ΥΠΕΡ Χ Τεύχος 99



TO ΠEPIOΔIKO TΩN SUPER MARKET XAΛKIAΔAKH ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2021 ΤΕYΧΟΣ 99 ΔΙΑΝΕΜΕΤΑΙ ΔΩΡΕΑΝ

ΑΜΠΡΑΚΑΜΟΙ Είναι οι γυναίκες της Βιάννου, οι γυναίκες της Κρήτης...

> Πραματευτάδες και πανιεράδες στην Κρήτη του παλιού καιρού...

Το χAσμα Π’ Aνοιξε

ο σεισμOσ εYθYσ εγιOμισ’

Aνθη

Περιεχόμενα 6

αν θες να δεις παλιότερα τεύχη του περιοδικού μας, μπορείς να σκανάρεις εδώ:

48 Όλοι μαζί κάνουμε τη Σητεία ακόμα πιο όμορφη!

Το χάσμα π’ άνοιξε ο σεισμός ευθύς εγιόμισ’ άνθη

50

ΑΜΠΡΑΚΑΜΟΙ Τα περίτεχνα περιδέραια της Κρήτης

12 S/M χαλκιαδάκης & Run Greece: μια γιορτή για καλύτερη ζωή

του νίκου Ψιλάκη

14 είναι το δικό μας φθινόπωρο

58 Είναι οι γυναίκες της Βιάννου, οι γυναίκες της Κρήτης...

16 οι άνθρωποί μας 64 Το ταξίδι του Ζαμπακού Πασά και η επίσκεψή του στα λεπροχώρια της Κρήτης το 1888

18 Φωτογραφήματα του νίκου Ψιλάκη

των ανδρέα και γιώργου μανιού

28 ΒΡΑΒΕYΣΗ της χαλκιαδάκης α.E.

72 Τι γυρεύει ο μπεχάς στο παζάρι;

30 Aνακαινίσεις καταστημάτων

76 Τα λαξευτά σπήλαια του μαλεβιζίου του ηρακλή Πυργιανάκη

34 Των αντρειωμένων τ’ άρματα!

>

38 Πραματευτάδες και πανιεράδες στην Κρήτη του παλιού καιρού... του νίκου Ψιλάκη

14

58 50

72

64

34

76

Tριμηνιαία έκδοση των Σ/M XAΛKIAΔAKH

Yπεύθυνη σύμφωνα με το νόμο: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ

σχεδίαση εντύπου: NIKOΣ NTPETAKHΣ

1o χιλ. γαζίου-Κρουσώνα 7005 ηράκλειο τηλ. 2810 824 140

Eκδοτική φροντίδα: Tμήμα Δημοσίων σχέσεων της A.E. XAΛKIAΔAKH

Φωτοστοιχειοθεσία Mακέτες - Eκτύπωση: TYΠΟΚΡΕΤΑ A.E., BI.ΠE. Hρακλείου, Tηλ. 2810 382800 FAX: 2810 380887

> www.xalkiadakis.gr Διανέμεται δωρεάν από τα καταστήματα της εταιρείας

IS SN : 25 85-36 0 0

σύμβουλος έκδοσης: ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ Υπεύθυνος Δημοσίων σχέσεων της α.ε. χαΛΚιαΔαΚη: ΜΙΧΑΛΗΣ ΤΖΑΓΚΑΡΑΚΗΣ

Tα κείμενα που δημοσιεύονται δεν εκφράζουν κατ’ ανάγκην και την άποψη της εταιρείας ή του περιοδικού.

Το χάσμα π’ άνοιξε ο σεισμός ευθύς εγιόμισ’ άνθη

>

σεΛιΔεσ ημεΡοΛογιοY Τησ ομαΔασ αΛΛηΛεγγYησ Τησ εΤαιΡειασ μασ

− Δευτέρα 27 Σεπτεμβρίου Ώρα 9 και 17’ το πρωί. Ένας ασυνήθιστος θόρυβος, ένα δυνατό ταρακούνημα της γης και μια λέξη: Σεισμός! Μαζί και ο πανάρχαιος φόβος του ανθρώπου μπροστά στην ακατανίκητη δύναμη της φύσης, μαζί και το δέος και η αγωνία για τους άλλους. Δεν είχαμε συνηθίσει τις τελευταίες πολλές δεκαετίες τόσο ισχυρά φαινόμενα στο νησί. Περνούν τα λεπτά, η ανησυχία εντείνεται. Η ανακοίνωση των σεισμολογικών κέντρων μας ξαφνιάζει: 5.9 ρίχτερ. Επίκεντρο η ενδοχώρα της Κρήτης κοντά στο Αρκαλοχώρι.

