ΥΠΕΡ Χ Τεύχος 105

ΥΠΕΡ

Αρχέγονα έθιμα, τελετουργίες χαρμολύπης, ξεσ πάσματα χαράς

Περιεχόμενα

6 Η πιο «γλυκιά» επίσκεψη

σ την εταιρεία Παπαδοπούλου

8 Συνεργάτες από γενιά σε γενιά

14 Φωτογραφήματα

του Ν. Ψιλάκη

24 Οι άν θρωποί μας ο δικός μας πλούτος

28 Εκπαιδευόμασ τε και γινόμασ τε καλύτεροι!

30 ΠΑΣΧΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ

Αρχέγονα έθιμα, τελετουργίες χαρμολύπης, ξεσπάσματα χαράς ανασ τάσιμης

του Ν. Ψιλάκη

40 Μια κλοπή αρχαιοτήτων σ την Κνωσό

48 Χορηγία και συμμετοχή σε διοργανώσεις

μαζικού αθλητισμού

50 Τα ερωτικά αλφάβητα της Κρήτης

του Ν. Ψιλάκη

61 Η θυγατέρα του παπα-Φλουρή

68 Η παγκόσμια προσ τάτιδα

των μοτοσικλετισ τών είναι... Κρητικιά!

72 Προσφυγικές μνήμες

από τις δυο πλευρές της Ανταλλαγής

της Ε. Ψαραδάκη

Tριμηνιαία έκδοση

των Σ/M XAΛKIAΔAKH

1o χιλ. Γαζίου-Κρουσώνα 7005 Ηράκλειο

τηλ 2810 824 140

www.xalkiadakis.gr

Διανέμεται δωρεάν από τα κατασ τήματα της εταιρείας

Yπεύθυνη σύμφωνα με το νόμο: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ

Eκδοτική φρον τίδα:

Tμήμα Δημοσίων Σχέσεων

της A.E. XAΛKIAΔAKH

Σύμβουλος έκδοσης:

ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Υπεύθυνος Δημοσίων Σχέσεων

της Α Ε ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ:

ΜΙΧΑΛΗΣ ΤΖΑΓΚΑΡΑΚΗΣ

Σχεδίαση εν τύπου: NIKOΣ NTPETAKHΣ

Φωτοσ τοιχειοθεσία Mακέτες - Eκτύπωση:

TYΠΟΚΡΕΤΑ A E , BI ΠE Hρακλείου,

Tηλ 2810 382800 FAX: 2810 380887

Tα κείμενα που δημοσιεύον ται

δεν εκφράζουν κατ ’ ανάγκην

και την άποψη της εταιρείας ή του περιοδικού

σ

την εταιρεία Πα παδοπούλου

το εργοστάσιο της εταιρείας στην Π. Ρά λ λη

Στο εργοσ τάσιο αυτό παράγον ται τα Cookies, τα Μπισκότα Βρώμης, τα Πολυδημητριακά, τα Cream Crackers, τα Cookielicious, τα Speculoos, τα Κανέλας, τα Γλυκοκεράσματα Βουτύρου, τα Κριτσίνια, οι Μπατονέτες και οι Digestive Bars Όσο περιηγούμασ ταν σ τους χώρους του εργοσ τασίου και οι υπεύθυνοι μας εξηγούσαν τη διαδικασία παραγωγής και ελέγχου ποιότητας του κάθε προϊόν τος, μας εν τυπωσίασε το πόσο αρμονικά συνυπάρχει το παραδοσιακό σ τοιχείο σ την παραγωγή του «χειροποίητου» Cream Cracker των

1 . 2 9 6 σ τρ ώ σ ε ω ν, μ ε τ η ν υ π ε ρ σ ύ γχρονη τεχνολογία και τεχνογ νω σία που απαιτείται για τη δημιουργία των

Digestive Bars

Η παρου σία του αν θρ ώπινου παράγον τα, κυρίαρχη σ τον χώρο, και η φρον τίδα που επιδείκνυαν οι άν θρωποι του εργοσ τασίου κατά τη διάρκεια

α υ τ ή ς τ η ς γ ε υ σ τ ι κ ή ς δ η μ ι ο υ ρ γ ί α ς , α ν τικατοπ τρί ζ ει έ να α ξιακό σύ σ τημα γερά θεμελιωμένο εδώ και εκατό χρόνια. Στη συνέχεια οδηγηθήκαμε σ το νέο κτίριο γραφείων της Εταιρείας, το

οποίο έχει λάβει περιβα λλον τική πι-

σ τ ο π ο ί η σ η κα τ ά L E E D σ τ ο ε π ί π ε δ ο S i l ver. Ένα κτίριο που α ποπ νέει έ ναν μον τέρνο και συνάμα ζεσ τό αέρα.

Στις 8 Φεβρουαρίου η Εταιρεία Παπαδοπούλου άνοιξε τις πόρτες του εργοσ τασίου της σ την Π Ράλλη για να μας ξεναγήσει σ τις γεύσεις, σ το μεθυσ τικό άρωμα του μπισκότου, αλλά και σ τη διαδικασία παραγωγής προϊόν των που τόσα χρόνια συν τροφεύουν την κάθε μας σ τιγμή. Πρόκειται για το ένα από τα τέσσερα εργοσ τάσια παραγωγής που διαθέτει η Εταιρεία και αποτελεί το παλαιότερο, καθώς ξεκίνησε να λειτουργεί το 1957.

Στην επίσκεψη συμμετείχαν

η κα Χριστίνα Χα λκιαδάκη,

ο κ. Δημήτρης Βατσιθιανός, εμπορικός

διευθ υντής, η κα Νικόλ Λεφάκη, υπεύθ υνη αγοραστών, ο κ Γιώργος Καραγιάννης, υπεύθ υνος

πλανογραμμάτων και ο κ. Νίκος Κοντάκης από το Τμήμα Αγορών

Η πιο «γλυκιά» ε πίσκεψη

Στελέχη της εταιρείας μας επισκέφτηκαν

Συνεχίζουμε σ ταθερά να ομορφαίνουμε τις ψυχές

των παιδιών μας και να χαρίζουμε

χαμόγελα σ τα σχολεία του τόπου μας

Είμασ τε δίπλα σ τους μικρούς μας

φί λου ς με χρ ώματα, ζωηρά σχέ-

δ

ι α κα ι β ι β λ ί α γ ι α ν α ο μ ο ρ φ ύνουμε την καθημερινότητά τους

Συγκεκριμέ να, το 4ο Νηπιαγωγείο της Ν. Αλικαρνασσού Ηρακλείου "ν τύθηκε" με χρ ώματα και ζωηρά σχέδια, με σ τόχο το πολύχρωμο και παιχνιδιάρικο αποτέλεσμα να αποτελεί καθημερινά πηγή φαν τασίας και δημιουργίας

για τους μικρούς μας φίλους!

Επίσ ης, αναγ νωρί ζον τας την α ξία των βιβλίων για την ανάπτυξη των παιδιών μας από μικρή ηλικία,

συνεχίζουμε

να ενισχύουμε τις βιβλιοθήκες σχολείων και εκπαιδευτικών δομών!

Προσφέραμε βιβλία σ το Νηπιαγωγείο Γουρνών, το Νηπιαγωγείο Αγίων Σαράν τα, το 1ο Ειδικό Νηπιαγωγείο Ηρακλείου, το 30ο Νηπιαγωγείο Ηρακλείου, το 65ο Νηπιαγωγείο Ηρακλείου, το Νηπιαγωγείο Καλλιθέας, το 66ο Πειραματικό Νηπιαγωγείο, το Δημοτικό Σχολείο Κάτω Ασιτών, το 2ο Δημοτικό Σχολείο Αρκαλοχωρίου, το 5ο Δημοτικό Σχολείο σ τη Μπεν τεβή, το 28ο και 57ο Δημοτικό Σχολείο και το 9ο Γυμνάσιο Ηρακλείου. Ευχόμασ τε σε όλα τα παιδιά να απολαύσουν τα καινούρια τους βιβλία! Καλή ανάγνωση!

Φωτογραφήματα

ΦωτΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Η πατίνα του δειλινού, η θερμοκρασία του χρώματος όπως λέμε σ τη γλώσσα της φωτογραφίας, ένας πρόσκαιρος χρωσ τικός ρομαν τισμός που σ τιλβώνει τα πράγματα.

Στι λβωμένη πολιτεία

Ηράκλειο,

λίγο πριν το ηλιοβασί λεμα.

Χρώματα θερμά, απλωμένα σε μια πόλη που έμαθε πια να ζει με τις αντιφάσεις της. Μικρές και μεγάλες συναιρέσεις των εποχών, συνον θυλεύματα που ανακατώνουν αιώνες κι αιώνες αν θρώπινης παρουσίας, άλλοτε ατελή και άλλοτε αυτοτελή αποσπάσματα που επιμένουν να διαιωνίζουν κατασ τάσεις μα πιο πολύ να διαιωνίζουν νοοτροπίες Η πέτρα, το τσιμέν το, οι ηλιακοί θερμοσίφωνες, τα καλώδια του ηλεκτρικού, οι φωνές που αναδύον ται μέσα από το αεικίνητο πέλαγος, οι σιωπές που κι αυτές αναδύονται μέσα από την ανήσυχη πολιτεία. Μα πιο πολύ το φως. Δοκιμάσ τε να δείτε τις πόλεις σε διαφορετικές σ τιγμές της ίδιας ημέρας. Πρωί, μεσημέρι, βράδυ, νύχ τα. Να δείτε τις απανωτές μεταμορφώσεις που αλλάζουν τον κόσμο. τα έργα του Θεού και τα έργα του αν θρώπου ν τύνον ται με καινούργιο φως Ή με καινούργιο σκοτάδι Κύκλιος ο χρόνος μας, λέω!

Κι έρχεται η άκρη της μέρας, έτσι όπως τη βλέπει το αν θρώπινο μάτι μέσα από τη μηχανή

Η πατίνα του δειλινού, η θερμοκρασία του χρώματος όπως λέμε σ τη γλώσσα της φωτογραφίας, ένας πρόσκαιρος χρωσ τικός ρομαν τισμός που σ τιλβώνει τα πράγματα.

Αυτήν την πολιτεία κοιτάζω. Και αναρωτιέμαι πόση ισ τορία αν τέχει το σήμερα.

το βενετσιάνικο τείχος εκεί. Και η παλιά «Ηλεκτρική», μουσείο σήμερα - ευτυχώς. Και το κύμα εκεί να εναλλάσσεται με άλλο κύμα, να παίρνει φόρα θαλασσινή και να κον ταροχ τυπιέται με τη μνήμη της πέτρας Σπάνια τη βλέπεις ήρεμη την ακαταλάγιασ τη θάλασσά μας Και οι γαλέρες εκεί Άλλες βυθισμένες σ τα βάθη του πελάγους και άλλες να πλέουν σ τις σελίδες της μνήμης Στην ποικιλία χρωσ τά την ομορφιά του ο κόσμος μας! Στην ανομοιομορφία των πραγμάτων, σ τις αρμονικές συναν τήσεις των αν τιθέσεων. Άραγε, αλλάζουν τα πράγματα ή τα μάτια που τα κοιτάζουν;

ΦωτΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Η ισ τορία μιας πόρτας

Μετρώ τους αιώνες, ξεφυλλίζω τις άυλες σελίδες του χρόνου.

Και σ ταματώ σε χρονολογίες. 1579, 1585, 1645, 1715, 1898, 1904, 1957.

Όλες έχουν κάτι να πουν, μεγάλες ισ τορίες, ατέλειωτες.

Μια πόρτα. Μεγάλη κι ορθάνοιχ τη. Αέρηδες που μπαινοβγαίνουν, της θάλασσας και κύματα του χρόνου, πνοές της ισ τορίας ασύμμετρες. Κάποτε οι ανατροπές είναι τόσες που δεν αν τέχον ται, κάποτε το απροσδόκητο γίνεται κι αναπάν τεχο. Κάσ τρο ήταν κάποτε Φρούριο πανίσχυρο Σήμερα περνοδιαβαίνουν τουρίσ τες Άλλοι με φωτογραφικές μηχανές άλλοι με κινητά σ τα χέρια Όλοι κάτι θέλουν να κρατήσουν σ τη μνήμη. το ταξίδι, την εμπειρία, την ισ τορία. Μα πιο πολύ το παράδοξο!

Πόσοι πέρασαν από τούτη την πόρτα; Και για ποιους σκοπούς; Άλλοι με πραμάτειες σ τα χέρια, άλλοι με όπλα και άλλοι με μια βαλίτσα μονάχα παραγεμισμένη με πίκρα.

Είναι η πύλη της Σπιναλόγκας.

Έτσι γιατί μια λέξη μόνο αρκεί για να δώσει όλο το νόημα και να κεν τρίσει τις μνήμες

Σπιναλόγκα

Ποιος να ξεχάσει τα χρόνια του μεγάλου πολέμου; Ποιος και τις οιμωγές των αν θρώπων, τότε που όλοι οι κάτοικοι της νησίδας οδηγήθηκαν σ τα σκλαβοπάζαρα και πουλήθηκαν. 1715 το έτος... Και αργότερα οι τούρκοι. Πολιτεία ολόκληρη. Ευκατάσ τατοι όλοι. Ή σχεδόν όλοι. Μέχρι που πάρθηκε η απόφαση και κλείσ τηκαν εδώ οι απόκληροι της ζωής, οι πάσχον τες από την - ανίατη τότε - νόσο του Χάνσεν.

Εκείνους σκέφτομαι καθώς κοιτάζω την πόρτα τους έφερνε η βάρκα και τους άφηνε σ την προκυμαία Είναι σαν να τους βλέπω ν’ ανηφορίζουν σκυφτοί κι αμίλητοι σ τη διαδρομή που χάραξε η μοίρα τους

Και θυμάμαι τους χανσενικούς που συνάν τησα, τον κύριο Μανώλη, τον κύριο Γιάννη, αποθεραπευμένους πια, μα με την πίκρα λιθωμένη σ τα χείλη.

Και θυμάμαι... τον Μανώλη τον Μονάν τερο, τον πρωταγωνισ τή των μπουλουκιών σ την Κρήτη που ερχόταν κι έπαιζε θέατρο σ τη Σπιναλόγκα. Κωμωδίες πάντα. Ποιος μπορούσε να αντέξει να δει τραγωδία; Και ποιος θεατρίνος θα μπορούσε να παίξει τραγωδία εδώ;

Και θυμάμαι τον Κωσ τή Φραγκούλη, τον ποιητή και φίλο αξέχασ το Είχαμε έρθει κάποτε μαζί, περάσαμε τη σ τοά, φτάσαμε

σε τούτη την πόρτα και προχωρήσαμε. Φορτισμένος ο Κωσ τής σ ταμάτησε ξαφνικά, ανασ τέναξε, με κοίταξε σ τα μάτια, έτσι όπως έκανε όταν ερχόταν η έμπνευση, και είπε:

Αν πέτρωναν τα δάκρυα που είναι εδώ χυμένα

μια Σπιναλόγκα θα ’τανε κι εκείνα γινωμένα

Μετρώ τους αιώνες, μετρώ τις χρονολογίες τα δάκρυα των αν θρώπων δεν έχουν μετρημό

Μου αρέσει που σήμερα μπαινοβγαίνουν τουρίσ τες Πολύ μου αρέσει!

Σήμερα περνοδιαβαίνουν τουρίσ τες.

Άλλοι με φωτογραφικές μηχανές άλλοι

με κινητά σ τα χέρια. Όλοι κάτι θέλουν

να κρατήσουν σ τη μνήμη...

NΦωτΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Νυφοσ τόλι

Ένας γαλάζιος ουρανός, ένα ψήλωμα της γης, λίγα δέν τρα.

τόσο λίγα. Μα και τόσο πολλά! Όσα δεν χωράνε σ το μάτι.

Ψάχνω τις λέξεις, ανακατεύω το δισάκι μου, ποια να βρω; Μάταιος ο κόπος Στο τέλος νομίζω πως καταφέρνω να διαλέξω μια Εκείνη που τα λέει όλα Και που την σ τέλνω με αγάπη σε όλους όσοι δουν τη φωτογραφία ή διαβάσουν το κείμενο. Μια λέξη μονάχα. Ναι, σαν ευχή: Άνοι ξη!

Πανάρχαιοι κώδικες

τη θυμάμαι εκείνη τη μέρα Είχαν βγει τα μέλη του πολιτισ τικού συλλόγου να πουν τα κάλαν τα του Λαζάρου Ακολουθούσαμε κι εμείς, απολαμβάναμε τις παλιές μελωδίες, ακούγαμε τα λόγια του αγερμού, μεθούσαμε με τις μυρωδιές που αναδύον ταν α πό τις ανοιξιάτικες αυλές. Αβδού, κάμποσα χρόνια πιο πριν, το καπετανοχώρι της Λαγκάδας Με τους φίλους Ζαχαρία και Ειρήνη, με παλιούς και καινούργιους γνωσ τούς, Απρίλης μήνας.

Και προχωρούσαμε.

Σε κάθε πόρτα περίμενε κι από μια γυναίκα. Ηλικιωμένες οι περισσότερες, με καθάριο βλέμμα και κουβέν τες γλυκές Κρατούσαν θυμιατά και πορτοφόλια τα θυμιατά για θυμίαμα της μνήμης, για επικύρωση της ιερότητας εκείνης της σ τιγμής. τα πορτοφόλια για την αμοιβή των καλαν τισ τάδων, δηλαδή του συλλόγου που είχε οργανώσει την ωραία εκδήλωση

τη θυμάμαι και την αρχόν τισσα της φωτογραφίας. Βγήκε σ την εξώπορτα με το λιβάνι να εκφράσει αυθόρμητα κι α πρόσκλητα το συλλογικό ήθος, να ε πικυρώσει την άδολη έν νοια της κοινότητας, που εδώ, σ τα χωριά της Κρήτης, είναι πολύσημη.

Μας συγκίνησε Ήθελε να σ ταθούμε να μας κεράσει «Ξένοι είσ τε, να πιείτε ένα ποτήρι νερό». Έτσι επιβάλλουν οι πανάρχαιοι κώδικες συμπεριφοράς σ το νησί μας. Έτσι επιβάλλει το συλλογικό ήθος.

Απόγευμα

σ τα Χανιά

τον Ρίτσο θυμήθηκα Μ’ εκείνη τη βαθιά ευγενική και συνάμα ολοκάθαρη φωνή που τον άκουσα κάποτε να απαγγέλλει τους συγκλονισ τικούς σ τίχους από τις Μαρτυρίες του. Έμοιαζαν με μαγικά νήματα οι λέξεις, νήματα που συνέδεαν τις εποχές και, παράλληλα, κρατούσαν εμάς κον τά σε ό,τι άφησαν πίσω τους οι αιώνες.

τον ποιητή θυμάμαι κάθε φορά που περιδιαβαίνω τις πόλεις μας και βλέπω τις εποχές να μπερδεύον ται γαληνά η μια με την άλλη Διαβάσ τε τους σ τίχους του:

Τα σ πίτια μας είναι χ τισμένα πάνω σ' άλλα σ πίτια ευθύγραμμα, μαρμάρινα,

κι εκείνα πάνω σε άλλα Τα θεμέλιά τους

κρατιούν ται πάνω σ τα κεφάλια όρθιων αγαλμάτων δίχως χέρια Έτσι, όσο χαμηλά, σ τον κάμπο, κάτω απ' τις ελιές, κι αν απαγκιάζουν τα καλύβια μας, μικρά, καπ νισμένα, με μια σ τάμνα μονάχα πλάι σ την πόρτα, θαρρείς πως μένεις σ τα ψηλά, και σου φέγγει ολοτρόγυρα ο αέρας ή κάποτε θαρρείς πως είσαι έξω απ' τα σ πίτια, πως δεν έχεις κανένα σ πίτι, και πορεύεσαι ολόγυμνος, μονάχος κάτω απόναν ουρανό τρομαχ τικά γαλάζιο ή άσ προ κ' ένα άγαλμα, καμιά φορά, ακουμπά ελαφρά το χέρι του σ τον ώμο σου

Έτσι και τώρα σ τα Χανιά Σε δρόμους που τους περπάτησαν άλλοι, σε έργα που τα έφτιαξαν άλλοι Σπόνδυλοι μέσα σε παμπάλαιους τοίχους, κονιάματα που δένουν τις πέτρες, χρόνοι που επανέρχον ται, βήματα που ο αν τί λαλός τους ακούγεται από τόσο βαθιά μέσα σ τον χρόνο για να νομίζεις ότι είναι μουρμουρητό των κυμάτων.

