο γνωστός με το ψευδών υμο τάσσος Πώς
Το παιδικό μυθιστόρημα «Μέγας Αλέξανδρος» το παιδικό μυθιστόρημα του νίκου Καζαντζάκη απευθ υνόταν στα ελ ληνόπουλα του 1940 που το διάβαζαν σε σ υνέχειες στο προπαγανδιστικό περιοδικό «Η νεολαία» της μετα ξικής νεολαίας5 «εον»6 με τον τίτλο «στα χρόνια του μεγα λέξανδρου» (εικόνα 02). ο σ υγγρ αφέας υπ έγρ αφε σαν α.β.γ. είν αι πολύ πιθ αν ό ν α έγραψε σε αυτό το περιοδικό λόγω των οικονομικών προβλημάτων
Αλέξανδρου
και
ν ύχτες ο Φί λιππος ο
τον επισκέφθηκε με την πρόθεση να του δώσει γιατρικό
να τον θεραπεύσει στο μεταξύ είχε έλθει επιστολή από τον παρμενίωνα που έγρ αφε για δωρ οδοκία του Φίλιππου του γιατρ ού από τον δαρείο πρ οκειμέν ου ν α βλάψει τον αλέξανδρο 76 ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ 5. περιοδικό νεολαία, τ. 19 (10/2/1940) έως
μέρες
τρεις
γιατρός
για
τ. 52 (28/9/1941), χωρίς ωστόσο να έχει ολοκληρωθεί η δημοσίευση λόγω του πολέμου. 6 παρόμοιες φασιστικές οργανώσεις για τη νεολαία είχαν δημιουργήσει ο Χίτλερ και ο μουσολίνι 7. περιοδ. «νεολαία», τ. 48 (1/9/1940), σελ. 1512. 8 ν Καζαντζάκη «μέγας αλέξανδρος», κεφ 38, σσ 176-178 εκδ ελένη Καζαντζάκη, αθήνα 1979 2 -3
Φίλιππος διάβαζε
όνατα
ι ορκ ιζόταν στους θεούς
γράμμα Ο Φίλιππος έπεσε
όλα αυτά είναι συκοφαν τία. Κι ο Αλέξαν δρος του χαμογέλασε, του έδειξε το αδειανό ποτήρι που είχε το φάρμακο: - Είδες; του είπε. Έχω εμπιστοσύνη σε σένα… το παραπάνω γεγονός ενέπνευσε σημαντικούς ζωγράφους να απεικονίσουν το περιστατικό της τ υφλής εμπιστοσύνης του αλέξανδρου, μεταξύ των οποίων τον πολωνό κα λ λιτέχνη Henr yk siemiradzki (1843-1902) (εικόν α 04) και τον βρεταν ό B enjamin West (17381820) (εικόνα 05). για λόγους π ληρότητας σ υμπερι λάβαμε και την κάπως άτεχνη απεικόνιση του περιοδικού της «νεολαίας» του δικτάτορα μεταξά (βλ έν θετο σε εικόνα 03). ο Φί λιππο ς ο ιατρ ό ς παί ζει σ ημαν τικό ρ όλο στο
έργο του ν Κ , καθώς ο γιος του στέφανος είναι από τα κεντρικά πρόσωπα του έργου με πάνω από πεντακόσιες αναφορές στο κείμενο των τριακοσίων περίπου σελίδων και ο ίδιο ς σ υμμετέχει σε αρκετά τμήματα του έργου. ο στέφανος στη μυθ οπ λασία του Καζαντζάκη νυμφεύεται την Άλκα, που είναι κόρη του νεάρχου, ενώ έχει σώ σ ει τον α λ έξανδρ ο τουλάχιστον τρεις φ ορές κατά τις μάχες. στο πρόσωπο του Φί λιππου του ιατρού ο Καζαντζάκης αποδίδει τα χαρακτηριστικά του ιδανικού γιατρού και αυτό φαίνεται στο παρακάτω απόσπασμα από το έργο: O γιατρός ο Φίλιππος ήταν φτωχός· είχε πολλούς πλούσιους αρρώστους και τον πλήρωναν καλά· κι ο ίδιος ο βασιλιάς του έδιν ε κάθε μήνα κάμποσα χ ρυσά νομίσματα Μα ο Φίλιππος ήταν κα λός και σπλαχνικός, κι όχι μόνο δεν έπαιρνε πληρωμή από τους φτωχούς αρρώστους παρά και τους έδιν ε χ ρήματα για ν ' αγ οράζουν λίγο κρέας να δυναμώσουν και ρούχα να μην κρυώνουν Ό,τι είχε το ξόδευε σε αγαθοεργίες Κάποτε η γυναίκα του, όσο κι αν ήταν κα λή, τον μάλωνε: «-Όταν διψά η αυλή σου, του έλεγ ε, μη χ ύν εις το νερό έξω!» Μα ο γιατρός γελούσε «Ε, μη μα λώνεις, Ελπινίκη! της έλεγε Όταν τρώγω εγώ κι ο γείτονάς μου πεινάει, η τροφή γίνεται δηλητήριο και με φαρμακώνει Καλύτερα να τρώμε όλοι ψωμί κι ελιές παρά να τρώει ο ένας κοτόπουλα κι ο ά λλος να πεθαίνει της πείνας.»
δίκιο, έχεις δίκιο, Φίλιππε, απαν τούσε τότε η κα λή Ελπινίκη Κάνε όπως σε φωτίζει ο Θεός!»
βασισμένος στο κείμενο του αρριανού ο σ υγγραφέας έπ λασ ε το παρ ακάτω κείμεν ο για τη χορήγ ησ η του φαρμάκου και την εμπιστοσ ύνη του αλέξανδρου στον ιατρό του: ... Ο γιατρός βοήθησε τον Αλέξαν δρο ν ' ανασηκωθεί στα μαξιλάρια και του έδωσε το γιατρικό Ο Αλέξανδρος με το ένα χέρι πήρε το γιατρικό,
το
στο
το
το
με
ά λλο έδωσε
Φίλιππο
γράμμα του Παρμενίωνα. Κι έτσι, τη στιγμή που έπινε
φάρμακο, ο
το
στα γ
κ
πως
Επί
τον
που περιγράψαμε, ο Καζαντζάκης πλάθει νέα πρόσωπα γ ύρω του, όπως τον στέφανο, την Άλκα, την ελπινίκη κ α για να δομήσει το μυθιστόρημά του αν και γράφτηκε για παιδιά, το μυθιστόρημα μπορεί να διαβαστεί και από ενήλικες. το λεξι λόγιο και το ύφος του δεν μοιάζει με εκείνο που έχουμε σ υνηθίσει διαβάζοντας τον Καζαντζάκη παρόλα αυτά το έργο κρατά το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Όσον αφ ορ ά στον Φί λιππο τον ακαρν άν α τον ιατρό, αυτός θα μείνει στην ιστορία ως ο γιατρός που τον εμπιστεύθηκε τ υφλά ο πιο σπουδαίος στα χρόνια του ασθενής, ο μέγας αλέξανδρος 77 ΥΠΕΡ ΧΡΙΣΤΟYΓΕΝΝΑ 2022 5
«Έχεις
λογος ενώ στον αρριανό υπάρχουν μόνο πέντε αναφορές για
Φί λιππο τον ιατρ ό που σ χετί ζον ται με επ εισόδιο