Κοιταχτήκαμε. Δεν χρειαζόταν να ρωτήσει κανείς «τι κάνουμε τώρα». Το πρώτο τηλέφωνο στην Ιερά Μητρόπολη Αρκαλοχωρίου Καστελλίου και Βιάννου, στον αρχιμανδρίτη Αγαθάγγελο Γιανναράκη. Το δεύτερο στον Δήμο της περιοχής, στην αντιδήμαρχο Όλγα Δραμουντάνη. Έτσι άρχισε η κινητοποίηση. Λίγη ώρα μετά βρισκόμασταν στην πληγωμένη περιοχή. Οι ανάγκες πολλές. Ως Ομάδα Αλληλεγγύης των Σ/Μ Χαλκιαδάκης γνωρίζαμε τι θα χρειαζόταν εκείνες τις πρώτες κρίσιμες ώρες. Τρόφιμα, είδη απαραίτητα για παιδιά, προϊόντα άμεσης κατανάλωσης. Αυτά αποτελούσαν και την πρώτη μας παράδοση. Κουζίνα και χώρος για μαγείρεμα δεν υπήρχε, χώροι αποθήκευσης δεν είχαν ακόμα οριοθετηθεί. Πήγαμε σε δυο διαφορετικά σημεία. Στόχος μας να παραδώσουμε τα χρειώδη στα χέρια των ίδιων των πληγέντων. Παρακολουθούμε την κίνηση. Φτάνει στρατός. Την ίδια ώρα φτάνουν και οι άνθρωποι του Ερυθρού Σταυρού. Με ικανοποίηση και περηφάνια βλέπουμε συναδέλφους δικούς μας ανάμεσά τους. Ήταν σαν να είχε βαρέσει συναγερμός. Ιδιώτες καταφτάνουν, άνθρωποι από κάθε γωνιά του νησιού. Ανάμικτα τα συναισθήματα. Οδύνη για τον χαμό ενός ανθρώπου, θλίψη και πίκρα για ό,τι γκρέμισε ο Εγκέλαδος. Μα και συγκίνηση για την ανθρωπιά, την αλληλεγγύη, τη συμπαράσταση.

Λίγη ώρα μετά βρισκόμασταν στην πληγωμένη περιοχή. οι ανάγκες πολλές. Ως ομάδα αλληλεγγύης των σ/μ χαλκιαδάκης γνωρίζαμε τι θα χρειαζόταν εκείνες τις πρώτες κρίσιμες ώρες.

ΥΠΕΡ

− Τρίτη 28 Σεπτεμβρίου Όσο περνούν οι ώρες τόσο και πιο καθαρά διακρίνεται η εικόνα. Ερείπια παντού. Πεσμένα σπίτια, δρόμοι γεμάτοι χαλάσματα. Δύσκολο να περιγραφεί αυτό που βλέπουν τα μάτια μας. Άνθρωποι στον δρόμο, άνθρωποι που μέχρι χτες είχαν το σπιτάκι τους, το φαγητό, την οικογενειακή τους γαλήνη. Δεύτερη δική μας αποστολή. Με τρόφιμα, είδη πρώτης ανάγκης και είδη προσωπικής υγιεινής. Σε συνεργασία με

ΦθινοΠΩΡο 2021

με κατάθεση σε ειδικά διαμορφωμένο τραπεζικό λογαριασμό. Όλα τα χρήματα από τις δωρεές συγκεντρώνονται καθημερινά και παραδίδονται σε μορφή προπληρωμένης κάρτας δωροεπιταγής στον Σύλλογο Υγείας Αρκαλοχωρίου. Στη συνέχεια, ο Αθλητικός Σύλλογος προβαίνει στις αγορές των απαραίτητων ειδών για τους σεισμόπληκτους και τα μεταφέρει στον χώρο αποθήκευσης τροφίμων που έχει δημιουργήσει ο Δήμος στο Εκθεσιακό Κέντρο.