Δεν ξέρω τι να προσέξω πρώτα σε τούτη τη φωτογραφία. τα κομμάτια από τις αρχαίες κολόνες, τον ασυν τρόφευτο ακρινό τοίχο με τα παράθυρα που χάσκουν μπροσ τά σ’ έναν κρυσ τάλλινο ουρανό, το χρώμα που φανερώνει μαζί τη φθορά και την αντίσ ταση; Και ο αέρας συνεχίζει ολοτρόγυρα να μου φέγγει, και οι σ τάμνες που τώρα πια δεν υπάρχουν Ναι, είναι τρομακτικά γαλάζιος ο ουρανός και τρομακτικά γαλάζια η μνήμη, φερμένη από διάφανους καιρούς με την ανάσα της ισ τορίας να ακούγεται σε αν τήχηση από κάποιο απροσδιόρισ το μέλλον.

τους ποιητές συλλογίζομαι κάθε που περπατώ σ τις γειτονιές των ονείρων. Στον τοπανά και σ το Κασ τέλλι, σ τα Χανιά και σ το Ρέθεμνος, σ το Κάσ τρο και σ τη Σητεία και σ τη Γεράπετρο. Οι ποιητές ξέρουν καλύτερα. Αναρωτιέμαι

Σας ευχαρισ τούμε για τα υπέροχα χρόνια που περάσαμε μα ζί και σας ευχόμασ τε υγεία και μόνο χαρές σ τη ζωή σας.

διαγωνισμός

άν θρωποί μας ο δικός μας πλούτος.

Εκπαιδευόμασ τε και γινόμασ τε καλύτεροι!

Η Ακαδημία Χαλκιαδάκης συνεχίζει να μας εκπαιδεύει, ώσ τε να γινόμασ τε καλύτεροι και να εξυπηρετούμε όλου ς εσάς με περισσότερες γ νώσεις και με

κα λύ τ ερ ο τρ ό πο

τ α υ τόχρ ον α , μ α ς πρ ο σ φ έρ ει σ ε μ ι ν άρ ι α κα ι ε κ π α ι δ ε ύ σ ε ι ς Α υ τοβελτίωσης

και Κοινωνικής υπευθυνότητας ώ σ τε

Μα ζί να φτιάχνουμε έ ναν πιο χαρού -

μενο κόσμο. Αν ά μ εσ α σ τα ά λ λα , το 1 ο

τρ ί μ η ν ο τ ο υ 2023 πραγματοποιήθη-

καν σεμινάρια Πυρασφάλειας από την Πυροσβεσ τική Υπηρεσία Ηρακλείου, Εν θουσιασμένου Πελάτη, Διαχείρισης

Χρόνου, Διαχείρισης Κρίσεων, Ποιότητας

Θέματα Ποιότητας

Δίπλα

σ την Π.Y. του Νομού Χανίων

O κ. Μανούσος Μπούχλης, τομεάρχης της

Χαλκιαδάκης ΑΕ , και ο Πύραρχος

κ. Ξενοφών τας

Μ. Τσιλιμιγκάκης.

Διαχείρισης Χρόνου

Εν θουσιασμένου Πελάτη Διαχείρισης Κρίσεων

Πυρασφάλειας από Πυροσβεσ τική

G R E E n PA S S

Ενέργεια αποκλεισ τικά από Ανανεώσιμες

Πράσινες Πηγές!

Η πισ τοποίηση προέρχεται από την

Δ Ε Η και βεβαιώνει ότι η ενέργεια

που κατανάλωσαν τα Super Markets

Χα λκιαδάκης προέρχεται α ποκλει-

σ τικά από Α Π Ε

ΠΑΣΧ Α ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ

Αρχέγονα έθιμα, τελετουργίες χαρμολύπης, ξεσ πάσματα χαράς ανασ τάσιμης

Πάσχα σ την Κρήτη Στα χωριά, που όσο κι αν ρημάζουν συν θέτουν ακόμη κύτταρα ζωής και κύτταρα μνήμης, σ τις πόλεις, που όσο κι αν μεγαλώνουν έρχον ται σ τιγμές που τις βλέπεις σαν σύνολο από μικρές κοινότητες αν θρώπων, κάτι σαν μικρές γειτονιές που τούτες οι μέρες τις κάνουν πιο ευδιάκριτες, υπεν θυμίζον τας τον σπουδαιότατο ρόλο τους. Επίκεν τρο των κοινοτήτων ήταν πάν τοτε κάποιος ναός, κάποια ενορία, κάποιος παπάς - συχνά ολιγογράμματος σ το παρελθόν - και οι τελετουργίες που επαναλαμβάνον ταν με τυπικό απαρέγκλιτο ορίζον τας τις εποχές και σμιλεύον τας τον κύκλο του χρόνου. Κανόνας απαράβατος ήταν πάν τα η συμμετοχή σ’ αυτές τις τελετουργίες. Όχι μόνο σ τις επίσημες εκκλησιασ τικές αλλά και σ τον υπέροχο κόσμο των εθίμων που ο ρόλος τους ήταν πάν τα πολυσήμαν τος, θρησκευτικός, κοινωνικός, μυητικός και μνημονικός, καθώς μέσα από αυτά μεταβιβάζον ταν εμπειρίες ζωής

και αξίες. Για τους μεγαλύτερους τα τελετουργικά έθιμα σφυρηλατούσαν την κοινωνική συνοχή και για τους μικρότερους αποτελούσαν ένα είδος προθαλάμου, ένα σκαλοπάτι που οδηγούσε σ τη μέλλουσα κοινωνικοποίηση.

Πάσχα σ την Κρήτη! Με έθιμα που ανάγον ται σ το μακρινότερο παρελθόν, με τελετουργίες που ενσωματώνουν αγωνίες, ελπίδες, προσδοκίες, αισ θήματα. Ο νεαρός θεός ανασ ταίνεται σε έναν κόσμο που κι αυτός ανασ ταίνεται την ίδια ακριβώς εποχή ξεκινών τας εκ νέου τον ετήσιο κύκλο του. Δ έν τρα που αποκτούν καινούργια φυλλώματα, λουλούδια που αν θίζουν, μοσκοβολιές που πολιορκούν σε κάθε μας βήμα την όσφρηση. Ανάσ ταση του Θεού μα και ανάσ ταση της φύσης. Και αρκεί να ακούσεις τις μικρές αυτοσχέδιες χορωδίες των κρητικών χωριών σ’ εκείνον τον εξαίσιο ύμνο της ζωής που τελικά θριαμβεύει...

Ω γλυκύ μου έαρ...

Σπουδαίο δημιούργημα τα εγκώμια. Υμνούν - για μοναδική νομίζω φορά - το σωματικό κάλλος. τον ωραίο νέο, τον ωραίο θεό που μέσα από τον σ ταυρικό θάνατο οδηγείται σ το τέλος του επίγειου βίου του.

1. Στεφάνια με λεμονανθούς στον Εσταυρωμένο Χριστό.

ΠΑΣΧΑ ΣτΗΝ ΚΡΗτΗ

Ο ρόλος της γ υναίκας

Ύμνος σ τον Θεό μα και ύμνος σ τη φύση, σε μια αρχέγονη ταύτιση που ξεκινά από τα βάθη των αιώνων για να φτάσει σ το σήμερα. Μελωδίες δίπλα σ τον κατασ τόλισ το Επιτάφιο, αυτό το μικρό ξύλινο κουβούκλιο που συναιρεί τις εποχές και μεταφέρει σ το δικό μας παρόν όλα όσα γίνανε σε τόπους και χρόνους μακρινούς. Οι πισ τοί δεν είναι οι αποξενωμένοι παρατηρητές των πραγμάτων αλλά οι συμμετέχον τες σ’ αυτά, καθένας έχει τον ρόλο του, από τα παιδιά που κουβαλούν τα λουλούδια, τις γυναίκες που σ τολίζουν το πρόσκαιρο κιβούρι, μέχρι τη γριούλα που είναι έτοιμη να αφήσει ένα δάκρυ της να κυλήσει σ τα πόδια του σ ταυρωμένου Χρισ τού Είναι αλήθεια ότι οι κυριότεροι ρόλοι της ελληνικής Πασχαλιάς ανήκουν σ τη γυναίκα, πράγμα απόλυτα λογικό αφού σ τη γυναίκα έχει αποθέσει από αρχαιοτάτων χρόνων ο ελληνικός κόσμος τη φρον τίδα των νεκρών

Στα έθιμα της δικής μας Πασχαλιάς ο νεκρός Χρισ τός δεν είναι απλώς ο νέος θεός που οδηγήθηκε σ τη θυσία αλλά ο «δικός», ο οικείος, που η κοινότητα οφείλει να φρον τίσει με σεβασμό το άχραν το σώμα του, να το εν ταφιάσει με τιμές και να εκπληρώσει το οφειλόμενο χρέος προς τη ζωή, προσδοκών τας την αναγέννησή της. Όσοι ζήσαμε σε χωριά πριν από λίγες μόνο δεκαετίες θυμούμασ τε με δέος τις γυναίκες που μοιρολογούν ταν τον Χρισ τό, θυμούμασ τε με συγκίνηση εκείνη την α πρόσμε νη οικείωση του Θεού, τη συνομιλία των δυο κόσμων, του θεϊκού και του αν θρώπινου

Και καταφτάνουν γυναίκες σε ναούς κουβα λών τας λουλούδια και θυμιάματα, κι ακούγονται στίχοι φερμένοι από παλαιότερες εποχές, άσματα θρηνητικά που μέσα τους κρύβουν μεγαλείο ψυχής γιατί συχνά φανερώνουν τον πόνο της μάνας Μάνα είναι και η Παναγιά, μάνα που βλέπει το παιδί της να σύρεται αιμόφυρτο και να καρφώνεται με μεγάλα καρφιά σε έναν ξύλινο σ ταυρό. Στην αρχέγονη τελετουργία - πρωτίσ τως του αγροτικού χώρου - μάθε μητέρα ταυτίζεται με τη μάνα του πάσχον τος ωραίου νέου, τη Μητέρα του Θεού Και ακούς σ τίχους γεμάτους δύναμη, φορτισμένους με συναίσθημα και ας μην έχουν φτάσει σ το ύψος της βυζαν τινής υμνογραφίας διατηρών τας μια χρήσιμη όσο και εύλογη λαϊκότητα. Κάποτε ολόκληρο το άσμα, κάποτε κολοβό, κάποτε με τους σ τίχους ανακατωμένους, έτσι όπως τους διέσωσε η μνήμη:

Παρισταμένη τω σταυρώ η Πάναγνος Μαρία

και Θεοτόκος α ληθώς και του παν τός Κυρία

και βλέπουσα κρεμάμενον εν ξύλω τον Σωτήρα

και ποιητήν της κτίσεως και νόσων ιατήρα

κατανοούσα τας πληγάς των ήλων και την τρώσιν

της λόγχης και των φονευτών αγνωμοσύνην τόσην

προς τας ευεργεσίας του και την απανθρωπίαν

την άμετρον και άρρητον αυτών θηριωδίαν

ως μήτηρ λίαν εύσπλαχνος μονογενούς τοιούτου

φιλτάτου και οικτίρμονος και πόνου τηλικούτου

μη δυναμένη τον φλογμόν και πόνον της καρδίας

κρατήσαι, ωλοφύρετο πολλής εκ συμπαθείας

μετά βαρέων στεναγμών και οδυρμών βοώσα

προς τον νεκρόν την συμφοράν αυτής εκτραγωδώσα:

- Ω τέκνον μου γλυκύτατον, πολά ηγαπημένον

πώς υπομένεις τον σταυρόν τον καταφρονεμένον;

Και δεν εφτάνανε, Υιέ, τα τόσα που σου κάμαν

μα με τη λόγχη, τέκνον μου, ήρθαν και σ ’ αποθάναν.

Κι αμοναχή μ ’ αφήκανε την ταπεινή μητέρα

με θλίψεις κι αναστεναγμούς να ζω πάσαν ημέρα.

Όξος αν τί του ύδατος, χολήν αν τί του μάννα

υιέ μου, πώς μπορέσανε τόσα και σου τα κάμαν;

Ω ήλιε και ουρανέ, σελήνη και αστέρες

και σεις το φως σας κρύψατε ετούτες τις ημέρες

Γλυκύτατε μου Ιησού, βλέπω σε σταυρωμένο

θαμπώνουνε τα μάτια μου, πώς θες να υπομένω;

Μανάδες που ' χετε παιδιά, ελάτε κλάψετέ με

το τέκνο μου σταυρώσανε, παρηγορήσετέ με

Κ λίνε, Σταυρέ Πανάγιε, να πιάσω τον υιόν μου

να χαιρετήσω η άμοιρη το τέκνον το δικό μου

Το σώμα το γλυκύτατο να το καταφιλήσω

τον ποιητή μου και υιό να αποχαιρετήσω.

Σταυρέ μου αγιότατε, λυπήσου τον καημό μου

κλίνε για λίγο προς εμέ ν ’ αγγίξω τον υιόν μου.

Να αγκα λιάσω τον υιό τον πολυαγαπημένο

και να φιλήσω το κορμί που είναι ματωμένο.

Δεν δύναμαι να σε θωρώ γυμνό και ματωμένο

εγώ που σε ανάθρεψα πολύ κανακεμένο.

Γλυκύτατέ μου Ιησού, και πώς να σε κηδεύσω

πόσα και ποία άσματα, Χριστέ μου, να σου μέλψω.

Θανατωμένο σε θωρώ, Υιέ, και πληγωμένο

δε δύναμαι να σε θωρώ πώς σ ’ έχουν καμωμένο.

Άνοιξε τα ματάκια σου και δες την πονεμένη

εμένα που σ ’ ανάθρεψα τη Μάνα την καημένη

Που έχυσες το αίμα σου να μας εξαγοράσεις

από τας χείρας του εχθρού και πά λιν να μας μπάσεις

μέσα εις την παράδεισον, στην πρώτην κατοικίαν

και στην παν τοτεινήν χαράν εκείνην την αγίαν

(Ακριβής μεταφορά της Παρισ ταμένης

όπως την ηχογραφήσαμε το 2007 σ το Μεραμπέλλο)

2 Μεγά λη Τετάρτη Το ευχέλαιο Άγιος Φανούριος Κατσαμπά 3 Μεγά λη Πέμπτη Ο γυναικείος όμι λος δίπλα στον Εσταυρωμένο Χριστό Λίμνες Μεραμπέλλου 4 Ετοιμασίες για το στόλισμα του Επιταφίου

4α. Ετοιμασίες για το στόλισμα

του Επιταφίου

5. Επιτάφιος στον Οροπέδιο Λιμνάκαρο Λασιθίου

6 Έθιμο πα λαιό να περνούν οι πιστοί κάτω από τον Επιτάφιο.

ω τέκνον μου γλυκύτατον, πολά ηγαπημένον, πώς υπομένεις τον σ ταυρόν τον καταφρονεμένον; Και δεν εφτάνανε, Υιέ,

τα τόσα που σου κάμαν, μα με τη λόγχη, τέκνον μου, ήρθαν και σ ’ αποθάναν.

Κι αμοναχή μ’ αφήκανε την ταπεινή μητέρα με θλίψεις κι ανασ τεναγμούς

να ζω πάσαν ημέρα.

Μια γ υναικεία φωνή...

τη θυμάμαι ζωηρά την Παρισ ταμέ νη, αν και σ τα δικά μου παιδικά χρόνια είχε σχεδόν ξεχασ τεί, καθώς είχαν κυριαρχήσει ά λλες μορφές συμμετοχής σ το Θείο Πάθος, όπως το ξενύχ τισμα του νεκρού Χρισ τού. Θυμάμαι

πόσο τρομερό αν τηχού σε μέσα σ τη θλιμμένη νυχ τιά εκείνο το «ω , τέκνον μου γλυκύτατον, πολά ηγα πημέ νον », μοιρολόι και ξ έσ πασμα, θρηνητική

κραυγή και κά λεσμα, μητρική φ ωνή που λες και δε ν έβγαινε α πό σ τόμα θ

κριά, α πό τα βάθη του χρόνου και από τα ύψη του ουρανού Μια ξ ερακιανή γυναίκα, μελανοφορούσα, με κεφαλή τυλιγμένη με μαύρο μαν τήλι, αναλάμβανε τον ρόλο της κορυφαίας σε τούτον τον αρχαίο χορό, όμοιο με εκείνον της τραγω δίας Έτσι γινόταν πάν τα, έτσι γίνεται ακόμη και σήμερα σε μερικά χωριά που διατηρούν ακόμη το έθιμο. Μια γυναίκα συναιρεί το θείο με το αν θρ ώπινο, μια γυναίκα με λω δεί τον παναν θρώπινο πόνο:

Ω τέκνον μου γλυκύτατον!

Αν τύχει και βρεθείτε τη νύχ τα της Μεγάλης Πέμπτης σε ναό όπου ψάλλεται η Παρισ ταμένη, μην χάσετε την πα-

νάρχαια τελετουργία Θα νιώσετε πιο

έντονα το χρώμα και το πνεύμα της ελληνικής Πασχα λιάς, το βαθύτερο νόημα της αυθόρμητης τελετουργίας.

Κα αυτό το βαθύτερο νόημα το κάνει ακόμη πιο εύληπτο η κλιμάκωση των γε γονότων σε μορφή σχεδόν ανα παρασ τατική το μεγαλείο του ελληνικού Πάσχα, έτσι όπω ς το βιώνουμε σ την ύπαιθρο της Κρήτης, κορυφώνεται τη Μεγάλη Εβδομάδα, μέρα με τη μέρα, βραδιά με βραδιά, αυγικό με αυγικό, αγρύπ νια με αγρύπ νια Είναι οι ατέρμονοι δρόμοι της χαρμολύπης, η ισ τορία που γίνεται βίωμα, η μέθεξη του αν θρώπου σ το θείον.

Προοίμιο της Ανάστασης

Όλα αρχίζουν αμέσως μετά την Αποκριά, όταν ο αν τεσ τραμμένος κόσμος των ημερών ισορροπεί σε μια παγιωμένη κατάσ ταση που διαρκεί εφτά ολόκληρες εβδομάδες κι ετοιμάζεται για τη μεγάλη ανατροπή που οδηγεί σ το κλείσιμο του κύκλου και τον θρίαμβο της ζωής επί του θανάτου. τα τελετουργικά της Πασχαλιάς, όμως, αρχίζουν ουσιασ τικά το προτελευταίο Σάββατο της Σαρακοσ τής με την Ανάσ ταση του Λαζάρου. Στα χωριά της Κρήτης παιδιά με καλαμένιες καλαν τίσ τρες σ τολισμένες με λουλούδια της άνοιξης περιέρχον ται τα σπίτια και διηγούν ται την Ανάσ ταση του Λαζάρου, ως προοίμιο της άλλης, εκείνης που συντελείται το επόμενο Σάββατο

Ο αγερμός του Λαζάρου είναι μάλλον τυποποιημένος, έργο κατά πολύ προγενέσ τερο όπως δείχνει και η ημιλόγια γλώσσα του Σε πολλές περιοχές, όμως, τοπικοί λόγιοι και άν θρωποι με ποιητικό τάλαν το διασκεύασαν και συμπλήρωσαν το αρχικό κείμενο, άλλοι δημιούργησαν καινούργιους σ τίχους πατών τας σ τα χνάρια των παλαιών. Χαρακτηρισ τικό παράδειγμα τα λαζαροκάλαν τα της Νισύρου που ψάλλον ται ακόμη και σήμερα με καθαρά τοπικό χρώμα. Στην Κρήτη φαίνεται πως υπήρχαν κάμποσες εκδοχές τοπικού χαρακτήρα. Γνωρίζουμε μερικές σήμερα, αν και δεν είναι όλες πλήρεις. Από την Κίσαμο, τη Γεράπετρο, την Ανατολική Μεσαρά, το Μαλεβίζι Προφανώς υπήρχαν και άλλες, ίσως κάποιοι ηλικιωμένοι να τις θυμούν ται ακόμη Μιαν από τις πιο όμορφες καταγράψαμε πριν από λίγα χρόνια σ τα ορεινά της επαρχίας Σητείας, μιας περιοχής που τη θεωρούμε κιβωτό αρχέγονων εθίμων. τη μεταφέρουμε και εδώ από τον υπό έκδοση τόμο «Λαϊκές τελετουργίες σ την Κρήτη»:

Άρχοντες, κα λημέρα σας αν είναι ορισμός σας

διά να ιστορήσομε εις το αρχοντικό σας.

