ΥΠΕΡ Χ Τεύχος 98 by Χαλκιαδάκης Α.Ε.

ΥΠΕΡ



TO ΠEPIOΔIKO TΩN SUPER MARKET XAΛKIAΔAKH ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2021 ΤΕYΧΟΣ 98 ΔΙΑΝΕΜΕΤΑΙ ΔΩΡΕΑΝ

Η γαλατσίδα, το γάλα της νεράιδας και το γάλα της βασιλοπούλας

Οι κόφες της Κρήτης

Τότε που γιορτάζαμε τα 100 χρόνια της Παλιγγενεσίας...

Αν θες να δεις παλιότερα τεύχη του περιοδικού μας, μπορείς να σκανάρεις εδώ:

Περιεχόμενα 6 Tα Σ/Μ Χαλικιαδάκης στηρίζουν τις δομές υγείας του τόπου μας

Οι κόφες της Κρήτης του Νίκου Ψιλάκη

10 Ο Κρητικός

50 Δίπλα στον αθλητισμό και τα σωματεία του τόπου μας!

του 1821

52 Η γαλατσίδα, το γάλα της νεράιδας και το γάλα της βασιλοπούλας

14 Μαθήματα πλεκτικής στην Κρήτη του 20ού αιώνα

του Νίκου Ψιλάκη

18 Φωτογραφήματα

62 Τότε που γιορτάζαμε τα 100 χρόνια της Παλιγγενεσίας...

του Νίκου Ψιλάκη

30 Μια ακόμη δράση για την προστασία του περιβάλλοντος

66 Νέο eshop.xalkiadakis.gr

32 Είναι μαγεία να ανακαλύπτεις τον τόπο σου

68 Ένας ύμνος στη χαρά της ζωής!

34 Οι άνθρωποί μας, ο πλούτος μας!

72 Το λησμονημένο ιερό της Μεγάλης Θεάς στο Γάζι του Ηρακλή Πυργιανάκη

36 Η γεύση του κρητικού καλοκαιριού

74 Οι πρώτοι εμβολιασμοί για ευλογιά στην Κρήτη του 1817 και η οικογένεια Μελιδόνη

του Νίκου Ψιλάκη

40 Σ/Μ/Χαλκιαδάκης. Ανακαινίσεις καταστημάτων

του Aνδρέα Mανιού

42 Tριμηνιαία έκδοση των Σ/M XAΛKIAΔAKH

Yπεύθυνη σύμφωνα με το νόμο: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ

Σχεδίαση εντύπου: NIKOΣ NTPETAKHΣ

1o χιλ. Γαζίου-Κρουσώνα 7005 Ηράκλειο τηλ. 2810 824 140

Eκδοτική φροντίδα: Tμήμα Δημοσίων Σχέσεων της A.E. XAΛKIAΔAKH

Φωτοστοιχειοθεσία Mακέτες - Eκτύπωση: TYΠΟΚΡΕΤΑ A.E., BI.ΠE. Hρακλείου, Tηλ. 2810 382800 FAX: 2810 380887

> www.xalkiadakis.gr Διανέμεται δωρεάν από τα καταστήματα της εταιρείας

IS SN : 25 85-36 0 0

Σύμβουλος έκδοσης: ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ Υπεύθυνος Δημοσίων Σχέσεων της Α.Ε. ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ: ΜΙΧΑΛΗΣ ΤΖΑΓΚΑΡΑΚΗΣ

Tα κείμενα που δημοσιεύονται δεν εκφράζουν κατ’ ανάγκην και την άποψη της εταιρείας ή του περιοδικού.

Ολοκληρώθηκε η παράδοση ιατρικού εξοπλισμού συνολικής αξίας 50.000 € στις τοπικές δομές υγείας του τόπου μας!

Τα Super MarketS ΧαλΚΙαδaΚΗΣ ΣΤΗΡIζΟYν ΤΙΣ δΟμeΣ YγεIαΣ ΤΗΣ ΚΡHΤΗΣ

Η μεγάλη δράση δωρεάς ιατρικού και τεχνολογικού εξοπλισμού στις Δομές Υγείας της Κρήτης από την Χαλκιαδάκης Α.Ε., μια δωρεά συνολικού ύψους 50.000 ευρώ, ολοκληρώθηκε με επιτυχία. Η δράση, η οποία εντάσσεται στο πλάνο Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης της Χαλκιαδάκης Α.Ε. και υλοποιείται με τη συνεργασία της 7ης Υγειονομικής Περιφέρειας Κρήτης, έχει ως στόχο να ενισχύσει την προσπάθεια που καταβάλλεται από το υγειονομικό προσωπικό στις δομές του τόπου μας και να καλύψει βασικές ανάγκες, όπου αυτές εντοπίζονται. Δεξιά: Βραχεία Νοσηλεία του Κέντρου Υγείας Ηρακλείου Αριστερά: Στο Κέντρο Υγείας Χανίων

Συγκεκριμένα, παραδόθηκαν στη Βραχεία Νοσηλεία του Κέντρου Υγείας Ηρακλείου στο 3ο χλμ Ηρακλείου-Μοιρών, για την κάλυψη αναγκών τους, δύο πιεσόμετρα και οξύμετρα τροχήλατα, συσκευή φυγοκέντρησης αίματος 28 θέσεων, απινιδωτής μόνιτορ με εξωτερικό βηματοδότη, πιεσόμετρο και στηθοσκόπιο επαγγελματικό, φορείο και σανίδα ασθενών υδραυλικής λειτουργίας, τραπέζι νοσηλείας και ντουλάπες φαρμάκων. Επίσης, ολοκληρώθηκε η παράδοση στο Κέντρο Υγείας Χανίων στη Λ. Καραμανλή 99 ενός φωτοτυπικού μηχανήματος Α3 Laser τεχνολογίας με λειτουργίες αντιγραφής, εκτύπωσης και έγχρωμης σάρωσης για τις ανάγκες λειτουργίας του και στον ΤΟ.Μ.Υ. Ν. Χανίων, στην Καποδιστρίου & Δραγούμη, μια συσκευή φυγοκέντρησης αίματος 28 θέσεων και ένα φωτοτυπικό μηχάνημα. Επιπλέον, χορηγήσαμε στο Κέντρο Υγείας Ρεθύμνου έναν αυτόματο απινιδωτή Saver One Standard για τις ανάγκες των κατοίκων της περιοχής του Ρεθύμνου. Συνέχεια στη σελ. 8

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2021

Ολοκληρώθηκε η παράδοση ιατρικού εξοπλισμού συνολικής αξίας 50.000€ στις τοπικές δομές υγείας του τόπου μας! συνέχεια από τη σελ. 6 Aριστερά: Στο Γενικό Νοσοκομείο Σητείας Δεξιά: Στο Κέντρο Υγείας Ρεθύμνου

> Επιπλέον, προχωρήσαμε στην παράδοση αναγκαίου ιατρικού εξοπλισμού στο Γενικό Νοσοκομείο Σητείας, και συγκεκριμένα χορηγήσαμε μιαν αναπνευστική συσκευή C-PAP, ένα holter ρυθμού, έναν φορητό υπερηχοτομογράφο παλάμης VSCAN Extend και έναν 12κάναλο ηλεκτροκαρδιογράφο. Ο εξοπλισμός θα βοηθήσει το ιατρικό προσωπικό του νοσοκομείου να ανταποκριθεί καλύτερα στις αυξημένες ανάγκες της περιοχής. Υπενθυμίζεται ότι στο πλαίσιο του συγκεκριμένου προγράμματος, το οποίο εντάσσεται στο πλάνο Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης της Χαλκιαδάκης Α.Ε., έχει ήδη ολοκληρωθεί η δωρεά τριών κλιματιστικών στο Κέντρο Υγείας Μοιρών και στα Πολυδύναμα Ιατρεία Ζαρού και Τυμπακίου, καθώς και η κάλυψη των αναγκών τους σε καθαριστικά (χλωρίνες, πολυκαθαριστικά, σακούλες και αναλώσιμα), για έναν ολόκληρο χρόνο, σε συνεργασία με την εταιρεία Unilever. Επίσης, η Χαλκιαδάκης Α.Ε. έχει ολοκληρώσει και την προσφορά ενός φορητού σύγχρονου ηλεκτροεγκεφαλογράφου για τη Μονάδα Εντατικής Θεραπείας Παίδων στο Πανεπιστημιακό Γενικό Νοσοκομείο Ηρακλείου (ΠαΓΝΗ), σε συνεργασία με την εταιρεία ΜΕΓΑ. Η συσκευή χρησιμοποιείται για τη διάγνωση παθήσεων των κινητικών νευρώνων και των εγκεφαλικών μυών, καθώς και για τον έλεγχο ασθενειών όπως η επιληψία, οι ενδοκρανιακές λοιμώξεις, οι εγκεφαλοαγγειακές νόσοι και εγκεφαλικοί όγκοι.

Είμαστε δίπλα στην προσπάθεια που καταβάλλει το σύνολο των ανθρώπων του Εθνικού Συστήματος Υγείας, αυτή την κρίσιμη στιγμή, σε όλες τις δομές της Κρήτης. Δίπλα στους συμπολίτες μας, με αίσθημα ευθύνης, αντα-

ποκρινόμαστε στις ανάγκες των τοπικών δομών υγείας. Αυτή η προσφορά, που έρχεται σε συνέχεια της περυσινής μας δωρεάς μέσων ατομικής προστασίας για τη θωράκιση των εργαζομένων στις δημόσιες υγειονομικές μονάδες της Κρήτης, είναι το ελάχιστο που μπορούμε να κάνουμε, είναι ο δικός μας τρόπος για να πούμε ένα μεγάλο ευχαριστώ σε όλες και όλους αυτούς που δίνουν τη μεγάλη μάχη στα νοσοκομεία και τις τοπικές δομές υγείας της Κρήτης. Είμαστε δίπλα σας, σας ευχαριστούμε. Οι δωρεές θα συνεχιστούν και το επόμενο διάστημα και σε άλλες δομές υγείας, ως ελάχιστο δείγμα προσφοράς από τα Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης, αλλά και ως ένα μεγάλο «ευχαριστώ» προς όλες και όλους που βρίσκονται εδώ και μήνες στην πρώτη μάχη με τον κορωνοϊό.

Ενημερωθείτε αναλυτικά για όλες τις δράσεις των Super Markets Χαλκιαδάκης, ακολουθώντας τον σύνδεσμο:

Είμαστε δίπλα στην προσπάθεια που καταβάλλει το σύνολο των ανθρώπων του Εθνικού Συστήματος Υγείας, αυτή την κρίσιμη στιγμή, σε όλες τις δομές της Κρήτης.

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2021

ΤΟ ΕΞΩΦYΛΛΟ ΜΑΣ

O ΚΡΗΤΙΚΟΣ ΤΟY 1821 > ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΤΗ ΜΕΓΑΛΗ ΕΚΘΕΣΗ ΤΩΝ ΧΑΝΙΩΝ

Είναι Κρητικός. Νέος, με τοπική φορεσιά και το γιαταγάνι στο χέρι. Το βλέμμα του οξύ, αποφασιστικό, τα μαλλιά ξεχύνονται από το υφαντό κεφαλομάντηλο. Ανεμίζουν, φανερώνουν κι αυτά ετοιμότητα, κίνηση. Όπως ακριβώς και το βλέμμα. Το δεξί πόδι ανασηκωμένο. Ο πολεμιστής πατά στ’ ακροδάκτυλα. Λίγες στιγμές μετά θα βρίσκεται μέσα στη φούρια της μάχης. Είναι ένα από τα σπουδαία τεκμήρια με τα οποία η Κρήτη τιμά τα 200 χρόνια από την έναρξη της επανάστασης και τη δημιουργία ελληνικού κράτους. Θα εκτεθεί σε λίγες βδομάδες μαζί με άλλα έργα τέχνης και ιστορικά ντοκουμέντα στη Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων. Κορυφαία εκδήλωση για το νησί των αγώνων... Επιλέξαμε τον Κρητικό Επαναστάτη για εξώφυλλο επειδή αποτελεί ένα από τα ελάχιστα έργα που φιλοτεχνήθηκαν εκείνα τα χρόνια και έχουν ως πηγή έμπνευσής τους την Κρήτη. Το ενδιαφέρον των ζωγράφων και των λογοτεχνών επικεντρώθηκε περισσότερο στα μεγάλα γεγονότα που συγκλόνισαν τη διεθνή κοινή γνώμη, τη σφαγή της Χίου, τους αγώνες στη θάλασσα, την πολιορκία του Μεσολογγίου και άλλα. Γεωγραφικές και ιστορικές συγκυρίες δεν επέτρεψαν την εικαστική αποτύπωση του κρητικού αγώνα. Το νησί ζούσε σε καθεστώς σκληρής δουλείας. Απάνθρωπης. Αποκομμένο από τον κόσμο, κάτω από τη δυναστεία των ποικίλων μορφών τοπικής εξουσίας και των ορέξεων των λεγόμενων γενιτσαραγάδων. Τόσο δύσκολες ήταν οι συνθήκες που είναι ν’ απορεί κανείς πώς μπόρεσαν οι μακρινοί παππούδες μας να σηκώσουν κεφάλι. Για μας εδώ στην εσχατιά της Ελλάδας η λέξη επανάσταση ηχεί σαν μαρτυρολόγιο. Θυσίες πάνω στις θυσίες, αιχμαλωσίες, σφαγές. Και πάνω απ’ όλα αγώνας. 1200 χριστιανούς κατοίκους είχε το Μεγάλο Κάστρο εκείνα τα χρόνια. Οι υπόλοιποι ήταν μουσουλμάνοι. Μέσα σε μια μόνο μέρα σφαγιάστηκαν οι οκτακόσιοι. Μαζί με όλους τους επισκόπους του νησιού. Αποκεφαλίστηκε η τοπική Εκκλησία, αποκεφαλίστηκε μαζί και η κοινωνία, αφού χάθηκαν όλα τα εξέχοντα μέλη της. Οι Κρήτες δεν ευτύχησαν να ζήσουν το όνειρο της ελευθερίας όταν, το 1830, οι ισχυροί της γης αποφάσιζαν ότι έπρεπε να δοθεί ένα τέλος στο ελληνικό πρόβλημα. Η επανάσταση εδώ δεν κράτησε εννιά και δέκα χρόνους. Κράτησε δεκαετίες. Έναν αιώνα σχεδόν. Κόπασε μόνον όταν έφυγε και ο τελευταίος Τούρκος στρατιώτης και δικαιώθηκε μόνον όταν υψώθηκε στο φρούριο του Φιρκά η ελληνική σημαία, τον Δεκέμβρη του 1913! Ευτυχής η απόφαση του Δήμου Χανίων να οργανώσει μια

έκθεση με έργα τέχνης που αναφέρονται στον αγώνα των Ελλήνων και ιστορικά τεκμήρια από εκείνη τη σημαδιακή εποχή. Είναι ο καλύτερος τρόπος να συνειδητοποιήσουν οι νεότερες γενιές τη σημασία της Ελληνικής Επανάστασης. Την επίδραση που άσκησε στην Τέχνη, τις προσπάθειες των Ελλήνων να κάμουν το όνειρο πράξη, την έμπνευση που πρόσφερε σε άλλους λαούς. Μια ομάδα ανθρώπων εργάστηκε πυρετωδώς για μήνες ολόκληρους. Καθοδηγητής ο ίδιος ο Δήμαρχος κ. Παναγιώτης Σημανδηράκης. Ήδη βρίσκεται στο τυπογραφείο ένας συλλεκτικός τόμος με τα έργα που έχουν επιλεγεί, ένας τόμος που ξεπερνά κατά πολύ τις προσδοκίες ενός καταλόγου. Όλα τα έργα και όλα τα τεκμήρια (γιαταγάνια, φορεσιές Κρητών, συλλεκτικά φιλελληνικά ρολόγια και άλλα) προέρχονται από τη συλλογή Τίνας και Μιχάλη Κρασάκη. Δημοσιογράφος και ιστορικός τέχνης ο Μιχάλης, συντηρήτρια έργων τέχνης η Τίνα, επιδόθηκαν με πάθος στη συλλογή έργων τέχνης. Είναι ο μεγάλος τους έρωτας. Και σ’ αυτόν τον έρωτα έχει θέση ξεχωριστή η Κρήτη, τόπος καταγωγής του Μιχάλη, τόπος επιλογής της γεννημένης στη Γερμανία Τίνας. Κι επειδή τόπος τους είναι η Κρήτη, το ευρύ κοινό θα έχει την ευκαιρία να δει πρωτότυπα έργα που αναφέρονται άμεσα ή έμμεσα στο νησί. Δεν έχουν όλα τα τεκμήρια της Συλλογής Κρασάκη ως θέμα την Κρήτη. Η επανάσταση αντιμετωπίζεται στην πραγματική της διάσταση, στην ολότητα ενός αγώνα που ευτύχησε να αποδώσει καρπούς. Αλλά κι αυτά που υπάρχουν είναι ικανά να πυροδοτήσουν συναισθήματα και να αποτυπώσουν σημαντικές πτυχές του αγώνα. Αδύνατον να περιγραφεί εδώ τι περιέχει η έκθεση. Θησαυρούς της ιστορικής μνήμης και τεκμήρια που αποκαλύπτουν έναν ολόκληρο κόσμο: από την επανάσταση στη συγκρότηση κράτους. Η ελληνική ζωγραφική του 19ου αιώνα αποτελεί σημαντικότατη μαρτυρία. Το νεοσύστατο κράτος δημιούργησε σχολεία και πανεπιστήμιο, ίδρυσε «Σχολείο των Τεχνών». Αν μη τι άλλο, η τέχνη αποτελεί καθρέφτη της εποχής που τη δημιούργησε. Των επιλογών της εξουσίας και των τρόπων με τους οποίους την αποδέχεται και την αφομοιώνει η κοινωνία. Σταματάμε, λοιπόν, στον Κρητικό Επαναστάτη, ένα από τα

ΥΠΕΡ

έργα της συλλογής Κρασάκη. Με δέος και συγκίνηση, έτσι όπως πρέπει να στεκόμαστε μπροστά στην ιστορική μνήμη. Ο δημιουργός του έργου δεν ήρθε ποτέ στην Κρήτη. Αλλά ήξερε. Ο απόηχος της επανάστασης είχε φτάσει παντού. Το φιλοτέχνησε στη Γαλλία, δηλαδή σε μια από της χώρες στις οποίες είχε εκδηλωθεί με τόσο έντονο τρόπο το ενδιαφέρον για τον ελληνικό αγώνα. Ζωγράφος ο Alexandre-Marie Colin (17981875), φίλος και συνεργάτης του Ferdinand Victor Eugène Delacroix, του ζωγράφου που συγκλόνισε τους Ευρωπαίους του 19ου αιώνα, παραδίδοντας έργα στα οποία αποτύπωνε πτυχές των όσων συνέβαιναν στην επαναστατημένη Ελλάδα. Ο Κρητικός του Colin ήταν από τα έργα που έτυχαν ευρύτερης

O Κρητικός Επαναστάτης, έργο του Alexandre-Marie Colin (1798-1875).

Ο Colin κατάφερε να αποδώσει την κρίσιμη στιγμή κατά την οποία έχει πάρει την απόφαση να πολεμήσει και, με μιαν απότομη κίνηση, ετοιμάζεται να ανασύρει το γιαταγάνι από τη θήκη του. Αν θα έπρεπε να προσέξομε κάτι ιδιαίτερο, αυτό δεν είναι μόνο η ετοιμότητά του αλλά και η έκφρασητου προσώπου του.

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2021

απήχησης. Νεότεροι ζωγράφοι δημιούργησαν αντίγραφά του. Αλλά το πρωτότυπο έργο αποτελεί αυθεντική μαρτυρία για την αρχική έμπνευση του δημιουργού και για τον τρόπο με τον οποίο το νοηματοδοτούσε. Ήταν η εποχή κατά την οποία η τέχνη έστρεφε συστηματικά το ενδιαφέρον της στην Ανατολή, σε πολιτισμούς και σε κόσμους που τους θεωρούσε εξωτικούς. Ο Κρητικός Επαναστάτης δεν υπήρξε μια τυχαία στιγμή στον εικαστικό κόσμο του Colin. Είναι έργο μεστό, με προφανείς συμβολικές προεκτάσεις και προσπάθειες αποτύπωσης του ψυχισμού του εικονιζόμενου προσώπου. Μεταφέρομε εδώ την περιγραφή του Νίκου Ψιλάκη που, μαζί με τα κείμενα ειδικών μελετητών, δημοσιεύεται στον κατάλογο της έκθεσης: «Τοπίο λιτό, χώμα χωρίς βλάστηση και στο βάθος, μέσα από τους καπνούς του πολέμου, προβάλλει ένα ψηλό φοινικόδεντρο, δηλωτικό κι αυτό μιας περιοχής στο μεταίχμιο της Ευρώπης. Πίσω και αριστερά του μια μεγάλη παραλληλεπίπεδη πέτρα, πιθανώς απομεινάρι της μακρινής αρχαιότητας. Πάνω σ’ αυτήν την πέτρα έχει αποθέσει το γιαταγάνι του ο Κρητικός πολεμιστής. Ο Colin κατάφερε να αποδώσει την κρίσιμη στιγμή κατά την οποία έχει πάρει την απόφαση να πολεμήσει και, με μιαν απότομη κίνηση, ετοιμάζεται να ανασύρει το γιαταγάνι από τη θήκη του. Αν θα έπρεπε να προσέξομε κάτι ιδιαίτερο, αυτό δεν είναι μόνο η ετοιμότητά του αλλά και η έκφραση του προσώπου του. Μορφή ωραία, αρρενωπή, με ευγενή χαρακτηριστικά, αλλά και με μια ένταση που ξαφνιάζει. Τα μαλλιά που προεξέχουν από το μαντήλι της κεφαλής φαίνονται να ανεμίζουν τονίζοντας την κίνηση του κορμιού του, όπως ακριβώς συμβαίνει και με το μισό μουστάκι, στη δεξιά πλευρά του προσώπου. Το βλέμμα του είναι στραμμένο προς τα μπρος και δεξιά, το στόμα του ελαφρώς ανοιγμένο, στοιχεία που δη-

λώνουν προφανώς έκπληξη ή αναστάτωση γι’ αυτό που βλέπει, και που ο ζωγράφος δεν το αποκαλύπτει σε όλη του την έκταση. Οι μορφές που διαγράφονται αριστερά καθώς παρατηρούμε τον πίνακα βρίσκονται σε κίνηση μάχης, αλλά οι κανόνες της προοπτικής φανερώνουν ότι η μάχη αυτή μπορεί να διεξάγεται σε κάποια απόσταση από το σημείο στο οποίο βρίσκεται ο Κρητικός αγωνιστής. Δεν χωρεί αμφιβολία ότι πρόκειται για μάχη ανάμεσα σε Έλληνες και Τούρκους. Αλλά ποιους Έλληνες; Κρήτες ή άλλους; Παρατηρώντας το έργο αναρωτιέμαι αν ο σπουδαίος ζωγράφος θέλησε με αυτόν τον τρόπο να δηλώσει την έναρξη της επανάστασης και στην Κρήτη, λίγες βδομάδες μετά την έναρξή της σε άλλες ελληνικές

ΤΟ ΕΞΩΦYΛΛΟ ΜΑΣ

περιοχές ή μιαν από τις αναζωπυρώσεις της, όπως καταγράφονται στην ιστορία του νησιού. Απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα δεν μπορεί να δοθεί. Όλα όμως τα επί μέρους στοιχεία του πίνακα εκφράζουν συμβολικά την έγερση, τον σηκωμό, τη συμμετοχή στον αγώνα. Ήταν ακόμη πολύ νέος ο Colin όταν ζωγράφισε τον Κρητικό του, μόλις 29 ετών, αλλά η τεχνική του μαρτυρεί ωριμότητα. Επηρεασμένος καταφανώς από τον Οριενταλισμό επιδίδεται με εξαιρετική επιτυχία στην αναπαραγωγή των πιο λεπτών αποχρώσεων ενός κόσμου που εξακολουθούσε να προκαλεί το ενδιαφέρον του ευρωπαϊκού κοινού, παράλληλα με την ψυχική ένταση του ανθρώπου λίγο πριν ορμήσει στη

Τύποι Κρητών του 1830 με κεφαλομάντηλα (από το βιβλίο Travels in Crete, του Robert Pashley).

μάχη. Άγνωστο, τουλάχιστον για τον γράφοντα, από ποιες πηγές αντλεί ιδέες στην προσπάθειά του να αποδώσει με πειστικότητα τις ενδυματολογικές ιδιαιτερότητες του Κρητικού αγωνιστή. Το κεφαλομάντηλο απέχει αισθητά από το πρότυπο που γνωρίζομε σήμερα και που έχει καθιερωθεί μέσα από τις ποικίλες, μάλλον φολκλορικού χαρακτήρα, αναπαραστάσεις. Σε προηγούμενες δεκαετίες, όμως, οι υφαντές δίχρωμες πετσέτες χρησιμοποιούνταν ευρύτατα και ως ανδρικά μαντήλια κεφαλής. Είναι ενδιαφέρον, επίσης, να θυμηθούμε ότι το κεφαλομάντιλο που εικονίζεται στο έργο του Colin δεν απέχει πολύ από εκείνο του καπετάν Μανιά που βλέπομε στον πρώτο τόμο του λόγιου Εγγλέζου ταξιδιώτη Robert Pashley. Όπως είναι γνωστό, ο Pashley ήρθε στην Κρήτη το 1834, λίγα χρόνια μετά το τέλος της επανάστασης και μόλις εφτά χρόνια μετά τη δημιουργία του συγκεκριμένου πίνακα.

Κατά την ίδια ακριβώς περίοδο ο Colin είχε ζωγραφίσει ένα επίσης συμβολικό έργο για την Ελληνική Επανάσταση, το οποίο δημοπρατήθηκε πριν από λίγες δεκαετίες από μεγάλο οίκο του Λονδίνου και σήμερα βρίσκεται πιθανότατα σε ξένη ιδιωτική συλλογή, άγνωστη τουλάχιστον στον γράφοντα. Εικονίζει μιαν ελληνική οικογένεια τη στιγμή που προχωρεί σε ένα επίσης άγονο τοπίο στο οποίο κυριαρχούν δυο αγκαθωτές αγαύες, οι γνωστοί μας αθάνατοι, φυτά που ευδοκιμούν ιδιαιτέρως σε μεσογειακές περιοχές. Πρόκειται για μιαν άλλη συμβολική αποτύπωση της επανάστασης όπου η οικογένεια εικονίζεται λειψή, άντρας δεν υπάρχει, και η θλίψη που αποτυπώνεται στο πρόσωπο της μητέρας και συζύγου ανακαλεί στη μνήμη τις απώλειες του πολέμου. Η πολύτροπη γλώσσα της τέχνης επιτρέπει στον πραγματικό δημιουργό να πει ακόμη και όσα επιλέγει να αφήσει έξω από το κάδρο. Ο Κρητικός του Colin, πέρα από την αναμφισβήτητη καλλιτεχνική του αξία, έχει ιδιαίτερη σημασία για την Κρήτη, αφού, όπως τονίσαμε ήδη, είναι από τις ελάχιστες εικαστικές μαρτυρίες για μια περίοδο κατά την οποία ολόκληρο το νησί βρισκόταν σε αναβρασμό. Ας θυμηθούμε ότι την εποχή κατά την οποία δημιουργήθηκε οι επαναστάτες κατείχαν το φρούριο της Γραμβούσας και το ιδιότυπο καθεστώς που είχε σχηματιστεί στην άγονη νησίδα διοικούνταν από το «Κρητικό Συμβούλιο». Στα μέσα του ίδιου χρόνου είχε διαδοθεί ότι μόνο επαναστατημένες περιοχές θα εντάσσονταν στο υπό δημιουργίαν ελληνικό κράτος και αυτό είχε ως αποτέλεσμα να ξεκινήσει μια προσπάθεια στρατολόγησης πολεμιστών και να αναζωπυρωθούν επαναστατικά κινήματα σε όλο το νησί. Οι εξελίξεις, όμως, δεν αποδείχτηκαν ευνοϊκές για την Κρήτη. Με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου παρέμεινε έξω από τα όρια του νέου ελληνικού κράτους. Για μία δεκαετία είχε εκχωρηθεί στον Αντιβασιλέα της Αιγύπτου Μωχάμετ Άλι λόγω των υπηρεσιών που προσέφερε ο αιγυπτιακός στρατός στην προσπάθεια καταστολής της επανάστασης για να επανέλθει ξανά το 1840 στην πλήρη δικαιοδοσία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Χρειάστηκε να περάσουν δυόμισι δεκαετίες ακόμη για να εκδηλωθεί εντονότερα και αμεσότερα το ενδιαφέρον των Ευρωπαίων και των Αμερικανών για το νησί. Κομβικό σημείο για την αναζωπύρωση των φιλελληνικών αισθημάτων υπήρξε η τριετής επανάσταση του 1866, που κι εκείνη μπορεί κάλλιστα να εκληφθεί ως συνέχεια του 1821. Η εθελοθυσία του Αρκαδίου και τα άλλα μεγάλα γεγονότα αυτής της περιόδου έστρεψαν για μιαν ακόμη φορά το διεθνές ενδιαφέρον στον ελληνικό χώρο και σε έναν αγωνιζόμενο λαό που επανέφερε στις συνειδήσεις της πολιτισμένης ανθρωπότητας το απόλυτο πρότυπο του ήρωα. Το ενδιαφέρον των λογίων και των καλλιτεχνών διατηρήθηκε ακέραιο μέχρι το τέλος του αιώνα, όπως φαίνεται από το πλήθος των ξυλογραφιών και των λιθογραφιών που φιλοτεχνήθηκαν εκείνη την τριακονταετία και που κόσμησαν τις πρώτες σελίδες εφημερίδων και περιοδικών».