Σήμερο πήγε ο Χριστός εις πόλιν Βηθανίαν

εις προϋπάντησιν αυτού εξήλθεν η Μαρία.

Τον αδελφό της Λάζαρο εθρήνει εν χορεία

με φί λους και με σ υγγενείς, μ ’ όλη τη Βηθανία.

Τους πόδας επροσκύνησε, με δάκρυα τους βρέχει

κι έλεγε στο διδάσκα λο πως αδερφό δεν έχει.

Πως πέθανεν ο Λάζαρος και μπήκεν εις τον Άδη

με π λάκα τον εσκέπασαν κι εχάθη στο σκοτάδι.

Αν ήσουν βέβαια εδώ, ω λυτρωτά του κόσμου,

αν ήσουν, δεν θα πέθαινε κι εμέ ο αδερφός μου.

Της απεκρίθη ο Χριστός: «Μαρία, τι μου λέγεις;

ο Λάζαρος ου τέθνηκε και παύσε πια να κ λαίγεις.

Εις Βηθανίαν άγομεν τον τάφον να γνωρίσω, όπως αυτόν από νεκρών εγώ να αναστήσω».

Στον τάφο τον οδήγησαν, σκύβει ο Χριστός, δακρύζει στρέφει τα μάτια του στη γη, τον Άδη φοβερίζει.

Ο Κύριος του σ ύμπαντος φωνή μεγά λη βγάνει οι πέτρες εραγίσανε κι ο Λάζαρος εφάνη.

Ήτονε άσπρος, κάτωχρος, στα σάβανα ντ υμένος

κασίδης κι ολοξύλιαστος και παραπονεμένος.

Φωνή μεγά λη ανέκραξε: «Λάζαρε, δεύρο έξω

και να δοξάζεις το Θεό ήρθα να σ ’ αρμηνέψω».

Εσβήστηκαν με μια φωνή τα γέγραπται της μοίρας

ο Λάζαρος εξύπνησε κι εκίνησε τας χείρας.

Τέσσερις μέρες ήκαμε νεκρός στον Άδη κάτω

μα ο Κύριος τον ξύπνησε καθώς να εκοιμάτο.

Έπαυσ’ ο θρήνος πάραυτα της Μάρθας και Μαρίας, έχαιρε δε και ο λαός όλης της Βηθανίας.

Τρεις μέρες θρήνησαν πικρά τον μόνον τους προστάτη

α λ λ’ επαρηγορήθησαν τη μέρα την τετάρτη.

Όλοι οι παριστάμενοι τον Κύριο δοξάζουν

τον αναστάντα εκ νεκρών το Λάζαρο ξετάζουν.

«Τι είδες, θείε Λάζαρε, στου Άδη τα σκοτάδια

τι τρόμους και τι βάσανα και τι λογής σημάδια;» «Φόβους και βάσανα πολ λά και πίκρες των χει λέων,

παρακα λώ σας, αδελφοί, μη με ρωτάτε π λέον

Λίγο νερό μου δώσετε και καθαρό μαντήλι

τα δάκρυα να σκουπιστούν να υγραν θούν τα χεί λη»

Δεόμεθα στον Ύψιστον έτη πολ λά να ζείτε

και τας ευχάς του να ’ χετε διά να ευτ υχείτε

Ούτος ο θείος Λάζαρος να ’ ναι βοήθειά σας

κι η Παναγία κι ο Χριστός να βλέπει τα παιδιά σας.

Του χρόνου πά λι να ’ρθομε μ ’ υγεία να σας βρούμε

στον οίκο σας χαρούμενοι όλοι να τραγουδούμε.

7. Τα κά λαντα στου Λαζάρου.

Γιορτή της καρδιάς μας!

Γιορτή της καρδιάς μας είναι το Πάσχα. Για του ς με γά λου ς μνήμες που ξεχειλί ζουν, αυγά κόκκινα, φαναράκια, φωτιές, βαρελότα. Για τους μικρούς ένας κόσμος ολάκερος που όσο κι αν πισ τεύουμε πως έχει αλλάξει, διατηρεί ακόμη κομμάτια μιας αρχέγονης τρυφεράδας Είναι η μαγεία της γιορτής, οι δυο βδομάδες της παιδικής ξεγνοιασιάς που τις κάνει ακόμη πιο όμορφες επενδύον τας σε μελλον τική νοσ ταλγία το τελετουργικό τυπικό των ημερών με τους επιτάφιους, τις νυχ τερινές περιφορές, τα φώτα, τον γευστικό πλούτο της ελληνικής μας Λαμπρής Και τα πανηγύρια τις εξόδους σ την εξοχή, τις με γά λες συνά ξ εις που ορί ζουν την εθιμολογία του κάθε τόπου. Είναι οι με γά λες μετα πασχα λινές εορτές. του Άι Γιώργη, του Άι Θωμά, της Ζωοδόχου Πηγής, της Αγιάς Φωτεινής. τραπέζια που σ τρώνον ται σ το ύπαιθρο, πάνω σε απλωμέ νες πατανίες και πάνω σ τον πολύχρ ωμο τά πητα που σ τρώνει κάθε χρόνο η άνοιξη

Ξέσπασμα χαράς είναι το ελληνικό Πάσχα. Και γιορτάζεται με τρόπο ηχηρό. Με φωτιές, με κρότους, κωδωνοκρουσίες, αγκαλιές, φιλιά της αγάπης. Γιορτή της καρδιάς μας. Μα και γιορτή της φύσης. Είναι τα κλαδιά που βλασ τάνουν, τα λουλούδια που αν θίζουν, οι μοσκοβολιές που κατακλύζουν

8. Πασχα λινές πορείες στην αναγεννημένη φύση. Από την ανάβαση στον λόφο του Χριστού στο Πετροκεφά λι Μεσαράς

το μεσημέρι της Μεγά λης Παρασκευής.

ΠΑΣΧΑ ΣτΗΝ ΚΡΗτΗ

την όσφρηση, είναι η ζωή που συνεχίζει να ακολουθά τις κύκλιες διαδρομές της. Θάνατος κι Ανάσ ταση μαζί. το μεγάλο δί πολο που οδηγεί σε μια συνεχή πορεία σ τον χρόνο, έτσι όπως η μεγάλη μας δασκάλα, η φύση, διδάσκει Πόση σοφία φανερώνει τούτη η ταύτιση! Και πόση ιερότητα! την ιερότητα του φυσικού κόσμου, το ανθρώπινο δέος μπροστά στις υπέρτατες δυνάμεις που συν θέτουν του ς κύκλου ς της ζωής και τους προαιώνιους κανόνες που την ορίζουν.

9 Όλοι με λευκά αναμμένα κεριά στη νυχτερινή τελετή της Ανάστασης.

10 Βεγγα λικά σε κάθε γωνιά Μικροί και μεγά λοι συμμετέχουν στο ανοιξιάτικο πανηγύρι της ζωής.

11 Προσκύνημα της εικόνας της Ανάστασης

στους Κούμους Ρεθ ύμνου

Ο ΔΙΟΙΚΗτΗΣ τωΝ ΑΓΓΛΙΚωΝ ΣτΡΑτΕΥΜΑτωΝ «ΕΚΦΡΑΖΕΙ

Μια κλοπή αρχαιοτήτων

σ την Κνωσό

Και ξαφνικά, μια μέρα του Φεβρουαρίου, ο φύλακας διαπισ τώνει ότι κάμποσα από τα πήλινα ειδώλια και τα αγγεία των μινωικών χρόνων που φυλάσσον ταν σ τη λιθόκτισ τη αποθήκη της Κνωσού είχαν κάνει φτερά! Άγνωσ τοι δράσ τες είχαν τρυπώσει από τη σ τέγη και τα είχαν αρπάξει. Μια υπόθεση που συν τάραξε την τοπική κοινωνία, προκάλεσε αν τιδράσεις και απασχόλησε τις ν τόπιες αρχές και τη διοίκηση του αγγλικού σ τρατού Πικρόχολα σχόλια σε τοπική εφημερίδα και μέτρα για να μην επαναληφθεί άλλη τέτοια κλοπή. Κρήτη, 1904. Εποχή Κρητικής Πολιτείας. Με τους ξένους σ τρατιώτες των λεγομένων Μεγάλων Δυνάμεων να συνωσ τίζον ται σ τις πόλεις του νησιού, συχνά και σ την ύπαιθρο.

Πέμπ τη, 26 Φεβρου αρίου 1904. Ο Κρητικός φύλακας των ανασκαφών σ την Κνωσό διαπισ τώνει την κλοπή και σπεύδει να πληροφορήσει τις ντόπιες αρχές. Ο

σ που δαίος αρχαιολόγος Στέφανος Ξανθουδίδης, Έφορος Αρχαιοτήτων εκείνα τα χρόνια, και ο ανακριτής Ηρακλείου ξεκινούν αμέσως για την Κνωσό. Εκεί μαθαίνουν ότι την προηγούμε νη μέρα είχαν ε πισκεφτεί τον χώρο «πλείσ τοι όσοι Άγγλοι σ τρατιώται» τα ίχνη τους φαίνον ται καθαρά δί πλα σ την πετρόχ τισ τη α ποθήκη: αν θρώπινα κόπρανα (!), φάκελοι με αγγλικά γραμματόσημα και «επιγραφαί» σ τα αγ γλικά (μά λλον λέξ εις γραμμέ νες σ του ς τοίχου ς σαν τα σύγχρονα γκράφιτι)

Όσο κι αν φαίνον ται παρά ξ ε να όλα τούτα, είναι πέρα για πέρα α ληθινά. Και καταμαρτυρούν το κλίμα της ε ποχής, τότε που η νεοσύσ τατη Κρητική Πολιτεία

προσ παθού σε να συγκροτήσει κράτος

πάνω σ τα ερεί πια που είχαν αφήσει οι α πανωτές ε πανασ τάσεις και η πολιτική της κλυδωνι ζόμενης Οθωμανικής Αυτο-

1. «Αποθήκαι Κνωσού»

Ταχυδρομική

κάρτα των αρχών του 20ού αιώνα. (μεταγενέστερη έκδοση πιθανώς 1910-1920).

2 Τα πιθάρια της Κνωσού είχαν προκα λέσει μεγά λη εντύπωση σε ντόπιους και ξένους επισκέπτες

κάρτα της εποχής στην οποία ο φωτογράφος είχε χρησιμοποιήσει έναν μά λλον μικροκαμωμένο Κρητικό ως μέτρο σύγκρισης.

κρατορίας Αποκαλύπτουν όμως και πλευρές της ρομαντικής εποχής της Αρχαιολογίας, τότε που μερικοί σκαπανείς του πολιτισμού προσπαθούσαν με ζέση και ζήλο να διασώσουν την αρχαιολογική μαρτυρία και να διαφυλά ξουν ό,τι είχε σωθεί από τη φθορά του χρόνου Μαζί με όλα τούτα, όμως, τα γεγονότα του 1904 φανερώνουν ιδεολογήματα και νοοτροπίες, πρωτίσ τως τη νοοτροπία των ξένων σ τρατιωτών που, πισ τοί στο πνεύμα της εποχής, έβλεπαν την Κρήτη σαν ένα τόπο που βρίσκεται μακριά από την πολιτισμένη Δύση, έναν τόπο σχεδόν εξωτικό

Η σ υμβολική

σημασία του

τόπου

Ένας δημοσιογράφος της εποχής, ο πολυπράγμων Ιωάννης Δρακόπουλος, διέσω σε σημαν τικές λε π τομέρειες α πό την πρ ώτη διάρρηξη για κλοπή αρχαιοτήτων που έ γινε σ την Κρήτη Και τονίζουμε τη λέξη διάρρηξη επειδή υπήρχαν και άλλες κλοπές, προγενέσ τερες και μεταγενέσ τερες, ομολογημένες και ανομολόγητες.

Η ανασκαφή της Κνωσού, που την είχε αρχίσει ένας ν τόπιος έμπορος το 1879, ο Μίνως Κα λοκαιρινός, εκείνος που ανακάλυψε την αρχαία πόλη σ τον άσημο λόφο τσελεπή Κεφά λα σ τον Μακρύ τοίχο και τη συνέχισε ο Άγ γλος Άρθουρ Έβανς ύσ τερα από δυο δεκαετίες περίπου, πρόσφερε σ τους Κρητικούς της εποχής ένα καινούργιο ανέλπισ το ηθικό έρει-

σμα: τη σύνδεσή τους με έναν σπουδαίο χώρο περιβεβλημέ νο με την αίγλη της ισ τορίας και τη λάμψη του μύθου το παλάτι του βασιλιά Μίνωα, τον Λαβύριν θο, την Πασιφάη, τον Μινώταυρο, τον χά λκινο υπερ-ήρωα τάλω. Όπως γνωρίζουμε σήμερα η Κνωσός, ο Μίνως, η Αριάδνη, όλα τα πρόσωπα του μύθου και κυρίως ο σπουδαίος πολιτισμός που είχε αναπτυχθεί σ το νησί κατά τα προϊσ τορικά χρόνια συνέβαλαν ουσιασ τικά σ τη διαμόρφωση της κρητικής ταυτότητας τα πρώτα χρόνια της ανασκαφής οι ειδήσεις για τις νέες ανακα λύψεις δε ν περιορί ζον ταν σ το νησί, ούτε καν σ το ελληνικό βασίλειο. ταξίδευαν πολύ μακριά, σε όλο σχεδόν τον δυτικό κόσμο, κυρίως με ευθύνη του Άρθουρ Έβανς που ήξ ερε να παί ζ ει πολύ

καλά το παιχνίδι της δημοσιότητας

Ήταν φυσικό, λοιπόν, να θεωρείται η Κνωσός σημείο αναφοράς για τους Κρητικούς αλλά και χώρος ιερός, όπως ήταν φυ σικό και ο δημοσιογράφος Ιω άν νης Δρακόπουλος να χρησιμοποιήσει όχι μονάχα τη λέξη κλοπή για να χαρακτηρίσει την αφαίρεση των αρχαιοτήτων, αλλά και τη λέξη ιεροσυλία! (εφημ. Νέα Ελευθερία Ηρακλείου, φ. της 7ης Μαρτίου 1904).

3 Τα παραπήγματα του αγγλικού στρατού πάνω στα βενετσιάνικα τείχη του Ηρακλείου Ταχυδρομική κάρτα επιχρωματισμένη κατά την εποχή της έκδοσής της (1900-1910)

4 Τα «παιδιά της μουσικής», όπως αποκά λεσαν τους δράστες της κλοπής το 1904. Εδώ ντράμερς από το Σάσεξ φωτογραφίζονται στο Ηράκλειο (ταχυδρομική κάρτα που τυπώθηκε την περίοδο 19001905).

Αρχαία στα εγγλέζικα

παραπήγματα

Οι εξελίξεις μετά τη διαπίσ τωση της κλοπής ήταν ραγδαίες. Ο

δημοσιογράφος Δρακόπουλος πληροφορείται από πηγή που δεν αποκαλύπτει ότι κάποιοι από τους Άγγλους σ τρατιώτες

είχαν θεαθεί να κρατούν αρχαία σ τα ξύλινα παρα πήγματα όπου έμεναν, πάνω σ τα βενετσιάνικα τείχη του Ηρακλείου

Έτρεξε αμέσως σ τον Ξαν θουδίδη κι εκείνος με τη σειρά του ενημέρωσε τον Νομάρχη. την επόμενη μέρα Άγγλοι αξιωματικοί παρέδιδαν σ το Μουσείο Ηρακλείου μέρος των κλοπιμαίων, χωρίς όμως ένα από τα πιο σημαν τικά, «εν ειδώλιον απεικονίζον άν θρωπον έχον τα τας χείρας επί του σ τήθους»

Οι ειδήσεις τόσο για τη διαπίσ τωση της κλοπής όσο και για την ανεύρεση των αρχαίων δημοσιεύονται στο ίδιο φύλλο της εφημερίδα, εκείνο της 29ης Φεβρουαρίου 1904. Εκείνα τα χρόνια η έκδοση τοπικών εφημερίδων με τη μέθοδο της σ τοιχειοθεσίας δεν ήταν εύκολη υπόθεση, η εκδοτική διαδικασία απαιτούσε χρόνο και κόπο πολύ και η εφημερίδα Ελευθερία κυκλοφορούσε μια φορά τη βδομάδα, κάθε Κυριακή. Προφανώς το αρχικό κείμενο, που δημοσιεύτηκε στην πρώτη σελίδα, είχε γραφτεί νωρίτερα, ίσως μια, ίσως ακόμη και δυο ημέρες πριν από το δεύτερο Μια βδομάδα μετά, σ τις 7 Μαρτίου, δημοσιεύτηκε άρθρο με τίτλο «Δια την εν Κνωσώ ιεροσυλίαν», όπου αναφέρον ται και... τα μέτρα που είχαν ληφθεί για να μην ξαναγίνουν τέτοιες κλοπές σ την Κνωσό. Σε αυτό το άρθρο διαβάζουμε ότι ο Άγ-

ΑΝΟΙΞΗ 2023

γλος Διοικητής α παγόρευσε σ τους

σ τρατιώτες του να μεταβαίνουν σ την Κνωσό χωρίς... άδεια! Στο ίδιο άρθρο διαβά ζουμε ότι δράσ τες της κλοπής

ήταν «τα παιδιά της μουσικής», δηλαδή

τα μέλη της εγ γλέζικης μπάν τας, μάλλον σ τρατιωτικής. Και, τελικά, μια τόσο σοβαρή εγκληματική πρά ξη α ποδόθ η κ ε σ ε ά γ ν ο ι α κα ι σ ε « κο υ φ ό τ η τα » ( ε κ δοχή της απερισκεψίας, κάτι σαν έλλειψη σοβαρότητας)

Και το σημαν τικότερο: Πουθενά δεν αναφέρεται το παραμικρό για τιμωρία των δρασ τών. Επίσης, δεν διευκρινί ζεται αν είχαν παραδοθεί και τα

υπόλοι πα αρχαία αν τικείμενα σ τις

αρχές της Κρητικής Πολιτείας, γεγονός

που μας κάνει να υποθέσουμε ότι χάθηκαν ορισ τικά για την Κρήτη και μετα-

φέρθηκαν

σ την πατρίδα των δρασ τών Στο τέλος του άρθρου ο δημοσιογράφος δεν κρύβει την πίκρα του και

δε ν χάνει ευκαιρία να σ τηλιτεύ σει με

τον τρόπο του τη νοοτροπία των δυτικοευρωπαϊκών

λοι πόν, τι θα έ γραφαν οι ε γ γλέζικες εφημερίδες αν η κλοπή γινόταν όχι από Βρετανούς σ τρατιώτες αλλά από ν τόπιους, πόσα κοσμητικά επίθετα θα χρησιμοποιούσαν και πόσο θόρυβο θα ξεσήκωναν οι αρχαιόφιλοι της γηραιάς Αλβιόνος χαρακτηρί ζον τας βάρβαρους τους Κρητικούς, αμαθείς και ασεβείς προς τους προγόνους τους!

Τα τεκμήρια

Παραθέτουμε σ τη συνέχεια αυτούσια

τα τρία δημοσιεύματα του Δρακόπουλου τονί ζον τας ότι γράφτηκαν σε μια

ε ποχή που η δημοσιογραφία άνοιγε δρόμους. το πρώτο:

ΚΛΟΠΗ ΕΝ ΚΝΩΣΩ

ΥΠΕΡ > 4

Ο εν ταις ανασκαφαίς της Κνωσού φύλαξ

ανήγ γειλ ε κατά την παρε λθούσαν Πέμπ την εις τους Εφόρους των Αρχαιοτήτων

ότι τα ε ν λιθοκ τίσ τω οικίσκω φυλασσό -

με να πήλινα ειδώλια εκλά πησαν υπ ’

αγ νώσ των εισελθόν των εκ της οροφής.

Η είδησις γ νωσ θείσα εις την ημετέραν

της Ανακριτικής Αρχής μετέβη εις Κνωσόν προς ε νέργειαν ανακρίσεω ν. Επανε λθώ ν δε ο κ . Ξαν θουδίδης εί πε ν εις

ημάς ότι εκλάπησαν δύο πήλινα αγ γεία

και 5 ειδώλια επίσης πήλινα μεγίσ της αρχαιολογικής αξίας ευρεθέ ν τα προ πολλού παρά τινα βωμόν, εφυλάσσον το δ’

εκεί μέχρις ού κατασκευασ θώσι γύψινα ομοιώματα, οπότε τα με ν πρωτότυπα θα μετεφέρον το ε ν τω Αρχαιολογικώ Μουσείω τα ομοιώματα δε θα ετοποθετούντο

εις την θέσιν εκείνων

Παρά τον οικίσκον ανευρέθησαν κόπρανα και πλησίον φάκελοί τινες με αγγλικά γραμματόσημα και ε πιγραφάς

Το δεύτερο άρθρο

ΑΝΑΚΑΛΥ ΨΙΣ ΤΩΝ ΔΡΑΣΤΩΝ ΤΗΣ ΚΛΟΠΗΣ

Είχομε ν αναγράψη την ε ν άλλη σ τήλη δημοσι ευμέ νην είδησιν της γε νομέ

να παρ’ Άγγλων σ τρατιωτών περί την εσ πέραν της Παρασκευής παρά τα επί του φρουρίου αγγλικά παραπήγματα. Την είδησιν ταύτην εσ πεύσαμεν και κατασ τήσαμε ν γ νωσ τήν εις τον Έφορον Αρχαιοτήτω ν κ . Στέφανον Ξαν θουδίδην, όσ τις πάραυτα μεταβάς ανήγ γειλ ε το γε γονός εις τον κ . Νομάρχην προς ε νέργειαν τω ν δεόντων Την πρωίαν δε της χθες ζητήσαντες πληροφορίας παρά του ενταύθα Ανακριτικού Γραφείου εμάθομε ν ότι επεσ τράφησαν διά της Ασ τυνομίας, εις ην παρεδόθησαν παρά τω ν Άγ γλω ν Αξιωματικώ ν εις το Μουσείον τρία ειδώλια εκ τω ν κλαπέ ν των και ότι ελλείπουσιν ακόμη δύο πήλινα αγγεία, έ ν ειδώλιον απεικονίζον άν θρωπον έχον τα τας χείρας επί του σ τήθους και η κεφαλή ε νός εκ των επισ τραφέ ν των Επί της προκειμένης υποθέσεως πάσαι μεν αι Αρχαί της πόλεως μετ’ αξιεπαίνου δρασ τηριότητος και ε νδιαφέρον τος ε νήργησαν, ιδιαιτέρας όμως μνείας κρίνομε ν αξίαν την σύν τονον και αποτελεσματικήν ενέργειαν του κ. Μοιράρχου της εν ταύθα

Χωροφυλακής, προς όν ευλόγως εκφράζομε ν τα ειλικρινή συγχαρητήριά μας. (Νέα Ελευθερία, φ. της 29 Φεβρουαρίου 1904)

Μια βδομάδα μετά...

(Νέα Ελευθερία, φ. της 7 Μαρτίου 1904)

σ τρατιώται ε πεσκ έφθησαν την

κατά την ημέραν της κλοπής

χηματίσ θη η υπόνοια ότι τα ειδώλια

ε κ λ ά π η σ α ν π α ρ’ Ά γ γλ ω ν σ τρ α τ ι ω τ ώ ν.

Αν αι υπόνοιαι είναι βάσιμοι ή όχι δε ν

γ ν ω ρ ί ζ ο μ ε , ε ί

τα προς ανακάλυψιν της αληθείας. (Νέα Ελευθερία, φ. της 29 Φεβρουαρίου 1904).

Ο Διοικητής των ε ν ταύθα αγγλικών σ τρατευμάτων Αν τισυν ταγματάρχης κ. Whittaker εξ αφορμής της γε νομέ νης ε ν Κνωσώ παρ’ Άγγλων σ τρατιωτών κλοπής των εκεί φυλασσομέ νων ειδωλίων και αγγείων εξέδωκε έ ν τυπον ημερησίαν διαταγήν προς τον υπ’ αυτόν σ τρατόν, δι’ ης εκφράζει την λύπην και αγανάκτησίν του επί τη ι εροσυλία ταύτη, ην δι έ πραξαν «5 παιδιά της Μουσικής του σ τρατού», και προσκαλεί τον κάτοχον των μη εισέτι αποδοθέντων αγγείων και ειδωλίου να παραδώση ταύτα, και αυσ τηρότατα απαγορεύει εις πάν τας τους σ τρατιώτας και υπαξιωματικούς την εις τας ανασκαφάς της Κνωσού επίσκεψιν άνευ αδείας του Αν τισυναγματάρχου, ήτις θα χορηγήται μόνον εις τους ανεπιλήπ του διαγωγής Αυτοπροσώπως δε ο Αν τισυ ν ταγματάρχης μετέβη παρά τω κ Νομάρχη και εξέφρασε την λύπην του επί τη διαπραχθείση ιεροσυλία βεβαιώσας ότι αύτη ε γένετο μάλλον εκ κουφότητος και εξ αγνοίας της σοβαρότητος της πράξεως.

Πόσα κοσμητικά επίθετα θ’ ανε γράφον το εις βάρος μας παρά των Αρχαιοφίλων εν ταις αγγλικαίς εφημερίσι αν είχομεν το ατύχημα να διαπραχθή η κλοπή αύτη

παρ’ εν τοπίων, και ηλίκος θόρυβος θα εγίνετο περί της βαρβαρότητος και της αμαθείας και της ασεβείας μας προς τους ιερούς προγονικούς μας τόπους αν δε ν απεδεικ νύετο ότι την κλοπήν και την β εβήλωσιν δι έ πραξαν 5 παιδιά του αγ γλικού σ τρατού!!

Οι αν ασκαφές στην Κν ω σό και η αγγλική σημαία

«ΔΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ» ΜΙΑ ΤΑΧΥΔΡΟΜΙΚΗ ΚΑΡΤΑ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ ΤΟΥ 20ού ΑΙΩΝΑ

κάρτα με την αγγλική σημαία

στον αρχαιολογικό χώρο της Κνωσού

Κάποτε οι φωτογραφίες μαρτ υρούν πολύ περισσότερα από όσα θέλουν να πουν οι δημιουργοί τους, κάποτε μια μικρή λεπτομέρεια μπορεί να αποκαλύπτει άγνωστες πτυχές ή ακόμη και να φανερώνει όσα θεωρούνται κρυμμένα. Εδώ, βέβαια, τίποτα δεν είναι κρυμμένο. Η φωτο- γραφία που δημοσι εύουμε έγινε ταχ υδρομική κάρτα, τ υπώθηκε σε πολ- λά αντίτυπα και κυκλοφόρησε ευρύτατα εντός και εκτός Κρήτης. Την σ υναντάμε σ υχνά σε βρετανικές σ υλλογές, κάποτε και σε δημοπρασίες, και όπως φαίνεται ήταν από αυτές που ταχυδρομούσαν οι Άγγλοι στρατιώτες στις οικογένειες και στους φίλους τους. Είναι τραβηγμένη στην

5.

κάρτα σε μεταγενέστερη εκτύπωση χωρίς την αγγλική σημαία

Κνωσό κατά τα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα (η ακριβής χρονολογία της δεν μου είναι γνωστή) και απεικονίζει την αποθήκη με τα μεγά λα μινωικά πιθ άρια, αυτά που τόσο πολύ εντυπωσίαζαν εκείνα τα χρόνια τους επισκέπτες της Κνωσού. Πίσω από το τελευταίο πιθάρι διακρίνεται ένας βρακοφόρος Κρητικός, πιθ ανότατα εργάτης ή φύλακας, και πιο πίσω, δεμένη σε τεράστιο λευκό ιστό, κυματίζει η σημαία της Αγγλίας.

Φωτογράφος ήταν ο πρωτοπόρος της τέχνης στην Κρήτη Ρ. Μπεχαεντίν, ο κα λ λιτέχνης που αργότερα προσχώρησε στο κίνημα των Νεοτούρκων κι έφυγε από την Κρήτη, πι-

4. Η ταχυδρομική

Η ταχυδρομική

6. Νεότερη φωτογραφία των πιθαριών της Κνωσού (1990).

θανότατα για να αποφύγει τις συνέπειες κάποιων πράξεων που αντιμάχονταν τις επιδιώξεις της Κρητικής Πολιτείας. Η αγγλική σημαία, λοιπόν, κυματίζει αγέρωχα κι επιδεικτικά στο έδαφος ενός νησιού που δεν ανήκε στη βρετανική αυτοκρ ατορία και που εκείνα τα χ ρ όνια είχε στραμμένα τα μάτια του μόνο στον Β ορρά επιζητώντας την ένωση με την Ελ λάδα. Αλ λά γιατί; Θα μπορούσε να το ανεχτεί κανείς, ή και να το δικαιολογ ήσει αν αναζητούσε με κάποια δόση επιείκειας τις προθέσεις του αγγλικού στρατού, αν υπήρχε - ας πούμε - παραδίπ λα κάποιο εγγλέζικο στρατόπεδο. Υπήρχε όμως; Όχι, από όσο γνωρί ζω Υποθέτω, όμω ς, ότι οι ίδιοι θ α μπορ ού σαν να δικαιολογήσουν την ανάρτηση του εθνικού τους σ υμβόλου με το επιχείρημα ότι η ανασκαφή στην Κνωσό γινόταν από Άγγλους Δεν γνωρίζω αν η φωτογραφία είχε προκα λέσει αντιδράσεις στην τοπική κοινωνία και αν κάποιοι ντόπιοι είχαν αναγ νώ σει ανομολόγ ητες πρ οθέσεις πίσω από τέτοι ες ενέργειες, δεδομένου ότι και σε ά λ λες φωτογραφίες της εποχής εικονίζονται αγγλικές σημαί ες να κυματίζουν σε διάφορα σημεία της πόλης. Το μόνο που γνωρίζω είναι ότι αργότερ α η ίδια φ ωτογρ αφία ξανατ υπώθ ηκε σε κάρτα α λ λά χωρίς την αγγλική σημαία. Ο εκδότης της, ο Νικόλαος Αλικιώτης, φρόντισε να κόψει την πάνω π λευρά και να την εξαφανίσει. Ίσως να θεωρούσε κι εκείνος βαρύ το να υπάρχει μια ξένη σημαία σε έναν τόπο απολύτως σ υμβολικό για κάποιον που προσπαθούσε να χτίσει την ταυτότητά του ανατρέχοντας στο μυθικό παρελθόν και στην αρχαιολογική επικύρωση της ιστορικής του διαδρομής

ΙΣτΟΡΙΑ

τη Σητεία. Προάγουμε τον αθλητισμό, που σε συνδυασμό με ένα υγιεινό τρόπο ζωής και διατροφής βελτιώνουν αισθητά την ποιότητα της ζωής μας

Είμασ τε δίπλα σ τις ομάδες του τόπου μας και ευχόμασ τε καλή επιτυχία σ την αγωνισ τική τους πορεία και φέτος.

Kar teros Run:

Coast to Coast Ιεράπετρα:

Τα ερωτικά αλφάβητα της Κρήτης

TOY ΝΙΚΟY ΨΙΛΑΚΗ

Αγαπημένα τραγούδια των παλαιότερων Κρητικών ήταν τα έμμετρα ερωτικά αλφάβητα που απαγγέλλονταν σε αποσπερίδες, συν τροφιές και συνάξεις ή τραγουδιούν ταν σε μικρές παρέες, ακόμη και σε γλέν τια. Όπως όλα τα τραγούδια του παλιού καιρού, ισ τορικά, ερωτικά, ριζίτικα, μεταδίδον ταν από γενιά σε γενιά χωρίς να γραφτούν σε χαρτιά και βιβλία. Γράφτηκαν μόλις τον 19ο αιώνα όταν εξειδικευμένοι λόγιοι και λαογράφοι άρχισαν να συλλέγουν μνημεία του λόγου, τραγούδια, αινίγματα, παροιμίες, μύθους, θρύλους, παραδόσεις κ α

το πρώτο ερωτικό αλφαβητάρι της Κρήτης δημοσιεύτηκε, απ’ όσο γνωρίζω, το 1876 από τον Αν τώνιο Γιανναράκη (Άσματα Κρητικά, Λειψία: 247-248) με τον τίτλο Το αλφάβητο, σ το κεφάλαιο των γαμήλιων τραγουδιών Ακολούθησε ο Αρ Κριάρης, που δημοσίευσε το ίδιο ποίημα το 1920 σ τη συλλογή Κρητικά Δημοτικά Τραγούδια (επανέκδοση Γρηγ Πετράκη 1969: 355-357) Αναδημοσιεύτηκε σε κάμποσες άλλες νεότερες συλλογές ενώ τελευταία ο πρόσφατα χαμένος και αξέχασ τος λόγιος Σταμάτης Αποσ τολάκης το συμπεριέλαβε σ την πληρέσ τερη συλλογή του Ριζίτικα, τα δημοτικά τραγούδια της Κρήτης (1993: 288-289), με πλήρη

αναφορά, κατατάσσον τάς το σ τα συμποσιακά τραγούδια Είναι το παρακάτω:

Απού τ ’ ά λφα θ’ αρχινίσω, φως μου, για να σ ’ αγαπήσω.

Βήτα, βέβαια σου μνόγω

πως εσ ύ μ ’ αρέσεις μόνο

Γάμα, γίνομαι γεφύρι

να περνάς, χρουσό ζαφείρι

Δέλιτα, σου βεβαιώνω

τση καρδούλας μου τον πόνο.

Ε ψηλό μου κυπαρίσσι

και καμαρωτή μου βρύση

Ζήτα, ζώνομαί τα φίδια

για τα δυο σου μαύρα φρύδια

Ήτα, ήλιος εχάθη

πέτε του πουλιού μου να ’ρθει.

Θήτα, θά λασσα θα γένω, να σε παίρνω να διαβαίνω.

Ιώτα, παίρνω σε και φεύγω και στη χώρα μπ λιο δε μπαίνω.

Κάπα, κ λαίω και φωνιάζω και για σε αναστενάζω

Λάμδα, λάβρ’ έχ’ η καρδιά μου ο για σένα, κοπελιά μου

Μι, μηλιά μου με τα φύλ λα και με τα γλυκά σου μήλα.

Νι, ν ύφ’ είσαι τω γονιώ μου

και νινί των αμμαθιώ μου

Ξι, ξαν θά ’ ναι τα μα λ λιά σου, βά λε με στην αγκα λιά σου Όμικρό μου κυπαρίσσι,

πε μου ποιος θα σε φι λήσει;

Πιπερόριζα με λένε

κι α με χάσεις γ ύρευγέ με.

Ρόδα έχεις εις τ ’ αμάθια, κάνεις τσι καρδιές κομμάθια.

Σίγμα, σειέσαι και λυγιέσαι,

τα π λεξούδια σου ξεπ λέξε

Ταυ, των αμμαθιώ σ ’ οι σπίθες σφάζουνέ με με σαΐτες

Υψηλό μου κυπαρίσσι, πε μου ποιος θα σε φι λήσει.

Φι, φι λί μού δώσε ένα, σκ λάβος γίνομαι για σένα

Χι, χα λίκια ζαχαρένια, ντόδια μαργαριταρένια

Ψι, ψ υχή μου και ζωή μου, σ υ ’ σαι η γι απαντοχή μου.

Ω, μεγά λη νεραντζούλα

και χρουσή αγγελοπούλα.

Απού τ ’ ά λφ α θ’ αρχινίσω...

Παρ όμοια στιχουργ ήματα είναι

γνω στά και σε ά λ λες ελ ληνικές περιοχές. Παρουσιάζουν, μάλιστα, πολλές ομοιότητες με το κρητικό, όπως

το παρακάτω που κατέγραψε ο Σάββας Απέργης στην Τήνο το 1958 και

του οποίου αναδημο σι ε ύ ομε ενδεικτικά τους πρώτους στίχους:

Από εκδήλωση αναπαράστασης

Άλφα, θέλω να αρχίσω, κόρη μου, να σ ’ αγαπήσω.

Βήτα, βέβαια σου λέγω, ότι να σε πάρω θέλω.

Γάμα, γίνουμαι κομμάτια

για τα δυο σου μαύρα μάτια (Λαογραφία ΙΖ΄/1958: 605)

Ά λφα, θ’ αρχίσω να σου πω

κι αν θέλεις να με βάλεις

σ τον κρουσ ταλλένιο σου λαιμό και σ τη γλυκιά σου αγκάλη.

Τα δεκαπεν τασ ύλ λαβα ερ ωτικά α λφ άβητα

Πιο διαδομένα κατά τον 19ο και τον 20ό αιώνα ήταν τα παραδοσιακά δεκαπεν τασύλλαβα αλφάβητα που ακούγον ταν σε όλο σχεδόν το νησί Ένα τέτοιο αλφάβητο κυκλοφορούσε σ τα χωριά της ανατολικής Πεδιάδας. Γνωρίζουμε σήμερα έξι παραλλαγές του, αλλά δεν είναι δυνατόν να τις εξετάσουμε εδώ. Άλλωσ τε, οι μικρές ή μεγαλύτερες διαφορές δεν διαφοροποιούν ούτε το νόημα, ούτε την μετρική, ούτε τη δομή τους. Σε κάποιες περιπτώσεις οι αφηγητές ξεχνούσαν λέξεις και προσ παθούσαν να αυτοσχεδιάσουν.

Δημοσιεύουμε μόνο τη μια, αυτήν που είχαμε καταγράψει στα τέλη της δεκαετίας του 1980. Οι π ληροφορητές μας, όλοι μεγά λης ηλικίας τότε, είχαν διασώσει ακόμη και στοιχεία της τελετουργικής εκφοράς των μαντινάδων που σ υν θέτουν το ερωτικό α λφάβητο. Όπως είπαμε και παραπάνω, τις περισσότερες φορές τις απήγγελ λαν σε σ υντροφιές, σ υχνά όμως τις έλεγαν τραγουδιστά σε γλέντια και σε τραπέζια, ά λ λοτε και σε καφενεία όταν υπήρχε λύρα, βιολί ή λαούτο.

Στα χρόνια του Μεσοπολέμου, μά λλον κατά την εποχή της δικτατορίας Μεταξά, είχε δημιουργηθεί μικρό επεισόδιο καθώς οι ερωτικές μαντινάδες ακούστηκαν σε σχολική τάξη και η υπόθεση είχε φτάσει στα αυτιά κάποιου παντοδύναμου επιθεωρητή που απει λούσε να τιμωρήσει τον δάσκα λο. Η κατά ληξη της υπόθεσης αυτής δεν είναι σήμερα γνωστή και θα είχε ενδιαφέρον αν βρισκόταν κάποιο σχετικό έγγραφο στα κρατικά μας αρχεία. Εκείνον τον καιρό ο έρωτας ήταν ταμπού για τις σχολικές αίθουσες, απαγορευμένος κι εξοβελισμένος, προκειμένου να μην φθείρονται τα «χρηστά ήθη» των μαθητριών.