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2021

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ

Μαθήματα πλεκτικής στην Κρήτη του 20ού αιώνα ΔyΟ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟyΣΕΣ ΠΑΛΙΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ

Δυο φωτογραφίες απ’ αυτές που συνήθως πετιούνται ή καταλήγουν στα καλάθια των παλιατζίδικων. Ασπρόμαυρες, χωρίς χρονολογία. Έντεκα γυναίκες ποζάρουν, άλλες όρθιες και άλλες καθισμένες σε ξύλινα κιβώτια. Καρέκλες ελάχιστες. Μόλις δυο. Και τα κιβώτια φαίνεται πως βρέθηκαν κάπως πρόχειρα. Είναι απ’ αυτά που χρησιμοποιούσαν οι σαπωνοποιίες για να συσκευάζουν τα πράσινα σαπούνια τους. 14

Δυο φωτογραφίες σε άγνωστο χώρο. Στην Κρήτη, πάντως. Στημένες. Κοινή ασχολία το πλέξιμο. Κάποιες κρατούν βελόνες μεγάλες, κάποιες ξαίνουν το μαλλί, κάποιες κλώθουν. Στην άκρη της μιας ένας ένστολος. Ποζάρει κι αυτός με τα χέρια του πίσω. Ύφος εξουσίας. Άγνωστο τι γυρεύει και ποιος ο ρόλος του. Ο φωτογράφος επέλεξε να στήσει το πλάνο του σε δυο σειρές, έτσι όπως γινόταν και στις σχολικές πόζες. Οι γυναίκες σοβαρές, προσηλωμένες στο έργο τους. Μόνον ο ένστολος στέκεται άπραγος. Και κάποιος άλλος άντρας σε δεύτερο πλάνο. Αυτός προβάλλει από μια πόρτα και παρακολουθεί τη διαδικασία της φωτογράφισης. Μάθημα θυμίζουν οι εικόνες. Όχι σε σχολείο, οι ηλικίες των γυναικών δεν συνάδουν με τα σχολικά χρόνια. Μάλλον σε κάποιο σχολείο χειροτεχνίας σαν αυτά που οργάνωνε κάποτε η Πολιτεία για να εκπαιδεύει τους ανθρώ-

ΥΠΕΡ

πους της ελληνικής υπαίθρου. Ίσως σε κάποιο Γεωργικό Σχολείο σαν εκείνο της Μεσαράς, ίσως σε κάποιο χωριό, σαν τα μαθήματα που οργάνωναν πριν από χρόνια οι Νομαρχιακές Επιτροπές Λαϊκής Επιμόρφωσης. Και οι πόζες αυτές αποτελούν κατά κάποιον τρόπο μαρτυρίες της εκπαιδευτικής δραστηριότητας. Οι εκπαιδευόμενες στήνονταν μπροστά στον φακό για την καθιερωμένη «αναμνηστική» μετά το τέλος της μαθητείας. Λεζάντες δεν υπάρχουν. Ούτε άλλες ενδείξεις. Μόνο το όνομα του φωτογράφου: Ι. Ντεληδάκης - Ηράκλειον. Η ποιότητα των φωτογραφιών αρκετά καλή. Είναι καθαρές, καλοτυπωμένες, κολλημένες σε χοντρό χαρτί (χοντροχάρτονες). Η μια με περισσότερο κοντράστ, η άλλη πιο ισορροπημένη. Βρέθηκαν σε ιδιωτική συλλογή. Στα χέρια των συλλεκτών καταλήγουν ευτυχώς τα πράγματα που δεν μπορούν να διαχειριστούν οι επίγονοι. Κι ευτυ-

χώς. Εκείνοι τουλάχιστον τα αντιμετωπίζουν σαν τεκμήρια και τα προσέχουν. Δυο φωτογραφίες, λοιπόν. Χωρίς τίποτα που να μαρτυρεί την προέλευσή τους. Αλλά με ολοφάνερες τις προθέσεις εκείνων που τις εμπνεύστηκαν και τις παράγγειλαν. Άλλωστε, καμιά φωτογραφία δεν βγαίνει χωρίς λόγο. Προφανής στόχος να αποτυπωθεί κάποιο μάθημα πλεκτικής. Ή και κάποιο μάθημα διαχείρισης του μαλλιού. Ό,τι κι αν είναι, αποτελούν ντοκουμέντα. Δεν δείχνουν μόνο τις προθέσεις που αναφέραμε, αλλά φανερώνουν και τις ανάγκες μιας άλλης εποχής. Η επεξεργασία του μαλλιού, το γνέσιμο και η ρόκα, ήταν ασχολίες της γυναίκας. Όπως και η παρασκευή και η διαχείριση της τροφής. Και είναι αλήθεια ότι οι εκπαιδευτικές δραστηριότητες που αναπτύσσονταν στην ύπαιθρο πρόσφεραν σημαντική βοήθεια στον αγροτικό πληθυσμό, ιδιαίτερα στις γυναίκες. Το ποσοστό αναλφαβητισμού των γυ-

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2021

ναικών ήταν εμφανώς μεγαλύτερο από εκείνο των ανδρών. Και δεν ήταν μονάχα η πλεκτική. Παραδίδονταν μαθήματα υγιεινής και συντήρησης των τροφίμων, μαθήματα ζαχαροπλαστικής με πρώτες ύλες που προέρχονταν από τα περισσεύματα της τροφής, μαθήματα κοπτικής - ραπτικής και άλλα πολλά. Παρατηρούμε ξανά και ξανά τις εικόνες. Κάποιες γυναίκες έχουν αλλάξει φορεσιά, κάποιες έχουν αλλάξει ασχολία, θέση και πόζα. Στο άνω αριστερό άκρο της μιας έχει προστεθεί ανέμη και κάτι σαν τυλιγάδι. Σίγουρα το στήσιμο είναι κάπως αφύσικο... Αλλά ποια σημασία έχουν όλες αυτές οι λεπτομέρειες; Το σίγουρο είναι ότι ακόμη και μια στημένη φωτογραφία αποτελεί τεκμήριο σημαντικό για την κοινωνική ιστορία...

> 15

Στήριξη στα Ειδικά Σχολεία Τα Super Markets Χαλκιαδάκης στηρίζουν το Ειδικό Εργαστήριο Επαγγελματικής Εκπαίδευσης και Κατάρτισης (ΕΕΕΕΚ) Ιεράπετρας. Αρχή και πιστεύω μας ήταν πάντα η έλλειψη διακρίσεων στον εργασιακό χώρο! Γι’ αυτό και προχωρήσαμε σε μια ουσιαστική συνεργασία με το Ειδικό Εργαστήριο Επαγγελματικής Εκπαίδευσης και Κατάρτισης (ΕΕΕΕΚ) που λειτουργεί με ιδιαίτερη δράση και πλούσιο εκπαιδευτικό έργο στην Ιεράπετρα. Στην πρόσφατη συνάντηση του κ. Νίκου Πα-

Κάνω τον ήλιο, φίλο! Στα s/m Χαλκιαδάκης συμμετέχουμε και στηρίζουμε τη μεγάλη εκστρατεία ενημέρωσης για την πρόληψη και την έγκαιρη διάγνωση του καρκίνου του δέρματος και του μελανώματος, που συνδιοργανώνουν η Περιφέρεια Κρήτης και το «ΑγκαλιάΖΩc - Όμιλος Εθελοντών κατά του Καρκίνου παράρτημα Ηρακλείου!

παδαντωνάκη, υπεύθυνου ανθρώπινου δυναμικού της Χαλκιαδάκης Α.Ε., με την κυρία Δέσποινα Βισκοπούλη, κοινωνική λειτουργό του ΕΕΕΕΚ, αποφασίστηκε η πρόσληψη με μερική απασχόληση ενός αποφοίτου του Κέντρου για εργασία στο κατάστημα Χαλκιαδάκης της περιοχής. Μας συγκινεί ιδιαίτερα η θετική ανταπόκριση των τοπικών κοινωνιών που δείχνουν πρόθυμες να αγκαλιάσουν ενέργειες οι οποίες καταρρίπτουν παρωχημένα στερεότυπα, μας συγκινεί και η προθυμία του υπόλοιπου προσωπικού μας στην Ιεράπετρα, που παρέχει κάθε δυνατή βοήθεια στον νέο συνάδελφο.

Είμαστε σίγουροι ότι η πρωτοβουλία αυτή θα οδηγήσει μόνο σε θετικές εμπειρίες για όλους μας!

> Προχωρήσαμε σε μια ουσιαστική συνεργασία με το Ειδικό Εργαστήριο Επαγγελματικής Εκπαίδευσης και Κατάρτισης (ΕΕΕΕΚ) που λειτουργεί με ιδιαίτερη δράση και πλούσιο εκπαιδευτικό έργο στην Ιεράπετρα.

Για τον σκοπό αυτό δημιουργήσαμε, σε συνεργασία με το ΚρήτηTV, ένα όμορφο σποτάκι. Ευχαριστούμε πολύ την Γεωργία Μηλάκη, ιατρό παθολόγο-ογκολόγο, εντεταλμένη σύμβουλο διασύνδεσης Περιφέρειας Κρήτης και πρόεδρο του «Αγκαλιά ΖΩ«, καθώς και τον μικρό Ιωσήφ Μπιτζιλέο, τον Σταύρο Παχάκη, το Αστικό ΚΤΕΛ Ηρακλείου, τη θεατρική ομάδα του Δικηγορικού Συλλόγου Ηρακλείου και συγκεκριμένα τους Εβίτα Καρουζάκη, Κέλυ Γαρεφαλάκη και Απόστολο Ξυριτάκη για την πολύτιμη βοήθεια και την εθελοντική συμμετοχή τους στο τηλεοπτικό spot.

Δες το σποτ εδώ :

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2021

N Φωτογραφήματα ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Είναι το φως! Είναι το φως! Κάθε ώρα της μέρας έχει και τη δική της ομορφιά, μα τούτο το θείο φως του απογεύματος έρχεται πάντα σαν ξάφνιασμα, δώρο θείο που ρίχνει απλόχερα τη στίλβη του στα πράγματα και τα κάνει να φαίνονται σαν καλυμμένα με φύλλα χρυσού. Τρυπώνουν οι ακτίνες του γερμένου ήλιου από τις πόρτες και τα παράθυρα, μεγεθύνουν τα έργα του ανθρώπου και μεγαλύνουν το έργο του Θεού. Μοναστήρι Παναγιάς Γκουβερνιώτισσας, λίγα χρόνια πιο πριν. Με τους δυο ιερουργούς να διαβαίνουν την πύλη, έτοιμοι για τον εσπερινό του Δεκαπενταύγουστου. Είναι το φως! Οι σκιές που μεγαλώνουν, οι όγκοι που ξεχωρίζουν, οι στιγμές που μαγεύουν! Κοιτάζω ξανά το βοτσαλωτό δάπεδο, θαυμάζω την ευρηματικότητα του ανθρώπινου μυαλού, δοξολογώ την αξιοσύνη των ανθρώπινων χεριών· συνήθεια παλιά να στρώνονται τα πατώματα με χοχλάκους της θάλασσας, τέχνη σπουδαία που χάθηκε κι αυτή μαζί με την ανάγκη που την είχε δημιουργήσει. Ο διάκοσμος της εκκλησίας λιτός, έτσι όπως επιβάλλει η αισθητική του απέριττου. Αρκούν οι μορφές των αγίων στους τοίχους, τα καντήλια που κρέμονται, το παλιό μπρούντζινο μανουάλι - δυστυχώς είδος μουσειακό πια κι εκείνο. Πέφτουν οι αντανακλάσεις πάνω στον ορείχαλκο κι είναι σαν να συνθέτουν νότες αρμονίας. Χρυσό το φως, χρυσό το χρώμα του μετάλλου, χρυσές οι ανταύγειες του αυγουστιάτικου απομεσήμερου. Είναι το φως! Το προαιώνιο παιγνίδι των αντιθέσεων, το άσπρο, το μαύρο, το θάμπος της μέρας, το σκότος της νύχτας, η πλάση που επιμένει στο αέναο συνταίριασμα των ανόμοιων πραγμάτων για να συνθέτει την ομορφιά!

ΤΟ ΞΑΝΑΓΕΝΝΗΜΕΝΟ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙ Είναι μάλλον τυχερό το μοναστήρι της Παναγιάς της Γκουβερνιώτισσας, της Μεγάλης Κυρίας του καλοκαιριού. Τη στιγμή που τα κελιά του υπέκυπταν στον νόμο της φθοράς ήρθε η τοπική κοινωνία κι έδειξε εμπράκτως τον σεβασμό της. Δούλεψαν οι άνθρωποι, επισκεύασαν τα γκρεμισμένα τμήματα, φρόντισαν τον χώρο, φύτεψαν καινούργια λουλούδια και δέντρα, έκαμαν περιβόλι τον τόπο. Ένα μικρό χωριό της πρώην επαρχίας Πεδιάδας, οι Ποταμιές, έδειξαν τον δρόμο. Να τι πρέπει να κάνουν, λοιπόν, όσοι λένε πως “αγαπούν” τα μνημεία που τους έχουν κληροδοτήσει οι περασμένες γενιές...

> Ο διάκοσμος της εκκλησίας λιτός, έτσι όπως επιβάλλει η αισθητική του απέριττου. Αρκούν οι μορφές των αγίων στους τοίχους, τα καντήλια που κρέμονται, το παλιό μπρούντζινο μανουάλι...

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2021

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Η σοφία της λαϊκής αρχιτεκτονικής το απέριττο μεγαλείο της κρεβατίνας Χαρά μεγάλη να βρεθείς στον ίσκιο μιας σπιτικής κληματαριάς και να ’ναι Αύγουστος μήνας. Να θεριεύουν οι φυλλωσιές πάνω από το κεφάλι σου, να κρέμονται τα γεννήματα της αμπέλου - σκέτο κεχριμπάρι - κι εσύ να μην έχεις τίποτ’ άλλο να κάμεις παρά ν’ απλώσεις το χέρι και να διαλέξεις την πιο γλυκιά ρώγα. Ευλογία να βιώνεις τον κύκλο του χρόνου. Να απολαμβάνεις τα μαγιάτικα ρόδα, τα σεπτεμβριανά κυδώνια, τ’ αυγουστιάτικα σταφύλια, τα ιουλιάτικα σύκα. Ευλογία να παραδίδεσαι στο μυστήριο της φύσης και να ξέρεις πως είσαι κομμάτι της φύσης κι εσύ, σάρκα από τη σάρκα της.

Συνάντησα πριν από χρόνια έναν συμπατριώτη μου που ’χε ζήσει εξήντα χρόνους στην Αμερική κι επέστρεφε για τρίτη μόλις φορά στη γενέθλια γη, γέροντας πια, στα ογδόντα του, καταλυμένος από τον μόχτο. Ήταν μια ζεστή μέρα του Αυγούστου κι είχε πάει παρέα με τ’ ανίψια του στο πανηγύρι του Αφέντη. Τον παρατηρούσα να κοιτάζει έκπληκτος τον τόπο σαν να τον έβλεπε για πρώτη φορά και τον ρώτησα τι του είχε λείψει πιο πολύ από το ελληνικό καλοκαίρι. «Η αυλή του πατρικού μου», απάντησε, «η αυλή με την κρεβατίνα». Η αυλή δεν υπήρχε πια, το πατρικό του είχε ρημάξει κι η κρεβατίνα είχε ξεραθεί προ πολλού. Αυτός ο ιερός τόπος, η αυλή του σπιτιού, συνόψιζε στα μάτια του κουρασμένου μετανάστη όλη τη μαγεία του ελληνικού καλοκαιριού. Χωρίς να τον ρωτήσω τίποτ’ άλλο άρχισε να μιλά για τη μεγάλη κληματαριά που φάνταζε κάποτε στα παιδικά του μάτια σαν ένας δεύτερος ουρανός, πράσινος, σκιερός, κοσμημένος με ακίκια, ροζακιά, εφτάκοιλα και ρωμαίικα σταφύλια. Η αυλή του ρημαγμένου σπιτιού είχε δυο χτιστά πεζούλια στις άκρες, ένα μεγάλο τρα-

πέζι στη μέση, ένα πηγάδι με μαγγάνι στη μια γωνιά και μια πρόχειρη παραστιά στην άλλη, εκεί όπου δεν έφτανε η φυλλωσιά της κρεβατίνας. Η περιγραφή του ήταν τόσο ζωντανή που για μια στιγμή νόμισα ότι έβλεπα μπροστά μου όλα όσα συνέχιζε να περιγράφει: τον λύχνο που άναβε την ώρα του δείπνου στηριγμένος σ’ έναν πρόχειρο λυχνοστάτη, τη μάνα που μαγείρευε στο πήλινο πατηνιώτικο τσικάλι, τα παιδιά που παίζανε, τα τζιτζίκια που ξεκούφαιναν τον κόσμο από το ξημέρωμα μέχρι αργά το βράδυ. Η αυλή με την κρεβατίνα ήταν ο τόπος της θερινής διαβίωσης, αλλά και ο τόπος της μνήμης. Εκεί γευμάτιζαν, εκεί δειπνούσαν, εκεί κάθονταν τις ώρες της ξεκούρασης, εκεί κοιμούνταν στρωματσάδα τις πιο ζεστές νύχτες του Ιουλίου. Αποσπέριζαν οι γειτόνισσες καθισμένες στα πέτρινα πεζούλια, έλεγαν ιστορίες και παραμύθια, ξέφευγαν κάπως από τις έγνοιες της βιωτής. Τα σταφύλια ωρίμαζαν στα μέσα του Αυγούστου. Και τότε φανερωνόταν το μεγαλείο της ανθρώπινης εμπειρίας. Τα έκοβαν με μέτρο. Μόνον όσα μπορούσαν να κα-

Η αυλή με την κρεβατίνα ήταν ο τόπος της θερινής διαβίωσης, αλλά και ο τόπος της μνήμης. Εκεί γευμάτιζαν, εκεί δειπνούσαν, εκεί κάθονταν τις ώρες της ξεκούρασης...

ταναλώσουν κάθε μέρα. Έτρωγαν, κερνούσαν και τους γείτονες. Περνούσε ο Αύγουστος, έφτανε στα μισά του ο Σεπτέμβρης, τα σταφύλια δεν αποκάνανε. Τα πιο σκληρά τα άφηναν να κρέμονται στην κληματαριά και τα κόβανε την τελευταία μέρα του χρόνου, την παραμονή της Πρωτοχρονιάς. Είχαν ανακαλύψει τρόπους να τα προστατεύουν από τις βροχές του χειμώνα κι ας μην είχε εισβάλει ακόμη το πλαστικό στη ζωή της υπαίθρου. Με συγκίνησαν τα λόγια του γέρου. Από μια κληματαριά ξεκίνησε κι απλώθηκε στον χώρο και τον χρόνο, και συμπεριέλαβε τις καθημερινές και τις σκόλες, τις μικρές και τις μεγάλες στιγμές του παλιού αγροτικού νοικοκυριού. Όλα τα άλλα τα είχε ξεχάσει. Ακόμη και τη φτώχεια, και το ψωμί που δεν περίσσευε, ακόμη και τα βάσανα μιας στερημένης ζωής, εκείνης που τον είχε οδηγήσει από μικρό στην ξενιτιά. Το έχει ο άνθρωπος να κρησαρίζει τις αναμνήσεις και να διαλέγει τις πιο καλές. Σαν απλό μάθημα λαϊκής αρχιτεκτονικής την είδα την αφή-

γησή του. Λειτουργικό στοιχείο του αγροτικού σπιτιού ήταν η αυλή. Όπως ακριβώς και η κρεβατίνα. Το καλοκαίρι άπλωνε τα κλαδιά της, σκίαζε τους τοίχους και πρόσφερε δροσιά σε όσους κάθονταν στον ίσκιο της. Τον χειμώνα, που έριχνε τα φύλλα, την κλάδευαν κι άφηναν τις ακτίνες του ήλιου να περνούν ανεμπόδιστα. Η ανθρώπινη εμπειρία είχε διδάξει τις λεγόμενες «μη εγγράμματες κοινωνίες» τον τρόπο να συμβιώνουν με τη φύση. Η κρεβατίνα της αυλής είναι μια απλή κατασκευή με ξύλα ή μεταλλικές σωλήνες. Στηρίζεται σε τέσσερεις στύλους ύψους δυο ή δυόμισι μέτρων. Πάνω σ’ αυτούς τους στύλους τοποθετούν τη λεγόμενη «κρεβατωσιά», ένα αραιό πλέγμα με καδρόνια σαν στέγαστρο πέργκολας, προκειμένου ν’ απλωθούν οι βλαστοί της κληματαριάς. Οι παλιοί νοικοκυραίοι φρόντιζαν να φυτεύουν τέσσερα κλήματα, ένα σε κάθε στύλο, με διαφορετικές ποικιλίες σταφυλιών.

> 21

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Αύγουστε, καλέ μου μήνα... Εμ, πώς να μην τον πούνε «καλό μήνα» τον Αύγουστο; Οι μεγάλες ζέστες έχουν περάσει πια, οι σοδειές έχουν συναχτεί κι η φύση βρίσκεται στην καλή την ώρα. Σταφύλια, σύκα, τζίτζιφα, όψιμα απίδια, ροδάκινα. Και βέβαια, τα γεννήματα των θερινών κήπων, καρπούζια, πεπόνια, ντομάτες. Πλούτος αληθινός και μοσκοβολιές αξεπέραστες. Κερά των αμπελιών η Παναγιά, μήνας των σταφυλιών ο μήνας της. Γιορτή λογιζόταν σε τούτους τους τόπους ο τρύγος. Και είναι ν’ απορείς πώς κατάφερνε να κυριαρχεί η χαρά της ζωής, το τραγούδι κι ο έρωτας μέσα στη φούρια της σκληρής δουλειάς. Αυτή η χαρά της ζωής, η χαρά της σοδειάς και η μελωδία του έρωτα αναδύονται από τους στίχους του Ομήρου:

Κι έβαζε μέγα αμπέλι απάνω του σταφύλια φορτωμένο, χρυσό, πανέμορφο, κι εκρέμουνταν τσαμπιά από κάτω μαύρα, κι ως πέρα εστύλωναν τα κλήματα διχάλες ασημένιες... [...] Και κουβαλούσαν το μελόγλυκο καρπό στους ώμους πάνω κοπέλες κι άγουροι χαρούμενοι μες στα πλεχτά κοφίνια· κι αναμεσό τους την ψιλόφωνη κιθάρα κάποιο αγόρι γλυκά βαρώντας, όμορφα έψελνε του Λίνου το τραγούδι... Ιλιάδα Σ 561-570 (μετάφραση Καζαντζάκη - Κακριδή) Υπάρχει, άραγε, πιο ωραία περιγραφή του τρύγου; Κοπελιές και άγουροι νέοι στον αμπελώνα, πλεκτά κοφίνια, τραγούδια. Το σκηνικό που έχει στήσει ο μέγιστος των ποιητών παρέμεινε ίδιο για αιώνες κι αιώνες. Πάντα ήταν σε τούτα τα μέρη ο τρύγος γιορτή. Μέχρι και πριν από λίγες δεκαετίες η γιορτή της Παναγιάς σηματοδοτούσε την αρχή του τρύγου. Αμέσως μετά τα με-

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2021

γάλα πανηγύρια του Δεκαπενταύγουστου άδειαζαν τα χωριά και οι πόλεις, ένας ολόκληρος κόσμος μετακινούνταν στους αμπελώνες. Ήταν η χρυσή εποχή της σταφίδας. Έτσι όπως ξεχείλιζαν τα κοφίνια, ξεχείλιζε και ο πλούτος. Πηγή ζωής η άμπελος. Και η ελληνική σουλτανίνα, περιζήτητη. Ο επόμενος μήνας, ο Σεπτέμβρης, ήταν πάντα ο μήνας του ληνού. Μόνον όποιος αξιώθηκε να μπει ξυπόλητος σε πατητήρι μπορεί να κατανοήσει τις εικόνες που μεταφέρει ο Καζαντζάκης στο έργο του:

μ’ έρωτα τσάκισμα αποκρίνουνταν στο κορασένιο κλάμα. Και στις αυλές των νοικοκύρηδων βογκούσα ανταρεμένα, ξεχειλισμένα κρασοστάφυλα, πολύβουα πατητήρια. Άντρες ξανθοί, θεόρατοι, γυμνοί μες στο ληνό λαχτίζαν κι αντζοπηδούσα, απ’ τον αψό θυμό του σταφυλιού κρουσμένοι. Τα κρεμαστά χοντρά μουστάκια τους το μούστο κρασοστάζαν και τ’ ακροτσάμπουρα μπερδεύουνταν στα γένια, στις μασκάλες, και χύνουνταν πηχτός απ’ τον αυλό μες στο δοχειόν ο μούστος.

Παλιός ξαναγυρνάει τρυγομηνάς κι αστράφτει η γαύρα Κρήτη αγουρόστηθη, ζεστή, τραγανερή, καταμεσός πελάγου. Την ώρα αυτή ροδοκοπούν στο φως οι πέρφανές της ρώγες και τα παρθένα της τα κράκουρα τ’ αγκαθωτά γελούνε· ανάμεσα στις πολυσέβαστες τις τρεις μεγάλες Μάνες λάμπει σα νιούτσικη παιχνιδαρού χρουσομαλλούσα λάμια…

Αλήθεια, δεν σας θυμίζει κάτι από τον Όμηρο; Τη χαρά και την αναγάλλια, το τραγούδι και τον έρωτα. Εδώ, βέβαια, ο τρύγος προσαρμόζεται στις ανάγκες της πλοκής, οι στίχοι βρίσκονται κάπου προς το τέλος της Καζαντζακικής Οδύσσειας. Ποιος μπορεί να αμφισβητήσει ότι ο Μεγαλοκαστρινός ποιητής δεν μεταφέρει μεταπλασμένες τις εικόνες που είχαν αντικρίσει τα παιδικά του μάτια στο Κάστρο, στους Βαρβάρους, στους τόπους όπου έζησε και γνώρισε τον κόσμο;

Οδύσσεια, Ψ 362-367 Κι οι κατεχάροι νιοι, που του ληνού σταφύλια κουβαλούσαν, τα ολόπικρα λουβιά του τραγουδιού ξεφύλλιζαν και βρίσκαν γλυκό καρπό μες στην καρδούλα τους τα διδυμάρια στήθια· παίρνα αρπαχτά το θλιβερό σκοπό, και σειώντας τα σγουρά τους

Οδύσσεια, Ψ 380-391

> 23

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Ανασκαλεύω τη μνήμη και βρίσκω πάλι τον Αύγουστο! Ανασκαλεύω φωτογραφίες παλιές και καινούργιες, ανασκαλεύω τη μνήμη. Μαζί με τις εικόνες του ληνού και του τρύγου αναδύονται οι φωνές των ποιητών, αρχαίων και νεότερων. Μέγα θέμα η άμπελος! Πηγή αστείρευτης έμπνευσης. Μέγα θέμα και η αγροτιά, που ήξερε να συνταιριάζει τον μόχθο της δουλειάς με τη χαρά της ζωής. Πώς να ξεχάσω την ευγενική μορφή του Ρίτσου; Πώς να ξεχάσω τον μπαρμπα-Βασίλη τον Κοντορούδα, έναν σπουδαίο αγγειοπλάστη της αμπελόεσσας Σάμου και φίλο αξέχαστο; Ο Ρίτσος ερχόταν συνήθως λίγο μετά τις δέκα το πρωί,

Κι όπως γαλανίζει το βραδάκι, το μαβί, το βιολετί να κ' η Παναγιά στη δημοσιά πλάι στα κάρα, στα κουδούνια, στα σταμνιά και στα κλαδωτά μαντήλια, να τη η Παναγιά να κρατάει στην ασημένια της ποδιά πέντε οκάδες κόκκινα σταφύλια.