1. Το τερπνόν μετά του ωφελίμου. Τρόποι εκμάθησης και εμπέδωσης του α λφαβήτου κατά τον 19ο αιώνα. Κέντημα της εννιάχρονης Ευθα λίας Βλαχάκη στο σχολείο της Κυρίας Ελεούσας το 1889 Συλλογή Ηρακλή Πυργιανάκη 2 Δεξιά: Κρητικοπούλες Χανιά, τέλη δεκαετίας 1940 ή αρχές της επόμενης Φωτογραφία Κ Κουτουλάκη

Άλφα, θ’ αρχίσω να σου πω κι αν θέλεις να με βά λεις

στον κρουσταλλένιο σου λαιμό και στη γλυκιά σου αγκάλη.

Βήτα, βασί λισσά ’ σαι σ υ κι ορίζεις την καρδιά μου

το βλέμμα σου διαταγή, το γέλιο σου χαρά μου.

Γάμα, γαμπρός επιθ υμώ να γίνω του κυρού σου

και κ ληρονόμος να βρεθώ, μικρή μου, του κορμιού σου

Δέλτα, διαβαίνω το στενό που κάθεσαι, κερά μου,

για να σε δουν τα μάτια μου και να χαρεί η καρδιά μου.

Έψι λον, έμαθα α λ λού πως θέλουν να σε πάνε

μη σ υβαστείς, αγάπη μου, κι οι πόνοι θα με φάνε

Ζήτα, ζητώ αν μ ’ αγαπάς, να μου το μολοήσεις

με τα δικά σου δάκρυα να με παρηγορήσεις

Ήτα, ημέρα λαμπερή μου φαίνεται πως είναι όταν προβά λ λεις και σε δω, ήλιε μου, με τσ ’ αχτίνες.

Θήτα, Θεέ και ποιητά, του κόσμου του μεγά λου

και μη το δίνεις το κορμί τση μαυρομάτας ά λ λου

Γιώτα, γιατρός βασι λικός μέσ’ από την Αγγλία

δε μου τη γένει την π ληγή που μ ’ άνοιξες, αθλία.

Κάπα, καθίζω να σε δω, για δε μπορώ να στέκω

το πικραμένο το κορμί με δάκρυα το βρέχω.

Λάμδα, λαβωματιά γερή μ ’ άνοιξες, λυγερή μου, όταν σε πρωτοείδανε τα μάτια μου, μικρή μου

Μι, μάνα με ήκαμε κι εμέ ως ήκαμε κι εσένα

κι έλα να σμίξομε τα δυο να ζούμ’ αγαπημένα.

Νι, ν ύχτα και μέρα περπατώ , φως μου, να σ ’ ανταμώσω

για να σε δουν τα μάτια μου, το νου μου να μερώσω.

Ξι, ξόμπ λι, μεγά λη ζωγραφιά, λουλούδι της Αθήνας,

κι ήκαμες το κορμάκι μου ετσά που το πεθ ύμας Όμικρον, όρκο φοβερό έκαμα στην παρθένα

δε θ’ αγαπήσω ά λ λη καμιά όμορφη σαν κι εσένα.

Πι, πότε θ’ α λ λάξουν οι καιροί, να ’ρθει το κα λοκαίρι

να πα να βρούμε τον παπά να μασε κάμει ταίρι

Ρο, Ροδινή μου Παναγιά, [Ρόδο μου Αμάραντο] και Άγιε Μηνά μου, κι αξίωσε τη λυγερή να ’ρθει στην αγκα λιά μου

Σίγμα, σαν πήρες μου τονε το νου, πάρε με σκιας και μένα ήντα με θέλει κουζουλό η μάνα που μ ’ εγέννα; Ταυ, τούτα τα νάζια τα γλυκά δε θα τα λησμονήσω ανε σε πάρει ά λ λος κανείς, θα κακοθανατίσω

Ύψι λον, ύψιστε Θεέ, που ξέρεις την καρδιά μου

και μην τα δίνεις α λ λουνού τ ’ αναστενάγματά μου.

Φι, φωτιά θα βά λω στο κορμί , ετσά ζωή δε θέλω

κι αν σου ’ταξα πως σ ’ αγαπώ, να σε γελάσω θέλω.

Χι, χαίρομαι όταν έρχεσαι, λυπούμαι όταν μισεύγεις

με τσι γλυκιές σου εμι λιές τον κόσμο δροσερεύγεις

Ψι, ψώματα λες πως μ ’ αγαπάς, δεν το κατα λαβαίνω

κι άδικα στην αγάπη σου και στο σεμπτά σου μπαίνω.

Ωμέγα, ω Παναγιά μου Δέσποινα, με τα καμπαναριά σου

και φύλα μου την πέρδικα που ’ ναι στη γειτονιά σου

Όπως παρατηρούμε, κάθε μαντινάδα αρχίζει με ένα γράμμα σε πιστή ακολουθία της α λφαβητικής σειράς, και αυτό αποτελεί κοινό χαρακτηριστικό των παρα λ λαγών που γνωρίζουμε. Άλλο κοινό χαρακτηριστικό είναι η δεύτερη λέξη του πρώτου ημιστιχίου που αρχίζει πάντα από το αντίστοιχο γράμμα:

Ύψι λον, ύψιστε

Χι, χαίρομαι

Ψι, ψώματα κ λπ

τΑ ΕΡωτΙΚΑ ΑΛΦΑΒΗτΑ τΗΣ ΚΡΗτΗΣ

Η απο στήθ ιση των α λφ αβήτων στα χρ όνια της πρ ο φ ορικότητας

Φορείς σ υναισθημάτων είναι οι στίχοι. Καταγράφουν επιθ υμίες και σ υμπεριφορές, αφηγούνται ιστορίες, απηχούν γεγονότα που σ υνέβησαν σε χρόνους μακρινούς, μεταφέρουν αξίες και ήθη. Ειδικά τα ερωτικά α λφάβητα φαίνεται πως είχαν πολύ μεγά λη πέραση στα χρόνια της πρ ο φ ορικότητας, όπω ς είχαν και σπουδαίο κοινωνικό ρόλο. Δεν ήταν απ λά μια απαγγελία, ήταν κομμάτι τελετουργιών που εκτυλίσσονταν στον ελεύθερο χρόνο ή στα π λαίσια κοινωνικών και θρησ κε υτικών εκδηλώ σεων, όπως είναι η αποσπερίδα και το γλέντι. Ήταν, όμως, και μέσα κοινωνικής καταξίωσης Ο κα λός μαντιναδολόγος

και ο καλός τραγουδιστής είχαν πέραση στις τοπικές κοινωνί ες, πρ άγμα που το βλέπουμε να κρ ατά από την εποχή του Ομήρ ου, γιατί και τότε τρ αγουδού σαν τον έρωτα Ας θ υμηθούμε τον Δημόδοκο που ιστορούσε με τη σ υνοδεία λύρας την ερωτική περιπέτεια της Αφροδίτης, θεάς της ομορφιάς και του έρωτα, με τον Άρη, τον θεό του πολέμου Γιατί και οι θεοί ερωτεύονταν, ά λ λοτε θεούς, ά λ λοτε θνητούς με τους οποίους π λάγιαζαν φα-

νερά ή κρυμμένοι πίσω από προσωπεία και υπερβατικές μεταμορφώσεις. Στις νεότερες κοινωνί ες της υπαίθρ ου απο στήθ ισ η της αλφαβήτου ήταν ένδειξη εγγραμματοσύνης, πιθανώς και λογιότητας. Το παρατηρούμε στα κά λαντα της Πρωτοχρονιάς, όπου ο Άι Βασί λης παρουσιάζεται σαν μαθητής:

- Και σαν ηξεύρεις γράμματα

πες μας την α λφαβήτα.

Η αποστήθιση της αλφαβήτου ήταν ένας ωραίος τρόπος εξοικείωσης με τη γραφή, αν και υπήρχαν ακόμη κι αγράμματοι που ήξεραν την αλφαβήτα Οι άνθρωποι που δεν είχαν τη δυνατότητα φοίτησης σε σχολεία μυούνταν μέσα από τα τραγούδια του τόπου τους στον ρυθμό, στο μέτρο και στη δομή του στίχου διασώζοντας τα παραδοσιακά αισθητικά κριτήρια (ως γνωστόν σχολεία ιδρύθη-

καν στην ύπαιθρο με ευθ ύνη της Εκκλησίας μετά το 1858

και την άτολμη φι λελε υθερ οποίησ η του χάτι χουμαγιούν)

3

, ζωγράφος να γενώ, κονίσματα να κάνω

σε κάθε αγγέλου ζωγραφιά

τα μάτια σου να βάνω

Τα ερ ωτικά α λφ άβητα μοιάζουν σ υχνά με εξομολογ ήσεις. Μεταφέρουν εντάσεις και σ υναισθήματα και αποτ υπώνουν πτ υχές της καθ ημερινότητας. Εκτός από τα ερωτικά, όμως, έχουν διασωθεί και ά λ λων ειδών α λφάβητα, πρωτίστως θρησκευτικά και γνωμικά. Ένα τέτοιο (γνωμικό), εξαιρετικά ενδιαφέρον από κάθε άποψη, είχαμε δημοσιεύσει στο τ. 63 (Φθινόπωρ ο του 2012, σσ. 52-53) το υ π αρ όν το ς π ερ ι ο δικού σ ε αφήγ ησ η του α είμν ηστου ο φθ α λμίατρ ου Γιώργ η Μαρκάκη. Ο Μαρκάκης το είχε ακούσει από τον παππού του στα χωριά της Σητείας

Κρητικός χορός πιθανότατα στο Μεραμπέλλο Δεκαετία 1950 Φωτογραφία Κ Κουτουλάκη

4

Η μακρ ά ιστορία

των ποιητικών α λφ αβήτων

Κρητικός λυράρης Ταχυδρομική κάρτα (γύρω στο 1910)

5

Κρητικοπούλες. Από εκδήλωση αναπαράστασης κρητικού γάμου στην Κριτσά το 2015

τα θρησ κευτικά α λφάβητα έχουν μακρά ισ τορία στον ορθόδοξο ελληνικό κόσμο. Ακούγονται για αιώνες και είναι συνήθως γραμμένα σε ιαμβικό τρίμετρο δωδεκασύλλαβο κι ακόμη συχνότερα σε δεκαπεν τασύλλαβο για να αποσ τηθίζον ται εύκολα.

Τα πρώτα παραινετικά (γνωμικά) α λφάβητα συντέθηκαν στα πρώιμα βυζαντινά χρόνια και πιο σ υγκεκριμένα τον 4ο αιώνα. Σύμφωνα με τον βαθ ύ μελετητή της βυζαντιν ής φι λολογίας Θεοχάρη Δετορ άκη, εισ ηγ ητής του είδους ήταν ο Γρηγόριος ο Θεολόγος, ο αποκα λούμενος Ναζιανζηνός, που γεννήθηκε το 330 μ.Χ. στη Ναζιανζό της Καππαδοκίας και πέθανε το 390. Όπως σημειώνει ο αξέχαστος Δετοράκης, το είδος «γνώρισε μεγάλη άνθηση σε όλου ς του ς βυ ζαν τινού ς και μεταβυ ζαν τινού ς χ ρ όνους» (Βυζαν τινή Φιλολογία, τ. Α΄/1995: 314).

Θα άξιζε ασφα λώς να μεταφέρουμε ένα μικρό απόσπασμα από τέτοιο α λφάβητο κι επι λέξαμε ένα μεταγενέστερο, του 9ου αιώνα, ποίημα του Ιγνατίου Διακόνου Όπω ς θ α παρ ατηρήσουμε, τα αρχικά του κάθε στίχου

Ζήτα

τΑ ΕΡωτΙΚΑ

6. Συντροφιά

σε παραδοσιακό κρητικό γάμο Κριτσά 1993.

σχηματίζουν α λφαβητική ακροστιχίδα:

Άκουσον, ω παι, της εμής σ υμβουλίας.

Βλέψον προς αυτὴν μά λ λον ή προς ά λ λο τι.

Γράψον δε ταύτην εις π λάτος της καρδίας.

Δος πάντα και φρόνησιν εκπρίω μόνην.

Έωλα πάντα της φρονήσεως άτερ

Ζήλου σοφών μά λιστα τον σοφὸν βίον

Ηγλώσσα καιρό μηδὲν εκφέρει δίχα.

Θήρευε δ’ έρεισον προς πύλας των εν θάδε.

(C. Muller, Ignatii Diaconi achrosticon alfabeticum, Rheinishes Museum 46: 329).

Σε ελεύθερη μετάφραση:

Άκουσε, παιδί, τη σ υμβουλή μου

Πρόσβλεπε σ ’ αυτήν πιο πολύ απ ’ οτιδήποτε ά λ λο

Γράψε τη σε όλο της καρδιάς σου το π λάτος

Δίνε τα πάντα και ν ’ αγοράζες μονάχα τη φρόνηση

Έωλα είναι όλα στον κόσμο χωρίς φρόνηση

Ζήλευε τη σοφή ζωή των σοφών.

Η γλώσσα να μη λέει τίποτα χωρίς μέτρο.

Κυνήγα μονάχα τα σπουδαία πράγματα

Λάμδα,

λιοζύμωτη κερά,

σ το φως τσ’ αυγής λουσμένη

με λιόφωτο κι αν θόνερο

σ’ έχει ο Θεός πλασμένη.

Το... δικό μας ερ ωτικό α λφ άβητο

τα θυμούμαι από τα παιδικά μου χρόνια τα έμμετρα α λφάβητα Ερωτικά, θρησκευτικά, γ νωμικά, παραινετικά, κόσμοι ολόκληροι κλεισμένοι σε σ τίχους, κόσμοι με ψυχ ή και συναίσ θημα, ύμνοι σ την ομορφιά, σ την αγάπη, στον τρόπο ζωής, στην παγιωμένη ηθική και την αισθητική κάθε τόπου

Τα θ υμούμαι σαν απόηχους μιας ά λ λης εποχής, τότε που ο εγγραμματισμός ήταν ακόμη ζητούμενο. Μέχρι τη δεκαετία του 1980, κι ακόμη πιο μετά, κάποιοι τα απάγγελναν στις αποσπερίδες και στις σ υνάξεις τονίζοντας με έμφαση το κάθε γράμμα. Και τώρα που ξαναδιάβασα παλιές σημειώσεις και ανασκά λεψα τη μνήμη κάθισα σ υγκινημένος κι έγραψα ένα καινούργιο ερωτικό α λφάβητο. Με στίχους δικούς μου, α λ λά και με προσπάθεια να μην απέχει πολύ από την χαμένη ποιητική μας παράδοση. Με κάποιες δόσεις σ υστολής αποφάσισα να το δημοσιεύσω σε τούτες τις σελίδες:

Άλφα, τ ’ α λφάδι της ζωής ποτέ δεν α λφαδιάζει χωρίς αγάπης στεναγμό και βάσανο και νάζι

Βήτα, βασι λικού βλαστέ, βιόλα μου μυρισμένη

βήτα, βαρσαμοκ λάδα μου, στο φως τσ ’ αυγής λουσμένη.

Γάμα, γαριφα λάκι μου κι αν θέ του Παραδείσου, είντα θαρρείς δεν θα ‘δινα να βρίσκομουν μαζί σου.

Δέλτα, διαβάζω γράμματα και λέξεις σ υλ λαβίζω

κάθε σου γράμμα, αγάπη μου, με κάνει να δακρύζω

Έψι λον, ερωτιάς αν θέ, μελισσοπούλας μέλι

τ ’ αέρινό σου λύγισμα ζηλεύουν κι οι αγγέλοι.

Ζήτα, ζωγράφος να γενώ, κονίσματα να κάνω

σε κάθε αγγέλου ζωγραφιά τα μάτια σου να βάνω.

Ήτα, ηλιόφωτο μικιό και ηλιογεννημένο

το ηλιόχαρο το βλέμμα σου μ ’ έχει κουζουλαμένο

Θήτα, θα λασσοπούλι μου, κυμάτου αφρέ, ξαθέρι κακά θα-ν- έχω ξέτελα αν δεν σε κάμω ταίρι.

Γιώτα, γινάτια μου ’ καμες, τσ ’ αγάπης τζιβαέρι γινάτια και πεισματικά και μ ’ έβγα λες ντινέρι.

Κάπα, κρινάκι ολόδροσο, κρίνο λευκό στην άμμο τ ’ άστρα μαζώνω τ ’ ουρανού γιορντάνι να σ ’ τα κάμω Λάμδα, λιοζύμωτη κερά, στο φως τσ ’ αυγής λουσμένη με λιόφωτο κι αν θόνερο σ ’ έχει ο Θεός π λασμένη.

Μι, μί λιε, μί λιε, μί λιε μου, μί λιε, λεμοναν θέ μου, τέτοια βελούδινη λα λιά ποιος τη βαριέται, Θέ μου!

Νι, νάζι κάνεις μια και δυο, και τρεις και πέντε νάζι

μα τόσο νάζι, μα το Θιο, τον άν θρωπο κολάζει

Ξι, ξένος ήμουνε στη γη πριχού γνωρίσω εσένα

μα ’ρθες κι εσμίξαμε γοργά τα δυο και γίναμ’ ένα.

Όμικρον, όλες τσ ’ ομορφιές σου τσ ’ ήδωκεν η φύση

μ ’ απ λοχεριά τσι χάρες του σου ’ χει ο Θεός χαρίσει.

Πι, πιπι λίζω τη ζωή και νηστικός ’πομένω

τσ ’ αγάπης τα γλυκά φι λιά ποτέ μου δε χορταίνω

Ρο, ροδαν θέ, ροδόσταμο και ροδαρά καρνάδα

τα θώρη και τα κά λ λη σου α λ λού ποθές δεν τα ’δα.

Σίγμα, σιγά θα της το πω κι ας κάνει πως δεν θέλει

αγά λια αγά λια γίνεται η αγουρίδα μέλι

Ταυ, τρελαίνομ’ ο τρελός για μια ματιά σου μόνο

μια μέρα, φως μου, μη σε δω κ λαίω κι αναδακρυώνω

Ύψι λον, Ύψιστε Θεέ, Μεγα λοδύναμέ μου, ωσάν τα ματιά τζη φωτιά δεν είδα εγώ ποτέ μου.

Φι, φί λντισι, σμαράγδι μου, ζαφείρι μου γα λάζο, για δε θωρείς που καθ’ αργά κ λαίω κι αναστενάζω;

Χι, χί λιες λέξεις δεν μπορούν, χί λιες και πά λι χί λιες

να πουν πόσο τον ρέχτηκα τον τρόπο που μου ‘μί λειες.

Ψι, ψιθ υρίζω σ υνεχώς, μικρή μου, τ ’ όνομά σου

κι ά λ λο τα χεί λη μου δεν λεν σα βρίσκομαι μακριά σου.

Ωμέγα, ωριοπ λούμιστη κι ώριε βασι λικέ μου,

πως θα βρεθώ στσ ’ αγκά λες σου δεν το ’λπιζα ποτέ μου

Νίκος Ψι λάκης, Μάρτης του 2023

Κυριολεκτικά “επί του πιεστηρίου”

Στο Τυπογραφείο πληροφορήθηκα από τον αγαπητό μου σ υνεργάτη Νίκο Ντρετάκη ότι κυκλοφόρησε το μεταθανάτιο βιβλίο του α λησμόνητου φί λου Γιώργη Μαρκάκη, δημιουργού του Λυχνοστάτη και ρέκτη της μαντινάδας, με τίτλο “Από το Άλφα θ’ αρχινίσω”. Θα φροντίσω να το διαβάσω Τόσα πολύτιμα έχει διασώσει ο σπουδαίος αυτός άνθρωπος΅!

ΠΕΡΙΔΙΑΒΑΙΝΟΝτΑΣ τΗΝ ΚΡΗτΗ

-Φλουρή

1. Ο σπηλαιώδης

ναός του Αγίου

Αντωνίου στις

ακτές του

Μεραμπέλλου (Κάτω Σέλλες)

2. Στα μικροχώρια

του Μεραμπέλλου το 1992.

Οι γυναίκες

διηγούνταν ακόμη

την ιστορία της απαγωγής

πιστεύοντας ότι

είχε γίνει στον

ναό του Αγίου Αντωνίου

Η θυγατέρα του πα πα

... η μεσιακή, η π λεξουδάτη,

η πιο όμορφη από τις τρεις.

Ποια ήταν

του

Και ποια του παπα-Βεργίτση; Πώς κατάφερε

μια σκ λάβα από την Κρήτη, κ λεισμένη για χρόνια στο χαρέμι, να γίνει γ υναίκα και μάνα Σουλτάνου; Και τα τραγούδια; Πώς δι έσωσαν α λήθει ες ανακατωμένες με θρύλους;

Μνήμης οδοιπορία σ ’ ένα σπήλιο του Μεραμπέλ λου, τον σπήλιο του Αγιαντώνη. Στις φωτι ές που ανάβανε στα πανηγ ύρια, στις πα λι ές ξεφάντωσες και στους χορούς γ ύρω από τις φλόγες.

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦωτΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

- Σε τούτο το σ πήλιο έμε νε ο πα πα-

Φλουρής, δίπλα σ την εκκλησά του Αγίου Αν τωνίου, εκεί λειτουργούσε Άλλοι πάλι

λ έ νε πως δε ν τον έ λ ε γαν Φλουρή αλλά

Φρουζ ή και οι σημερινοί Φρουζ ήδες

είναι από το ίδιο σόι. Λένε πάλι πως έμενε

μόνιμα και πως ερχόταν κάθε με γάλη

γιορτή, τ’ Αγιαν τωνιού αποσπέρας για το σ περνό και τη λ ειτουργία, μερικ ές ημέρες της Σαρακοσ τής, τον Δ εκα πε ν ταύγουσ το και την παραμονή της Ανάληψης. Τρεις θυγατέρες είχε ο παπα-Φλουρής, η μια ομορφήτερη α πό την άλλη Μα και μέσα σ τις όμορφες, παιδί μου, πάν τα θα υπάρχει μια να ξεχωρίζει. Κι αυτή φαίνεται πως ήταν η μεσιακή. Είχε ολόμαυρα μάτια και ξαν θά κυματισ τά μαλλιά, ομορφιά που κουζούλαινε όποιον τη θωρούσε Έτσι λ έ νε, ε γώ δε ν την είδα και δε ν ξ έρω, α πό τους παλιούς το είχα ακούσει.

Είχα πατήσει το REC του κασετοφώνου και μαγνητοφωνούσα. Δεν βρί-

σκον ται συχνά αφηγητές σαν και

τούτου ς που είχα συναν τήσει σ τα μικρά ακρινά χωριά του Μεραμπέ λλου, τις Σέ λλες και τον Λούμα. την κυρία Ελευθερία, την κυρία Μαρία, τον κύριο Γιώργο, τον μπάρμπα Μιχά λη

Κάθισα για ώρα πολλή μα ζί του ς Και άκουγα ισ τορίες Μα σαν έφτασε η κουβέ ν τα σ τη θυγατέρα του πα παΦλουρή τινάχ τηκα. Κάπου την είχα ξανακούσει. Όπως και το παλιό τραγούδι που τώρα ηχού σε σ τ ’ αυτιά μου σαν μουσική που τη φέρνει ο άνεμος από τόπο μακρινό και δε ν ξ εχωρί ζ εις τις νότες.

- τι έγινε, λοιπόν, με την κόρη του παπα-Φλουρή;

- Οι Τούρκοι την εκλ έψανε Να, α πό τούτα τα σ πήλια Στις δεκάξι του Γε νάρη,

τ ’ Αγιαν τω νιού α ποσ πέρας Ο κακομοίρης ο παπάς είχε μπει σ την εκκλησία για το σπερνό, ήταν κι άλλοι ερχομένοι για το πανηγύρι, κι άλλοι πολλοί από τα χωριά

κι από τα μετόχια Τότε γινόταν εδώ μεγάλη ξ εφάν τωση Όλη τη νύχ τα κρατούσε το γλ έ ν τι. Ανάβανε φωτι ές και γύρω από τις φλόγες χορεύανε. Εκείνη τη βραδιά, λοι πόν, Γε νάρη μήνα, έτυχε να περνούν τα τούρκικα καράβια. Αγκυροβόλησε το πρώτο, κατέβηκαν μερικοί και ήρθαν να δουν τι γινόταν εδώ κι ήταν μαζωμέ νος τόσος κόσμος. Ξέχασα να σου

πω πως είχαν ανάψει κιόλας τις φωτι ές για το γλ έ ν τι Κουζουλαθήκανε οι Τούρ -

κοι σαν είδαν την κοπε λιά και όρμησαν

απάνω της. Κιχ δε ν πρόλαβ ε να πει. Σηκωτή την πήγαν σ τη βάρκα και την ανέβασαν σ το πα πόρι. Μα δε ν ξ έρω αν

πήραν μόνο τη μια ή και τις τρεις μαζί Αξ εδιάλυτα πράματα, παλι ές ισ τορί ες Σταμάτησε, που λες, ο παπάς το σ περνό, βγήκ ε με το πετραχήλι και τους κυ νήγησε. Μα ποιος μπορούσε να τα βάλ ει μαζί τους; Στρατός ολόκληρος ήτανε.

«Πόσα δίνεις παπά για να την πάρεις οπίσω;» του φώναξαν

«Όσα έχω και όσα δεν έχω» τους είπε.

η κόρη

παπα-Φλουρή;

ΠΕΡΙΔΙΑΒΑΙΝΟΝτΑΣ τΗΝ ΚΡΗτΗ

Το τραγούδι λέει πως, πραγματικά, μάζωξε όσα είχε και όσα δε ν είχε, πούλησε τα κτήματά του, πούλησε και το άλογο, μα το ποσό που του ζήτησαν δε ν κατάφερε να το μαζώξει. Λίγα μόνο του λείφτηκαν, έ να ριάλι ή έ να πε ν τάρι, σα να λέμε σήμερο μια δραχμή, και δε ν του την έδωκαν την κοπελιά Δε ν ξέρω κιόλας αν είχανε σκοπό να του τη δώσουνε, τότες δε ν όριζαν οι πατεράδες τις τύχες των παιδιών τους, αλλά οι γε νιτσάροι και οι αγάδες. Πήραν την κοπελιά και την έπεψαν πεσκέσι του Πασά. Έτσι λέ γανε οι παλιοί, πεσκέσι για το χαρέμι. Μα έ νας δάσκαλος που

ήταν εδώ πριν από πολλά χρόνια, όταν πήγαινα εγώ σ το σχολειό, βρήκε κάτι παλιά χαρτιά και τα διάβασε και είπε ότι την κοπελιά

την είχαν κλ έψει οι κουρσάροι α πό τη Μπαρμπαριά κι ε πειδή

ήτανε τόσο όμορφη την πούλησαν ακριβά. Μονάχα ένας Πασάς μπορούσε να δώσει τα λεφτά που ζητούσαν.

τ ’ Αγιαντωνιού τη μέρα

Ισ τορίες και παραδόσεις μπλεγμένες σ τα μιτόχ τενα του χρόνου, τραγούδια που ακούγον ται από γενιές και γενιές σαν και τούτο που μου είπε η κυρία Ελευθερία εκείνη τη μέρα σ τα μικροχώρια του Μεραμπέλλου:

Τσι δεκαφτά του Γε ναριού, τ’ Αγιαν τωνιού τη μέρα

επήραν του παπά Φλουρή την πρώτη θυγατέρα,

την πρώτη και την ύσ τερη, τη μεσιακή κοπέλα.

- Μέτρα, παπά, τα ριάλια σου να πάρεις το παιδί σου.

- Με το μεζούρι τα μετρώ και με τον καρναβά μου

κι αν δε ν σας φτάνουν τουτανά, πουλώ την παπαδιά μου

κι αν δε ν σας φτάνουν ουτ’ αυτά σ τ’ άχερα ο μαύρος σ τέκει

που τον εσυμφωνήσανε χί λια και πε ν τακόσια

και το χαλιναράκι του ε ννιά χιλιάδες γρόσα.

Δημοσίευσα το τραγούδι σ τα Μονασ τήρια και Ερημητήρια της Κρήτης, τόμος Α΄/ 1992: 412. Ήξερα πως δεν ήταν ολόκληρο και πίσ τευα ότι κάποιος άλλος μπορεί να θυμόταν τις πολύτιμες παραλλαγές που το συνδέουν με τον τόπο Ξαναπήγα ύσ τερα α πό χρόνια σ τις Σέλλες Άκουσα πά λι κά ποια μικρά αποσπάσματα από παραλλαγές, μα κανείς δεν το θυμόταν ολόκληρο. Σε μια από αυτές τις παραλλαγές η κοπέλα οδηγείται προς τη δυτική Κρήτη, αλλά όχι με πλοίο. την τραβολογούν σ την άμμο και φτάνουν πέρα από τα Λευκά Όρη:

Τσι δεκαφτά του Γε ναριού, τ’ Αγιαν τωνιού τη μέρα

εκλέψαν του παπά Φλουρή τη μια του θυγατέρα,

την πιο μική, την πιο καλή, την πιο γλυκιά κοπέλα.

Άμμο την άμμο τη λαλούν, άμμο την άμμο πάνε

Τσι δεκαφτά του Γεναριού

3

Λαξευμένο

κάθισμα ή κρεβάτι έξω από τον ναό του Αγίου Αντωνίου (1991)

4. Εσπερινός στον σπηλαιώδη ναό (1991)

και την εποκολώνουνε σ τσι Σφακιανές Μαδάρες.

Μαν τάτα πέμπουν του παπά, γράμματα βουλωμέ να

τσουλούφι απ’ τα μαλλάκια της τα μοσκομυρισμέ να:

- Μέτρα παπά τα τα ριάλια σου να πάρεις το παιδί σου

- Μα το μεζούρι τα μετρώ και με τον καρναβά μου

Κι έ να πε ν τάρι λείφτηκε του πε ν τακακομοίρη

έ

να πε ν τάρι κι άλλα δυο κι έ να χρυσό τσικίνι.

- Κράτειε, παπά, τα γρόσια σου κι άσ τη την παινεμέ νη

γιατί θωρείς πού μπέρδεψε και μπλιο δε ν ξεμπερδαίνει.

Η Κρητικοπούλα σκ λάβα

που έγινε σουλτάνα

Ποια ισ τορική αλήθεια μπορεί να απηχούν τα τραγούδια; Και οι θρύλοι, που τόσο παρασ τατικά μεταφέρουν ακόμη και του ς δια λόγου ς ανάμεσα σ του ς α παγωγείς και τον πατέρα της απαχθείσας κόρης; Πότε, άραγε, συνέβησαν όλα τούτα; Και πού; Στον Άγιο Αν τώνιο σ τις Σέλλες του Μεραμπέλλου ή κάπου αλλού; Οι παραπάνω παραλλαγές δεν είναι μοναδικές. Απλώς συμπληρώνουν ένα πλούσιο ψηφιδωτό που η ισ τορία του χάνεται σ τον μακρινό 17ο αιώνα και, όπως φαίνεται, σ τα πρ ώτα χρόνια της οθωμανικής εισβολής Ακούγον ται όχι μόνο σ την Κρήτη μα και σε άλλες περιοχές, χωρίς όμως να διευκρινί ζ εται ούτε ο τόπος της α παγωγής ούτε ο χρόνος Η πρ ώτη που έ γινε γ νω σ τή δημοσιεύτηκε το 1892 α πό τον

ισ τορικό της Κρήτης Βασίλειο Ψιλάκη με τον τίτλο «Οι τρεις θυγατέρες του πα πα-Βορειά» (περιοδικό Εβδομάς, έτος Θ ’ , αριθ. 9: 1-2) και αναδημοσιεύτηκε σ το βιβλίο του Ισ τορία της Κρήτης, Χανιά 1909, τόμος Β΄: 293-296), τονίζον τας ότι η κοπέλα που απήγαγαν οι τούρκοι ονομαζόταν Ευγενία (όχι Ευμενία, όπως είναι το σωσ τό) και ότι η τύχη την οδήγησε σ τα χαρέμια της Πόλης όπου διέπρεψε και σε νεαρότατη ηλικία, 19 ή 20 ετών, έγινε Σουλτάνα, γυναίκα του Μεχμέτ Δ’ και μητέρα δυο Σουλτάνων, του Μουσ ταφά Β’ και του Αχμέτ Γ’. Έτσι άρχισε να αποκαλύπτεται η ισ τορία πίσω από τον θρύλο και την παράδοση

Η Ευμενία ήταν μια όμορφη γυναίκα με εξαιρετική ευφυΐα και μεγάλες ικανότητες που, ζών τας σε ένα έν τονα αν ταγωνισ τικό περιβάλλον, κατάφερε να διατηρήσει την εξέχουσα θέση της και να εξουδετερώσει τις αν τί ζηλές της χρησιμοποιών τας άλλοτε αθώα τεχνάσματα και άλλοτε εγκληματικά μέσα το τουρκικό της όνομα ήταν Ρεμπιά Γκιουλνού ς και σ την Ελλάδα έγινε περισσότερο γνωσ τή το 1950, όταν ο Νικόλαος Σταυρινίδης άρχισε να δημοσιεύει συνέχειες για τη ζωή και την πολυδαίδαλη διαδρομή της σ την τοπική εφημερίδα Πατρίς Αργότερα, μάλισ τα, τα κείμενα αυτά τυπώθηκαν σε βιβλίο Στις αρχές της δεκαετίας του 1950 ο καθηγητής Μανούσος Μανούσακας είχε δημοσιεύσει ένα εκτενέσ τατο άρθρο με παραλλαγές του τραγουδιού διαδεδομένες σε ολόκληρο

ΠΕΡΙΔΙΑΒΑΙΝΟΝτΑΣ τΗΝ ΚΡΗτΗ

τον ελλαδικό χώρο (π χ Κάρπαθο, Νάξο, Κέρκυρα), ακόμη και σε ελληνικές κοινότητες χωρών της Βαλκανικής (Βάρνα Βουλγαρίας). Στη Μελέτη του Μανούσακα με τίτλο «Η Ρεθυμνιώτισσα σουλτάνα Ευμε νία Βεργίτση σ τις ευρ ωπαϊκές χαλκογραφίες και σ τα ελληνικά δημοτικά τραγούδια» (Κρητ Χρονικά, Ε /1951: 349-384) ξεκαθαρίζονται αρκετά πράγματα

όχι μόνο για τις παραλλαγές του τραγουδιού αλλά και για το ίδιο το ισ τορικό γεγονός. Η απαγωγή της Ευμενίας, κόρης κάποιου Βεργίτση, έγινε το 1646, όταν πάτησαν οι τούρκοι το

Ρέθυμνο και ήταν ακόμη παιδί, μόλις τεσσάρων ετών. Πέρα-

σαν τα χρόνια και το 1664 μαθεύτηκε ότι «μια σκλάβα του σουλτανικού χαρεμιού από την Κρήτη, η κόρη του Βεργίτση, έγινε πρώτη ευνοούμενη του σουλτάνου και μητέρα του διαδόχου του θρόνου» (σελ. 381). τότε άρχισε η πραγματικότητα να τροφοδοτεί την έμπνευση των λαϊκών ριμαδόρων. τότε πιθανόν να μαθεύτηκε και το επίθετο Βεργίτσης, ή να έγινε αρχικά Βεργής για να ταιριά ζ ει με το μέτρο και αργότερα, καθώς το τραγούδι περνούσε από σ τόμα σε σ τόμα και από γενιά σε γενιά, το Βεργής να έγινε Βοριάς!

Ο Σουλτάνος Μεχμέτ γεννήθηκε το 1642 - ήταν μάλλον συνομήλικος της Ευμε νίας - και ανέβηκε πολύ νωρίς σ τον θρόνο, το 1647. Βασίλεψε μέχρι το 1687 και πέθανε το 1693. Στην εποχή του κατάφεραν οι τούρκοι να κατακτήσουν ολοκληρ ωτικά την Κρήτη (1669), κατα λαμβάνον τας τον Χάνδακα, το τελευταίο βενετοκρατούμενο οχυρό του νησιού Ο γιος της Ευμενίας Μεχμέτ γεννήθηκε το 1664 και βασί λεψε από το 1695 μέχρι το 1703. Ο άλλος γιος, ο Αχμέτ, γεννήθηκε

το 1673 και βασίλεψε από το 1703 μέχρι το 1730. Στα χρόνια

του οι Οθωμανοί κατάκτησαν και τα τελευταία υπολείμματα της βενετσιάνικης κυριαρχίας σ την Κρήτη, τις οχυρωμένες νησίδες Σούδα, Γραμπούσα και Σπιναλόγκα Όλα τα μεγάλα γεγονότα που σημάδεψαν την πορεία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας εκείνη την κρίσιμη περίοδο των ε πεκτάσεων, των διεθνών εν τάσεων, των μεγά λων εκσ τρατειών και των επίσης μεγάλων συν θηκών (Κάρλοβιτς, Πασσάροβιτς) συνδέθηκαν άμεσα με την Ευμενία ή Ρεμπιά και τη φαμελιά της Το

πρώτο δημοσι ευμένο τραγούδι

Αξίζει, όμως, να δούμε το τραγούδι που δημοσίευσε ο Βασίλειος Ψιλάκης και που, όπως διευκρινίζει, του το είχε δώσει ο πολυγραφότατος συλλέκτης λαογραφικής ύλης Παύλος Βλασ τός:

Μιαν Κυριακήν και μιαν αυγή, μιαν εορτή με γάλη

επήραν του παπα-Βοριά τες τρεις του θυγατέρες

Στην Κρήτη σκλαβωθήκανε, με τα καράβια φεύγουν

κι η μάνα, κύρης κι εδικοί κλαίνε και δε ν αρνεύγουν.

Την πρώτη, την καλύτερη, την άσ πρη περισ τέρα

με τσ’ αδερφήδες της τσι δυο σ την Πόλιν τες εφέρα.

5. Επιστολικό δελτάριο των αρχών του 20ού αιώνα με τον τίτλο «Ένδυμα Τουρκοκρητικιάς»

Εκδότης Δούρας, Χανιά.

Δέκα πασάδες τες λαλούν και δέκα βεζιράδες

και δεκοχ τώ ρεΐ ζηδες του βασιλιά τες πήγαν.

Τη μιαν επήρε ν ο πασάς, την άλλην ο βεζίρης

και την ολοκαλύτερη ο βασιλιάς την πήρε.

Κι όν τες την ανεβάζανε σ του βασιλιά τες σκάλες, ετρέχανε τα μάτια της ωσάν τσι κουτσουνάρες

Στρέφετ’ ομπρός κι οπίσω της να ’δει ’πο τους δικούς της

κιανέ να δε ν ε γνώρισε, μόνον τον αδερφό της!

«Αμ’, αδερφέ μου, σ το καλό και σ την καλή την ώρα, όπου να ραίν’ η σ τράτα σου τριαν τάφυλλα και ρόδα!

Χαιρέτα μου τη μάνα μου, προσκύνα μου τον κύρη

και ’πε του πως ο βασιλιάς γυναίκα του με πήρε

Θέλει γε νιά χρισ τιανική και φλέ γ’ από την Κρήτη.

Μ’ αφήνω και παραγγελιά των εδικολογιώ μου

να πολεμούνε την Τουρκιά και να τηνε ζυγώνουν,

γιατ’ ήρθε νε μ’ επιβουλιά, σκλαβώνει και τουρκεύγει

και σαν το Χάρ’ αλύπητα σκοτώνει, μακελεύγει

Την αδερφή μου τη Ζαμπιά μη μου τη χαιρετήξεις,

γιατί μου

καταριούτονε Τούρκος να με φιλήσει, να κάμω Τούρκους εδικούς και τον πασά κουνιάδο

και το με γάλο βασιλιά άν τρα να τονε πάρω.