> Ήταν Αύγουστος. Τα χέρια του παλιού καλού κεραμίστα κολλημένα στον τροχό. Τα χρώματα πάνω σ’ ένα μικρό τραπέζι. Μιλούσαμε για τα χρώματα της κεραμικής. Ήταν οξείδια μετάλλων βγαλμένα κι εκείνα από τη γης. Μαγεία να τα δουλεύεις. Υποψιάζεσαι τι θα βγει μετά το ψήσιμο του πηλού, αλλά δεν το βλέπεις την ώρα που ζωγραφίζεις. Ίσως αυτό να γοήτευε τον ποιητή. Ήταν Αύγουστος... καθόταν και ζωγράφιζε. Καθόμουν κι εγώ ο άγουρος δίπλα του, παίρναμε τα μπατανιασμένα πιάτα κι απλώναμε χρώματα πάνω τους. Εκεί περνούσα τις περισσότερες ώρες που κατάφερνα να ξεκλέψω από την ανία του στρατοπέδου. Κι ένα πρωινό Αυγούστου μπήκε η κερά Μαριώ, η γυναίκα του Βασίλη, με μια πήλινη λεκάνη γεμάτη σταφύλια. Τα έβαλε σε μια καρέκλα μπροστά μας. Ήταν κι ο Γιάννης ο Κοντορούδας, νομίζω εκείνη τη μέρα, θα το θυμάται νομίζω. «Να τη η Παναγιά» είπα. Κατάλαβε ο ποιητής, αλλά δεν μίλησε. Επέμεινα. «Πέντε οκάδες κόκκινα σταφύλια» συμπλήρωσα, κι ήταν σαν να τον παρακαλούσα ν’ απαγγείλει ο ίδιος το ποίημά του:

Θαύμα ν’ ακούς τον Γιάννη Ρίτσο ν’ απαγγέλλει! Είχε μια γλυκύτητα η φωνή του. Όπως και το βλέμμα του. Τόσο οικείος και τόσο φιλικός στους νέους! Εκείνη τη μέρα εκείνος ζωγράφισε σ’ ένα μεγάλο πιάτο μιαν ερυθρόχρωμη αιγυπτιακή μορφή. Και μου τη χάρισε. Εγώ ζωγράφισα ένα μεγάλο σταφύλι. Την Παναγιά με την ποδιά γεμάτη σταφύλια σκεφτόμουν να σκιτσάρω, αλλά δεν τόλμησα. προτίμησα να κρατήσω τη μαγεία του στίχου ατόφια στη θύμησή μου. Και τη φωνή του ποιητή. Θυμάσαι, Γιάννη Κοντορούδα; Ήταν Αύγουστος...

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2021

...να τη η Παναγιά να κρατάει στην ασημένια της ποδιά πέντε οκάδες κόκκινα σταφύλια.

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Ιστορία γραμμένη επί του εδάφους!

Κοντοστάθηκα, λοιπόν, κι εδώ στο Απάνω Μεραμπέλλο, στους αρχαίους δρόμους που οδηγούσαν σε χωριά και σε μετόχια, σε μοναστήρια κι ερημητήρια κι έπλαθα εικόνες στον νου μου...

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2021

> Δρόμοι που γέρασαν, δρόμοι που σβήνονται από τον χάρτη αργά, βασανιστικά, μνήμες που απωθούνται μέχρι να τις απαλείψει οριστικά ο μεγάλος οδοστρωτήρας του χρόνου. Κοντοστάθηκα πάλι, κοίταξα τα τοπίο και ήταν σαν να τραβούσα την κουρτίνα και να έβλεπα ολοζώντανα μπροστά μου τα χέρια που μάζεψαν μια-μια τις πέτρες, τα χέρια που σμίλεψαν τη γης, τα χέρια που έχτισαν τις ξερολιθιές κι έφτιαξαν διόδους επικοινωνίας ανάμεσα σε χωριά και μετόχια. Δεν έχουν ηλικία οι δρόμοι. Τα πανάρχαια μονοπάτια άντεξαν για όσους αιώνες τα χρειαζόταν ο άνθρωπος. Δεν έχουν ηλικία και τα βήματα των ανθρώπων. Γενιές και γενιές περπάτησαν σε τούτα τα περάσματα, σε χωμάτινους ή λιθόστρωτους δρόμους. Ξωμάχοι και διαβάτες και πραματευτάδες και μαντατοφόροι, καλογέροι που πήγαιναν στ’ ασκηταριά τους, προσκυνητές που πορεύονταν προς τα ιερά κουβαλώντας πρόσφορα για τη λειτουργιά και λάδι για τα καντήλια των αγίων. Και μαζί τους ζώα φορτωμένα με τις καινούργιες σοδειές, στάρια, κριθάρια κι αμύγδαλα. Ταπεινός προσκυνητής της μνήμης σκύβω κάθε φορά κι ανασυνθέτω την ελεγεία της μοναξιάς. Κάθε δρόμος και μια ιστορία πολιτισμού, συλλογιέμαι, κάθε δρόμος και πολλές ιστορίες ανθρώπων. Η μια γενιά συμπλήρωνε τα έργα της προηγούμενης, μπάλωνε τις χαλασμένες ξερολιθιές, επούλωνε τις πληγές που άνοιγε ο χρόνος, έχτιζε παραπέτα στις άκρες των δρόμων, έτσι που να μοιάζουν περίκλειστοι. Δεν χρειάζεσαι πολλά για να καταλάβεις. Βλέπεις τις πέτρες που ξέφυγαν από την αρμονία της ξερολιθιάς και μαντεύεις όλα όσα δεν ξέρεις. Είναι τότε που η ελεγεία της μοναξιάς γίνεται ελεγεία της εγκατάλειψης. Σταματώ συχνά στους ρημαγμένους δρόμους. Άλλοτε για να θαυμάσω την πιτηδειοσύνη τον μαστόρων κι άλλοτε για ν’ αφουγκραστώ τις μικρές σιωπηλές ιστορίες τους. Όλοι οι δρόμοι, μονοπάτια και ρύμες κι αγυιές, αφηγούνται, φτάνει να έχεις υπομονή και κουράγιο και θέληση να τους ακούσεις. Και όλοι λένε πως είναι παιδιά της ανάγκης. Όχι δεν λυπάμαι που φτιάχτηκαν καινούργιοι δρόμοι. Απεναντίας, χαίρομαι· πολιτισμός είναι η εξέλιξη, πολιτισμός και η τεχνολογία. Λυπάμαι μόνο κάθε που βλέπω μπουλντόζες να καταστρέφουν τα παλιά λιθόστρωτα περάσματα αντί να χαράξουν καινούργια, λυπάμαι που οι δικές μας γενιές δεν σεβάστηκαν τον κόπο και τον ίδρωτα των περασμένων, που δεν κατάλαβαν ότι είναι μνημεία οι δρόμοι. Είναι τυχεροί οι αρχαίοι δρόμοι που σώθηκαν πλάι στους νέους, τυχεροί και τούτοι της φωτογραφίας. Κοντοστάθηκα, λοιπόν, κι εδώ στο Απάνω Μεραμπέλλο, στους αρχαίους δρόμους που οδηγούσαν σε χωριά και σε μετόχια, σε μοναστήρια κι ερημητήρια, κι έπλαθα εικόνες στον νου μου. Και συλλογιζόμουν πόσοι αιώνες σκληρής δουλειάς χρειάστηκαν μέχρι να γίνουν δρόμοι τα αρχαία μονοπάτια, μέχρι να γίνουν κι οι αγριάδες χωράφια. Έτσι ημέρευαν οι παλιότερες γενιές τη φρυγμένη γης, έτσι ρίζωναν κι εκείνοι στους τόπους τους. Αρκεί ν’ αφήσεις το μυαλό ν’ ανοίξει φτερούγες, να πετάξει πάνω από τον χρόνο και τότε μπορεί να δεις χωρικούς με στιβάνια και βράκες, να δεις επαναστάτες και πολεμιστάδες, ίσως και Σαρακηνούς, και Ρωμαίους, ίσως και Έλληνες με τους αρχαίους χιτώνες. Είπαμε, οι δρόμοι δεν έχουν ηλικία. Ποιος μπορεί να βεβαιώσει σήμερα ότι τα παλιά ορεινά μονοπάτια δεν φτιάχτηκαν στα χρόνια της προϊστορίας; Είπαμε, οι δρόμοι δεν έχουν ηλικία. Είναι μνημεία οι δρόμοι. Ιστορία γραμμένη επί του εδάφους!

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Γδυμνολαίμης! Χρόνια είχα ν’ ακούσω τη λέξη, χρόνια να δω κι έναν εκπρόσωπο του είδους. Γδυμνολαίμης! Λέξη σύνθετη, συνυφασμένη με τη ζωή του κρητικού χωριού, μάλλον άγνωστη σήμερα. Τον είδα πάλι με το χαρέμι του, άρχοντα του ορνιθώνα, προστάτη και φύλακα, με το βλέμμα καρφωμένο σ’ εμάς, τους ξένους, που τολμήσαμε να βρεθούμε κοντά στα σύνορα της επικράτειάς του. Το ύφος δήλωνε ξάφνιασμα κι ετοιμότητα και το βασιλικό του λειρί μαρτυρούσε την ιδιότυπη αρχοντιά που επιβάλλεται να διαθέτει ο κάθε ηγέτης! Δεν ξέρω αν κάποιο γονίδιο ορίζει ποια πουλερικά θα διατηρούν το φτέρωμα στον λαιμό τους, όπως τουλάχιστον φαντάζομαι. Ξέρω μόνο ότι το είδος δεν ήταν και τόσο σπάνιο σε εποχές κατά τις οποίες τούτα τα έμβια όντα διατηρούσαν την πολυμορφία που επέβαλλαν οι φυσικοί νόμοι. Γιατί σήμερα, όπως μαθαίνω, η βιοτεχνολογία έχει ανατρέψει τους νόμους της φύσης κι έχει καταφέρει να πετύχει μιαν ανυπόφορη ομοιομορφία στους τύπους των πτηνών που προορίζονται για ωοτοκία ή για «παραγωγή» κρέατος. Όλο και σπανίζουν οι μικροί οικιακοί ορνιθώνες, όλο και χάνονται οι λεπτές αποχρώσεις

του φυσικού κόσμου. Την αντιπαθώ την ομοιομορφία και θαυμάζω την ομορφιά της ποικιλότητας. Έτσι απρόσμενα, λοιπόν, βρέθηκε στον δρόμο μου ο παλιομοδίτης γδυμνολαίμης. Τον φωτογράφισα, κι αυτήν την εικόνα κράτησα στη μνήμη μου. Μαζί με τη λέξη. Τόσο απλή, τόσο συνηθισμένη, μα και τόσο ευρηματική: γδυμνολαίμης! Την αναζήτησα στα ιδιωματικά λεξικά αλλά δεν την βρήκα. Είδα μονάχα τον γδυμνοχοχλιό και τον γδυμνοσκούληκα. Ο κακομοίρης ο... φαλακρός πετεινός δεν έτυχε φαίνεται της ανάλογης προσοχής!

> Το ύφος δήλωνε ξάφνιασμα κι ετοιμότητα και το βασιλικό του λειρί μαρτυρούσε την ιδιότυπη αρχοντιά που επιβάλλεται να διαθέτει ο κάθε ηγέτης!

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2021

Μια ακόμα δράση των Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης με στόχο την προστασία του περιβάλλοντος ολοκληρώθηκε με επιτυχία!

Με απόλυτη επιτυχία ολοκληρώθηκε η δράση διάθεσης της επετειακής, επαναχρησιμοποιούμενης τσάντας των Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης από τα καταστήματα της κρητικής εταιρείας, μια δράση που πραγματοποιήθηκε με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Περιβάλλοντος και στόχο να αλλάξουμε συνήθειες. Να αφήσουμε στην άκρη τις πλαστικές σακούλες και να βάλουμε την επαναχρησιμοποιούμενη τσάντα στην καθημερινότητά μας! Συνολικά, μέσα σε μια εβδομάδα διατέθηκαν 32.000 τσάντες, με τους καταναλωτές να εντυπωσιάζονται ευχάριστα από την ενέργεια, η οποία εντάσσεται στο «πράσινο» πρόγραμμα Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης που υλοποιεί με συνέπεια εδώ και χρόνια η εταιρεία. Ορατά από τον πρώτο κιόλας μήνα ήταν και τα αποτελέσματα της «πράσινης» δράσης, αφού είχαν ως αποτέλεσμα τη μείωση του συνολικού αριθμού πλαστικών τσαντών που διατέθηκαν από τα καταστήματα κατά 16% και του αριθμού των πελατών που αγόρασαν σακούλα κατά 13%. Η προσπάθεια για την καθιέρωση συνηθειών που συμβάλλουν στην προστασία του περιβάλλοντος φυσικά και συνεχίζεται με ακόμα μεγαλύτερη ένταση και στοχευμένες ενέργειες. Μεταξύ άλλων, στα Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης προτείνονται οι χάρτινες συσκευασίες, αντί του πλαστικού μπολ, για τα αλλαντικά και τα τυροκομικά προϊόντα που επιλέγουμε καθημε-

ρινά για το τραπέζι μας. Παράλληλα, πέρα από την επαναχρησιμοποιούμενη τσάντα, σε περίπτωση που την ξεχάσουμε, προτείνεται η χρήση της βιοαποδομήσιμης σακούλας, η οποία αποσυντίθεται και γίνεται κομπόστ, ενώ είναι και πιο οικονομική για τον καταναλωτή, σε σχέση με τις πλαστικές που επιβαρύνονται με το περιβαλλοντικό τέλος. Και μια και αναφερόμαστε στην οικονομία για τον καταναλωτή, δεν μπορούμε να μην επισημάνουμε ότι η καταστροφική για το περιβάλλον πλαστική σακούλα, που χρησιμοποιείται ορισμένες φορές για τη μεταφορά των απορριμμάτων μας στους κάδους, είναι ακριβότερη και από τις σακούλες απορριμμάτων που πωλούνται στα ράφια των καταστημάτων. Έτσι, επιλέγοντας σακούλες απορριμμάτων έναντι των πλαστικών σακουλών μεταφοράς και επωφελούμαστε οικονομικά και προστατεύουμε το περιβάλλον. Αξίζει, επίσης, να τονιστεί η δέσμευσή μας για μείωση της διάθεσης πλαστικού κατά 50% από τα καταστήματά μας μέχρι το 2025, γεγονός που, σε συνδυασμό με όλα τα παραπάνω, βελτιώνει αισθητά και το περιβαλλοντικό αποτύπωμα του τόπου μας. Ενημερωθείτε αναλυτικά για όλες τις δράσεις των Super Markets Χαλκιαδάκης ακολουθώντας τον σύνδεσμο:

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2021

9 31

ΕIΝΑΙ ΜΑΓΕIΑ ΝΑ ΑΝΑΚΑΛYΠΤΕΙΣ ΤΟΝ ΤOΠΟ ΣΟY Κολπίσκοι χωμένοι ανάμεσα σε βουνά και σε βράχια, θάλασσες καθαρές, τοπία που μεταφέρουν μιαν άλλη αίσθηση του κόσμου. Είναι η Κρήτη της καρδιάς μας. Τόπος του μύθου, τόπος της μνήμης, τόπος δικός μας! Φλοίσβοι που μοιάζουν με νότες, κύματα που έρχονται και ξανάρχονται κουβαλώντας τον αντίλαλο της Ιστορίας. Κοιτάζεις την άκρη του ορίζονται και θυμάσαι τον Όμηρο: Νησί στη μέση της κρασόχρωμης θάλασσας! Στη μέση. Ανάμεσα στις ηπείρους. Όπου κι αν πας θα βρεις μιαν ακτή να σε περιμένει. Δική σου ακτή, κι ας την μοιράζεσαι με τους άλλους. Έτσι, γιατί τη νιώθομε δική μας την Κρήτη. Τόπο καταδεκτικό και φιλόξενο. Μα και τόπο που σε ξαφνιάζει. Όπου κι αν πας θα νιώσεις τη χαρά του εξερευνητή που ανακαλύπτει μια καινούργια γη κι ας έχεις επισκεφτεί αμέτρητες φορές τα ίδια μέρη. Όλο και κάτι καινούργιο θα βλέπεις κάθε φορά που ζητάς να ταξιδέψεις στη νήσο του μύθου. Κι αν θέλεις να δεις την άλλη πλευρά των πραγμάτων, ταξίδεψε στον Νότο. Αγριάδα και γαλήνη μαζί, παράλληλοι κόσμοι, φαράγγια, συστάδες φοινικοδέντρων, θάμνοι διψασμένοι, βοτάνια. Από το Σέλινο και τα Σφακιά μέχρι τη Γεράπετρο και τη Στεία, το νησί κρατά την αρχαία σαγήνη του. Είναι μαγεία να ανακαλύπτεις τον τόπο σου. Να περπατάς σε παλιά μονοπάτια, να κατηφορίζεις σε ακτές ερημικές και ν’ αγναντεύεις από κει την απεραντοσύνη της θάλασσας. Καράβια που πέρασαν, Μινωίτες, Φοίνικες, Αιγύπτιοι, Ρωμαίοι. Τόπος απανωτών συναντήσεων, τόπος ενός ανυπόκριτου πολιτισμού, τόπος ανοικτών οριζόντων. Αρχαίες πολιτείες κοντά στις ακτές, ίχνη περασμένων οικήσεων, καράβια που διάβηκαν, πλόες πολιτισμών και ανθρώπων. Είναι μαγεία να ανακαλύπτεις τον τόπο σου. Να αναζητάς τα μονοπάτια των βοσκών, τις διαδρομές των ψαράδων, τις σπηλιές των παλιών ασκητών. Να ακούς το τραγούδι του τζίτζικα, να βρίσκεις απόσκιο πλάι στο κύμα. Κι όταν νιώσεις το τσουρούφλισμα του ήλιου να βουτάς σε τούτα τα πεντακάθαρα νερά. Είναι μαγεία να ανακαλύπτεις τον τόπο σου ξανά και ξανά!

> 32

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2021

Είναι μαγεία να ανακαλύπτεις τον τόπο σου. Να περπατάς σε παλιά μονοπάτια, να κατηφορίζεις σε ακτές ερημικές και ν’ αγναντεύεις από κει την απεραντοσύνη της θάλασσας.

Οι άνθρωποί μας, ο πλούτος μας! Ολοκληρώθηκαν οι δύο έρευνες ικανοποίησης των εργαζομένων μας που διεξάγονται με το κύρος και την αντικειμενικότητα διεθνώς αναγνωρισμένων ακαδημαϊκών ιδρυμάτων, του Ελληνικού Μεσογειακού Πανεπιστημίου – ΕΛΜΕΠΑ, του Πανεπιστημίου ESCP Business School και του Bayes Business School (πρώην Cass) του Πανεπιστημίου City του Λονδίνου. Οι έρευνες, οι οποίες διεξάγονται σε τακτά χρονικά διαστήματα, έχουν στόχο να καταγράψουν τον βαθμό ικανοποίησης των εργαζομένων μας από τις συνθήκες εργασίας τους, από την ένταση και το περιεχόμενο της εργασίας τους, αλλά και την εικόνα που έχουν οι ίδιοι οι εργαζόμενοι για την εταιρεία στην οποία εργάζονται.

ΣYΝΤΑΞΙΟΔΟΤHΣΕΙΣ

Ελένη Κοκοσάλη,

ΧΡOΝΙΑ ΜΑζI ΜΑΣ!

Η Ελένη Κοκοσάλη ξεκίνησε να εργάζεται μαζί μας στο κατάστημά μας στην Κορωναίου στο Ηράκλειο στις 7/10/1993 ως υπάλληλος πωλήσεων και ταμίας. Εργάστηκε επίσης για σύντομο χρονικό διάστημα στο κατάστημά μας στη Λεωφόρο Κνωσού. Ασχολήθηκε με το τμήμα του νοικοκυριού και εποχιακών ειδών, ενώ τα τελευταία 6 χρόνια ήταν στο κατάστημά μας στο Κοκκίνη Χάνι. Σήμερα, μετά από 28 ολόκληρα χρόνια, πήρε την απόφαση να συνταξιοδοτηθεί, γεμάτη αναμνήσεις και πολλές όμορφες εμπειρίες. Όλοι εμείς στην οικογένεια Χαλκιαδάκη H Ελένη με τον την ευχαριστούμε θερμά κ. Μηνά Χαλκιαδάκη για την προσφορά της όλα τα χρόνια που ήταν μαζί μας, και με συγκίνηση την αποχαιρετάμε. Της ευχόμαστε μέσα από την καρδιά μας καλή συνταξιοδότηση και μόνο όμορφες στιγμές από δω και στο εξής, με την οικογένειά της και πάντα με υγεία και ξεγνοιασιά!

Τα αποτελέσματα θα παρουσιαστούν σε όλους τους εργαζομένους το αμέσως επόμενο χρονικό διάστημα, ενώ ήδη έχουν γίνει οι πρώτες παρουσιάσεις στα στελέχη της εταιρείας μας. Αυτό που μας χαροποιεί ιδιαίτερα μετά την πρώτη ανάλυση των αποτελεσμάτων είναι η υπερηφάνεια που νιώθουν οι εργαζόμενοί μας για την εταιρεία και την κοινωνική της δράση σε ποσοστό που ξεπερνάει το 90%. Ως ο μεγαλύτερος εργοδότης της Κρήτης με 1.440 εργαζομένους δεσμευόμαστε να συνεχίσουμε να αφουγκραζόμαστε τις ανάγκες, τις επιθυμίες και τους προβληματισμούς των συνεργατών μας. Άλλωστε, ο αληθινός πλούτος κάθε επιχείρησης είναι οι άνθρωποί της.

ΣYΓΧΑΡΗΤΗΡΙΑ

Πάντα προόδους, Αφροδίτη! Μοιραζόμαστε τη χαρά της καλής συναδέλφου Αφροδίτης Στρατιδάκη. Έχει δυο παιδιά φοιτητές και από φέτος θα είναι και η ίδια φοιτήτρια! Αν και έχουν περάσει 19 χρόνια από τότε που άφησε τα σχολικά θρανία, η Αφροδίτη δεν ξέχασε ποτέ το όνειρό της. Μελέτησε, διάβασε, κουράστηκε περισσότερο και, χωρίς καμιά βοήθεια, κατάφερε να περάσει στο Ιστορικό Αρχαιολογικό του Πανεπιστημίου Κρήτης συγκεντρώνοντας 15.600 μόρια στις πανελλαδικές εξετάσεις. Ποτέ δεν είναι αργά για όποιον θέλει και για όποιον προσπαθεί. Συγχαρητήρια, Αφροδίτη. Και πάντα προόδους! Συγχαρητήρια και σε όλα τα παιδιά των εργαζομένων μας που κατάφεραν να πετύχουν το στόχο τους και να εισέλθουν στις Ακαδημαϊκές Σχολές που επιθυμούν, σε μια εξαιρετικά δύσκολη και ιδιαίτερη χρονιά για όλους. Τους ευχόμαστε καλή σταδιοδρομία και πάντα επιτυχίες στη ζωή τους. Αλλά και στα παιδιά μας που δεν τα κατάφεραν όπως θα ήθελαν αξίζει ένα μεγάλο μπράβο για την προσπάθειά τους και τους ευχόμαστε σύντομα να επιτύχουν τους στόχους τους.

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2021

ΚΡΗΤΙΚΗ ΔΙΑΤΡΟΦΗ

Η γεύση του κρητικού καλοκαιριού ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ΑΝ ΗΤΑΝ ΝΑ ΔΙΑΛΕΓΑ μιαν εικόνα για να συνοψίσω τη

ΑΝ ΗΤΑΝ ΝΑ ΔΙΑΛΕΓΑ το πιο χαρακτηριστικό φαγητό του

γεύση του κρητικού καλοκαιριού, θα διάλεγα εκείνη της μάνας την ώρα που επιστρέφει από τον κήπο με το καλάθι γεμάτο ανθούς κολοκυθιάς, όλους ταιριασμένους με τάξη σαν μια τεράστια ανθοδέσμη που μυρίζει φρεσκάδα. Θα την παρακολουθούσα να τους απλώνει σ’ ένα μεγάλο τραπέζι, να τους γεμίζει με ρύζι ή στάρι χοντραλεσμένο, και μετά να τους χτίζει με την ίδια πιτηδειοσύνη στο τσικάλι της. Είναι ένα μόνο από τα φαγητά που συνθέτουν τον γευστικό χάρτη ενός νησιού που κατάφερε να αξιοποιήσει στο έπακρο τον πλούτο της γης του, άγρια χόρτα, φρούτα, καρπούς, κηπικά και βοτάνια. Άγραφοι εθιμικοί νόμοι ορίζουν τη συλλογή της τροφής· όταν μαζεύει κολοκυθανθούς μια γυναίκα, δεν έχουν οι κήποι σύνορα, μπορεί να μπει και στον κήπο της γειτόνισσας, όπως και η γειτόνισσα μπορεί να μπει στον δικό της.

κρητικού καλοκαιριού, θα δυσκολευόμουν πολύ. Δεν θα έψαχνα μόνο σε τσικάλια και φούρνους, αλλά στον πλούτο των εθίμων και στην ψυχοσύνθεση ενός λαού που έμαθε ν' αντλεί την τροφή του από τη φύση, να παντρεύει με τόλμη τα γεννήματα της γης και να συνθέτει τη γαστρονομική του παράδοση με παρασκευάσματα που ξαφνιάζουν: ψάρι με μπάμιες, ντάκος ή κουκουβάγια (παξιμάδι με ψιλοκομμένη ντομάτα, γαλομυζήθρα και λιόλαδο), βλιτόπιτες, τσιμουλόπιτες (φτιαγμένες με τους όψιμους βλαστούς των λαχανικών), σοφεγάδα ή συμπεθεριό με όλα τ’ αγαθά του κήπου, βλίτα με πατάτες, κολοκυθάκια και στύφνο περιχυμένα με μπόλικο λάδι, φασολάκια με φρεσκοτριμμένη ντομάτα, σαλάτες με τη γλιστρίδα να περισσεύει, κολοκυθομπούρεκο, αίγα του Αυγούστου κοκκινιστή, πεδιαδίτικο καπρικό - τι να διαλέξεις και τι ν’ αφήσεις; Ακόμη και τα ρακάδικα του νησιού είχαν ανακαλύψει παλιότερα έναν εξαιρετικό μεζέ, τα περίφημα χοχλιδάκια (καμιά σχέση με τα γνωστά σαλιγκάρια), λιλιπούτειες μορφές ζωής που τα έβγαζαν με την οδοντογλυφίδα.