Κι επιάσ τηκε ν ο λόγος της σαν του μητροπολίτη,

σαν του παπά όν τες λειτουργά, του διάκ’ όν τες διαβάζει»

Εξετάζον τας τις γνωσ τές παραλλαγές ο Μανούσακας σ το άρθρο του «Η Ρεθεμνιώτισσα σουλτάνα Ευμενία Βεργίτση», σ τα Κρητικά Χρονικά το 1951, καταλήγει σ το συμπέρασμα ότι τούτη η πρώτη περιέχει πλασ τούς σ τίχους (από τον Βλασ τό ή άλλον) Πάν τως, οι παρέν θετοι σ τίχοι θυμίζουν το ύφος του σπουδαίου Παύλου Βλασ τού Δ εν μπορώ να πω με σιγουριά αν είναι πράγματι δικοί του, συλλογίζομαι όμως ότι ο θερμός αυτός πατριώτης είχε γεν νηθεί δεκα πέν τε χρόνια μετά τον σηκωμό του ’21 και έζησε όλη την ώριμη ζωή του μέσα σε πολέμου ς κι ε πανασ τάσεις Εκείνη την ε ποχή, σε ηλικία 56 ετών, παρέδωσε το τραγούδι της απαχθείσας κόρης σ τον Βασίλειο Ψιλάκη Ίσως να ήθελε να περάσει και μέσα από τους σ τίχους τα πατριωτικά του μηνύματα, ίσως να προσπαθούσε να απομακρύνει κάθε συναισθηματικό δέσιμο των αγωνιζόμενων Κρητών με την Υψηλή Πύλη. Αθέμιτο για τη Λαογραφία να α λλά ζ εις δημώ δη τραγού δια, μά λλον θεμιτό για αν θρώπους που ζούσαν σε συν θήκες σκληρής υποδούλωσης

Η παρα λ λαγ ή Δετοράκη

Πέρασαν τα χρόνια από το άρθρο του Μανούσακα και πολύ αργότερα, το 1976, δημοσιεύτηκε μια ακόμη παραλλαγή από τον αείμνησ το πλέον καθηγητή Θεοχάρη Δετοράκη, που τότε δίδασκε στην Παιδαγωγική Ακαδημία Ηρακλείου. Προέρχεται

6 Χα λκογραφία της Κρητικιάς Σουλτάνας Ευμενίας Βεργίτση.

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2023

α πό την Ιερά πετρα και είναι ιδιαίτερα σημαν τική ε πειδή σ ’ αυτήν καταγράφεται πληρέσ τερα η ισ τορική πραγματικό-

τητα και προσδιορί ζεται σχεδόν επακριβώς ο χρόνος κατά

τον οποίο είχαν αρπά ξ ει οι εισβολείς την κόρη του πα πά.

Μόνο που εδώ το όνομα του παπά είναι διαφορετικό: παπαΦλ ο υ ρ ή ς , όν ο μ α πι ο ο ι κ ε ί ο

και από τις παραλλαγές που καταγράψαμε

Στα παραθύρια τα ψηλά, σ τσι πόρτες τσι σ ταμάδες, μέσα κοιμάτ’ ο βασιλιός εις τσι προσκεφαλάδες.

Εκειά που εκοιμούν τονε τση Κρήτης εθυμήθη.

Την ταχινή σηκώνεται χί λιους παχιάδες κράζει

Χί λιους παχιάδες ήκραξε και χί λιους γιανιτσάρους:

- «Παχιάδες, κι αν την πάρωμε την παινεμέ νη Κρήτη,

δα σασε ν τύσω ολόχρυσα και φίνα φιρμαλέ νια

και το μισό βασί λειο δα σασε διαμοιράσω».

- «Μα πώς δα τήνε πάρωμε την παινεμέ νη Κρήτη,

που ’ν’ τα γκιαούρια τζης πολλά και καλομαθημέ να

κι είναι κι απού τον πόλεμο καλά ξεσκολισμέ να;

Μα πάλι ας πολεμήσωμε κι όποιος νικήση ας πάρη»

Καράβιαν αρματώσανε ως εκατόν τριάν τα.

Κι όν τε ν εξεβαρκάρανε σ τση Μεσσαράς τον κάμπο,

γεμίζει ο κάμπος άλογα και τα βουνά λεβέ ν τες

κι ήχαν’ ή μάνα το παιδί και το παιδί τη μάνα

και χάνει κι ο παπα-Φλουρής τη μιαν του θυγατέρα,

την πιο μικρή, την πιο καλή, την όμορφη κοπέλλα.

Εφτά παχιάδες την κρατού και χί λιοι γιανιτσάροι

και δεκοχ τώ Τουρκόπουλοι την κάνουνε παζάρι.

Κι ωσ τόσο φτάνει κι ο παπάς τζαγκουρνοφονεμέ νος

- «Δο μου, να ζήσεις, βρε ουσ τά, δο μου το το παιδί μου

κι αν θες παράδες δίδω σου κι αν θες και τη ζωή μου»

- «Μέτρα, παπά, τα ριάλια σου, να πάρης το παιδί σου».

Με το μουζούρι τα μετρά και με τον καρναβά ν του

κι έ ναν παράν ελείφτηκε ν ο πε ν τακακομοίρης.

- «Άμε, παπά, σ το χατζινέ και πάρε όσα θέλεις

και το παιδί ’κειά που ’πεσε μπλιο δε ν το

ξεμπερδαίνεις»

- «Μισεύγω, θυγατέρα μου, κι είν τα μου παραγγέρνεις,

να πα να πω τση μάνας σου τση πολυπρικαμέ νης;»

- «Χαιρέτα μου τη μάνα μου κι όλες μου τσ’ αδερφήδες, μα τη μικρή μου αδερφή μη μου τη χαιρετήξ ης, γιατί μου καταρίσ τηκε Τούρκος να με φιλήση

Τούρκο να κάμω πεθερό και τον παχιά κουνιάδο και το με γάλο βασιλιά άν τρα να τονε πάρω».

Πέφτη τση καταράσ τηκε και Παρασκή την πιάσα, Σαββάτο ποξ ημέρωμα σ του βασιλιά την πήγα.

-«Όριζε, αφέ ν τη βασιλιά, κοπέλλα απού την Κρήτη,

κοπέλλα δώδεκα χρονώ, ’που το βυζί τση μάνας

Μηδ’ ήλιος την εξάνοιξε μηδ’ άνεμος την είδε».

ΠΕΡΙΔΙΑΒΑΙΝΟΝτΑΣ τΗΝ ΚΡΗτΗ

Η διαφορά σ την ηλικία της α παχθείσας κόρης, που εδώ αναφέρεται ότι ήταν δ ώ δεκα χρονών, είναι α πόλυτα

δ ι κα ι ο λ ο γ η μ έ ν η γ ι α τ ί τ ο τρ α γ ο ύ δ ι

γρ ά φ τ η κ ε π ο λ ύ α ρ γ ό τ ε ρ α α π ό τ η

χρ ον ο λογία της απαγωγής, όπως πολύ σωσ τά παρατηρεί ο Μανούσακας. Κα-

νείς δεν θα ασχολούνταν αρχικά με μια σκλαβοπούλα, κανέ να τραγού δι δε ν

θα κατέ γραφε την περι πέτειά της αν

δεν τύχαινε να φτάσει σ τα ψηλά σκαλοπάτια του χαρεμιού και να γίνει γυναίκα του Σουλτάνου. τότε το μάθανε

οι ριμαδόροι και τότε φαίνεται πως άρχισε να ακούγεται το τραγούδι.

Στον Άγιο Αντώνη

Σέλ λες

βεβαιωμέ

α Β ε ρ γ ί τ σ η , γ υν α ί κ α κ α ι μ η τ έ ρ α Σ ο υ λτ ά ν ω ν, π ο υ α ν α θ ρ ά φηκε με τον ισλαμικό τρόπο

και χρηματοδότησε την ίδρυ ση πολλών μουσουλμανικών φιλαν θρωπικών καθιδρυμάτων Όπως είπαμε, είχε γεννηθεί σ το Ρέθυμνο κατά την περίοδο της οθωμανικής εισβολής και η μορφή

της είναι γ νω σ τή α πό χα λκογραφίες που φι λοτεχνήθηκαν α πό Δυτικού ς καλλιτέχνες, επισκέπτες της Κωνσ ταντινούπολης Και γε ν νάται ευθύ ς το ερώτημα: Ποια σχέση μπορεί να είχε η Ευμενία, κόρη του παπά Βεργή ή Βεργίτση με την κοπέλα που αναφέρουν οι θρύλοι του Μεραμπέλλου;

7. Σουβενίρ Ανατολής. Επιστολικό δελτάριο από την Κρήτη του 1900

Πιθανότατα καμία! Παρά ξ ε νες κι ασύμμετρες οι διαδρομές του αφηγηματικού λόγου, όπως και του δημοτικού τραγουδιού, ιδιαίτερα όταν σ’ αυτά δε ν προσδιορί ζ εται ο τόπος σ τον οποίο συνέβησαν τα ισ τορούμενα γεγονότα. Ποιος μπορεί να α ποκλείσει ότι το τραγού δι μεταφέρθηκε σ τα ακρινά μεραμπε λλιώτικα χωριά, εκεί όπου υπήρχε ναός του Αγιαν τώνη, και οι ν τόπιοι ταύτισαν την ισ τορία με τον τόπο τους; Ποιος μπορεί, όμως, και να αποκλείσει κάποιαν άλλη εκδοχή; Ότι, ας πούμε, κάποια παρόμοια απαγωγή είχε συγκλονίσει και την τοπική κοινωνία, πράγμα που σημαίνει ότι τα ώτα των ν τόπιων ήταν ευήκοα σε οικείες ισ τορήσεις και περιπέτειες; Άλλωσ τε, η Ευμε νία δε ν ήταν η μόνη που κλείσ τηκε σε χαρέμι εκείνα τα μαύρα χρόνια (ιδιαίτερα για τις γυναίκες).

Αμέτρητες τοπικές παραδόσεις μιλούν για α παγωγές κορασίδ ων, όχι μόνο κατά τον μακρινό 17ο αιώνα μα και σε πολύ πιο πρόσφατες εποχές, το 1821, το 1866 ή και αργότερα.

Σε μια άλλη παραλλαγή δημοσιευμένη σ τα Ριζίτικα του μακαρίτη Σταμάτη Αποσ τολάκη (σε λ. 149) ο πα πάς ονομάζεται Βαρδής Είπαμε, είναι απίσ τευτες οι διαδρομές της παράδοσης Όπως ακριβώς και η προσαρμοσ τικότητά της

σε τόπους και χρόνους για να γίνεται πιο οικεία σε όσους την ακούνε. Η παραλλαγή:

Μιαν Κυριακή ξ ημέρωμα μην είχε ξ ημερώσει

κι ο ήλιος ο παν τοτινός μην είχε βγει να δώσει

Γροικώ τον κόρφο κι έμπαζε κάτεργα και καράβια

Δε ν είν’ αυτάνα Σφακιανά μήτε και του Ρεθέμνου,

μα ’ναι του καπετάν πασά ’πο μέσα ’που την Πόλη.

Παίρνουν μανάδες και παιδιά, αδέρφια και ξαδέρφια,

παίρνουν και του παπα-Βαρδή τη μιαν του θυγατέρα, την πρώτη και την ύσ τερη, τη μεσακήν κοπέλα

Χί λιοι κρατούν την κούδα τζη, τρακόσιοι τσ’ ακλουθούσι.

Εκλούθα κι ο παπα-Βαρδής κι έδερνε τσι μερούς του:

«Πού πας, ασήμι, να χαθείς, πού πας, σ ταυρέ, να λιώσεις, πού πας, αγιοκωσ τάν τινο, ν’ αλλάξεις τα’ όνομά σου;»

«Στη Σμύρνη πάω να χαθώ, σ του Γαλατά να λιώσω

κι εις την Κωσ ταν τινούπολη ν’ αλλάξω τ’ όνομά μου».

Κι όν τε την ανεβάζασι εις του πασά τη σκάλα, ετρέχασι τα μάτια τζη ωσάν την κουτσουνάρα:

«Άμ’, αφε ν τάκη, σ το καλό και σ την καλή την ώρα

και να γεμίσ’ η σ τράτα σου ν τραν τάφυλλα και ρόδα

Κι άμε χαιρέτηξέ μου τσι όλες μου τσ’ αδερφάδες,

την αδερφή μου τη Λε νιώ μη μου τη χαιρετήξεις,

γιατί μου καταρίσ τηκε Τούρκος να με φιλήσει,

Τούρκο να κάμω πεθερό και τον καδή κουνιάδο

και του βεζίρη τον υγιό άν τρα να τονε πάρω»

Και... πα πα-Βαρδής!

MAD

Ονομά ζ εται Παναγία της Κρήτης (Madonna della Creta) και είναι η παγκόσμια προσ τάτιδα των οδηγών δικύκλων! Βρίσ κεται σ τον ομώνυμο ναό

σ το Castellazzo Bormida της ιτα λικής Αλ εξάνδρειας (Alessandria), σ την περιοχή Πιεμόντε, 70 περίπου χιλιόμετρα νοτιοανατολικά του τορίνο. Σύμφωνα

με μια εκδοχ ή που ακούγεται έ ν τονα

σ τη Βορειοδυτική Ιταλία η φημισμένη

αυτή εικόνα βρισ κόταν κά ποτε σ την

Κρήτη Σε άγνωσ το χρόνο (πιθανολογείται σ τα τέλη του 15ου αιώνα, αλλά

δεν υπάρχει καμιά βεβαιότητα γι’ αυτό)

μεταφέρθηκε σ την ιταλική χερσόνησο

και από τότε αποτελεί σημείο αναφοράς για την περιφέρεια του Πιεμόν τε, και γε νικότερα για τη Βόρειο Ιτα λία Μετά τον Δ εύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο άρχισε μια καινούργια εποχή για την εικόνα της Παναγίας της Κρητικιάς και η

φήμη της α πλώθηκε σε όλον τον καθολικό κόσμο. Με πα πικό διάταγμα

ορίσ τηκε ως επίσημη προσ τάτιδα των μοτοσικλετισ τών.

Μια ταχυδρομική κάρτα του 1900

που έπεσε τυχαία σ τα χέρια μου πριν

από μήνες μου πρόσφερε την αφορμή

για τούτη τη μικρή έρευνα. Στην αρι-

σ τερή πλ ευρά της εικονί ζ εται έ νας

ωραίος ναός και σ τη δεξιά ένα μετάλ-

λιο με την εικόνα της Βρεφοκρατούσας Στην πάνω πλευρά ο εκδότης έχει

σ ημειώ σει τον τίτλο: CastellazzoBormida. S antuario della Madonna della Creta.

Αν κι έχουν εκδοθεί μέχρι και ειδικά συγ γράμματα για τη M adonna della Creta, η παλαιότερη ισ τορία της παραμέ νει θολή. το κε νό της αρχικής της προέλευσης έρχεται να καλύψει η τοπική παράδοση χωρίς όμως να διασώζ ει λ ε π τομέρειες ή, έσ τω, κά ποια σ τοιχεία που θα οδηγούσαν σ τη λύση του γρίφου προκειμένου να αποσαφηνισ τεί αν απηχεί κάποιο ιδιαίτερο γεγονός, ξ εχασμέ νο ή παρα λλαγμέ νο

σ το διάβα του χρόνου Οι μεταφορές εικόνων α πό την Κρήτη σ την ιτα λική χερσόνησο α ποτε λού σαν συνηθι -

Αν κι έχουν εκδοθεί μέχρι και ειδικά σ υγγράμματα για τη Madonna della Creta, η πα λαιότερη ιστορία της παραμένει θολή Το κενό της αρχικής της προέλευσης έρχεται να κα λύψει η τοπική παράδοση χωρίς όμως να διασώζει λεπτομέρειες ή, έστω, κάποια στοιχεία που θα οδηγούσαν στη λύση του γρίφου...

σμένο φαινόμενο κατά την εποχή της Βενετοκρατίας (1204/11-1669) Οι περισσότερες απ’ αυτές παραγγέλλον ταν σε τοπικά εργασ τήρια, φορτώνον ταν

σε καράβια και τα ξίδευ αν για πολλ ές περιοχές της Ευρώπης Ήταν η εποχή κατά την οποία ήκμα ζ ε η λ ε γόμε νη Κρητική Σχολή και το νησί μας αποτελού σε σ που δαίο κέ ν τρο εξαγωγής έργων τέχνης. Δυσ τυχώς, όμως, κατά την ίδια περίοδο παρατηρήθηκαν και αρπαγές φημισμένων θαυματουργών

εικόνων, όπως της Παναγίας της Καρδιώτισσας που κλάπηκε από τη Μονή Κεράς, μεταφέρθηκε σ την Ιταλία, ονομάσ τηκε Παναγία της Διαρκού ς Βοηθείας και α ποτέ λ εσε ε πίκε ν τρο ιδιαίτερης λατρείας με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί και ειδικό μοναστικό τάγμα

με το όνομά της. Άλλο παράδειγμα εικόνας που μεταφέρθηκε σ την Ιτα λία

ήταν εκείνο της Παναγιάς της Μεσοπαν τίτισσας που μεταφέρθηκε σ τη Βενετία τον 17ο αιώνα, όταν έ πεσε η

περικλ εής πρ ωτεύ ου σα της Νήσου

σ τα χέρια των Οθωμανών (1669)

Φωτογραφία της εικόνας βρήκαμε

μόνο σ το διαδίκτυ ο, όχι πολύ κα λής ποιότητας Παρατηρών τας την, όμως, βλέπομε ότι θυμίζει απολύτως δυτικά

εικονογραφικά πρότυπα και δε ν φαίνεται να έχει σχέση με τη ζωγραφική παράδοσ η της Κρήτης. Εκτός και αν υποθέσομε ότι είχε παραγ γε λθεί σε έναν από τους πολλούς Κρητικούς ζωγράφους που γνώριζαν καλά τη δυτική τέχνη και δέχον ταν παραγ γε λίες α πό τη Δύση.

Εκτός από τις κάρτες πάν τως, σ τις αρχές του 20ου αιώνα τυπώνον ταν και κυκλοφορούσαν χαλκογραφίες με την εικόνα της φημισμένης Παναγίας της

Κρήτης Οι πρωτότυπες χαλκογραφίες

αυτής της ε ποχ ής είναι δυ σεύρετες σήμερα

Η Παναγία της Κρήτης

και η πανούκ λα

Η Παναγία από την Κρήτη συνδέθηκε

άρρηκτα με την παράδοσ η του Πιεμόν τε σ τις αρχές του 17ου αιώνα, τότε που ξέσπασε μια φοβερή επιδημία πανούκλας (1630). Μα ζί με τον Άγιο Ρόκκο θεωρήθηκε προσ τάτιδα από τη φοβερή λοιμική νόσο.

Στα τέλη του 18ου αιώνα η Madonna della Creta γίνεται επίκεν τρο καθημερινής προσευχής συγκεν τρώνον τας πλήθη πισ τών Αιτία μια καινούργια επιδημία πανούκλας που είχε ξεσπάσει

το 1796 και είχε σκορπίσει τον θάνατο

σε όλες τις γύρω περιοχές Ο μικρός οικισμός του Castellazzo ε πηρεάσ τηκε

πολύ λιγότερο α πό τη νόσο, γε γονός

που α ποδόθηκε σ την Παναγία την Κρητικιά. Άν θρωποι α π’ όλη τη σημερινή βορειοδυτική Ιτα λία άρχισαν να καταφτάνουν με άμα ξες και κάρα και να προσφέρουν κάθε λογής αφιερ ώματα: κοσμήματα χρυ σά και αργυρά, χρήματα, ε νδύματα, μέχρι και ζώ α! τότε κόπηκε το πρ ώτο μετά λλιο που απεικόνιζε τη Madonna della Creta και λίγο αργότερα άρχισε να χ τίζεται καινούργιος με γα λύτερος ναός δί πλα

Συνάξεις μοτοσικ λετιστών

ιακή σε λίδα σ την ισ τορία της MADONNA DELLA CRETA άνοιξε μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και πιο συγκεκριμένα το 1946, όταν πραγματοποιήθηκε σ το Castellazzo Bormida μια παγκόσμια συνάν τηση οδηγών μοτοσικλέτας την επόμενη χρονιά εκδόθηκε το επίσημο παπικό διάταγμα με το οποίο η Παναγιά από την Κρήτη ανακηρυσσόταν προσ τάτιδα των μοτοσικλετισ τών. το διάταγμα αυτό φέρει την υπογραφή του Πάπα Πίου του XII.