Δεξιά πάνω: Ντολμάδες με ανθούς κολοκυθιάς. Δεξιά κάτω: Ψάρι (σάρπα) με μπάμιες

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2021

Το κάθε πιάτο εδώ έχει την ιστορία του. Και μαρτυρεί την ευρηματικότητα της Κρήσσας νοικοκυράς (ας μην ξεχνάμε πως ο γευστικός μας πολιτισμός είναι δημιούργημα της γυναίκας), όπως μαρτυρεί και την αρμονική σχέση των παλαιότερων με το φυσικό περιβάλλον. Οι σάρπες, είδος ψαριού όχι από τα πιο αρεστά, ψαρεύονται το καλοκαίρι, την ίδια ακριβώς εποχή που οι κήποι των παράκτιων περιοχών είναι κατάφορτοι με μπάμιες· πίσω από το υπέροχο πιάτο ψάρι με μπάμιες δεν κρύβεται μόνο η ευρηματικότητα αλλά και η ανάγκη: Τίποτα δεν περισσεύει και τίποτα δεν πετιέται! Παρόμοιες ανάγκες δημιούργησαν το καπρικό του καλοκαιριού, ξεροψημένο και καλά αλατισμένο κρέας κάπρου τυλιγμένου σε λεμονόφυλλα, που το πουλούσαν οι πλανόδιοι στα πανηγύρια, μίλια μακριά από τους φούρνους τους. Το καλοκαίρι ολοκληρώνεται ο αναπαραγωγικός κύκλος της χοιροτροφίας, τότε σφάζονταν οι επιβήτορες και οι φαμίλιες της Κρήτης ανακάλυψαν αυτόν τον πρωτότυπο τρόπο να διαθέσουν το κρέας σε μια περίοδο κατά την οποία τα λεγόμενα «παχιά κρέατα» δεν είναι ιδιαιτέρως δημοφιλή.

ΑΝ ΗΤΑΝ ΝΑ ΔΙΑΛΕΓΑ μια γιορτή για να συνοψίσω την τελετουργία και την πολυμορφία του κρητικού καλοκαιριού, θα διάλεγα την πρώτη στο κύλισμα του χρόνου, την Ανάληψη. Θα ανηφόριζα στις πλαγιές του Σιδέρωτα, βουνού στο νότιο Ρέθυμνο, εκεί που οι βοσκοί προσφέρουν στους προσκυνητές αχνιστή φρεσκοπηγμένη μυζήθρα. Αρχαία συνήθεια να προσφέρεται τροφή στα ιερά των θεών και στα ξωκλήσια των αγίων. Είναι τότε που το υστέρημα του υλικού πλούτου γίνεται περίσσευμα ψυχής, τότε που και η προσφορά μετουσιώνεται και ανυψώνεται και γίνεται αναγάλλια. Μέρες λαμπρές τα πανηγύρια μας, ανάπαυλες μικρές στον κύκλο του χρόνου, συντροφιές κι ανταμώματα. Άνθρωποι που κατηφορίζουν στις ακτές ή ανηφορίζουν στις κορφές των βουνών, όλο και κάποια Παναγιά θαλασσινή περιμένει, όλο και

ΚΡΗΤΙΚΗ ΔΙΑΤΡΟΦΗ

Βλιτόπιτες κάποιος Άη Λιας, όλο και κάποιος Αφέντης σηκώνει στους ώμους τις προσευχές των οδοιπόρων. Σ’ εκείνον τον Αφέντη, τον άρχοντα των κορυφών και των υετών, κομίζουν κάθε χρόνο τα πρώτα σταφύλια.

ΑΝ ΗΤΑΝ ΝΑ ΤΑΞΙΔΕΥΑ στον χρόνο, θα σταματούσα στην παραλία του Μόχλου στη Σητεία, δεκαετία του 1920, θα ξεσπέπαζα τις πήλινες χύτρες που χοχλακούσαν πάνω σε πρόχειρες παραστιές για να νιώσω τη μυρωδιά μιας παράδοσης που χάνεται στην εποχή της Βενετιάς, ίσως και σ’ ακόμη παλιότερους χρόνους· δεκάδες οι χύτρες στην ακτή, όσες κι οι φαμίλιες που κατηφόριζαν σε ένα ονειρεμένο τοπίο για την Ανάληψη και τα πρώτα τους μακροβούτια. Εδώ η γιορτή είχε τη δική της γεύση, κρέας βρασμένο σε θαλασσινό νερό. Είναι η ξεχασμένη σήμερα γιαλίτικη σούπα. Στον Μόχλο η πρώτη επαφή με τη θάλασσα δεν ήταν απλά τελετουργική, έμοιαζε με ιδιότυπη μετάληψη θαλασσινού νερού. Εδώ η κάθε γιορτή έχει τη γεύση της, όπως έχουν και πολλοί από τους αγίους τις προσωνυμίες που ορίζουν το εθιμικό τραπέζι του κρητικού πανηγυριού: Άη Γιάννης Ντολμαδάς, Άη Γιάννης Μελισσάς, Άη Γιώργης Αγκιναράς, Άη Γιώργης Σφουγγατάς, Παναγιά του Φασουλόρυζου.

ΑΝ ΗΤΑΝ ΝΑ ΒΡΙΣΚΟΜΟΥΝ σε τρύγο, θα καθόμουν πλάι στους ξωμάχους, στον ίσκιο μιας γέρικης ελιάς, και θα ζητούσα 38

να γευτώ το μεσημεριανό φαγητό τους· πετεινό κοκκινιστό ψημένο σε πήλινο τσικάλι, σε μια πρόχειρη παραστιά φτιαγμένη στην άκρη του αμπελώνα. Δεν είναι μόνο η κάθε γιορτή που έχει το φαγητό της, είναι κι η κάθε ξεχωριστή μέρα του χρόνου, η αρχή και το τέλος του λιομαζώματος, η αρχή και το τέλος του τρύγου, η αρχή και το τέλος του αλωνιού· μέρες γιορτινές λογούνται κι εκείνες. Εθιμικό φαγητό του τρύγου ήταν ο κοκκινιστός πετεινός στα χρόνια που μεγάλωνα και μάθαινα τον κόσμο, τότε που κάποιος ψαρογένης παππούς έριχνε λίγες σταγόνες κρασί στην πρώτη κουρμούλα του αμπελιού. Τα σα εκ των σων. Πώς να ξεχάσω την πήλινη λεκάνη με τη σαλάτα του καλοκαιριού, ντομάτες και ξυλάγγουρα που κολυμπούνε στο λάδι, μυζήθρα σπιτικιά στη μέση, μπόλικα κλαδάκια γλιστρίδας ολόγυρα. Πώς να ξεχάσω κι εκείνο το μιγαδερό παξιμάδι που όταν προβάλλει στην οθόνη της μνήμης νομίζω είναι ολόιδιος ο άρτος των αγγέλων. Μνήμη είναι η γεύση. Μνήμη και νοσταλγία για ό,τι πέρασε, μνήμη και προσμονή για ό,τι θα έρθει. Γυναίκες που προχωρούν συν δυο, συν τρεις, με τις ταξιμάρικες πίτες στα χέρια, προσφορά στον άγιο του Αυγούστου, εκείνον που όλα τα βρίσκει, χαμένα πράματα, χαμένες προσδοκίες, μέχρι και έρωτες χαμένους. Τον Άι-Φανούρη λέω, τον νεοφανή μας ευρέτη, λεβεντόκορμο κι ευθυτενή άγιο. Ανείπωτο συναίσθημα να είσαι

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2021

Μέρες λαμπρές τα πανηγύρια μας... τέτοιες ώρες σ’ ένα ξωκλήσι, πλάι σ’ έναν γέρο παπά, ν’ ακούς λόγια που συναιρούν τα εγκόσμια με τα υπερούσια: «Παράσχου, αγαθέ, τοις ευπρεπίσασι τους πλακούντας τούτους, πάντα τα εγκόσμια και υπερκόσμια αγαθά σου, εύφρανον αυτούς εν χαρά μετά του προσώπου σου...» Πλακούς η φανουρόπιτα. Το γλύκισμα με τα εννιά υλικά που το μοιράζεις και ζητάς από τον Θεό να συγχωρέσει τη μάνα του Άι-Φανούρη! Άλλη συναίρεση και τούτη.

ΑΝ ΘΕΣ ΝΑ ΓΝΩΡΙΣΕΙΣ ΕΝΑΝ ΛΑΟ, πρέπει να τον δεις στις χαρές και στις λύπες του, να μπεις στα σπίτια και να γευτείς το καθημερινό φαγητό του. Ίσως θα ήταν ακόμη καλύτερα να τον ζήσεις στα πανηγύρια του. Και ειδικά για την Κρήτη, στα εξοχικά πανηγύρια που γίνονταν πριν από κάμποσα χρόνια, τότε που κουβαλούσαν από τα σπίτια τους μεζέδες ή έστηναν τις σούβλες με το αντικριστό, το περίφημο οφτό του νησιού. Τα πανηγύρια που ύμνησε ένας από τους πιο σπουδαίους παραδοσιακούς ποιητές του νησιού, ο αείμνηστος Κωστής Φραγκούλης:

Και παν στα ξωμονάστηρα, τρέχου στα πανεγύρια, φουνταλλαμένοι,1 γελαστοί, όλοι ντως μονιασμένοι, με το κερί στη χέρα ντως, με τσ’ άρτους στα κοφίνια, τη λειτουργιά ν’ ακούσουνε... Κι ύστερα να συντροφιαστούν στσι κήπους, στα περβόλια ν’ ανοίξουν τα ντρουβαδικά,2 τσι φλάσκους,3 τσι κουμπάνιες, πλούσοι, φτωχοί να κάτσουνε,4 σα μια σπιτιά ντως όλοι να τρώνε και να πίνουνε, να λιανοτραγουδούνε.

1. Καλοντυμένοι. 2. Ντρουβάς, ταγάρι. 3. Φλασκί, νεροκολοκύθα για τη μεταφορά του κρασιού. 4. Εθιμικά ψωμιά. Εδώ το σύνολο των διατροφικών αγαθών που μεταφέρονται στο πανηγύρι.

ΑΝΑΚΑΙΝΙΣΕΙΣ ΚΑΤΑΣΤΗΜΑΤΩΝ

Νέο ΙΧθYΟΠΩΛΕIΟ στην Ούλαφ Πάλμε 83! Το νέο ιχθυοπωλείο μας άνοιξε στο κατάστημα της Ούλαφ Πάλμε και σας περιμένουμε με πεντανόστιμα, ολόφρεσκα ψάρια και θαλασσινά! Καθημερινά παραλαμβάνουμε φρέσκα ψάρια από τις ελληνικές θάλασσες και ιχθυοκαλλιέργειας, όπως σαρδέλα, γαύρο, κουτσομούρα, σαργό, τσιπούρα, λαυράκι, φαγκρί και σουπιά, και σας τα προσφέρουμε καθαρισμένα, έτοιμα για μαγείρεμα. Πραγματοποιήστε την παραγγελία σας εντός του καταστήματος - ακόμη και για πιο ιδιαίτερες γεύσεις όπως ροφό, στείρα και σφυρίδα - και απολαύστε στο τραπέζι σας αυθεντικές θαλασσινές γεύσεις!

Ιχθυοπωλεία θα βρείτε, επίσης, στα ακόλουθα καταστήματά μας:  S/m Χαλκιαδάκης Max Ν. Αλικαρνασσού, Ηράκλειο  S/m Χαλκιαδάκης Μax, Θερίσου και Λεβήνου, Ηράκλειο  S/m Χαλκιαδάκης, Λ. Καραμανλή, Χανιά

Ανακαίνιση Άγιος Νικόλαος – Παλαιολόγου & Νίκωνος  Διαμόρφωση εξωτερικού χώρου  Αλλαγή πρόσοψης  Νέα πλακάκια  Φωτισμός  Νέα ταμεία και μανάβικο  Αναδιαρρύθμιση χώρου και προϊόντων

Ανακαίνιση Ούλαφ Πάλμε 83  Διαμόρφωση εξωτερικού χώρου  Αλλαγή πρόσοψης  Αναδιαρρύθμιση χώρου και προϊόντων

Parking Τοποθέτηση σκιάστρων  Παπαναστασίου  Κοκκίνη Χάνι  Max Άι Γιάννη  ΜΑΧ Αλικαρνασσού  Τυμπάκι

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2021

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Οι κόφες της Κρήτης ΑΠΟ ΤΑ ΠΙΟ ΕΝΤyΠΩΣΙΑΚΑ ΕΠΙΤΕyΓΜΑΤΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗΣ ΚΑΛΑΘΟΠΛΕΚΤΙΚΗΣ TOY ΝΙΚΟY ΨΙΛΑΚΗ

Κατασκευαστικό επίτευγμα της παραδοσιακής καλαθοπλεκτικής είναι η ταπεινή κόφα της Κρήτης. Απαραίτητη κάποτε σε κάθε αγροτικό νοικοκυριό, αποτελεί σήμερα σημαντική μαρτυρία μιας άλλης ζωής. Φτιαγμένη με απλά υλικά αποκαλύπτει την ευρηματικότητα των προγόνων μας, την αγωνία, τον αγώνα τους, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο αφομοίωναν τις εμπειρίες των προηγούμενων γενεών. Οι ρίζες της παραδοσιακής κρητικής καλαθοπλεκτικής ανάγονται στα μακρινά προϊστορικά χρόνια, τότε που οι άνθρωποι αναζήτησαν τις πρώτες ύλες δίπλα τους, στο φυσικό περιβάλλον. Στα δέντρα, στα καλάμια, στους θάμνους. Εφόδιο της αγροτικής ζωής κάποτε η κόφα δεν επιβίωσε ούτε καν ως διακοσμητικό υλικό, όπως συνέβη με άλλα είδη της παραδοσιακής χειροτεχνίας. Αμφιβάλλω αν υπάρχουν σήμερα καλαθοπλέκτες που να γνωρίζουν την τεχνική της κατασκευής της. Χρωστάμε ένα μεγαλύτερο αφιέρωμα στην κρητική καλαθοπλεκτική. Στους τεχνίτες άλλων εποχών που μοχτούσαν για να καλύψουν βασικές ανάγκες της κοινωνίας και της παραγωγής. Αρκεί να σκεφτούμε πόσο πιο δύσκολη θα ήταν η ζωή χωρίς αυτά τα ταπεινά σκεύη. Χρωστάμε ένα αφιέρωμα και στην αισθητική τους. Απλά και λιτά ήταν τα έργα των παλιών μαστόρων. Αλλά λειτουργικά και όμορφα...

ΥΠΕΡ

Ήταν από τα πιο δύσκολα έργα της κρητικής καλαθοπλεκτικής. Χρειαζόταν πολύμηνη μαθητεία για να καταφέρει ο τεχνίτης να πετύχει το σχήμα και το δέσιμό τους. Ο λόγος, λοιπόν, για τις κόφες. Αυτά τα μεγάλα επιμήκη κοφίνια που χρησίμευαν αποκλειστικά για τη μεταφορά των καρπών της γης και που το όνομά τους παραπέμπει ευθέως στις πιο απίθανες διαδρομές της γλώσσας, σε δάνεια και αντιδάνεια. Σύμφωνα με τον Νικόλαο Ανδριώτη, η ελληνική λέξη κόφα προέρχεται από τη βενετσιάνικη cofa, που κι αυτή με τη σειρά της προέρχεται από την αρχαία ελληνική κόφινος, το κοφίνι της κοινής νεοελληνικής. Ακούγεται σε όλες σχεδόν τις ελληνικές περιοχές. Ωστόσο, άλλη είναι η κόφα της Κρήτης, άλλη των Επτανήσων, άλλη των Κυκλάδων και άλλη της Θράκης. Στη Θράκη, για παράδειγμα, το σχήμα και το μέγεθος της είναι πολύ διαφορετικό και φτιάχνεται με ξύλα (σκίζες) από δέντρα, κυρίως φουντουκιάς. Στη Λευκάδα λένε κόφα ένα κοφίνι μεγάλης διαμέτρου αλλά πολύ μικρού ύψους με δυο αυτιά που μεταφέρεται από δυο άτομα. Φαίνεται πως η ονομασία κόφα διαδόθηκε στον ελληνικό χώρο κατά την εποχή της Λατινοκρατίας και διατηρήθηκε παράλληλα με τις άλλες που ακούγονταν μέχρι τότε. Στην Κρήτη μάς είναι γνωστή από την εποχή της βενετσιάνικης κατοχής. Ενδεικτικά αναφέρομε νοταριακό έγγραφο του 1523 στο οποίο καταγράφεται η κινητή περιουσία της Εργίνας Μπαρμπίκαινας, που είχε πεθάνει στον Χάνδακα. Ανάμεσα στα πράγματα που άφησε ήταν μια κόφα και μια κοφίνα (μικρότερου μεγέθους, κάτι σαν κοφίνι).1 Δεν γνωρίζομε ποιο ακριβώς ήταν το σχήμα της κόφας εκείνης, είναι φυσικό όμως να υποθέσομε ότι δεν θα διέφερε απ’ αυτές που χρησιμοποιούνταν μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα (1970-1980).

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2021

Αριστερή σελίδα: Ένα ζευγάρι κόφες (ιδιωτ. συλλογή). Πάνω: Μεταφορά σταφυλιών με κόφες στη Βιάννο το 1983. (Φωτογραφία Νίκου Ψιλάκη). Κάτω: Τρύγος στην Κρήτη κατά τη δεκαετία 1940 ή 1950. Οι τρυγήτρες κουβαλούν τα σταφύλια με καλάθια και κοφίνια και τα αδειάζουν μέσα σε κόφες. Εξαιρετική φωτογραφία του Κώστα Κουτουλάκη (ιδιωτ. συλλογή).

1 Στ. Κακλαμάνης - Στ. Λαμπάκης (επιμ.) 2003, Μανουήλ Γρηγορόπουλος, Νοτάριος

Χάνδακα 1506-1532, Διαθήκες, απογραφές εκτιμήσεις, σελ. 296.

Ηράκλειο: Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη.

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

«Κόφινος μέγας...» Ο ευρυμαθής παλαιός μελετητής του κρητικού γλωσσικού ιδιώματος Γ. Πάγκαλος περιγράφει τις κόφες ως εξής: «1. Μέγας και επιμήκης κόφινος, εις τον οποίον θέτουν σταφύλια κατά τον τρυγητόν, τρύγον, και τα μεταφέρουν εις το παρά την άμπελον ή εντός της οικίας πατητήρι, τον ληνόν, διά να τα πατήσουν, εκθλίψουν και εξάγουν το προς οινοποιίαν γλεύκος. 2. Μεταφ. η διακορευμένη γυνή εκ παρομοιώσεως του διατρήτου του σχηματιζομένου κατά την πλοκήν της εκ ράβδων λυγεάς κόφφας προς διάτρησιν του παρθενικού υμένος: Η κοπελιά αυτή είναι κόφφα.

Οι κόφες συνέχισαν να χρησιμοποιούνται σε όλες τις μεταγενέστερες εποχές. Ενδεικτικά πάλι καταχωρίζομε εδώ δυο αρχειακές πληροφορίες από τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα: Το 1871 ο Ιωάννης Παπαδάκης έδινε προίκα στον γιο του Νικόλαο, μαζί με πολλά αγροτικά εργαλεία, «δυο ζευγάρια κόφες» και «πέντε κοφίνια, καλαμένια και βέργινα» (πλεγμένα με βέργες).2 Την ίδια χρονιά συναντάμε τις κόφες ανάμεσα στα πράγματα του Γεωργίου Κλώντζα από τα Μάλια. Ο Κλώντζας είχε πεθάνει και η κινητή του περιουσία δημοπρατήθηκε. Οι κόφες πουλήθηκαν μαζί με τις τάβλες (προφανώς τάβλες για φόρτωμα) αντί 14 γροσίων.3

Το σχήμα της κόφας Είναι αδύνατον να γνωρίσεις σε βάθος έναν πολιτισμό αν δεν γνωρίσεις την καθημερινότητα των ανθρώπων. Τις δουλειές, τα συναισθήματα, τις αγωνίες και τους αγώνες τους. Τα ξεχασμένα χρηστικά είδη, ασκιά, κόφες, κοφίνια, λαήνια, πιθάρια αποτελούν τις καλύτερες μαρτυρίες για τη ζωή τους. Τα καλάθια, τα κοφίνια και οι κόφες ήταν από τα βασικά

2 Προικοσύμφωνο Νικολάου Παπαδάκη. Ιδιωτική συλλογή. 3 Αρχείο Δημογεροντίας Ηρακλείου στη Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, α.α. 56, 259.

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2021

και αναντικατάστατα σκεύη του αγροτικού νοικοκυριού, αλλά η χρήση του καθενός απ’ αυτά ήταν διαφορετική, όπως διαφορετικές ήταν και οι ανάγκες που εξυπηρετούσαν. Χρησιμοποιούνταν πάντα για τη μεταφορά των αγροτικών προϊόντων, των σταφυλιών και των άλλων οπωρικών. Η βασική τους διαφορά εντοπίζεται στο σχήμα και το μέγεθος, αυτά που καθορίζουν τελικά και τη χρήση τους. Το καλάθι ήταν μικρότερο, αποτελούσε το πιο συνηθισμένο σκεύος καθημερινής χρήσης και μεταφερόταν με το χέρι. Το κοφίνι ήταν μεσαίου μεγέθους, είχε δυο αυτιά και μεταφερόταν είτε από δύο άτομα είτε από ένα, αλλά φορτωμένο στον ώμο. Η κόφα ήταν μεγάλη, κυλινδρική, πεπλατυσμένη στη βάση της προκειμένου να προσαρμόζεται στο σαμάρι των ζώων και να φορτώνεται εύκολα. Δεν είχε χερούλια και μεταφερόταν μόνο με ζώα, γαϊδούρια ή μουλάρια. Η κάπως πλα-

Οι καλαθοπλέκτες της Κρήτης πουλούσαν τις κόφες τους ζευγάρια. Ήταν αδύνατο, άλλωστε, να χρησιμοποιηθεί μονάχα μία, επειδή τις φόρτωναν διπλές στο σαμάρι, μία σε κάθε πλευρά.

κουτσωτή βάση καθιστούσε την κόφα πιο εύχρηστη, πιο λειτουργική, και τη διαφοροποιούσε από άλλα είδη της ελληνικής καλαθοπλεκτικής. Πιο συγκεκριμένα, η κατασκευή της κόφας δεν στηρίζεται στον γνωστό στρογγυλό πάτο που βλέπομε σε όλα τα γνωστά είδη καλαθιών και κοφινιών, γι’ αυτό και δεν μπορεί να σταθεί όρθια. Ο πάτος της αποτελεί συνέχεια του κυρίως σώματος και σχηματίζεται με κάμψη των στημονιών στα οποία στηρίζεται ολόκληρη η κατασκευή. Ενώ το άνοιγμά της έχει σχήμα κυλινδρικό, από τη μέση

Κόφες φορτωμένες σε γάιδαρο. Φωτογραφία που μου είχε δώσει το 2005 ο μακαρίτης Θεοχάρης Προβατάκης, μελετητής του ελληνικού λαϊκού βίου. και κάτω διαφοροποιείται καταλήγοντας σε μια κυρτή επιμήκη βάση, πλεγμένη με τον ίδιο ακριβώς τρόπο με τον οποίο πλέκεται και το κυρίως σώμα της (βλ. φωτογραφία). Το πλέξιμό της δεν ήταν εύκολη υπόθεση. Εκτός από την εμπειρία και την πολύμηνη μαθητεία στην οποία αναφερθήκαμε ήδη, απαιτούσε προσεκτική επιλογή των πρώτων υλών, δεξιοτεχνία και μυϊκή δύναμη.

Σκεύη μεταφοράς αγροτικών προϊόντων Είναι να θαυμάζει κανείς την ευρηματικότητα της παραδοσιακής χειροτεχνίας. Προσάρμοσε τα είδη που εμπνεύστηκε και καθιέρωσε στις ανάγκες της κοινωνίας. Η κόφα ήταν το σκεύος με το οποίο μεταφέρονταν κυρίως τα κρασοστάφυλα από τα αμπέλια στα πατητήρια. Χρησιμοποιούνταν, όμως, και για τη μεταφορά άλλων προϊόντων, κυρίως εκείνων που άντεχαν την ταλαιπωρία (ρόγδια, κυδώνια, κηπικά κλπ). Το ύψος

της κυμαινόταν συνήθως από 70-90 εκατοστά, η διάμετρος του ανοίγματος 35-45 και το πλάτος της βάσης 55-60 εκατοστά. Μια κόφα γεμάτη σταφύλια ζύγιζε πάνω από 70 κιλά, ίσως και περισσότερα, όπως τουλάχιστον ισχυρίζονται οι άνθρωποι που τις χρησιμοποίησαν. Οι καλαθοπλέκτες της Κρήτης πουλούσαν τις κόφες τους ζευγάρια. Ήταν αδύνατο, άλλωστε, να χρησιμοποιηθεί μονάχα μια, επειδή τις φόρτωναν διπλές στο σαμάρι, μία σε κάθε πλευρά. Αλλά και το φόρτωμά τους απαιτούσε κάποια δεξιοτεχνία. Ανέβαζαν την πρώτη στο πλαϊνό του σαμαριού, την έδεναν με ειδικό τρόπο σχηματίζοντας θηλιά στη μέση της, την έσφιγγαν με το σκοινί του σαμαριού (το λεγόμενο φόρτωμα) και στη συνέχεια την υποβάσταζαν με τη διχαλόβεργα προκειμένου να φορτώσουν την άλλη. Με τον τρόπο αυτό απέφευγαν το «ξεσωμάρισμα», την απώλεια ισορροπίας και την ανατροπή του σαμαριού.

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Οι κόφες των φαμπρικάρηδων

Κόφες και χοχλιδοκόφινα

Μια πολύ ενδιαφέρουσα χρήση της κόφας συναντάμε στην παραδοσιακή ζωή οικισμών της δυτικής Μεσαράς. Τις χρησιμοποιούσαν για να μεταφέρουν τον ελαιόκαρπο από τα σπίτια των παραγωγών στα παλιά ζωοκίνητα ελαιοτριβεία. Παλαιότερα οι ελιές μαζεύονταν μια-μια με τα χέρια. Το μάζεμα της ελιάς κρατούσε μήνες και γινόταν από γυναίκες που, γονατισμένες στη νοτισμένη γης, έκοβαν με τα χέρια τις ξινίδες προκειμένου να εντοπίσουν τις πεσμένες ελιές. Μια καλή μαζώχτρα μπορούσε να μαζέψει γύρω στα πέντε καλάθια. Μεταφέρονταν στα σπίτια και αποθηκεύονταν σε πατητήρια ή σε άλλους χώρους του αγροτικού νοικοκυριού για τρεις ή και τέσσερεις εβδομάδες. Όταν συγκεντρωνόταν ικανή ποσότητα για έκθλιψη, οι εργάτες της φάμπρικας, (αλετρουβάρηδες ονομάζονταν στην Κρήτη) φορτώνονταν από μια κόφα στην πλάτη και μετέφεραν τον καρπό. Οι κόφες αυτές ήταν σχετικά μικρότερες, το ύψος τους δεν ξεπερνούσε τα 60 εκατοστά του μέτρου, προκειμένου να μεταφέρονται ευκολότερα. Σύμφωνα με υπολογισμούς ανθρώπων που εργάστηκαν στα παλιά λιοτρίβια, το βάρος μιας κόφας με ελαιόκαρπο ξεπερνούσε τις 50 ή και τις 55 οκάδες (γύρω στα 65 με 70 κιλά· μια οκά = 1280 γραμμάρια). Επειδή δεν είχαν ούτε αυτές χερούλια, οι εργάτες δημιουργούσαν λαβές με σκοινιά και τις κρατούσαν σταθερές στις πλάτες τους. Οι εικόνες αυτές αρκούν για να κατανοήσομε σε βάθος τις βασανισμένες ζωές των προγόνων μας.

Το κρητικό νοικοκυριό δεν είχε ποτέ την πολυτέλεια να διαθέτει άφθονα μέσα και εφόδια. Γι’ αυτό και οι κόφες χρησιμοποιούνταν ανάλογα με τις ανάγκες της κάθε εποχής και της κάθε φαμίλιας. Σε περιοχές στις οποίες δεν συνηθίζονταν τα χοχλιδοκόφινα τις χρησιμοποιούσαν για το σάκασμα και την αποθήκευση των χοχλιών. (Σακάζω: κλείνω στον σηκό, δηλαδή τη μάντρα και κατά μεταφορά σε κάθε είδους χώρο ή σκεύος. Στην Κρήτη συνηθίζουν να κλείνουν σε κοφίνια τους χοχλιούς και να τους ταΐζουν με πίτουρα προκειμένου να «καθαρίσουν», δηλαδή να αποβάλουν κάθε είδους βλαβερές ουσίες τις οποίες είναι δυνατόν να έχουν καταναλώσει στη φύση). Σε άλλες περιοχές μετέτρεπαν τις κόφες σε πρόσκαιρα κλουβιά για μικρά οικόσιτα ζώα (ρίφια και αρνιά). Γύρω στο 1985 είχα συναντήσει χωρικούς

Πάνω: Εργάτες ελαιοτριβείου από το Πετροκεφάλι της Μεσαράς με τις κόφες στις πλάτες. Δεκαετία 1940 (ιδιωτ. συλλογή).

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2021

από το Μονοφάτσι να μεταφέρουν μέσα σε κόφες γουρουνάκια για πώληση στο παζάρι του Αρκαλοχωρίου. Με παρόμοιο τρόπο μετέφεραν και ζωντανά κουνέλια για πώληση.

Η κατασκευή της κόφας Οι κόφες πλέκονταν στις περισσότερες περιοχές του νησιού (πολύ λιγότερο στα δυτικότερα τμήματα, όπου όμως δεν ήταν άγνωστες). Οι διαφοροποιήσεις ανάλογα με τους τόπους στους οποίους κατασκευάζονταν δεν ήταν ιδιαίτερα σημαντικές. Παντού είχαν το ίδιο σχήμα και περίπου το ίδιο μέγεθος. Τις έφτιαχναν με βίτσες από θάμνους που υπήρχαν σε κάθε περιοχή: σφάκες, στύρακες, λυγιές (λυγαριές) και αργουλίδες (αγριελιές). Η κυριότερη πρώτη ύλη της ελληνικής καλαθοπλεκτικής, το καλάμι, δεν χρησιμοποιήθηκε ποτέ για το πλέξιμο κόφας. Εμπειρία πολλών αιώνων κρύβεται πίσω από τις επιλογές των υλικών. Τα πετροκόφινα και οι κόφες ήταν σκεύη της ταλαιπωρίας και τα κλαδιά με τα οποία πλέκονταν έπρεπε να είναι ιδιαίτερα ανθεκτικά. Παρακολούθησα το πλέξιμο κόφας κατά τη δεκαετία του 1980 σε ένα από τα βασικότερα κέντρα της κρητικής καλαθοπλεκτικής, το χωριό Γωνιές Πεδιάδος. Οι τεχνίτες (Μπορμπουδάκης και Καρκανάκης) είχαν αφήσει τα κλαδιά που προορίζονταν για πλέξιμο στο ποτάμι για μερικές ημέρες προκειμένου να ενυδατωθούν, να μαλακώσουν και να γίνουν ευλύγιστα. Για να ευκολύνουν την εργασία τους χρησιμοποιούσαν ένα πρόχειρο καλούπι, μια κουλούρα πλεγμένη με βίτσες που έμοιαζε με μεγάλο στεφάνι και που είχε τη διατομή του στομίου της κόφας. Το τοποθετούσαν στο έδαφος και στα κενά που σχημάτιζαν οι βέργες του κάρφωναν επτά στημόνια, όλα στη μια πλευρά του, στο ημικύκλιο. Ως στημόνια χρησιμοποιούσαν βίτσες στύρακα ή άλλου φυτού, αρκετά μακριές (σχεδόν δυο μέτρα). Στη συνέχεια τις λύγιζαν και κάρφωναν τις κορυφές τους στην απέναντι πλευρά, δηλαδή στο άλλο ημικύκλιο του καλουπιού. Τα στημόνια επιλέγονταν με ιδιαί-

> Αγαπημένο θέμα των φωτογράφων οι καλαθοπλέκτες. Ο τρόπος που μεταμόρφωναν τις μουλιασμένες βίτσες και τα σκισμένα καλάμια. Φωτογραφία Κ. Κουτουλάκη. Κρήτη,γύρω στο 1950.

Οι κόφες πλέκονταν στις περισσότερες περιοχές του νησιού. Οι διαφοροποιήσεις ανάλογα με τους τόπους στους οποίους κατασκευάζονταν δεν ήταν ιδιαίτερα σημαντικές. Παντού είχαν το ίδιο σχήμα και περίπου το ίδιο μέγεθος. Τις έφτιαχναν με βίτσες από θάμνους που υπήρχαν σε κάθε περιοχή: σφάκες, στύρακες, λυγιές (λυγαριές) και αργουλίδες (αγριελιές). 47

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Αυτό είναι το πεπλατυσμένο και πλακουτσωτό σχήμα της βάσης (πάτου) της κρητικής κόφας.

τερη προσοχή. Έπρεπε να είναι ισοπαχή και γερά. Ήταν τα μόνα που χρησιμοποιούνταν αυτούσια, χωρίς σκίσιμο στη μέση. Αν δεν είχαν τόσο μακριά στημόνια χρησιμοποιούσαν μικρότερα και τα ένωναν κατά τη διάρκεια του πλεξίματος. Αμέσως μετά άρχιζε το πλέξιμο με τη γνωστή τεχνική της καλαθοπλεκτικής. Όλα τα υπόλοιπα κλαδιά σκίζονταν στη μέση για να φορμάρονται καλύτερα. Κατά διαστήματα ο τεχνίτης τα χτυπούσε με το ξύλινο κοπανέλι (ειδικό σφυρί της καλαθοπλεκτικής) για να μην αφήνουν κενά μεταξύ τους. Όταν είχε πλέξει γύρω στα είκοσι εκατοστά αφαιρούσε το καλούπι και συνέχιζε το πλέξιμο. Σε αντίθεση με τα υπόλοιπα καλάθια και κοφίνια, το πλέξιμο της κόφας άρχιζε από το στόμιο και προχωρούσε προς τη βάση. Το σχήμα στο άνω μέρος είναι κυλινδρικό αλλά από τη μέση και κάτω αλλάζει σταδιακά και καταλήγει σε μια πεπλατυσμένη κατασκευή με δυο εξέχοντα τσουνιά, δηλαδή δυο επιμηκυμένες καμπυλωτές άκρες. Για να πετύχουν την ομαλή καμπύλωση προς τη βάση έβαζαν βαριές πέτρες πάνω στις κόφες αμέσως μετά το πλέξιμο (τις πέτρωναν όπως έλεγαν οι ίδιοι και τις άφηναν μισή ή μια μέρα πετρωμένες). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και το στόμιο της κόφας. Δεν γίνεται με πλεγμένες βίτσες, όπως στα κοφίνια και τα καλάθια, αλλά με διαδοχικές καμπυλώσεις των στημονιών. Πιο συγκεκριμένα, όλα τα στημόνια προεξέχουν από την κυρίως κατασκευή και στο τέλος ο τεχνίτης τα γυρίζει και τα καρφώνει στο πλεκτό, δημιουργώντας επάλληλα αντεστραμμένα υ. Αυτά αποτελούν το χείλος της κόφας.

> Θέλει μαστοριά η κόφα. Πρέπει ν’ αντέχει το βάρος του φορτίου, ν’ αντέχει και την ταλαιπωρία. 48

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2021

Δίπλα στον αθλητισμό και τα σωματεία του τόπου μας!

Στηρίζουμε διαχρονικά τον αθλητισμό, τα αθλητικά σωματεία και τις αθλητικές διοργανώσεις σε όλη την Κρήτη. Στόχος μας η προώθηση ενός υγιεινού τρόπου ζωής, μέσω της σωστής διατροφής και του αθλητισμού. Σε συνέχεια της ήδη επιτυχημένης συνεργασίας μας με την ΠΑΕ ΟΦΗ 1925, θα βρισκόμαστε και για την επόμενη αγωνιστική περίοδο 2021-2022 στο πλευρό της ομάδας. Η συνεργασία μας μάλιστα επεκτείνεται σε κοινές ενέργειες Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης, οι οποίες αγκαλιάζουν όλη την Κρήτη!

Συγχαρητήρια αξίζουν στην ομάδα μπάσκετ κοριτσιών του ΟΦΗ, που κατέκτησαν την 3η θέση στο 32ο πανελλήνιο πρωτάθλημα κορασίδων. Τις ευχαριστούμε για την προσπάθειά τους και θα είμαστε δίπλα τους και στη συνέχεια. Επίσης, ήμασταν δίπλα στην προσπάθεια του Ηροδότου για άνοδο στην SuperLeague2. Συγχαρητήρια και καλή επιτυχία στη δύσκολη συνέχεια την επόμενη αγωνιστική σεζόν! Με χαρά στηρίξαμε ως χορηγοί και τον αγώνα «Ιεράπετρα City Run», μία επίπεδη διαδρομή από τις πιο όμορφες και γρήγορες στην Κρήτη, με φόντο το Ενετικό Κάστρο, τα σοκάκια της παλιάς πόλης και με πέρασμα από τα πιο αγαπημένα σημεία της Ιεράπετρας. Ο αγώνας δρόμου στέφθηκε με επιτυχία, οι συμμετέχοντες ευχαριστήθηκαν τη διαδρομή και έδωσαν τον καλύτερό τους εαυτό! Σας περιμένουμε στις επερχόμενες αθλητικές εκδηλώσεις και δράσεις του τόπου μας. Να είστε όλοι εκεί!

Γιατί αθλητισμός και σωστή διατροφή σημαίνουν καλύτερη ποιότητα ζωής.

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2021

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

ΕΝΑ ΧΟΡΤΑΡΙΚΟ - ΘΗΣΑyΡΟΣ!

Η γαλατσίδα, το γάλα της νεράιδας και το γάλα της βασιλοπούλας ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2021

Θαύμα της φύσης θα μπορούσε να τη χαρακτηρίσει κανείς τη γαλατσίδα. Αλλά και... θύμα της ονομασίας της! Αν πείτε σε κάποιον που δεν γνωρίζει τον κρητικό διατροφικό πολιτισμό ότι φάγατε γαλατσίδες, το λιγότερο που θα κάμει είναι να σας κοιτάξει με οίκτο· κι αυτό γιατί στις περισσότερες περιοχές της Ελλάδας γαλατσίδα λένε το φυτό... που ναρκώνει, δηλητηριάζει ή ζαλίζει ακόμη και τα ψάρια, το φυτό που συνδέθηκε από την αρχαιότητα με τις πρακτικές του χημικού πολέμου! Γαλατσίδες γενικώς ονομάζονται τα φυτά με γαλακτώδη χυμό, μερικά από τα οποία έχουν τοξικές ιδιότητες (περιέχουν αλκαλοειδή και είναι ισχυρά δηλητήρια).

Ας αρχίσομε, όμως, από τη δική μας κοινότατη, μα και πολύτιμη, γαλατσίδα. Έτσι λένε οι Κρητικοί τη Ραϊχάρντια την πικροειδή (Reichardia picroides L.), ένα πολυετές αυτοφυές φυτό με γαλακτώδη χυμό που απαντάται παντού στο νησί, κυρίως σε άγονες και ακαλλιέργητες εκτάσεις, σε πεδινές και ορεινές περιοχές, μέχρι και σε υψόμετρο 800 μέτρων περίπου. Η διατροφική της ιστορία φαίνεται να αρχίζει από την εποχή του ανθρώπου - τροφοσυλλέκτη και η γαστρονομική της από τότε που ο εγκατεστημένος μόνιμα σε κάποιο τόπο μακρινός πρόγονός μας προσπάθησε να μεταφέρει τα αρώματα της φύσης και τον πλούτο της γης στο πιάτο του. Είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι όλες αυτές οι εποχές, από την προϊστορία μέχρι την προ-νεοτερικότητα, οι πειραματισμοί και οι προσπάθειες γαστρονομικής αξιοποίησης της γαλατσίδας συμπτύσσονται και συνυπάρχουν στους τρόπους που χρησιμοποιείται στην παραδοσιακή διατροφή των Κρητών. Τρώγεται ωμή και μαγειρεμένη, σε σαλάτες και σε πίτες, βραστή και τσιγαριαστή. Με λίγα λόγια: η γαλατσίδα χωρεί σχεδόν παντού, ακόμη και σε εκλεπτυσμένες μαγειρικές τεχνικές, και αποτελεί πολύτιμο απόκτημα για τις νοικοκυρές που έμαθαν να διαχειρίζονται τα αγαθά της γης μας. Δεν συγκαταλέγεται ανάμεσα στα γνωστά αρωματικά φυτά, αλλά η (απαλή) οσμή της είναι ευχάριστη και η γεύση της αποτελεί πρόκληση. Υπόγλυκη, με μια ανάλαφρη αίσθηση ξινού, προσδίδει ένταση μαζί και ισορροπία στα φαγητά και στις σαλάτες (απορώ γιατί στην επιστημονική της ονομασία περιέχεται ο χαρακτηρισμός πικροειδής). Είναι πολυετές φυτό που ο βλαστός του μπορεί να φτάσει μέχρι και 40 ή 50 εκατοστά. Τα άνθη του είναι μικρά και έχουν έντονο κίτρινο χρώμα και τα φύλλα του σπατουλοειδή, οδοντωτά στις άκρες αλλά οι οδοντώσεις τους δεν είναι πυκνές. Η γαλατσίδα μοιάζει με πολλά άλλα είδη της εδώδιμης χλωρίδας (ραδίκια κλπ), αλλά με λίγη σχετικά εμπειρία η αναγνώρισή της είναι εύκολη. Τη χαρακτηρίσαμε «θαύμα της φύσης» όχι μόνο για τους τρόπους χρήσης, αλλά και για τις ιδιότητες της. Τα τελευταία χρόνια που, ευτυχώς, έχει ενταθεί η μελέτη της βρώσιμης χλωρίδας, η γαλατσίδα αναδεικνύεται σε πολύτιμο δώρο της μάνας φύσης, ίσως να αποτελεί μια από τις κορωνίδες της βρώσιμης χλωρίδας. Ελάχιστα τα νιτρώδη που περιέχει, μεγάλες οι ποσότητες βιταμινών και ιχνοστοιχείων, πλούσια η αν-

τιοξειδωτική δράση της (παρεμποδίζει την οξείδωση των λιπιδίων). Δεν θα ήταν υπερβολή αν λέγαμε ότι αποτελεί ασπίδα για την υγεία του ανθρώπου, όπως άλλωστε συμβαίνει με πολλά είδη του φυτικού βασιλείου. Η ταπεινή και τόσο κοινή γαλατσίδα αναδεικνύεται σε άριστη πηγή βιταμινών Κ, C και β-καροτενίου!

Τα αίτια της παρεξήγησης και ο τοξικός φλόμος Πριν προχωρήσομε, όμως, ας ξεκαθαρίσομε τα πράματα: Ουδεμία σχέση έχει η γαλατσίδα (Reichardia picroides L.) με τα τοξικά φυτά που βγάζουν γαλακτώδη χυμό και αναφέρονται συνήθως ως γαλατσίδες. Γι’ αυτό και δεν πρέπει να εμπιστευόμαστε τις λαϊκές ονομασίες, κάθε περιοχή, συχνά και κάθε χωριό, έχει τις δικές του ιδιωματικές λέξεις· τα ονόματα των φυτών διαφέρουν από τόπο σε τόπο και ο μόνος ασφαλής τρόπος αναγνώρισης είναι η επιστημονική τους ονομασία· αυτή είναι μία και μοναδική, το κάθε όνομα αντιστοιχεί σε ένα και μόνο φυτό. Δυστυχώς, η πολύτιμη γαλατσίδα μας βρίσκεται στο επίκεντρο μιας εντονότατης σύγχυσης που την κάνουν ακόμη πιο έντονη οι ανεξέλεγκτες πληροφορίες που είτε κοινοποιούνται μέσω διαδικτύου είτε δημοσιεύονται σε βιβλία. Είναι χαρακτηριστικά τα όσα αναφέρονται στα λεξικά της κοινής νεοελληνικής, με ενδεικτικό παράδειγμα εκείνο του καθ. Γ. Μπαμπινιώτη που γράφει: «Γαλατσίδα (η), ποώδες φυτό τού οποίου ο γαλακτώδης χυμός είναι δηλητηριώδης (φλόμος)». Προφανώς αναφέρεται στο φυτό Euphorbia characias L. Είναι, όμως, έτσι; Ένας από τους καλύτερους γνώστες του παραδοσιακού μας πολιτισμού, ο αείμνηστος Μανώλης Πιτυκάκης, ξεκαθαρίζει τα πράγματα: Άλλο γαλατσίδα στην Κρήτη, άλλο... φλόμος! Ιδού τι γράφει: «Γαλατσίδα. Είδος άγριου χόρτου πού τρώγεται και ωμό και ψημένο. Έχει υπόγλυκη γεύση και είναι πολύ νόστιμο. Όταν κόβεται αφήνει ένα χυμό λευκό πού παρομοιάζει με γάλα. Επικρατεί η πρόληψη πως για να κατεβάζει η λεχώ πολύ γάλα πρέπει να τρώγει πολλές ωμές γαλατσίδες». «Φλόμος: Θάμνος αρκετά υψηλός του οποίου οι χυμοί έχουν ναρκωτικές ιδιότητες. Κοπανισμένα κλωνάρια φλόμου χρησιμοποιούν οι κάτοικοι των παραλιακών περιοχών για να

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

Η υγιεινή γαλατσίδα και ο τοξικός φλόμος

πιάνουν ψάρια κατά τον ακόλουθο τρόπο. Βρίσκουν μια μεγαλούτσικη εσοχή της θάλασσας προς την ξηρά που να έχει στενό πόρο, κάνουν πρώτα“μπασμά”, ρίχνουν δηλ. αποφάγια λιπώδη, βρωμοτύρια, βρωμοσαρδέλες κ.ά. για να προκαλέσουν την είσοδο ψαριών. Όταν μαζευτούν αρκετά κλείνουν τον πόρο με θάμνους και πέτρες και ρίχνουν το φλόμο μέσα. Τα ψάρια ναρκώνονται ή ψοφάνε και τα συλλαμβάνουν με την απόχη ή και με τα χέρια. “Φτάνουν εις την Ανώπολιν με μάνητα μαλώνουν φλόμους έρριψαν στο νερό, τσι Τούρκους φαρμακώνουν”. (Κρητικοπ. 131, κεφ. 121). Ο αρχ. φλόμος, φλόνος, πόλμος, ή σφόλμος (βλπ. Γαζής)». Στο Ιστορικό Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών, που τυπώθηκε το 1959, τα πράγματα εμφανίζονται κάπως πιο σφαιρικά: «Παν χόρτον έχον γαλακτώδη χυμόν». Αν και προτάσσει τα τοξικά φυτά, δεν παραλείπει να αναφερθεί σε διάφορα «φυτά της τάξεως των συνθέτων», ανάμεσά τους και την πικραλίδα, είδη ζοχού, ραδίκια, μαρούλια κ.ά. Είναι περίεργο που ανάμεσα στις πηγές που χρησιμοποιήθηκαν δεν υπάρχει καμιά από την Κρήτη.

> 54

Δυο ειδών φλόμοι απαντώνται στην Κρήτη. Η κοινή ατσουμαλιά (θάμνος χαμηλός - Euphorbia characias L.) και ο δενδροειδής (Euphorbia dendroides). Προφανώς, ο Πιτυκάκης εννοεί τον δεύτερο, τιθύμαλοι άλλωστε είναι και οι δυο. Η ατσουμαλιά ονομάζεται και αχελόφλομος, επειδή τη χρησιμοποιούσαν για να ζαλίζουν, να κοιμίζουν ή να σκοτώνουν τα χέλια. Σύμφωνα με μαρτυρίες που καταγράψαμε από αχελοκυνηγούς του Γεροπόταμου, κοπάνιζαν τα κλαδιά της ατσουμαλιάς και τα πετούσαν σε κολύμπες, εκεί δηλαδή όπου στέρνιαζε το νερό του ποταμού. Λίγο μετά πήγαιναν και μάζευαν με κοφίνια τα χέλια. Και τα δυο είδη του τιθύμαλου έχουν γαλακτώδη χυμό. Σ’ αυτόν οφείλονται οι τοξικές τους ιδιότητες. Η λαϊκή εμπειρία έχει ξεκαθαρίσει απολύτως τα πράματα: Άλλο τιθύμαλος (ατσουμαλιά ή δεντροειδής φλόμος) και άλλο γαλατσίδα. Δηλητηριώδη φυτά τα πρώτα, εδώδιμο χορταρικό το δεύτερο και, μάλιστα, πεντανόστιμο. Γαλατσίδα ονομάζεται στο νησί ένα και μόνο φυτό και δεν υπάρχει Κρητικός, γνώστης του παραδοσιακού πολιτισμού, που να μπερδεύεται με το ανακάτεμα των ονομασιών. Μια και μιλάμε, όμως, για φυτά με γαλακτώδη χυμό, και για να ξεκαθαρίσομε καλύτερα τα πράματα, ας δούμε και κάποιες παλαιότερες χρήσεις της ατσουμαλιάς και του άλλου φλόμου, του δενδροειδή, πέρα από τη χρήση τους στην αλίευση ψαριών και χελιών: Ήταν τα κυριότερα φυτά που χρησιμοποιούνταν από την αρχαιότητα σε πρώιμες πρακτικές χημικού πολέμου! Η αναφορά του Πιτυκάκη στο έργο «Η Κρητικοπούλα» του Κρητικού καπετάνιου Χατζημιχάλη Γιάνναρη αποτελεί μιαν άμεση μαρτυρία γι’ αυτό. Λέει ο Γιάνναρης ότι οι επαναστάτες κατάφεραν να ρίξουν φλόμο στο πηγάδι από το οποίο υδρευόταν ο τουρκικός στρατός. Οι συνέπειες μιας τέτοιας ενέργειας θα ήταν ασφαλώς τρομακτικές: Άλλοι θα ναρκώνονταν, άλλοι θα ζαλίζονταν, άλλοι δεν θα μπορούσαν να πάρουν τα πόδια τους ή και θα πέθαιναν ακόμη! Παρόμοιες μαρτυρίες, όμως, έχομε και από παλαιότερες εποχές. Με δηλητηριασμένο νερό καταστράφηκε η φωκική πόλη Κίρρα το 590 π.Χ. (δηλητηρίασαν τον αγωγό που ύδρευε την πόλη), αυτόν τον τρόπο χρησιμοποίησαν και οι Αθηναίοι όταν εγκατέλειψαν την πόλη τους στους Πέρσες του Ξέρξη, αυτό έκαμαν και οι Συρακούσιοι το 309 π.Χ. (δηλητηρίασαν τις πηγές από τις οποίες υδρευόταν ο στρατός των Καρχηδονίων που πολιορκούσε τον πόλη τους). Ο Θουκυδίδης αναφέρει σχετικά με την επιδημία που ταλάνισε τους Αθηναίους το 430 π.Χ.: «Η αρρώστια ξεκίνησε από τον Πειραιά και διαδόθηκε ότι οι Πελοποννήσιοι είχαν δηλητηριάσει τα πηγάδια...» (2, 42,2)· προφανώς αυτό το τελευταίο δεν ήταν αλήθεια, αλλά η αναφορά του και μόνο αρκεί για να

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2021

«Γαλατσίδα. Είδος άγριου χόρτου που τρώγεται και ωμό και ψημένο. Έχει υπόγλυκη γεύση και είναι πολύ νόστιμο. Όταν κόβεται αφήνει ένα χυμό λευκό που παρομοιάζει με γάλα. Επικρατεί η πρόληψη πως για να κατεβάζει η λεχώνα πολύ γάλα πρέπει να τρώγει πολλές ωμές γαλατσίδες».

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

κατανοήσομε πόσο διαδεδομένες ήταν αυτές οι μέθοδοι σε καιρούς πολέμου. Η κρητική λαϊκή παράδοση διασώζει σχετικά περιστατικά από την εποχή των μεγάλων επαναστάσεων του νησιού (19ος αιώνας). Ο φλόμος μπορούσε να πετύχει καταστροφικότερες συνέπειες από τα όπλα. Λέγεται, όμως, (Χαβάκης, Φυτά και Βότανα της Κρήτης, σελ. 122) ότι προκαλεί σοβαρές γαστρεντερικές διαταραχές με αιματηρή διάρροια, γι’ αυτό και τον χρησιμοποιούσαν οι βοσκοί όταν ήθελαν να διώξουν κάποιον ανεπιθύμητο επισκέπτη· έριχναν μια ή δυο σταγόνες γαλακτώδους χυμού στο ποτό, το νερό ή το φαγητό του και... όπου φύγει φύγει· δεν προλάβαινε, λένε, τη διάρροια. Προφανώς, αυτές οι επικίνδυνες πρακτικές δεν ήταν ευρύτερα διαδεδομένες. Λίγη δοσολογία παραπάνω αρκούσε για να συμβεί το κακό. «Γάλα του φλόμου», λέει η Φραγκάκι, «ρίχνουν οι βοσκοί μέσα στο γάλα που δίνουν το πρωί σε ανεπιθύμητους μουσαφίρηδες. Τους φέρνει διάρροια και σηκώνουνται και φεύγουν» (Συμβολή εις την δημώδη ορολογίαν, 1969, σελ. 63). Η σύγχυση, πάντως, για τα φυτά με γαλακτώδη χυμό φαίνεται να είναι πολύ παλιά και να ξεκινά από τα αρχαία ή τα βυζαντινά χρόνια. Στο βυζαντινό Ορνεοσόφιον αναφέρεται θεραπεία γερακιού με «ασκαμωνίαν, την λεγομένην γαλακτίδα», που πιθανώς εννοεί τον τιθύμαλο.