Όπω ς τονίσαμε και παρα πάνω, η

Από τότε πραγματοποιούνται κάθε χρόνο, τη δεύτερη Κυριακή του Ιουλίου, ετήσιες συνάξεις μοτοσικλετισ τών σ τη μικρή ιταλική πόλη. Πλήθη προσκυνητών συναθροίζονται σ την περιοχή και ανοίγουν οι πύλες του ναού για να τους υποδεχτούν. Ειδικά αυτοκόλλητα, σήματα και μπρελόκ με την εικόνα της Παναγίας κυκλοφορούν εκείνες τις μέρες και πολλοί μοτοσικλετισ τές τα ράβουν σ τα μανίκια των ενδυμάτων τους! τελευταία τα σήματα αυτά έχουν αρχίσει να πουλιούν ται και μέσω διαδικτύου

σ

τον παλιό Ο νέος ναός εγκαινιάσ τηκε λίγο πριν το 1850

Στο σ κευ οφυλάκιο του ναού εκτίθε ν ται σ ήμερα αναθηματικές πλάκες σ τις οποίες εικονί ζον ται θαύματα, πα λιές και καινούργιες μοτοσικλέτες αφιερωμένες σ τη Madonna, κράνη μοτοσικλετισ τών και πολλά άλλα αφιερώματα!

Ex votos

Σε πα λαιότερα βιβλία εικονί ζον ται πολλά ex votos (αφιερωματικά πλακίδια σ τα οποία παρισ τάνεται η προηγούμε νη σ τιγμή πριν α πό τη θαυματ ο υ ρ γ ι κ ή ε π έ μ β α σ η τ η ς M a d o n n a della Creta), όπως μια γυναίκα που πέφτει από κάποιο δέν τρο, ένα κάρο που ανατρέπεται, ένα παιδί που τυλίχ τηκε σε φλόγες και άλλα πολλά.

Μακάρι να γινόταν κάποτε μεγαλύτερη και ευρύτερη έρευνα σε ιταλικές

πηγές για την προέ λ ευ σ η αυτής της φημισμέ νης εικόνας προκειμέ νου να διαπισ τωθεί η σχέση της με την Κρήτη!

ΕΙΚΟΝΑ ΣΤΟ

ΙΣτΟΡΙΑ

Αλικαρνασσός Μικράς Ασίας (σήμερα Μποντρούμ).

Άποψη από τη θά λασσα.

Πρ ο σφυγι κές μνήμες

α πό τις δυ ο πλ ευρ ές της Αν τα

λλαγής

«Έξω από τη Νομαρχία στο πλακάδο Τούρκοι κάθονται γραμμή και περιμένουν να διορθώσουν τα χαρτιά τους. Ετοιμάζουν ται να φύγουν κι όπου κι αν είναι φτάνουν τα βαπόρια. Είναι σκυφτοί κι αμίλητοι. Τα πρόσωπά τους είναι θλιμμένα και τα μάτια τους κομμένα σαν από μυστική αρρώστια. Τώρα κι ένα χ ρόνο ά λλοι δικοί μας, Χριστιανοί, ήρθαν με μάτια κατακόκκινα και με ψυχή τρεμάμενη από το φόβο του θανάτου. Αυτοί έφυγαν τρελοί από φρίκη και πανικό. Πίσω τους ήταν το μαχαίρι κι η φωτιά, η ατιμία και ο θάνατος.»

(Νέα Εφημερίς, φ. 2580, 26.12.1923)

>ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦωτΟΓΡΑΦΙΕΣ: ΕΛΕΝΗ ΨΑΡΑΔΑΚΗ*

Ψάχνοντας ανάμεσα σε χειρόγραφες και δακτ υλογραφημένες σημειώσεις, σε αντίγραφα φύλ λων τοπικών εφημερίδων και φωτογραφίες αφηγητών προσφυγικής καταγωγής που είχα πραγματοποιήσει μαζί τους σ υνεντεύξεις, ξεχωρίζω δυο έγχρωμες φωτογραφίες που βρέθηκαν τ υχαία π λάι π λάι. Είναι και οι δύο τραβηγμένες το έτος 2013, σχεδόν 10 χρόνια πριν.

Η μια γ υναίκα είναι Μικρασιάτισσα , η ά λ λη είναι Τουρκοκρητικιά Κι οι δυο προσφυγικής καταγωγής. Δυο διαφορετικές ζωές μα με ένα κοινό σημείο αναφοράς στο παρελθόν τους. την Αντα λ-

λαγ ή Πληθ υ σμών Οι γονείς των δυ ο γ υναικών ήταν πρόσφυγες πρώτης γενιάς, ανταλλάξιμοι, άνθρωποι που εγκατέλειψαν τα μέρη όπου ζούσαν, σ ύμφωνα με όσα όριζε η Σύμβαση της Αντα λ λαγής (1923). Οι μεν Χριστιανοί οι δε Μουσουλμάνοι. Όλοι του ς αποδέκτες των σ υνεπειών ενό ς πολέμου

Φέρνω στο νου τις ξεχωριστές ιστορίες αυτών των αν θρ ώπων. Τις αφηγ ήσεις εκείνων των δυ ο γ υναικών Μνήμες α λ λιώτικες μα και τόσο κοινές σ υνάμα.

Ανάμεσα στις σ ημειώ σεις ξεχωρίζω κι ένα άρθρο της τοπικής «Νέας Εφημερίδας». Μαζί με το κείμενο εκείνη την ημέρα δημοσιεύονται δυο ασπρόμαυρες φωτογραφίες από την εποχή της Αντα λ λαγής στο νησί της Κρήτης Αν και θ ολές, οι φ ωτογρ αφίες απεικονίζουν καθαρά τον πόνο των εικονιζόμενων αν θρώπων.

Διαβάζοντας τις λέξεις που σ υνοδεύουν τις φωτογραφίες, το βλέμμα μου φεύγει από τις εικόνες και στέκεται κυρίως στις ει λικρινείς σκέψεις

του αρθρογράφου, Ι ΠΥΡΓΟΥ:

«[…] Να και το τραγικό ερώτημα

και για τους δυο Κι οι δυο για πάν τα

χάνουν την πατρίδα τους; Αχ να μπορούσαν να γύριζαν πίσω στην πατρίδα

τη γλυκειά! Αχ να μπορούσαν οι άλλοι νάμεναν εδώ στην πατρίδα τη γλυκ ειά! Τι σκ ληρή μοίρα και για τους δυο! Κι όμως κι οι δυο θα υποκύψουν στη μαύρη μοίρα κι οι ά λλοι θα καθίσουν κι ά λλοι θα φύγουν.

[ ] Μα ποιος φταίει; Καν ένας μήτε από κ είνους μήτε από τούτους.

Κι οι δυο τους, Χριστιανοί και Τούρκοι, είναι συν τρίμμια μιας βάρβαρης δύναμης.» (Νέα Εφημερίς, φ. 2580, 26.12.1923).

Τα χ ρ όνια πέρ ασαν και οι πρ ό-

κολουθ ούν να αναφέρ ον ται στην πρ ο σφυγική καταγωγ ή του ς. Όχι μόνο αναφέρονται α λ λά και ανακαλούν αφηγήσεις των προγόνων τους, έτσι όπως έχουν μείνει στη μνήμη με το δικό τους τρόπο, με το σημάδι που αφήνει στη μν ήμη η λήθ η και η λησμονιά.

Παρ όλο όμω ς που η μν ήμη δε μένει σταθερή, α λ λά

μετασχηματίζε-

ται κι επηρεάζεται από τις κοινωνικές

σ υν θ ήκες, δεν παύει να σ υνδέει το παρόν με το παρελθόν Οι δυο γυναί-

Πάνω: Ανακαινισμένο σπίτι ελληνικής οικογένειας που τα μέλη της αναχώρησαν με την Αντα λλαγή Σήμερα χρησιμοποιείται για τουριστικούς σκοπούς Κάτω: Kειμήλια που συντηρούν τη μνήμη Σεμέν και πα λιές πατανίες υφασμένες στην Κρήτη σε σπίτι απογόνων Τουρκοκρητικών στο Μποντρούμ.

σφυγες πρώτης γενιάς έκαναν απογόνους που έγιναν πρόσφυγες δεύτερης γενιάς, τρίτης και τέταρτης. Κι αν εκείνο το παρελθ όν, στο οποίο αναφέρ ον ται οι παρ απάνω αρ άδες της εφημερίδας του 1923, μοιάζει μακρινό, οι απόγονοι εκείνων των ανθρώπων κι από τις δύο π λευρές της Ανταλλαγής, εκατό χρόνια μετά, εξα-

κες στις φωτογραφίες, όπως και κάθε

ένας από τους αφηγητές που είχα την

τ ύχη να σ υνομι λήσω, μοιρ άστηκαν

τις μνήμες για το προγονικό παρελθ όν και την καταγωγ ή του ς. Μά λιστα, μέσα από τις μν ήμες αυτές πρ ο σδιόρισαν την ταυτότητά του ς Είτε τη μικρ ασιατική είτε την κρητική

1 Πρόκειται για το ψευδών υμο του ιδιοκτήτη της εφημερίδας Ι Μουρέλου, του οποίου τα κείμενα για τους πρόσφυγες, στην πρωτοσέλιδη στήλη «Από τη Ζωήν», φανέρωναν τη σ υμπόνια της εφημερίδας προς αυτούς τους ανθρώπους

Κι αυτή η ταυτότητα αναπαρίσταται σε διάφορους τομείς της καθ ημεριν ής ζωής Στη μου σική, την εμφ άνιση, τη μαγειρική, τις σ υνήθειες, σε καθετί που για τα άτομα έχει μείνει να παραπέμπει στο προσφυγικό παρελθόν Έτσι, οι μνήμες, αν και σ υχνά προσαρμοσμένες στις ανάγκες του παρόντος, εξακολουθούν να έχουν ιδιαίτερη σημασία, τόσο για το κάθε άτομο ξεχωριστά όσο και για

το σ ύνολο της κοινωνικής τους ομάδας

Σημαντική θέση στην κατασκευή ταυτοτήτων είχε το κοινωνικό περιβά λ λον και οι επιδράσεις που δέχτηκαν τα άτομα από αυτό Οι μνήμες, με το πέρασμα των χρόνων, μετασχηματίστηκαν και, παρά λ ληλα, τροποποιήθηκαν και οι ταυτότητες, που πρ ο ωθ ούν ταν από τις εκάστοτε κοινωνικές ομάδες Στις γενιές που μελετήθηκαν κατά την επιτόπια έρευνα παρατηρήθηκε ότι οι γ υναίκες είχαν σ ημαν τικό ρ όλο στη διατήρησ η και ενδυνάμωση των δεσμών μέσα στην κοινότητα, καθ ώς το φαγητό είχε σημαντικό ρόλο στην ανάπτ υξη της ταυτότητας Μέσα από την παρασκευή των φαγητών, οι ίδιες μπορούσαν να εκφράσουν την ταυτότητά τους, μιας και τα φ αγ ητά αποτελού σαν σ υμβ ολική έκφρ ασ η των δεσμών με την πατρίδα Σε κάθε περίπτωση, έρχονται στο φως μνήμες προσφυγικές, αν θρώπινες εμπειρίες και βιώματα που σημάδε ψαν τις ζωές των προσφύγων και ήταν καθ οριστικές για τη μετέπειτα εξέλιξη των ίδιων και των απογόνων τους. Και στις δυο όχθες του Αιγαίου, άν θρωποι διαφορετικοί, με κριτήριο τη θρησ κε υτική του ς ταυτότητα, βίω σαν την αναγ καστική φυγ ή από του ς τόπου ς που ήταν για χρ όνια εγκατεστημένοι. Αν και η αναχώρηση

των δύο π ληθ υσμών δεν πραγματοποιήθηκε με τον ίδιο

Η Πα λαιά

Α λικαρνασσός (B odrum)

Το Bodrum είναι μια παρα λιακή

κωμόπολη απέναντι από την Κω Η

οικονομία της στηρι ζόταν κ υρίω ς

στη γεωργία και την κτηνοτρ ο φία

κι εκεί έφτασαν αν τα λ λάξιμοι από

διάφορες περιοχές της Ελ λάδας Η

π λειονότητα φαίνεται να ήταν από

την Κρήτη, καθ ώ ς η γεωγρ αφική

θέση του νησιού ευνόησε τη μετα-

κίν ησ η των πρ ο σφύγων από τον

ένα τόπο στον ά λ λο Σύμφ ωνα με

πηγές από το 1924 έως το 1929 εγ-

τρόπο και δεν μπορούμε να συγκρίνουμε απόλυτα τις δυο περιπτώ σεις, είναι σ ημαν τικό να αναγ νωρί ζουμε την κοινή αν θρώπινη μοίρα σε κάθε περίπτωση. Και οι δυο

π λε υρές της Αν τα λ λαγ ής βίω σαν την απώλεια, την «τραυματική εμπειρία του ξεριζωμού», όπως σ υναντάμε

σ υχνά να περιγράφεται το γεγονός της Αντα λ λαγής, και οι δυ ο π λε υρές χ ρησιμοποίησαν όπω ς μπορ ού σαν τις μνήμες και το παρελθόν τους για να δημιουργήσουν εκ

νέου τις ζωές τους.

Ας μην ξεχνάμε, ωστόσο, ότι το προσφυγικό ζήτημα

είναι ένα ζήτημα διαχρονικό και επίκαιρο, με τη μνήμη

να αποτελεί όχι μόνο εφόδιο α λ λά και μια «αποσκευή»

που ο κάθε πρόσφυγας κουβα λά ει μαζί του, στο ταξίδι

προς τη νέα του «πατρίδα»

καταστάθηκαν στην πόλη 94 οικογένει ες (377 άτομα) από το Ηρ ά-

κ λειο. Οι περισσότεροι από αυτούς

ασχολήθηκαν με την α λιεία

Σε αυτό σ υνέβα λε σημαντικά η

μορ φ ολογία της περιοχής και το

κενό που άφησαν οι Χριστιανοί σε

αυτόν τον τομέα. Κατά την επιτόπια έρε υνά μας διαπιστώθ ηκε ότι, με την ανάπτ υ ξη του τουριστικού

τομέα που είχε πρ οηγ ηθεί, στην π λειονότητά τους οι Τουρκοκρητικοί απασ χολούν ταν σε ναυτικά επαγγέλματα για τη μεταφορά τουριστών, στο εμπόριο τουριστικών ειδών ή στην εστίαση ως ιδιοκτήτες εστιατορίων.

Αριστερά: Απόγονος Μικρασιατών προσφύγων στην Αλικαρνασσό Ηρακλείου Δεξιά: Aπόγονος Τουρκοκρητικών στην Πα λαιά Αλικαρνασσό (Μποντρούμ) της Μικράς Ασίας Συνέχεια στη

Άποψη της κρητικής γειτονιάς του Μποντρούμ και της κίνησης τη δεκαετία του 1930. Η φωτογραφία βρέθηκε σε σπίτι Τουρκοκρητικού.

Στην ευρύτερη περιοχή του Bodrum σ υναντάει κανείς διάσπαρτα ερείπια από εκκ λησί ες πολ λών ετών. Η εκκ λησία της φωτογραφίας είναι γνωστή ως Kadıkalesi ή Peksimet. Kadıkalesi είναι το όνομα της παρα λίας όπου

βρίσ κεται ο ναό ς και Peksimet (Παξιμάδι) είναι ένα

χωριό εκεί κον τά Το όνομα της περιοχής (Kadıkalesi)

απαντάται σε οθωμανικά αρχεία του 19ου αιώνα. Τον 16ο, 17ο και 18ο αιώνα, η περιοχή όπου βρισκόταν η εκκλησία αναφέρεται στα οθ ωμανικά αρχεία και στις σημειώσεις ορισμένων περιηγητών ως Karabağ. Σε οθωμανικό αρχείο

του 1840 αναφέρεται η οικοδομική άδεια της εκκ λησίας, η οποία δόθηκε μετά το Διάταγμα Τανζιμάτ του 1839 Οι πρώιμες άδειες σ υνήθως δεν αναφέρουν σε ποιους Αγίους ήταν αφιερωμένες οι εκκ λησίες, α λ λά οι χριστιανοί Άγιοι στους οποίους ήταν σ υχνότερα αφιερωμένοι οι ναοί φαίνεται πως ήταν η Παναγία, ο Άγιος Γεώργιος και ο Άγιος Νικόλαος.

Ερειπωμένος χριστιανικός ναός με εντυπωσιακή αρχιτεκτονική σε τουριστική παρα λία του Μποντρούμ.

ΜΝΗΜΕΣ ΠΑΤΡΙΔΩΝ ονομάζεται το βιβλίο της Ελένης Ψαραδάκη που κυκ λοφορεί από τις εκδόσεις ΡΑΔΑΜΑΝΘΥΣ. Μια πολύμοχθη ερευνητική προσπάθεια που εκπονήθηκε στο π λαίσιο της διδακτορικής διατριβής της, μια εμπεριστατωμέν η προσέγγιση σε κοινωνί ες που σ υνεχίζουν να βιώνουν τον εκπατρισμό κι ας έχει περάσει ένας αιώνας από την αντα λ λαγή των π ληθ υσμών.

Οι προγονικές μνήμες μεταβιβά ζον ται σ του ς α πογόνου ς μέσα α πό αφηγήσεις,

αλλά και μέσα από αν τικείμενα που συν τηρούν ται σ τα σπίτια τους τόσο σ την Παλαιά Αλικαρνασσό, το σημερινό Μπον τρούμ σ το οποίο εγκατασ τάθηκαν τουρκοκρητικοί από το Ηράκλειο, όσο και σ τη Νέα Αλικαρνασσό του Ηρακλείου, όπου εγκατασ τάθηκαν Αλικαρνασσιώτες πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία

Μέσα από ένα επισ τημονικό κείμενο που δίδεται με λελογισμένη εκλαΐκευση για να είναι προσιτό σ το ευρύτερο κοινό εκ π ηγ ά ζ ε ι α ν α σ τοχα σ μ ό ς κα ι σ υ ν α ίσ θημα. Η Ελένη Ψαραδάκη περιηγήθηκε τα ελληνικά μνημεία και τις εκκλησίες, μπήκε σ τα σπίτια των προσφυ- γικών οικογενειών, κουβέν τιασε με τους αν θρώπους, ξεφύλλισε οικογενειακά άλμπουμ, έγινε κοινωνός της μνήμης. Και όπως γρά-

φει ο φιλόλογος - συγγραφέας Αν τώνης Καρτσάκης, πρόκειται για είναι «ένα πολύ

ιδιαίτερο βιβλίο που αποδίδει σ τις μνήμες τη δική τους ζωή, που αγγίζει το τραύμα

από τη σκοπιά του Άλλου, ακούει τη φωνή του και μας μαθαίνει πολλά Πάνω απ' όλα όμως οι "Μνήμες πατρίδων" συγκινούν δείχνον τας πως ο πόνος δεν έχει εθνικότητα, δεν έχει πατρίδα».

Ερείπια χριστιανικών ναών

TΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΗΣ Ε ΛΕΝΗΣ ΨΑΡΑΔΑΚΗ

ΜΝΗΜΕΣ ΠΑΤΡΙΔΩΝ