Η γαλατσίδα, το γάλα της νεράιδας και τα σκασμένα βυζιά της βασιλοπούλας Ας αφήσομε, όμως, τους φλόμους και τα τοξικά φυτά και ας επανέλθομε στη δική μας αθώα και πολύτιμη γαλατσίδα. Όπως τονίσαμε ήδη, λαχανεύεται από την αρχαιότητα, από την εποχή που οι άνθρωποι αναζήτησαν την τροφή τους στη φύση. «Οι Βυζαντινοί έτρωγον την σημερινήν γαλατσίδα την οποίαν γαλακτίτην και γαλακτίδα καλούσαν οι μεσαιωνικοί» σημειώνει ο Φαίδων Κουκουλές (Βυζαντινών βίος..., τ. Ε’, σελ. 92), παραπέμποντας στον Συμεών Σηθ (25,1). Στην Κρήτη η γαλατσίδα χρησιμοποιήθηκε με πολλούς τρόπους. Ως τροφή, ως ίαμα και ως γαλακταγωγό ελιξίριο. Όπως και με άλλα φυτά με γαλακτώδη χυμό, οι λαϊκοί θεραπευτές τη συνιστούσαν για τη θεραπεία δερματικών παθήσεων, ακόμη και καρκινωμάτων. Έσταζαν λίγες σταγόνες πάνω στο πάσχον σημείο του δέρματος. Από παλαιότερους πρακτικούς γιατρούς άκουσα ότι χρησιμοποιούσαν τη ρίζα του φυτού για τη θεραπεία νοσημάτων του γαστρεντερικού σωλήνα (ακόμη και τα φύλλα που τρώγονταν ωμά ισχυρίζονταν ότι σταματούσαν τις ξινίλες), αλλά φαίνεται πως η συγκεκριμένη θεραπευτική πρακτική δεν ήταν ευρέως διαδεδομένη. Απεναντίας, σε όλο το νησί χρησιμοποιούσαν τη γαλατσίδα ως γαλακταγωγό ελιξίριο για τις εγκύους και τις θηλάζουσες μητέρες. Πρόκειται για μια μορφή αναλογικής μαγείας: Το φυτό βγάζει γάλα, άρα και η γυναίκα που το καταναλώνει θα βγάζει γάλα. Η τοπική παράδοση εξηγεί με γοητευτικές μυθικές διηγή-

σεις τον λόγο για τον οποίο οι γαλατσίδες έχουν γαλακτώδη χυμό: Μια νεράιδα αγάπησε έναν νέο κι έκαμε παιδί μαζί του. Το ’ξερε ο νέος, η καλή νεράιδα του το είχε πει, «θα μείνω μαζί σου, μα θα με βλέπεις μόνο τις νύχτες· μόλις ξημερώσει θα χάνομαι, αλίμονο και με δει το φως του ήλιου». Πήγε ο νέος σε μάγους και τον συμβούλεψαν να την κοιμίσει βαθιά, του δώσανε κι ένα βοτάνι που φέρνει τον ύπνο, μια παπαρούνα. Είπαν πως αν την έβλεπε κοιμισμένη ο ήλιος, θα έμενε για πάντα γυναίκα. Δυο μέρες και δυο νύχτες κοιμότανε και ξύπνησε το μεσημέρι της τρίτης μέρας. Είδε το φως και την έπιασε σύγκρυο. Από το ζόρι της να φύγει σκόνταψε κι έπεσε στο δρόμο. Τρεις μέρες είχε να βυζάξει το παιδί της, είχαν πρηστεί τα βυζιά της, κι εκεί που έπεσε ακούμπησε το μπέτη της στη γη κι έτρεξε βρύση το γάλα. Απ’ αυτό το γάλα φύτρωσε η πρώτη γαλατσίδα. Παρόμοιες παραδόσεις συναντούμε και σ’ άλλες περιοχές της Ελλάδας. Μεταφέρω κι εδώ όσα έγραψε η αείμνηστη φίλη καθηγήτρια Λαογραφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Μαρία Μηλίγκου-Μαρκαντώνη (Δέντρα, φυτά, άνθη στον λαϊκό πολιτισμό των νεώτερων Ελλήνων, Αθήνα 2006, σελ. 61): «Πιστεύεται ότι στον τόπο όπου έσταξε γάλα από το στήθος γυναίκας η οποία αυτοκτόνησε ή έπεσε στο έδαφος π.χ. βασιλοπούλας, φυτρώνει ένα γαλακτοφόρο φυτό, το γαλόχορτο: “Καθώς έπεσε η κόρη έσκασαν τα βυζιά της κι έσταξε γάλα πολύ. Από αυτό εφύτρωσε γαλόχορτο· κι ακόμη σήμερα όσες γυναίκες θέλουν να κάμουν γάλα άφθονο πηγαίνουν στο μέρος εκείνο, σταυροδένουν τα χέρια πίσω από τη ράχη τους και βόσκουν σαν προβατίνες το γαλόχορτο». Η παράδοση για τη βασιλοπούλα δημοσιεύτηκε από τον Νικ. Πολίτη (Παραδόσεις, τόμος Α’, αρ. 17) και προέρχεται από τα Σέρβια Πιερίας. Δεν γνωρίζω ποιο βοτάνι ονομάζουν εκεί γαλόχορτο, φαντάζομαι, όμως, ότι δεν θα είναι το ευφόρβιο). Στην Κρήτη δεν αναφέρονται πρακτικές σαν αυτές που παραθέτει ο Πολίτης (να βόσκουν οι γυναίκες με σταυρωμένα τα χέρια στην πλάτη). Η Ε. Φραγκάκι καταγράφει τους τρόπους με τους οποίους φρόντιζαν παλαιότερα τις λεχώνες: «Την επόμενη [του τοκετού] η λεχώνα τρώει και βραστή όρνιθα την οποία από πρωτύτερα είχε νοματισμένη για τούτη τη δουλειά. Παραΰστερα τρώει και γαλατσίδες (χόρτον) για να κατεβάση γάλα και ταξιδιάρικο ψωμί. Επίσης επιθέτει στσι κουτάλες τση μαυροματάκια φασούλια βρασμένα και κοπανισμένα. Αλλά τάσσεται και στην Παναγία τη Γαλατούσα για να κατεβάση γάλα. Ό αείμνηστος Αλ. Χατζηγάκης, στο βιβλίο του Εκκλησίες της Κρήτης, σελ. 63, αναφέρει ότι στο χωριό Αμνάτος Ρεθύμνης υπάρχει εκκλησία Παναγία η Γαλατού όπου οι γυναίκες τάσσονται αν δεν έχουν γάλα, πηγαίνουν, πλύνουν το στήθος τους σε άγιασμα που τρέχει εκεί και κατεβάζουν γάλα». Στη Μεσαρά, απ’ όπου και η παράδοση για το γάλα της νεράιδας, οι γυναίκες έκαναν στις ρώγες των βυζών τους σταυρούς με γαλατσιδόγαλα για να μην τους λείψει το γάλα.

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2021

Πολύ συνηθισμένες ήταν στα χωριά της Κρήτης οι ωμές σαλάτες με διάφορα χόρτα. Σπάνια απέλειπε απ’ αυτά η γαλατσίδα. Συνδυάζεται με κάθε λογής χορταρικό, πικρό ή γλυκό. Θαυμάσιος είναι ο συνδυασμός γαλατσίδας με τσόχο, όπως και με χοιρομουρίδες και ραδίκια.

Τροφή των επαναστατών και των ασκητών και των οδοιπόρων Ανεκτίμητη είναι η συμβολή της ταπεινής γαλατσίδας στην επιβίωση των επαναστατών, των ανταρτών και των κάθε λογής διωγμένων. Ήταν η πρόχειρη τροφή, το χορταρικό που τρωγόταν αμέσως, το δώρο της φύσης σε όσους δεν μπορούσαν να πλησιάσουν σε κατοικημένες περιοχές ή να φάνε μαγειρεμένο φαΐ. Ακόμη και οι βουκόλοι της παλιάς εποχής με γαλατσίδες και άλλα χορταρικά κολάτσιζαν. Το ευτύχημα για όλους αυτούς ήταν ότι φυ-

τρώνει αρκετά νωρίς, με τις πρώτες βροχές του φθινοπώρου, ανθίζει τον χειμώνα και διατηρείται μέχρι αργά την άνοιξη, πάνω από τον μισό χρόνο, δηλαδή. Αν και δεν λαχανεύεται συνήθως μετά την άνθισή του, εν τούτους δεν βρίσκονται όλα τα φυτά στο ίδιο στάδιο ανάπτυξης και αυτό προφανώς οφείλεται στους καινούργιους σπόρους που αργούν να πετάξουν βλαστούς. Ήταν, όμως, και από τις πιο συνηθισμένες χειμωνιάτικες τροφές των ασκητών και των ερημιτών, ακόμη και των καλογέρων που τηρούσαν αυστηρά τις νηστείες, ιδιαιτέρως των Χριστουγέννων και της Λαμπρής. Και στις δυο αυτές πε-

ριόδους υπήρχαν άφθονες γαλατσίδες. Όπως είναι γνωστό, οι ασκητές αφιέρωναν ελάχιστο χρόνο στην εξυπηρέτηση προσωπικών αναγκών και δεν έτρωγαν ποτέ (ή σχεδόν ποτέ) μαγειρεμένο φαγητό. Η γαλατσίδα φαίνεται να αποτελούσε μια από τις βασικότερες διατροφικές επιλογές τους, όπως και το λαγουδόψωμο (λαγουδοφάι) και άλλα χόρτα που καταναλώνονται ωμά. Πολύ συνηθισμένες ήταν στα χωριά της Κρήτης οι ωμές σαλάτες με διάφορα χόρτα. Σπάνια απέλειπε απ’ αυτά η γαλατσίδα. Συνδυάζεται με κάθε λογής χορταρικό, πικρό ή γλυκό. Θαυμάσιος είναι ο συνδυασμός γαλατσίδας

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

με τσόχο (ζοχιό), όπως και με χοιρομουρίδες και ραδίκια. Η υπόγλυκη γεύση της προσδίδει ισορροπία στη σαλάτα. Σπάνια, επίσης, λείπει και από τα τσιγαριαστά χόρτα που μαγειρεύονται με κρέας ή ψάρι, καθώς και από τις χορτόπιτες τηγανιού ή φούρνου.

Τρόπος ζωής Τροφή, ίαμα, γαλακταγωγό ελιξίριο. Και, βέβαια, πολιτιστικό αγαθό. Μελετώντας τις χρήσεις των κοινότατων και εν πολλοίς περιφρονημένων σήμερα χορταρικών, καταλαβαίνει κανείς το βαθύτερο νόημα του κρητικού διατροφικού πολιτισμού, όπως καταλαβαίνει και την άρρηκτη σχέση της κοινωνίας που τον δημιούργησε με τη φύση. Το βρουβολόημα (συλλογή άγριων χόρτων) δεν ήταν και δεν είναι μόνο μια δραστηριότητα που εξυπηρετεί βιοτικές ανάγκες. Για τους πληθυσμούς της κρητικής υπαίθρου ήταν πάντα, και ελπίζω να παραμείνει, τουλάχιστον στο άμεσο μέλλον, τρόπος ζωής. Τελειώνοντας αυτό το σύντομο κείμενο κοιτάζω τα λουλούδια της αγαλατσίδας. Τα έχω μπροστά μου, στο γραφείο. Μικρά, με λαμπερό κίτρινο χρώμα. Τώρα ξέρω τι θα περιέχει σήμερα η μεσημεριανή μου σαλάτα...

Δράση Αναδιανομής Yπολογιστών για τις ανάγκες της εκπαίδευσης στην Κρήτη με την υποστήριξη των S/M Χαλκιαδάκης Με χαρά ανταποκριθήκαμε στο κάλεσμα του Οργανισμού Ανοιχτών Τεχνολογιών (ΕΕΛΛΑΚ) ώστε να συμβάλουμε στη δράση αναδιανομής υπολογιστών στην Περιφέρεια Κρήτης.

Σχετικά με τη δράση Η δράση βασίζεται αποκλειστικά στη συνεισφορά εθελοντών και αφορά όλη την ελληνική επικράτεια. Στόχος είναι η συλλογή υπολογιστών που επιθυμούν να παραχωρήσουν ιδιώτες, εταιρείες και δημόσιοι φορείς, η διαμόρφωσή τους με το κατάλληλο λογισμικό ανοιχτού κώδικα και η διανομή τους σε μαθητές που τους έχουν ανάγκη. Η υλοποίηση και ο συντονισμός της δράσης θα γίνεται από πανελλαδικό δίκτυο εθελοντών. Η ανταπόκριση των εθελοντών στο κάλεσμα ήταν μεγάλη και η δράση ξεκινά από το νησί της Κρήτης με την πολύτιμη συμβολή μας!

Η συνεργασία με την ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣ Α.Ε. Ανταποκρινόμενη στο κάλεσμα της ΕΕΛΛΑΚ, η Χαλκιαδάκης Α.Ε. προσφέρθηκε να βοηθήσει διαθέτοντας εννέα από τα καταστήματά της, καθώς και τα κεντρικά της γραφεία, για να λει-

Επωφεληθείτε από τις προσφορές και τα δώρα της xtra card με την εφαρμογή Xalkiadakis Κατεβάστε την εφαρμογή στο κινητό σας και επιδείξτε στο ταμείο τον barcode της Xtra Card σας εύκολα και γρήγορα μέσω του App! Τώρα μπορείτε να χρησιμοποιήσετε την Xtra Card σας απλά με το κινητό σας, χωρίς τη φυσική παρουσία της pvc κάρτας σας. Kατεβάστε την εφαρμογή Xalkiadakis, συνδέστε την Xtra Card σας και είστε έτοιμοι!

τουργήσουν ως σημεία συλλογής (drop points) των υπολογιστών που θα δωρηθούν σε όλη την Περιφέρεια Κρήτης. Καταστήματά της σε Ηράκλειο (Max Αλικαρνασσού και Λεβήνου & Θερίσου), Χανιά (Λ. Καραμανλή), Ρέθυμνο, Μοίρες, Άγιο Νικόλαο (Επιμενίδου 17), Ιεράπετρα, Σητεία (Κολωνέλο) και Νεάπολη είναι έτοιμα να υποδεχθούν όσους επιθυμούν να δωρίσουν τον υπολογιστή τους, αλλά και όσους έχουν δηλώσει ότι επιθυμούν να διαμορφώσουν τους δωρηθέντες υπολογιστές με το κατάλληλο λογισμικό ανοιχτού κώδικα. Στη συνέχεια, οι διαμορφωμένοι υπολογιστές θα παραδίδονται σε 4 εθελοντές εκπαιδευτικούς της Κρήτης οι οποίοι θα λειτουργήσουν ως σημεία παράδοσης των διαμορφωμένων υπολογιστών. Από εκεί, και σε συνεννόηση με τα τοπικά σχολεία, οι υπολογιστές θα φτάσουν σε μαθητές και μαθήτριες που τους χρειάζονται για τις ανάγκες της εκπαίδευσης.

Περισσότερες πληροφορίες για τη δράση και τη διαδικασία συμμετοχής υπάρχουν εδώ:

Επωφεληθείτε από όλες τις εκπτώσεις μας και πάρτε μέρος σε κληρώσεις για δωροεπιταγές και πλούσια δώρα μόνο με το κινητό σας!

iOS (Apple App Store):

Κατεβάστε την εφαρμογή πατώντας στους εξής συνδέσμους:

Android (Google Play):

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2021

ΚΡΗΤΗ 1930

Τότε που γιορτάζαμε τα 100 χρόνια της παλιγγενεσίας... Ελλάδα, 1921. Εκατό χρόνια συμπληρώνονταν τότε από την έναρξη της Μεγάλης Ελληνικής Επανάστασης, αλλά οι συγκυρίες της εποχής δεν επέτρεψαν εορτασμούς κι εκδηλώσεις. Μόλις είχε τελειώσει ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος, αλλά ο διχασμός κρατούσε ακόμη. Την ίδια εποχή η χώρα είχε εμπλακεί στην περιπέτεια της Μικράς Ασίας, την περιπέτεια που οδήγησε στην καταστροφή του Μικρασιατικού Ελληνισμού τον αμέσως επόμενο χρόνο.

Επιστολικό δελτάριο του Μεσοπολέμου με το Ηρώον του Ηρακλείου.

«Ο κ. Κυριακός ετοιμάζει ένα αριστούργημα - παρ' όλη τη βιάση των ενδιαφερομένων και των συνθηκών - που θα απασχολήσει όχι μόνο εκείνους που θα παρακολουθήσουν τας εορτάς της εκατονταετηρίδος αλλά και κάθε επισκέπτη της πόλεώς μας. Το αριστούργημα αυτό δεν το καταλαβαίνουν πολλοί και θα το αισθανθούν μόνον όταν αρχίσουν οι ξένοι να γράφουν...» (Εφημ. Ελευθέρα Σκέψις Ηρακλείου, 12 Αυγούστου 1930) 62

> Πέρασαν λίγα χρόνια ακόμη, η Ελλάδα είχε αρχίσει να συνέρχεται κάπως, οι προσφυγικοί καταυλισμοί είχαν αρχίσει να λιγοστεύουν χωρίς όμως να επουλώνονται οι εσαεί ανοικτές πληγές των διωγμένων από τους τόπους τους. Στα τέλη της δεκαετίας του 1920 αποφασίστηκε να εορταστεί μια άλλη σπουδαία επέτειος: Τα εκατό χρόνια από την ίδρυση του Ελληνικού Κράτους. Ήταν ένα σάλπισμα που το είχε ανάγκη ο τόπος. Κινητοποιήθηκαν όλοι, από τη μια άκρη της χώρας μέχρι την άλλη. Η Κρήτη δεν μπορούσε να λείψει. Παρά το γεγονός ότι δεν είχαν συμπληρωθεί ούτε δυο δεκαετίες από την Ένωσή της με την Ελλάδα, βρέθηκε στην πρωτοπορία του εορτασμού, έτσι όπως είχε βρεθεί στην πρωτοπορία και των εθνικών αγώνων. Δημιουργήθηκαν επιτροπές, κινητοποιήθηκαν άνθρωποι. Η είδηση έφτασε παντού, μέχρι και στο τελευταίο χωριό. Πρώτο και κύριο μέλημα η ανεύρεση χρημάτων. Έγιναν έρανοι σε πόλεις και σε χωριά. Και είναι συγκινητικό να διαβάζει κανείς σε δυσεύρετα έγγραφα τις εκκλήσεις παπάδων και δασκάλων που καλούσαν τον κόσμο να προσφέρει χρηματικά ποσά ή προϊόντα. Οι ερανικές επιτροπές των κρητικών χωριών γύρισαν πόρτα με πόρτα τα σπίτια, μισή οκά λάδι από το ένα, μια οκά από το άλλο. Έτσι γινότανε τότε... Ο λαός πήρε στα χέρια του την υπόθεση του εθνικού εορτασμού, ιδιαίτερα εδώ στην Κρήτη, σε ένα νησί που γνώριζε καλά τι θα πει ξεσηκωμός, τι επανάσταση και τι ελευθερία. Η Κεντρική Επιτροπή που συστάθηκε στο Ηράκλειο με απόφαση του τότε Νομάρχη Λυδάκη πήρε τη μεγάλη απόφαση: ναι, να γιορταστεί η επέτειος. Αλλά όχι μόνο με λόγια και παράτες που θα ξεχνιόντουσαν την επόμενη μέρα. Να μείνει κάτι στον τόπο ως στοιχείο ιστορικής αυτογνωσίας. Τότε έπεσε στο τραπέζι η ιδέα του Ηρώου. Προτάθηκε να κατασκευαστεί ένα λαμπρό κτήριο στο κέντρο της πόλης. Να χρησιμοποιηθεί ως Ηρώο και ως Μουσείο των Εθνικών Αγώνων. Στόχος να συγκεντρωθούν τα κειμήλια του

ΥΠΕΡ

Ιωάννης Αϊνικολιώτης. Ένας από τους παλαιούς αγωνιστές που παρευρέθηκαν στα εγκαίνια του Ηρώου.

«Ένα από τα επιβλητικότερα και συγκινητικότερα θεάματα της εορτής ήταν οι παλαιοί Κρήτες αγωνισταί. Οι παλαιοί ήρωες των θρυλικών και μακραίωνων Κρητικών αγώνων γίνονται αντικείμενον θαυμασμού και ευλαβείας από τα πλήθη».

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2021

Κρητικού Αγώνα, όπλα και μαχαίρια και κάθε λογής ενθυμήματα. Θα χρειάζονταν πολλές σελίδες για να μπορέσει να περιγράψει κανείς τι συνέβη στην Κρήτη εκείνη την εποχή. Λες κι είχε σημάνει συναγερμός. Στις εφημερίδες δημοσιεύονταν τα αποτελέσματα των εράνων. Τόσα προσέφερε το τάδε χωριό, τόσα το άλλο. Οι απόγονοι των αγωνιστών και των καπεταναίων πρόσφεραν τα κειμήλια που διατηρούσαν στα σεντούκια τους. Πιστόλες, γιαταγάνια, χειρόγραφα. Μοναδικά και ανεκτίμητα τα ενθυμήματα που συγκεντρώθηκαν μέσα σε ελάχιστο χρόνο. Το Ηρώον σχεδιάστηκε από τους κορυφαίους εκείνης της εποχής. Έφορος αρχαιοτήτων και διευθυντής του Μουσείου Ηρακλείου ήταν ο Σπυρίδων Μαρινάτος. Δική του πρόταση ήταν να οικοδομηθεί ένα κτήριο που να συνδέει το νησί με την αρχαία ιστορία του. Δική του πρόταση ήταν, επίσης, να πάρει το κτήριο αυτό τη μορφή μινωικού ιερού! Ιερός ήταν, άλλωστε, και ο αγώνας των Κρητικών. Το έργο ανατέθηκε στον σπουδαίο αρχιτέκτονα Δημήτριο Κυριακό. Κεντρικότερο σημείο από την Πλατεία Ελευθερίας δεν θα μπορούσε να βρεθεί!

ΣυΡΡΟΗ ΚΟΣμΟY ΣΤΗ μεγαλΗ γΙΟΡΤΗ

Ο Ιωάννης Πολυξίγκης όπως ήταν την εποχή του εορτασμού (φωτογραφία Ε. Ανδρουλάκη).

Μόλις ολοκληρώθηκε το έργο άρχισαν οι φωτογραφίες. Τυπώθηκαν επιστολικά δελτάρια (καρτ ποστάλ), δημοσιεύτηκαν σχέδια. Και όταν άρχισαν οι εκδηλώσεις, μαζεύτηκε κόσμος και κοσμάκης. Τα ρεπορτάζ των εφημερίδων είναι αποκαλυπτικά. Αμέτρητες λέξεις. Συρροή επισήμων και μη, προσφωνήσεις, αντιφωνήσεις, λόγοι. Τα αποκαλυπτήρια του Ηρώου έγιναν κατά την ημέρα του επίσημου εορτασμού της Εκατονταετηρίδας, στις 5 Οκτωβρίου 1930. «Καμία ίσως εορτή από τας γενομένας κατά την μεταπολεμικήν περίοδο [εννοεί μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο] δεν συνεκέντρωσε τόσο κόσμο και δεν παρουσίασε τόσο καταφανή δείγματα λαϊκής συμμετοχής...» έγραψε

ΚΡΗΤΗ 1930

στο πρωτοσέλιδο άρθρο της η εφημερίδα Ανόρθωσις που εξέδιδε τότε ο Ανδρέας Ζωγράφος. Και παρακάτω: «Χιλιάδες κόσμου πάσης τάξεων απετέλεσαν πολυάριθμον πλαίσιον μέσα εις το οποίον επέρασε, μεγαλοπρεπής και ευλαβητική, η πομπή των εκατόν χρόνων της Ελευθερίας, συνοδευομένη από όλους τους γνωστούς και αγνώστους ήρωάς της. Από τα χωρία του νομού μας η εισροή των εορταστών ήτο καταπληκτική: Υπέρ τας δέκα χιλιάδας αγροτών άφησαν τα εργασίας των και κατήλθον εις την πόλιν...»

ΟΙ παλαΙΟΙ αγΩνΙΣΤεΣ

Η αναμνΗΣΤΙΚΗ ΦΩΤΟγΡαΦΙα Η φωτογραφία που δημοσιεύομε εδώ επιχρωματισμένη είναι από τις πιο χαρακτηριστικές της εποχής. Οι αρχές της πόλης ποζάρουν μαζί με εξέχοντα πρόσωπα της τοπικής κοινωνίας και μέλη της επιτροπής για τον εορτασμό της 100ετηρίδος. Είναι μια από τις εικόνες που δημοσιεύτηκαν πολλές φορές κατά τη δεκαετία του 1930 σε εφημερίδες, περιοδικά και επετειακές εκδόσεις. Από τις σχετικές λεζάντες της εποχής πληροφορούμαστε ότι τα εικονιζόμενα πρόσωπα είναι:

Από έναν τόσο λαμπρό εορτασμό δεν θα μπορούσαν να λείπουν οι τελευταίοι αγωνιστές των Κρητικών Επαναστάσεων: «Ένα από τα επιβλητικότερα και συγκινητικότερα θεάματα της εορτής ήταν οι παλαιοί Κρήτες αγωνισταί. Οι παλαιοί ήρωες των θρυλικών και μακραίωνων Κρητικών αγώνων γίνονται αντικείμενον θαυμασμού και ευλαβείας από τα πλήθη. Διακρίνονται οι καπετάν Ιωάννης Αϊνικολιώτης, καπετάν Χατζημιχάλης, Γιάννης Πολυξίγκης, Καραντινός και άλλοι γνωστοί και άγνωστοι από την χορείαν των παλαιών αγωνιστών του 1866 και εντεύθεν φέροντες ευλαβητικά τα εναπομείναντα ως αθάνατα κειμήλια όπλα των...» (Ανόθρωσις, 8 Οκτωβρίου 1930).

ΚΑΘΗΜΕΝΟΙ (από αριστερά προς τα δεξιά): 1. Ανδρέας Βουρδουμπάκης, Γυμνασιάρχης 2. Μιχαήλ Σακλαμπάνης, Βουλευτής 3. Εμμανουήλ Λυδάκης, Νομάρχης 4. Στη μέση ο Μητροπολίτης Κρήτης Τίτος ζωγραφίδης 5. Ανδρέας Παπαδόπουλος, Δήμαρχος 6. Ηλίας Καμπάνης, Πρόεδρος Ιατρικού Συλλόγου Ηρακλείου 7. Αλκιβιάδης Μαρής, Διευθυντής Εθνικής Τραπέζης.

Προτάθηκε να κατασκευαστεί ένα λαμπρό κτήριο στο κέντρο της πόλης. Να χρησιμοποιηθεί ως Ηρώο και ως Μουσείο των Εθνικών Αγώνων. Στόχος να συγκεντρωθούν τα κειμήλια του Κρητικού Αγώνα, όπλα και μαχαίρια και κάθε λογής ενθυμήματα...

ΟΡΘΙΟΙ (πάλι από αριστερά προς τα δεξιά): 1. Ανδρέας Αλεξανδρίδης, ζωγράφος 2. Σπύρος Μαρινάτος, Αρχαιολόγος 3. Εμμ. Πετράκης, Διευθυντής Λυκείου «Κοραής» 4. Ιωάννης Αλεξάκης, Συνταγματάρχης 5. Γιάννης Μουρέλλος, Δημοσιογράφος - Συγγραφέας της «Ιστορίας της Κρήτης» 6.Μιχαήλ Μαρνελάκης, Διευθυντής της Εφημερίδος «ΙΔΗ».

ΞεΧαΣμενα ΟΡαμαΤα Κοιτάζομε ξανά και ξανά τις φωτογραφίες, διαβάζομε τα ρεπορτάζ της εποχής. Συγκίνηση μεγάλη! Ένας λαός τιμούσε τους ήρωές του. Τιμούσε την ιστορία του. Οι Κρήτες του 1930 ήξεραν καλά τι σημαίνει αγώνας. Όλοι οι μεσόκοποι εκείνης της εποχής είχαν βιώσει τα δεινά της Οθωμανοκρατίας. Είχαν ζήσει την εποχή της μεγάλης σφαγής του 1898. Δυστυχώς, όμως! Το Ηρώον διατηρήθηκε ως μνημείο για ελάχιστα χρό-

νια. Την επόμενη δεκαετία ο τόπος άλλαξε. Ένας καινούργιος κατακτητής βρέθηκε να διαφεντεύει τον τόπο και καινούργιοι επαναστάτες έπαιρναν τον γνώριμο δρόμο του αγώνα. Τότε, στα χρόνια της Γερμανικής - Ναζιστικής Κατοχής, λεηλατήθηκε το Ηρώον. Χάθηκαν τα ενθυμήματα του Κρητικού Αγώνα. Ελάχιστα σώθηκαν. Σήμερα το κτήριο έχει περιέλθει σε χέρια ιδιωτών και βρίσκεται σε άθλια κατάσταση.

Ναι, αυτό που οι πρόγονοί μας ονειρεύονταν να γίνει Μουσείο Ιστορικής Αυτογνωσίας.

Παρατηρούμε ξανά και ξανά τις φωτογραφίες και τα τεκμήρια μιας άλλης εποχής. Είναι αυτά που μένουν όταν ξεφτίζουν τα οράματα. Όταν οι κοινωνίες αρχίζουν να χάνουν τον βηματισμό τους. Ν.

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2021

«Τώρα που θα γίνουν οι εορτές θα δοθεί και η ευκαιρία εις όλους μας να θαυμάσομε τα ιερά λείψανα των κρητικών αγώνων που η καλή μοίρα διατήρησε ακόμη στη ζωή. Κάθε κοινότης, κάθε χωριό, κάθε κωμόπολις πρέπει να οδηγήσει τιμητικώς τους επιζώντας καπεταναίους και τα παλληκάρια των με ό,τι αναμνηστικό έχουν από τους σκληρούς και ματωμένους αγώνας διά να μας δώσει την ευκαιρία να κλίνομε με σεβασμό το κεφάλι μπρος στο ιερό τους πέρασμα...» (Εφημ. Ελευθέρα Σκέψις Ηρακλείου, 17 Ιουλίου 1930)

NEO .xalkiadakis.gr

eshop

Τώρα όλα τα αγαπημένα σου κρητικά προϊόντα με ένα κλικ στην πόρτα σου! Με παράδοση σε όλες τις περιοχές της Κρήτης, με δικά μας μέσα και τους εργαζόμενους των Super Market Χαλκιαδάκης που εμπιστεύεστε, το νέο eshop μας είναι εδώ για να σας λύσει τα χέρια. Με όλες τις προσφορές διαθέσιμες και ηλεκτρονικά, τη μεγαλύτερη ποικιλία κρητικών προϊόντων και με παράδοση απευθείας από τα τοπικά καταστήματα Χαλκιαδάκης, o καταναλωτής μπορεί να εξυπηρετηθεί άμεσα και με ασφάλεια. Εποχιακά είδη, έπιπλα και μικροέπιπλα έρχονται στην πόρτα σας με ένα κλικ και χωρίς μεταφορικά. Και φυσικά όλα τα προϊόντα του κρεοπωλείου μας, με την ποιότητα και την εμπιστοσύνη των Super market Χαλκιαδάκης. Στην ηλεκτρονική διεύθυνση ο καταναλωτής μπορεί να βρει τα χιλιάδες προϊόντα των Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης με καθημερινές απίθανες εκπτώσεις και προσφορές, συγκεντρωμένες

Ενημερωνόμαστε και προφυλασσόμαστε από τον SARS-CoV-2! Τα s/m Χαλκιαδάκης στήριξαν το πρωτοποριακό, επιμορφωτικό και βραβευμένο πρόγραμμα που διοργανώθηκε για 2η χρονιά από την Περιφέρεια Κρήτης σε συνεργασία με την Ιατρική Σχολή και το Κέντρο Επιμόρφωσης και Δια Βίου Μάθησης (Κ.Ε.ΔΙ.ΒΙ.Μ.) του Πανεπιστημίου Κρήτης και έχει ως στόχο την εκπαίδευση επιχειρηματιών και εργαζομένων για τον περιορισμό των επιπτώσεων της πανδημίας στην Κρήτη. Συγκεκριμένα, εργαζόμενοι της εταιρείας μας παρακολούθησαν το πρόγραμμα για να διευρύνουν τις γνώσεις τους σχετικά με τις νέες εξελίξεις, ενώ ο διευθυντής Marketing των s/m Χαλκιαδάκης, κ. Μιχάλης Τζαγκαράκης, παρουσίασε τις εμπειρίες και τα καινοτόμα μέτρα που έχουν λάβει τα super market Χαλκιαδάκης για την προστασία των εργαζομένων και των πελατών τους.

όλες μαζί για να μην χάνεται καμία ευκαιρία. Και, φυσικά, με τη μεγαλύτερη ποικιλία ποιοτικών κρητικών προϊόντων. Επίσης, ο χρήστης μπορεί να εκδώσει την προσωπική του Xtra card Χαλκιαδάκης εξασφαλίζοντας πρόσθετες παροχές και εκπτώσεις, αλλά και να επιλέξει τον τρόπο παράδοσης - παραλαβής, είτε από το κατάστημα της επιλογής του είτε μέσω της υπηρεσίας Χαλκιαδάκης delivery δωρεάν στον χώρο του εντός 24 ωρών. Τα Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης φροντίζουν έτσι ώστε να μπορούν όλοι να ωφεληθούν από τα προνόμια και τα πλεονεκτήματα που προσφέρει το διαδίκτυο. Χωρίς καμία ταλαιπωρία ή επιπλέον κόστος, με ευκολία, ταχύτητα, δωρεάν μεταφορικά και τη σιγουριά που το όνομα Χαλκιαδάκης εγγυάται εδώ και 40 χρόνια!

Ένας ύμνος στη χαρά της ζωής! Ο ΜΕΛΩΔΟΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ΚΩΣΤΗΣ ΦΡΑΓΚΟYΛΗΣ

Έχουν γραφτεί πολλά κι έχουν ειπωθεί περισσότερα για τον Κωστή Φραγκούλη, τον μελωδό του κρητικού τοπίου και υμνητή της κρητικής ψυχής. Ξεφυλλίζοντας, όμως, και ξαναδιαβάζοντας για πολλοστή φορά τα ποιήματά του (επανεκδόθηκαν φέτος από τη «Στέγη Βιτσέντζος Κορνάρος» της Σητείας) καταλήγομε πάλι στο ίδιο συμπέρασμα: μέσα από την ποίησή του αναδύεται η χαρά της ζωής! Σημείο αναφοράς κι έμπνευσή του η Κρήτη. Αλλά μια Κρήτη καλογεννούσα, νύφη πολύφερνη, μια Κρήτη αμόλευτη. Με τα βουνά και τους κάμπους, με τους βοσκούς και τους ζευγολάτες, με τους ήρωες, τους λυράρηδες, με τις σιτεμένες αγρότισσες, μα και με τις κοπελιές της. Αυτήν την ομορφιά της ζωής αποτύπωσε ο Φραγκούλης στα Δίφορά του. Την ομορφιά που δεν λείπει ακόμη κι από τις πιο δύσκολες στιγμές. Λέξεις διαλεγμένες με γνώση από τον αστείρευτο λειμώνα της κρητικής λαλιάς, εικόνες που μας ταξιδεύουν στον χώρο και τον χρόνο, αξίες που μένουν. Το σπίτι που ’χει θηλυκό και βάλει αρχή να δένει, σαν τον μπαξέ πρεπίζεται, σαν το περβόλι μοιάζει. Στο πόρτεγο ’χει γιασεμί και ρόδα στην αυλή ντου, στο πανωπόρτι αρισμαρί, στην πόρτα καρεφύλλι και στον οντά γαρέφαλα και στην καμάρα βγιόλες. Και στο σοφά το σκαλιστό, που το κοράσι θέτει στα δίμιτα παπλώματα, στα κρουσωτά χιράμια, φυτρώνει κιτροβάρσαμος. λεμονανθός μυρίζει... Πώς αλλιώς θα μπορούσε να περιγράψει κανείς την εποχή που αρχίζει να «δένει» ένα κορίτσι, δηλαδή την εποχή που αρχίζει να γίνεται κοπελιά; Πώς αλλιώς να καλωσορίσει τον έρωτα; Στα παρμακλίκια του σοφά, τα δώδεκα σαν έμπει,

αηδόνι γίνεται ο σεβντάς και τη φωλιά ντου χτίζει, και ξαγρυπνά στον ύπνο τζη, γλυκόνειρα τση φέρνει. Και κηλαϊδεί τση να πλυθεί, να πλέξει τα μαλλιά τζη, και τραγουδεί τζη να σαστεί, να βγει στο παραθύρι, ν’ ακούσει αντρούς παραπετρά και κοπελιού κανάκι να φτερακίσει ο κόρφος τση, να παίξουν τα βυζά τζη, να νιώσει δίψα στο λαιμό και παίδα στο κορμί τζη την πρώτη κατασκέπαση τσ’ αγάπης στην καρδιά τζη. Το κείμενο που ακολουθεί προέρχεται από την ομιλία του Νίκου Ψιλάκη στην εκδήλωση παρουσίασης των Δίφορων (τρίτη έκδοση) στο Ηράκλειο, μια εκδήλωση που οργανώθηκε από τη «Στέγη Βιτσέντζος Κορνάρος» της Σητείας. Πρόκειται για μερικά αποσπάσματα που αναφέρονται στο έργο και τη ζωή του Κρητικού ποιητή: «ζώντας σε εποχές αντιφατικές με απανωτές τρικυμίες αβεβαιοτήτων και συνεχείς πολιτισμικές κρίσεις, όλο και περισσότεροι νιώθουν την ανάγκη να στραφούν στις αστείρευτες πηγές που μας κληροδότησαν οι προηγούμενες γενιές και σ’ έναν κόσμο που ήξερε να πορεύεται με τον αγώνα μα και με τη μαντινάδα, με την καθημερινή βιοπάλη μα και με το τραγούδι, σ’ έναν κόσμο που δεν έπαψε να αναζητά τη χαρά της ζωής. Αυτή τη χαρά τη ζωής συνάντησα κι εγώ στις σελίδες των Δίφορων όταν τα πρωτοδιάβασα, νέος ακόμη πολύ. Από κάθε σελίδα ένιωθα να αναδύεται κι ένας ύμνος στο κάλλος, να αναδύονται χιλιάδες φωνές προγονικές, οι φωνές που αφουγκράστηκε ο Κωστής και τις μετουσίωσε σε τέχνη, σε ποίηση. Γνώρισα έναν κόσμο περήφανο, βουνά και κάμπους κι ανθρώπους, μια φύση που σαγηνεύει και μια ποίηση που ξέρει να διακρίνει την ομορφιά, να τη συνθέτει, να την αποθεώνει στην ολότητά της, να την προσφέρει έτσι πάναγνη κι ατόφια.

ΥΠΕΡ

Την έχομε ανάγκη την ποίηση, φίλοι μου. Έτσι όπως έχομε ανάγκη την ομορφιά, έτσι όπως έχομε ανάγκη το κουράγιο και την ελπίδα. Κι αν ζούμε, ή αν νομίζομε πως ζούμε σε μια πεζή εποχή, σκεφτείτε πώς θα ήταν ο κόσμος χωρίς ποιητές. Μπορείτε να φανταστείτε την αρχαϊκή Ελλάδα χωρίς τον Όμηρο; Τον μύθο χωρίς τον Ησίοδο; Τον έρωτα χωρίς την Σαπφώ; Τις κοινές ρίζες των πολιτισμών χωρίς το έπος του Γκιλχαμές; Τον κόσμο μας χωρίς Δάντηδες, χωρίς Βιτσέντζους, χωρίς Ελύτηδες, Ρίτσους, Λόρκα, Μπέκετ, Πεσόα; Τυχαία ανασύρω ονόματα από το μεγάλο λειμωνάρι της τέχνης, δεν αξιολογώ και δεν επιλέγω. Μπορείτε να φανταστείτε την Κρήτη της Αναγέννησης χωρίς Ερωτόκριτο; Και την Κρήτη της παράδοσης χωρίς Κωστή Φραγκούλη; Αν ναι, είμαι βέβαιος ότι ο τόπος αυτός θα στοιχειώνει τη φαντασία σας, θα είναι άγονος, επίπεδος, άνευρος, χωρίς ψυχή. Η ποίηση, φίλοι μου, είναι το απόσταγμα της ψυχής, είναι η υπέρβαση των αξιών, είναι το φως που φωτίζει τα σκοτάδια της ανθρώπινης ύπαρξης, το ανοικτό παράθυρο στον κόσμο, το λουλούδι που επιμένει να φυτρώνει ακόμη και μέσα σε σωρούς ερειπίων. Μίλησα ήδη για μια ποίηση - σπονδή στη συλλογική μας μνήμη επειδή ο κόσμος που προβάλλει μέσα από το ποιητικό έργο του Φραγκούλη είναι ένας κόσμος που βρίσκεται στο μεταίχμιο των εποχών, για να μην πω περασμένος. Κι όμως, αυτός ο κόσμος είναι λαγαρός σαν πρωτόπλαστος, ειρηνικός, παρηγορητικός, γαλήνιος, χαρούμενος, αλλά και έτοιμος κάθε στιγμή να γιορτάσει τον έρωτα. Κυρίαρχο στοιχείο στην ποίηση του Φραγκούλη είναι ο αγροτοποιμενικός πολιτισμός της Κρήτης, με τις συνήθειες, με τα έθιμα, με τους πόθους, με τους καημούς του. Όσο παρωχημένος κι αν φαίνεται, όμως, αυτός ο κόσμος τόσο απαστράπτουσα είναι η ποίηση που εμπνέεται από τις μικρές και τις μεγάλες στιγμές του, όπως ακριβώς συμβαίνει με όλα τα μεγάλα ποιητικά έργα σε όλον τον κόσμο. Ποίηση δεν είναι η περιγραφή των πραγμάτων, είναι η ουσία των πραγμάτων, η ενόραση, η υπέρβαση, η ενατένιση του μη ορατού, οι απρόβλεπτες διαδρομές της καρδιάς και του νου. Ο Φραγκούλης είχε το θείο χάρισμα να συνθέτει αρμονικά το υλικό με το άυλο, να κατανοεί την ολότητα του κόσμου και να πλάθει εικόνες. Κάθε του λέξη, κάθε του στίχος κι ένα ταξίδι σε σφαίρες υπερβατικές, σε κατακλυσμούς αισθημάτων, σε χειρονομίες, σε ματιές, σε χαμόγελα. Προσέξτε πόσες εικόνες, αλλά και πόσα συναισθήματα αναβλύζουν μέσα από ένα μικρό ποιητικό απόσπασμα, που κι αυτό τυχαία το διάλεξα: Έρχεται ο ζευγαρόκαιρος, κοντοσιμώνει Οχτώβρης, που πιάνει μπόρα στο βουνό, στον κάμπο πρωτοβρόχι.

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2021

Να σηκωθεί κι ο νιόπαντρος με τη νοικοκερά του να πάρει τα ζευγάλετρα, το ζεύτη και το σπόρο, να ζέψει τα πρωτόζυγα, πρώτη σπορά να κάμει. Στην αυλακιά ξωπίσω του να του κλουθά η γυναίκα, να στρώνει, να βολοκοπά κι αγίδα να του κάνει. Στο «έσω» να τη γλυκοθωρεί και στο «άνω» να τση γνέφει, κι αυτή να του χαμογελά κι ο τόπος να μορφαίνει. Να γυροπεταρίζουνε μαδέρια οι σουσουράδες και να περνούν οι γεδικοί κι οι ξένοι ευκές να δίδουν: Να ’ναι καλά τα σπέρνουνε κι ο κόπος του διαφόρου, να βγάλει αστάχυ απιθαμή κι εννιά αδερφούς το στάρι! Να βρέξει ο Μάρτης στο βλαστό κι Απρίλης να σκελώσει, κι ο Μάης να δροσολογά, να το καλομεστώσει! Να ’ναι ο Πρωτόλης καψερός, να ’ρθει ο καιρός του θέρου, να κάνει κείνη τσ’ αγκαλιές κι εκείνος τα δεμάτια…

Πολύτιμος συνεργάτης μας υπήρξε ο Κωστής Φραγκούλης. Ήταν 86 χρονών όταν εκδόθηκε το περιοδικό. Κι έμεινε μαζί μας μέχρι τα 100 του. Σχεδόν 14 χρόνια! Μετέφερε έναν άλλο παλμό, αγάπη για τη ζωή και τον κόσμο, κι έκανε τη μαντινάδα τρόπο ζωής. Από τις φωνές εκείνες και τις γραφίδες που δίνουν ψυχή σε ένα πολιτιστικό περιοδικό, ο Κωστής, ο Κωστής μας, ήταν μέχρι την τελευταία στιγμή του αποκούμπι όχι μόνο για μας αλλά για ένα νησί που αφουγκραζόταν τη φωνή του ξέροντας ότι ήταν συμπυκνωμένες οι φωνές πολλών γενεών!

Κείμενο του Κωστή Φραγκούλη στο 4ο τεύχος του περιοδικού μας (1992).

Θα ήταν ευχής έργο αν κάποιος επιστήμονας λαογράφος έσκυβε πάνω σε τούτους τους στίχους, αν έσκυβε γενικά στην ποίηση του Φραγκούλη. Θα μπορούσε να διακρίνει μορφές λαϊκού πολιτισμού που δεν έχουν προσεχθεί μέχρι σήμερα. Και πιο πολύ, να αναζητήσει τις ψυχικές αιτιάσεις που ώθησαν όχι μόνον τον ποιητή αλλά και την ίδια την κοινωνία από την οποία άντλησε τις εμπνεύσεις του. Μόνο τελευταία άρχισε να εμφανίζεται κάπως δειλά στις ανθρωπιστικές επιστήμες η εστίαση στο συναίσθημα, το ατομικό και το συλλογικό, η ανάδυση του ψυχικού κόσμου μέσα από τα υλικά κατάλοιπα των παρελθόντων πολιτισμών. Και είναι, φίλοι μου, το συναίσθημα μοχλός που κινεί τον κόσμο, προζύμι που τον πλάθει και τον ξαναπλάθει. Στο παραπάνω απόσπασμα το όργωμα και η σπορά είναι το υπόστρωμα πάνω στο οποίο απλώνει ο ποιητής ένα ολόκληρο σύμπαν. Είναι να αναρωτιέσαι αν βασικό θέμα είναι το όργωμα ή το νιόπαντρο ζευγάρι που ακολουθεί τους πανάρχαιους δρόμους της γονιμότητας. Η νιόπαντρη χαμογελά, ο τόπος ομορφαίνει, τα αρχαία παρακελευστικά, το «έσω» και το «άνω», αποδίδουν παραστατικά το αγροτικό σκηνικό, οι εποχές ανακυκλώνονται, οι ευχές μεταφέρουν το συλλογικό ήθος. Όλα λειτουργούν σαν ενιαίο σύνολο μαστορεμένο από τεχνίτη που ξέρει να αφαιρεί το περιττό και να αποκαλύπτει τον κόσμο μέσα από τις πιο λεπτές αποχρώσεις του. Ποιος μπορεί να μην προσέξει το στάρι με τους εννιά αδερφούς του, αυτόν τον ευτυχή πολλαπλασιασμό της σοδειάς που δίνεται με την απλότητα του λαϊκού λόγου και με τη σοφία του προφορικού πολιτισμού; Έτσι, για να έρθει ο καιρός του θέρου, να κάνει εκείνη τσ’ αγκαλιές κι εκείνος τα δεμάτια. Δεν ξέρω γιατί ο αγροτικός όρος «αγκαλιές» ήχησε τόσο δυνατά στ’ αυτιά μου σαν υπαινικτική ερωτική εκφορά. Ίσως επειδή γνώριζα καλά τον φίλο μου τον Κωστή και μπορώ να διακρίνω τους λεπτούς ευφυείς υπαινιγμούς που συμβαδίζουν με ην ευγένεια του λόγου του. Ο ιαμβικός ανομοιοκατάληκτος δεκαπεντασύλλαβος στίχος πρόσφερε στον Φραγκούλη τη δυνατότητα να συνομιλήσει με τα παιδικά του βιώματα, με τη μητέρα και τη θεία που, όπως έλεγε ο ίδιος, ήταν οι δυο βασικές πηγές από τις οποίες αντλούσε το αστείρευτο αθάνατο νερό της λαϊκής μας παράδοσης. Στις αρχές του 20ού αιώνα η μνήμη αποτελούσε κύριο τρόπο μεταβίβασης της εμπειρίας και της γνώσης, οι άνθρωποι μιλούσαν και τραγουδούσαν πολύ περισσότερο από τους σημερινούς. Με τραγούδια διέσωζαν την ιστορία, με ρίμες και μαντινάδες τις αξίες του πολιτισμού τους, με στίχους μοιρολογούνταν, με μαντινάδες θώπευαν τον έρωτα. Ακόμη και ο γνωμικός λόγος τους είχε μέτρο. Τα λέω όλα αυτά γιατί νομίζω πως αποτελούν δομικά στοιχεία της προσωπικό70

τητας του Κωστή Φραγκούλη. Κιβωτός μνήμης ο ίδιος, φύλαγε τα ακριβά και πολύτιμα έτσι όπως φυλάσσουν άλλοι τον υλικό τους πλούτο. Χρονογράφος, τυπογράφος, ραδιοφωνικός σχολιαστής, συγγραφέας, άνθρωπος του κόσμου ήταν ο Κωστής Φραγκούλης. Μέχρι τα 98 χρόνια του μιλούσε στο ραδιόφωνο. Νομίζω πως είχα δίκιο όταν έγραφα τότε ένα εκτενές άρθρο σε αθηναϊκή εφημερίδα για τον αρχαιότερο ραδιοφωνικό σχολιαστή του κόσμου. Δεν είχα ακούσει άλλον να συμπληρώνει έναν αιώνα ζωή και να σχολιάζει με τόση οξύνοια και τόση οξυδέρκεια τα γεγονότα της εποχής, να ανεβοκατεβαίνει με τέτοια ευχέρεια τα σκαλοπάτια του χρόνου, να μιλά πότε για την Κρήτη του 1900, πότε για τον κόσμο του 2.000. [...] ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΓΡΑΦΕΙΟ ΤΟΥ! Είχα την τύχη να βρίσκομαι πολύ κοντά στον Κωστή Φραγκούλη. Μοιραζόμασταν τον ίδιο χώρο, εγώ στη μια μεριά του γραφείου, εκείνος στην άλλη, ούτε δυο μέτρα απόσταση. Σχεδόν πέντε χρόνια μαζί, κάθε μέρα μαζί, ώρες ολόκληρες. Ήταν η πρώτη φορά που ο Κωστής είχε δικό του γραφείο και νομίζω πως το απολάμβανε κι ας βρισκόταν πια στην τρίτη, στην τέταρτη, στην πέμπτη νεότητά του, κι ας είχε φτάσει τα 80 του χρόνια. Κι αργότερα μοιραζόμασταν το ίδιο μικρόφωνο. Άλλα δέκα - δώδεκα χρόνια. Και τις σελίδες του ίδιου περιοδικού, του ΥΠΕΡ. [...] Θα τελειώσω με ποίηση. Με την πασίγνωστη “Διαθήκη” του Κωστή, ένα ποίημα που νομίζω ότι καθρεφτίζει την ευγένεια της ψυχής του, παράλληλα με τη στάση απέναντι στον φυσικό κόσμο, αυτόν που αγάπησε και ύμνησε: Σαν αποθάνω στα πουλιά παραγγελιά θα κάνω να ’ρχονται να καθίζουνε στον τάφο μου απάνω στα κυπαρίσσα, στο σταυρό, στην πλάκα, όπου θένε τα δεν μπορώ να λέω μπλιο, εκείνα να τα λένε… Πως είν’ ωραία η ζωή, οι ομορφιές του κόσμου η ομορφιά κι ο έρωντας, η Κρήτη που ’χω εντός μου. Όσοι περνούν να το γροικούν από τους γύρω δρόμους να μάθουν ότι τα πουλιά αφήνω κληρονόμους. Αυτήν την Κρήτη είχε πάντα εντός του ο αξέχαστος φίλος. Την Κρήτη της ομορφιάς, του πολιτισμού, την Κρήτη των πουλιών και των λουλουδιών, την Κρήτη του ονείρου.

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2021

Το λησμονημένο ιερό της μεγάλης Θεάς στο γάζι ΤΟY ΗΡΑΚΛΗ ΠYΡΓΙΑΝΑΚΗ Αρχιτέκτονα

Πάνε δέκα χρόνια περίπου από τότε που με τον αξέχαστο φίλο Δημήτρη Ξυριτάκη ψάχναμε στην ευρύτερη περιοχή Μπαΐρια των Καλεσίων του τότε Δήμου Γαζίου για να εντοπίσουμε την ανασκαφή που είχε κάνει ο αείμνηστος αρχαιολόγος Σπυρίδων Μαρινάτος το έτος 1936. Μετά από αρκετή έρευνα εντοπίσαμε την ανασκαφή.

Τον Απρίλιο του 1936 ο Σπυρίδων Μαρινάτος, Διευθυντής του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου τότε και μετέπειτα Διευθυντής της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας Ελλάδος (Γενικός έφορος Αρχαιοτήτων του Ελληνικού Κράτους) έσκαψε στο χωράφι-αμπέλι του Κωνσταντίνου Κοκοσάλη στην τοποθεσία Μπαΐρια ή Παπούρα, 1χλμ. νότια του Γαζίου. Η ανασκαφή έφερε στο φως μερικά από τα πλέον ενδιαφέροντα αγάλματα και αντικείμενα της Υστερομινωικής περιόδου (1300 π.Χ.). Συγκεκριμένα, ανασκάπτοντας ένα μόνο δωμάτιο 12 τετραγωνικών μέτρων περίπου, αποκάλυψε 5 μοναδικά πήλινα αγάλματα της Μεγάλης Θεάς (Πότνια), 3 πήλινα σκεύη, 1 τράπεζα προσφορών, σωληνοειδή ανθοδοχεία, 1 θυμιατήρι, πήλινες καρφίδες που μιμούνται κωδίες παπαρούνας (Μήκων η υπνοφόρος, κοινώς όπιο) και πήλινες απομιμήσεις μικρών περιστεριών τοποθετημένες στα κεφάλια των θεών. Ο Μαρινάτος (Αρχαιολογική Εφημερίς, 1937) γράφει: Αι Θεαί. Πρωτοφανούς μέχρι σήμερον σπουδαιότητος είναι το εύρημα του Γάζι διά το πλήθος, τας διαστάσεις και την διατήρησιν των ευρεθέντων ειδώλων. Εκ τούτων η υπ’ αριθ. 1 θεά είναι η μεγαλυτέρα και ίσως η σπουδαιοτέρα. Μέγιστον ύψος αριθμεί μέχρι της (ελαφρώς κολοβής) κορυφής της κεφαλής 0,775 μ, μη υπολογιζομένων των καρφίδων, αίτινες υψούνται έτι δύο εκατοστά. Η θεά είναι η μεγίστη των μέχρι σήμερον γνωστών. Κατά τα άλλα η διατήρησις του ειδώλου είναι άψογος, πλην ασημάντου φθοράς επί της

στεφάνης ήτις απλούται υπέρ το μέτωπον. Ο πηλός είναι λευκωπός μετά μικρών λιθαρίων. Το κυλινδρικόν κάτω μέρος έφερε δι’ ερυθρού χρώματος μίαν ζώνην συνεχούς σπείρας, ήτις μόλις διακρίνεται σήμερον. Η κόμη διατηρεί άφθονα ίχνη του άλλοτε μαύρου χρωματισμού της, αι δε καρφίδες ερυθρού. Κατά τα άλλα ουδαμού φαίνεται ότι είχε χρησιμοποιηθή το χρώμα... Το πρόσωπον φέρει, ομού μετά του της θεάς υπ’ αρ. 2, την επιμελεστέραν πλαστικήν δήλωσιν εξ όλων των μέχρι τούδε γνωστών ομοίων ειδώλων... ... Ούτως η μινωική Μεγάλη θεά, η γνωστή ήδη ως θεά των όφεων και θεά των περιστερών, παρουσιάζεται ενταύθα υπό μίαν νέαν μορφήν, ως θεά της μήκωνος, επώνυμος των ιαμάτων... ... Η βεβαίωσις του γεγονότος, ότι πάντα τα είδωλα της Μινωικής θεάς μεθ’ υψωμένων χειρών ανήκουν εις την υστάτην φάσιν της Μινωικής εποχής και πιθανότατα εκληροδοτήθησαν αυτούσια εις την κατόπιν περίοδον του πρωτοελληνικού πολιτισμού, είναι μεγάλης σπουδαιότητος. Διότι αποδεικνύει ότι κατά τας τελευταίας στιγμάς του Μινωικού κόσμου, οπότε είχον εξαφανισθεί οι χρυσοί δακτύλιοι και αι ωραίαι λίθοι μετά θρησκευτικών παραστάσεων, τα έξοχα αγαλμάτια φαγεντιανής και ελεφαντοστού, τέλος αι θρησκευτικού περιεχομένου τοιχογραφίαι, επέζησε μόνον αυτή η υπόστασις της θεάς υψούσης τας χείρας. Η χειρονομία αύτη δεν ηρμηνεύθη ακόμη ασφαλώς. Γενικώς και πιθανώτατα

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2021

Το άρθρο του Σπ. Μαρινάτου στην Αρχαιολογική Εφημερίδα.

Σχέδιο της ανασκαφής.

ορθώς, θεωρείται στάσις ευλογίας. Η σειρά των ειδώλων μου φαίνεται ότι παριστά μίαν και την αυτήν θεάν, αλλ’ υπό ποικίλας ιδιότητας: Θεά των όφεων (=χθονία ή οικιακή), θεά των περιστερών (=του ουρανού ή του έρωτος), Θεά της μήκωνος (=της υγείας και της ευφορίας), Θεά του πολέμου έτι. Τούτο θα συνηγόρει υπέρ της μονοθεϊστικής ιδέας εν τη Μινωική θρησκεία, αν και το πράγμα επανειλημμένως υπέστη κριτικήν. Όπως και αν έχη το πράγμα, η σειρά των Μινωικών τούτων ειδώλων είναι σπουδαιοτάτη δι’ ημάς. Διότι, ως θα δείξω αλλαχού δι’ αδιαπτώτου σειράς μνημείων, η χειρονομία των υψωμένων χειρών μετεβιβάσθη εις τας κατόπιν εποχάς και πολιτισμούς. Ούτω δυνάμεθα να δείξωμεν, ότι η Μεγάλη Μήτηρ “Orante” της Μινωικής Κρήτης εκληροδότησε πιθανότατα εις την χριστιανικήν Μητέρα και εις ημάς αυτούς την ιδίαν στάσιν «ευλογίας» ή «προσευχής», εις την λεγομένην Πλατυτέραν της βυζαντινής εικονογραφίας και εις τας τελετουργικάς στιγμάς του «Άνω σχώμεν τας καρδίας». Δυστυχώς, πέραν της ολιγοήμερης ανασκαφής του Μαρινάτου, η θέση δεν ερευνήθηκε ποτέ συστηματικά. Παρά την προφανή σημασία του ευρήματος ως ενός από τα σπουδαιότερα ιερά της Υστερομινωικής Κρήτης, ο χώρος δεν απαλλοτριώθηκε, δεν προστατεύθηκε και σταδιακά λησμονήθηκε. Για πολλές δεκαετίες είχε χαθεί η ακριβής θέση του Ιερού αυτού ακόμα και για την Αρχαιολογική Υπηρεσία. Ο χώρος

είναι σήμερα πλήρως εγκαταλελειμμένος, βορά των κάθε είδους αρχαιοκαπήλων. Έχουν γίνει βαθιές αρόσεις και εκχερσώσεις με βαριά χωματουργικά μηχανήματα, ενώ σε αρκετά σημεία έχουν συγκεντρωθεί οι οικοδομικές πέτρες σε σωρούς. Νόμιμες και αυθαίρετες οικοδομές έχουν ζώσει στην κυριολεξία τον χώρο. Τα επιφανειακά ευρήματα μαρτυρούν ότι υπάρχει στην περιοχή μια πολύ μεγάλη σε έκταση πόλη της Υστερομινωικής Περιόδου, πόλη που από όσο γνωρίζω αναζητείται στην ευρύτερη περιοχή του Μαλεβιζίου. Ευτυχώς, υπάρχει ακόμα χρόνος και χώρος για συστηματική έρευνα και προστασία ενός από τους πλέον σημαντικούς αρχαιολογικούς χώρους της Κρήτης. Ο Δήμος Μαλεβιζίου πρέπει να ενεργοποιηθεί άμεσα και, σε συνεργασία με την Αρχαιολογική Υπηρεσία, να προστατεύσει την περιοχή, να απαλλοτριωθούν οι εκτάσεις αποζημιώνοντας του ιδιοκτήτες και να ξεκινήσει συστηματική ανασκαφή για να έλθει στο φως ένας από τους σπουδαιότερους αρχαιολογικούς χώρους ο οποίος συμπληρώνει περαιτέρω την ιστορία της Κρήτης. Μαζί με την Αρχαιολογική συλλογή Μεταξά-Μαλεβιζίου και τις άλλες αρχαιολογικές θέσεις, η ανασκαφή στα Μπαΐρια μπορεί να σηματοδοτήσει την ανάπτυξη ολόκληρης της επαρχίας Μαλεβίζίου. * Αφιερώνεται το παρόν κείμενο στον αξέχαστο φίλο Δημήτρη Ξυριτάκη αντί μνημοσύνου.

ΙΣΤΟΡΙΑ

Οι πρώτοι εμβολιασμοί για ευλογιά στην Κρήτη του 1817 και η οικογένεια μελιδόνη ΔΡ. ΑΝΔΡΕΑΣ ΜΑΝΙΟΣ Πλαστικός χειρουργός Διευθυντής ΕΣY

Έτος εμβολιασμών το 2021 και ταυτόχρονα έτος κατά το οποίο συμπληρώνονται διακόσια χρόνια από την έναρξη του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα του 1821. Εύλογα κάθε Κρητικός θα αναρωτιέται πότε στ’ αλήθεια έγιναν οι πρώτοι εμβολιασμοί στην Κρήτη, για ποιο λόγο έγιναν και ποιος ή ποιοι τους έκαναν. Οι εμβολιασμοί έγιναν για πρώτη φορά στο νησί μας το 1817, τέσσερα χρόνια πριν το ξέσπασμα της επανάστασης του 1821, προκειμένου να αντιμετωπιστεί μια επιδημική νόσος, η ευλογιά, που μαινόταν τότε στην Κρήτη. Στο άρθρο αυτό θα γνωρίσουμε τον γιατρό που έφερε πρώτος τα εμβόλια στην Κρήτη και την οικογένειά του. Αυτός ο γιατρός και τ’ αδέλφια του διενήργησαν τους πρώτους εμβολιασμούς στην Κρήτη. Εμβολιασμοί στη Γαλλία. Από γκραβούρα του 1900.

Η ευλογιά στην ιστορία Η ευλογιά είναι ένα ιογενές επιδημικό νόσημα που έχει βασανίσει την ανθρωπότητα από τα βάθη της αρχαιότητας1. Υπάρχουν περιγραφές σε κινεζικά κείμενα του 1122 π.Χ. για μια ασθένεια που έμοιαζε με την ευλογιά. Επίσης, έχει υποστηριχθεί ότι η ευλογιά προκάλεσε τον θάνατο του Ραμσή του Β’ στην Αίγυπτο περί το 1157 π.Χ. Αυτό υποστηρίχθηκε επειδή βρέθηκαν στη μούμια του αλλοιώσεις που θύμιζαν ευλογιά, αν και ιολογικά δεν κατέστη δυνατόν με τις σύγχρονες μεθόδους να απομονω74

θεί γενετικό υλικό του ιού. Η νόσος περιγράφτηκε ως λοιμική από τον Βυζαντινό πολυμαθή λόγιο του 11ου αιώνα Μιχαήλ Ψελλό (1018-1081), του οποίου η κόρη Στυλιανή απεβίωσε την 30ή ημέρα από την έναρξη των συμπτωμάτων που έμοιαζαν με αυτά της ευλογιάς. Ο αείμνηστος καθηγητής της ιστορίας της Ιατρικής του ΕΚΠΑ Ιωάννης Λασκαράτος2 σε άρθρο του υπεστήριξε ότι η λοιμική της κόρης του Ψελλού ήταν περίπτωση ευλογιάς. Στο ίδιο άρθρο αναφέρεται κι ένα περιστατικό πιθανής ευλογιάς του Βυζαντινού λόγιου Θεόδωρου Πρόδρομου ή Πτωχοπρόδρομου (1100-1170).

ΥΠΕΡ

Ο Θεόδωρος Πρόδρομος στις έξι επιστολές που αποδίδονται σε αυτόν περιγράφει τα συμπτώματα της νόσου και την πορεία της, αναφέροντας στο τέλος ότι η νόσος αφήνει δύσμορφες ουλές. Ο Λασκαράτος αναφέρει ότι στον Θεόδωρο οφείλεται και ο όρος ευλογιά, όπως υπεστήριξε ο Γάλλος ερευνητής Porte du Theil, κάτι όμως που δεν φαίνεται να ισχύει. Ο καθηγητής Γεώργιος Μπαμπινιώτης3 στο Ετυμολογικό Λεξικό του αναφέρει ότι η νόσος λέγεται κατ’ ευφημισμόν ευλογιά και συμπληρώνει: «... Σε εκκλησιαστικό ανάγνωσμα του 7ου αι. απαντά η φρ.: Τα μηνύοντα θάνατον παραπλήσια λοιμικής, τα λεγόμενα μαύρα, οι πολλοί δε καλούσαν αυτά ευλογίας...». Η ευλογιά4 μεταδίδεται από άτομο σε άτομο μέσω της αναπνευστικής οδού με την είσοδο των σταγονιδίων και, σπανιότερα, από την επαφή με βλάβες ή μολυσμένες επιφάνειες. Μετά από μια μέση περίοδο επώασης 10-12 ημερών (εύρος 7-19 ημέρες), οι ασθενείς εμφανίζουν απότομη κακουχία 2-3 ημερών που συνοδεύεται από πυρετό, αδιαθεσία, καταβολή, εμετό, πονοκέφαλο και στη συνέχεια αναπτύσσουν ένα φυγόκεντρο κατανεμημένο εξάνθημα που αρχικά περιλαμβάνει το πρόσωπο και τα άκρα και στη συνέχεια γενικεύεται. Οι ομφαλοειδείς φλύκταινες αρχίζουν να σχηματίζουν κρούστα κατά τη δεύτερη εβδομάδα του εξανθήματος. Η αποκόλληση των κρουστών συνήθως ολοκληρώνεται στο τέλος της τρίτης εβδομάδας. Αρκετές φορές στα παλαιότερα χρόνια η νόσος κατέληγε στον θάνατο ή κατέλειπε σοβαρή ουλοποίηση, ενίοτε ακόμη και τύφλωση. Χωρίς να έχει τη θνητότητα της πανώλους, η ευλογιά προκαλούσε σοβαρά προβλήματα στους κατοίκους της Κρήτης. Στα χρόνια της εθνεγερσίας η νόσος εμφάνιζε ξεσπάσματα και βασάνιζε τον πληθυσμό του νησιού, καθώς προκαλούσε θανάτους και σοβαρή δυσμορφία. Τα πρώτα εμβόλια για την αναχαίτιση της νόσου εισήχθησαν στην Ιατρική από τον Βρετανό γιατρό Edward Jenner5 (1749-1823), ο οποίος το 1796 χρησιμοποίησε τον

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2021

δαμαλισμό εναντίον της ευλογιάς. Φαίνεται, όμως, ότι και στην Ασία πριν από τον Jenner οι Κινέζοι γιατροί έδιναν στα παιδιά ξεραμένες κρούστες από αλλοιώσεις ανθρώπων οι οποίοι υπέφεραν από ευλογιά για να αναπτύξουν προστασία από τη νόσο. Σύμφωνα, όμως, με άρθρο του διακεκριμένου ιστορικού της Ιατρικής Δρ Δημήτρη Καραμπερόπουλου, οι πρώτοι εμβολιασμοί στην Ιστορία έγιναν από τους Έλληνες γιατρούς Εμμανουήλ Τιμόνη και Ιάκωβο Πυλαρινό, που το 1714 δημοσίευσαν στο αγγλικό περιοδικό Philosophical Transactions την πρώτη επιστημονική εφαρμογή του εμβολιασμού χρησιμοποιώντας υγρό από πάσχοντες ανθρώπους, την οποία αποκάλεσαν «ευλογιασμό»6. Το υγρό από τις βλάβες της ευλογιάς των αγελάδων ήταν ουσιαστικά το υλικό και η βάση για τον εμβολιασμό που είναι γνωστός σήμερα ως δαμαλισμός. Ο εμβολιασμός των μολυσμένων ατόμων εάν γίνει εντός 4 ημερών από τη μόλυνση, κατά την πρώιμη περίοδο επώασης, μπορεί να εξασθενήσει ή να αποτρέψει τη νόσο και να επηρεάσει ευνοϊκά τη δευτερογενή μετάδοση. Ένα θαυμάσιο άρθρο για την ιστορία του εμβολιασμού στην Ελλάδα έχει γράψει ο διακεκριμένος ιστορικός της Ιατρικής και παιδίατρος Δρ Δημήτρης Καραμπερόπουλος7, στο οποίο ο ενδιαφερόμενος μπορεί να βρει πληροφορίες για τον δαμαλισμό και την εισαγωγή του στην Ελλάδα. Συμφώνως προς αυτόν, οι πρώτοι εμβολιασμοί σε Έλληνες έγιναν στην Κωνσταντινούπολη το 1800. Στο ίδιο άρθρο γράφει: ... Ιδιαίτερα στα Ιόνια Νησιά, το 1802, δημοσιεύεται ο «Κανονισμός του Ιονίου Ιατρικού Κολλεγίου», του πρώτου Ελληνικού Ιατρικού Συλλόγου, όπου στο άρθρο 22 γίνεται αναφορά στις ιατρικές του φροντίδες, στις οποίες περιλαμβάνεται και ο «δαμαλισμός»8, όρος ο οποίος, από όσο γνωρίζουμε, θα χρησιμοποιήθηκε τότε για πρώτη φορά και έκτοτε καθιερώθηκε στην ελληνική ιατρική ορολογία... Στο ίδιο άρθρο ο Δ. Καραμπερόπουλος αναφέρει ότι μερικά χρόνια μετά το 1802 ακολούθησαν και κάποιες δη-

1 Andrea M. McCollum et al. 2014, “Poxvirus Viability and Signatures in Historical Relics”. Emerg Infect Dis. 20(2): 177-184. 2 Κ. Τσιάμης, I. Λασκαράτος 2002, «Περιπτώσεις ευλογιάς στο Βυζάντιο». Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής 19(2): 179-186. 3 Γ. Μπαμπινιώτης 2010. Ετυμολογικό Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, σελ 514. Αθήνα: Ελληνικό Κέντρο Λεξικολογίας. 4 Cohen Jonathan, Poderly William, Opal Steven 2017, Infectious Diseases. Fourth edition. Amsterdam: Elsevier. 5

Edward Jenner 1798, An inquiry into the causes and effects of the variola vaccine, a disease discovered in some of the western counties of England, particularly Gloucestershire, and known by the name of the cow pox. London: Sampson Low. 6 Δ. Καραμπερόπουλος 2006, «Εμβολιασμός: Η πρώτη επιστημονική εφαρμογή του από τους Έλληνες Ιατρούς Εμμ. Τιμόνη και Ιακ. Πυλαρινό (αρχές 18ου αι.)». Δελτίο Α΄ Παιδιατρικής Κλινικής Πανεπιστημίου Αθηνών, τόμ. 53, τεύχ. 4, σσ. 347-351. 7 Δ. Καραμπερόπουλος 1999, Δαμαλισμός (1798): «Οι πρώτες δημοσιεύσεις στα Ελληνικά». Δελτ Α’ Παιδιατρ Κλιν Πανεπ Αθηνών 46, σ.σ. 224-230. 8 Στο Ετυμολογικό Λεξικό του Μπαμπινιώτη (σελ. 331), στο λήμμα δαμαλισμός αναφέρεται: ... δαμαλισμός «εμβολιασμός κατά της ευλογιάς» λόγ. [1826], μεταφρ. δάνειο από αγγλ. vaccination, που πλάστηκε με βάση το λατ. vaccinus < vacca= αγελάδα.

ΙΣΤΟΡΙΑ

Ο Sieber στην Κρήτη του 1817

μοσιεύσεις σε βιβλία στην ελληνική γλώσσα τα οποία περιέγραφαν τη μέθοδο και τις εφαρμογές της. Το πρώτο δημοσιεύθηκε στο ελληνικό τυπογραφείο του Βεντότη στη Βιέννη το 1805 και στηριζόταν σε κείμενο του ιατροφιλοσόφου Λουδοβίκου Καρένου. Το δεύτερο δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Λόγιος Ερμής, γραμμένο από τον Άγγελο Μελισσηνό το 1812. Στο εξαιρετικό, όμως, αυτό άρθρο δεν υπάρχει καμία αναφορά για το πότε εισήχθησαν οι εμβολιασμοί στην Κρήτη.

Το πλοίο που μετέφερε τον Sieber στην Κρήτη. (Από τις εικόνες της γερμανικής έκδοσης).

Η αυλή της οικίας που διέμενε ο Sieber στο Ρέθυμνο. (Από τις εικόνες της γερμανικής έκδοσης).

Ο ιατρός και βοτανολόγος Sieber (1789-1844) ταξίδεψε στην Κρήτη το 1817 έχοντας υπόψη τα βιβλία των περιηγητών που είχαν επισκεφθεί την Κρήτη πριν από αυτόν, όπως εκείνα των Tournefort, Savary και Pococke. Στόχος ήταν να δημιουργήσει ένα φυτολόγιο γνωστών ενδημικών σπάνιων φυτών της Κρήτης που σχετίζονταν με το ενδιαφέρον του στην άσκηση της ιατρικής. To φυτολόγιο που δημιούργησε περιελάμβανε 450 φυτά. Επίσης, έγραψε ένα βιβλίο9 που περιέχει κυρίως ιστορίες και περιγραφικές αφηγήσεις των εμπειριών του στο νησί και εκεί μας αποκαλύπτει το όνομα εκείνου που διενήργησε τους πρώτους εμβολιασμούς για ευλογιά στην Κρήτη. Ο Γιώργης, όπως τον αναφέρει στο βιβλίο ο Sieber, ήταν ένας ντόπιος γιατρός που προθυμοποιήθηκε να τον συνοδέψει στην περιήγησή του με ελάχιστες απαιτήσεις. Αν και δεν αναφέρεται το επώνυμό του στο βιβλίο, από τη διασταύρωση των ιστορικών δεδομένων με την Ιστορία της Κρήτης του Ψιλάκη10 συνάγεται ότι ήταν ο αγωνιστής γιατρός Γεώργιος Μελιδόνης, αδελφός του οπλαρχηγού Αντωνίου Μελιδόνη. Ο Γεώργιος, κατά τη συνάντηση με τον Sieber, του είπε ότι σπούδασε στη Ρωσία και ότι έφερε ένα εμβόλιο για τον δαμαλισμό που το πλήρωσε ακριβά στην Κωνσταντινούπολη. Τον πληροφόρησε, επίσης, ότι έμαθε τα αδέρφια του να το εφαρμόζουν11. Μάλιστα, φάνηκε στον Sieber ότι γνώριζε Βοτανική και Ιατρική. Έτσι έπεισε τον Sieber να τον πάρει μαζί του. Για τη γνωριμία του με αυτόν τον ντόπιο γιατρό γράφει: ... μιλούσε αρκετά καλά ιταλικά, είπε ότι ήταν μερικά χρόνια στο νοσοκομείο της Μόσχας και ότι είχε ρωσικά πιστοποιητικά και προστασία. Το θεώρησα πιθανό επειδή μιλούσε Ρωσικά πολύ καλά, γιατί διαφορετικά δεν θα μπορούσε να φορά ευρωπαϊκά ρούχα... Για τον Γιώργη Μελιδόνη η Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια12 αναφέρει: ...Κρης οπλαρχηγός... Νεώτατος απήλθεν εις Κωνσταντινούπολιν, όπου ευδοκίμησε ως πρακτικός ιατρός. Προσελήφθη εν τοις παλατίοις ως ιατρός της μητρός του σουλτάνου Μαχμούτ Β΄ . Μυηθείς εις τα της Φιλικής Εταιρείας απήλθε, κατά τον Φεβρουάριον του 1821, εις Βλαχίαν προς συνάντησιν του εκ Ρωσίας κατερχομένου Αλεξάνδρου Υψηλάντου, μετά την καταστροφήν δε τού-

9 Franz Wilhelm Sieber 1823, Travels in the island of Crete in the year 1817. London: Sir Richard Phillips & Co. Bride Court, Fleet Street. 10 Ψιλάκης Βασίλειος, Ιστορία της Κρήτης από της απωτάτης αρχαιότητος μέχρι των καθ’ ημάς χρόνων, τ. 4, μεταγλωττισμένη υπό Ν. Αγκαβανάκη. Αθήναι: Εκδ. Αρκάδι. 11 Στο βιβλίο του ο Sieber (σελ. 41) γράφει: ...What particularly pleased me was his having procured, at great expense from Constantinople, good vaccine matter, and introduced the cow-pox into Crete, in spite of all obstacles. He was now in Rettimo for this purpose, and taught his brothers to perform this simple operation...

ΥΠΕΡ

F.W. Sieber.

Αντώνης Μελιδόνης.

Νικόλαος Ρενιέρης.

Πηγή:https://atlantisforschung.de/ images/ F.W.Sieber.jpg.

Πηγή: https://www.melidoni.gr/ history-c20r9.

Πηγή:https://argolikivivliothiki.gr/ 2015/10/05 /nikolaos-renieris/ #jp-carousel-21009.

του κατήλθεν εις Ύδραν και Πελοπόννησον, ένθα προσελήφθη ως γραμματεύς του Δημητρίου Υψηλάντου. Περί τα τέλη του 1821, συγκεντρώσας τους εκεί Κρήτας και άλλους πολεμιστάς και πληρώσας ιδίαις δαπάναις τρία πλοία διά τροφών και άλλων εφοδίων, κατήλθεν εις Κρήτην μετά του διορισθέντος τότε αρμοστού της νήσου Μιχαήλ Αφεντούλη. Συμμετέσχεν ως οπλαρχηγός εις διαφόρους μάχας, συντηρών ιδίαις δαπάναις τους υπ’ αυτόν άνδρας. Μετά το πέρας του Αγώνος κατέφυγεν εις Ναύπλιον και είτα εις Αθήνας, ένθα απέθανε πενέστατος περί το 1866... Αντίθετα, ο σπουδαίος ιστορικός Βασίλειος Ψιλάκης13 μάλλον τον αδίκησε, όταν έγραψε στο βιβλίο του: ... Τον φιλόπατριν μεν και φιλότιμον, αλλά και φιλόδοξον, Μεληδόνην δεν έβλαπτε και εζημίωνε ολίγον δε ο εμπειρικός ιατρός αδελφός του Γεώργιος, ο οποίος κατά τον

Παπαδοπετράκην ήταν τυφλόν όργανον του τυχοδιώκτου Αφεντούλη. 0ύτος δεν έπαυσε να περιηγήται ξηράν καί θάλασσαν, παριστάνων παντού και πάντοτε τον αδελφόν του Αντώνιον, ως μοναδικόν εις την Κρήτην, από τον οποίον όλα εξηρτώντο και διά του οποίου ήταν δυνατόν να γίνουν όλα, τα οποία εγώ ο ίδιος ήκουα όταν ήμουν ακόμη παιδί εις την Πρόνοιαν

Ναυπλίας... Οι πέντε αδερφοί του Γιώργη Μελιδόνη ήταν όλοι αγνοί αγωνιστές της επανάστασης του ’21 και έδωσαν το αίμα τους για την ελευθερία όχι μόνο του νησιού τους, της Κρήτης, αλλά και της άλλης Ελλάδος. Ο πιο επίσημος από αυτούς ήταν ο οπλαρχηγός Μυλοποτάμου Αντώνιος Μελιδόνης (Δάνδολος) που αναφέρεται παραπάνω από τον Ψιλάκη. Ο Αντώνιος Μελιδόνης δολοφονήθηκε άδικα από το χέρι του Σφακιανού οπλαρχηγού Ρούσου Βουρδουμπά, μετά από διαπληκτισμό στο χωριό Μοναστηράκι Αμαρίου το 1822. Πρωτύτερα είχε νικήσει τους Τούρκους στο Βαθειακό της Αμπαδιάς14 και είχε αποσπάσει οπλισμό και πολλά λάφυρα. Οι άλλοι αδελφοί του Γιώργη ήταν ο Αντρίκος, που πέθανε μετά από μάχη το 1824, ο Ηλίας, που σκοτώθηκε

Κρήτες χωρικοί (Από την αγγλική έκδοση).

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2021

Τούρκοι γαιοκτήμονες (Από την αγγλική έκδοση).

Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τόμος ΙΣΤ/1956, σελ. 873. Αθήναι: Φοίνιξ-Δρανδάκης.

13 Ψιλάκης Βασίλειος. Ιστορία της Κρήτης, ο.π. 14 Περιοχή στο Αμάρι όπου κατοικούσαν άγριοι και αιμοβόροι Μουσουλμάνοι οι οποίοι τρομοκρατούσαν την περιοχή.

ΙΣΤΟΡΙΑ

μετά από ανάφλεξη της πυριτιδαποθήκης ενός πλοίου του Κριεζή το οποίο μετέφερε αιχμαλώτους Αιγύπτιους στρατιώτες του Ιμπραήμ το 1825, ο Νικόλαος, που σκοτώθηκε σε μάχη στο Μεραμπέλλο το 1827 και ο Χαράλαμπος, που συμμετείχε ως οπλαρχηγός στην επαναστατημένη Κρήτη και την Πελοπόννησο, εκεί όπου απεβίωσε μερικά χρόνια μετά την επανάσταση.

Θέα από το Μελιδόνι του βουνού Ίδη (Από τις εικόνες της γερμανικής έκδοσης).

Στο κείμενο του Sieber αναφέρεται επίσης ότι ο Γιώργης είχε μιαν άπορη μάνα και μιαν αδελφή, τις οποίες συντηρούσε ο ίδιος. Είναι άγνωστη η τύχη αυτών. Πιθανόν να είχαν εγκλεισθεί στο σπήλαιο του Μελιδονίου, όπου ο αιμοσταγής Αιγύπτιος Χουσεΐν Πασάς (βλ. Β. Ψιλάκης, Ιστορία της Κρήτης, σελ. 406) έβαλε φωτιά και οι καπνοί από την καύση των κλαδιών προκάλεσαν ασφυξία και μαρτυρικό θάνατο στα 370 γυναικόπαιδα και τους 30 αγωνιστές που ήταν κλεισμένοι σε αυτό το 1823, μετά από πολιορκία τριών και πλέον μηνών. Ο ίδιος ο Sieber έγραψε για τον συνοδοιπόρο του Γιώργη Μελιδόνη: ...Ο Γιώργης, παρ’ όλα τα λάθη του, άξιζε τα εύσημα των συμπατριωτών του, επειδή, όπως έχω πει, ήταν ο πρώτος που προμηθεύτηκε το εμβόλιο στην Κρήτη, και έσωσε πολλές χιλιάδες παιδιά από το να χαθούν από την ευλογιά, η οποία τόσο συχνά μαίνεται εκεί...

Ας δούμε, όμως, και δύο χαρακτηριστικές περιπτώσεις ευλογιάς που συνάντησε ο Sieber το 1817. Στο βιβλίο του αναφέρει ότι συνάντησε μιαν ιδιαίτερα χειραφετημένη σαραντάχρονη Τουρκάλα, τη σινιόρα Ροσάκο, η οποία είχε σοβαρά σημάδια από ευλογιά στο πρόσωπό της και, προς έκπληξή του, δεν φορούσε φερετζέ, πράγμα ασυνήθιστο για την Ανατολή. Ο Sieber συνάντησε επίσης έναν φτωχό οργανοπαίκτη ο οποίος είχε τυφλωθεί από ευλογιά και έπαιξε προς τιμήν του, μάλλον άτεχνα, τοπικούς σκοπούς. Ο Sieber, που συνοδεύεται από τον Γιώργη, βλέπει και μεταφέρει στο βιβλίο του, ως ουδέτερος παρατηρητής, το καθεστώς τρόμου και παραλογισμού της οθωμανικής κυριαρχίας με την ανεξέλεγκτη δράση των Γενιτσάρων. Αυτό το βιβλίο δίνει απάντηση σε μερικούς ανιστόρητους σύγχρονους ιστορικούς που προσπαθούν να πείσουν τους Έλληνες ότι απολάμβαναν μια δίκαιη και ευνοϊκή μεταχείριση κατά τα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Επισήμως ο Φωτιάδης πασάς15 μόλις το 1881, ως εκπρόσωπος της οθωμανικής κυριαρχίας στην Κρήτη, επέβαλε για όλους τον υποχρεωτικό εμβολιασμό για ευλογιά και, μάλιστα, η διαταγή του προέβλεπε αυστηρές ποινές και πρόστιμα για εκείνους που δεν θα πειθαρχούσαν.

επίλογος Ο Γιώργης Μελιδόνης έζησε μια μυθιστορηματική ζωή περιπλανώμενος σε διάφορα μέρη. Υπήρξε και γιατρός της μητέρας του Σουλτάνου Μαχμούτ ΙΙ16 . Κινούμενος πάντα από την αγάπη του για την ελευθερία της πατρίδας του, άφησε την πολλά υποσχόμενη ζωή στην Κωνσταντινούπολη και γύρισε στην Κρήτη. H προσφορά του γιατρού και αγωνιστή Γιώργη Μελιδόνη και των αδελφών του στην Κρήτη, αλλά και στην Ελλάδα, είναι ανεκτίμητη. Πέρα από τη θυσία τους στην Εθνεγερσία, εισήγαγαν και διενέργησαν τον δαμαλισμό στην Κρήτη. Ο Sieber ορθώς εκτίμησε ότι ο Γιώργης Μελιδόνης και τα αδέλφια του έσωσαν χιλιάδες παιδιά της Κρήτης από την ευλογιά και τις συνέπειές της. Ας είναι αυτό το άρθρο ένα μικρό μνημόσυνο γι’ αυτήν την οικογένεια.

Μανώλης Δετοράκης 2010, Ιστορία της Ιατρικής στην Κρήτη επί Τουρκοκρατίας. Ηράκλειο: Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη. Το 1816 η μητέρα του Μαχμούτ Β’ Nakşidil χτυπήθηκε από σοβαρή ασθένεια, πιθανόν φυματίωση. Είναι γνωστό ότι την περιέθαλψαν δύο Έλληνες γιατροί, αλλά δεν μπόρεσαν να τη θεραπεύσουν. Η μητέρα του Σουλτάνου πέθανε στις 22 Αυγούστου του 1817 στην Κωνσταντινούπολη. Ενταφιάστηκε στο δικό της μαυσωλείο. Αυτό συνάδει με το γεγονός ότι ο Γιώργης Μελιδόνης ήλθε από την Κωνσταντινούπολη φέρνοντας τα εμβόλια για την ευλογιά πριν τη γνωριμία του με τον Sieber το 1817. Για την Nakşidil υπήρχε ο θρύλος ότι ήταν Γαλλίδα στην καταγωγή και ξαδέρφη της Ιωσηφίνας Βοναπάρτη, η οποία απήχθη σε μικρή ηλικία από Μπαρμπαρέζους πειρατές και δόθηκε ως δώρο στον Σουλτάνο. 16

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2021