ο καθένας προσφέρει ό,τι μπορεί. Όχι μονάχα υλικά αγαθά μα και άυλα. Τον καλό λόγο, τη συμπαράσταση, και μαζί ένα χέρι βοήθειας.

τον Δήμο Ηρακλείου αναλαμβάνουμε τη συσκευασία, τη μεταφορά και την παράδοση 650 μερίδων μαγειρεμένου φαγητού στο Αρκαλοχώρι. Προέρχονται από έξι παιδικούς σταθμούς που μαγειρεύουν για τους σεισμόπληκτους. − Τετάρτη 29 Σεπτεμβρίου Φουντώνει το κύμα συμπαράστασης. Φορτηγά συνωστίζονται στους δρόμους, επιχειρήσεις και ιδιώτες συρρέουν στις πληγείσες περιοχές. Ο καθένας προσφέρει ό,τι μπορεί. Όχι μονάχα υλικά αγαθά μα και άυλα. Τον καλό λόγο, τη συμπαράσταση. Και μαζί ένα χέρι βοήθειας, την εθελοντική εργασία. Τέτοιες ώρες η ανθρωπιά μπορεί να φέρει πιο γρήγορα την ελπίδα. Σε συνεργασία με την Περιφέρεια Κρήτης και την οργανωτική επιτροπή του Ημιμαραθωνίου Κρήτης Αρκαλοχωρίου και αφού έχουμε δεχτεί τα πρώτα μηνύματα από πελάτες μας στην Κρήτη, αλλά και από ιδιώτες εκτός Κρήτης που θέλουν να βοηθήσουν, ξεκινάμε και οργανώνουμε τον δικό μας Ημιμαραθώνιο Αγάπης. Δίνουμε τη δυνατότητα σε όποιον θέλει να προσφέρει! Είτε με χρήματα για αγορά δωροεπιταγών για είδη πρώτης ανάγκης σε οποιοδήποτε κατάστημα Χαλκιαδάκης, είτε ηλεκτρονικά μέσω του Eshop μας, είτε

Στόχος μας από την πρώτη στιγμή είναι να διευκολύνουμε όλους όσοι θέλουν να προσφέρουν βοήθεια αλλά βρίσκονται μακριά και να μπορέσουν να προμηθευτούν οι αρμόδιοι είδη που είναι σε έλλειψη στον καταυλισμό, χωρίς να συσσωρεύονται ποσότητες τροφίμων ενός είδους που ενδεχομένως δεν χρειάζονται. Ως και τώρα, έχουν συγκεντρωθεί περισσότερα από 26.000€. − Πέμπτη 30 Σεπτεμβρίου Όλη η Κρήτη μια αγκαλιά! Ο πόνος του ενός είναι πόνος όλων. Οι πληγέντες δίνουν μαθήματα αξιοπρέπειας. Και κουράγιου. Γνωρίζουμε κι εμείς, θα παλέψουν, θα παλέψουμε όλοι. Μας συγκινούν με τη στάση τους απέναντι στη ζωή. Τέτοιες ώρες φαίνεται πιο καθαρά η ψυχή της Κρήτης. Οι αποστολές συνεχίζονται. Οι μερίδες του μαγειρεμένου φαγητού φτάνουν στην ώρα τους. Ανοίγει και δεύτερη αποθήκη για τη φύλαξη των ειδών που προσφέρονται. Η πρώτη έχει γεμίσει. − Σάββατο 2 Οκτωβρίου Oι πληγέντες από τον μεγάλο σεισμό συνεχίζουν να διδάσκουν αξιοπρέπεια. Περπατάμε ανάμεσά τους. «Σπίτια είναι, ντουβάρια. Θα χτιστούνε ξανά». Μεγαλείο ψυχής! Συνάντηση με τον Δήμαρχο Αρχανών - Αστερουσίων και την Αντιδήμαρχο κυρία Χαρά Γεννιατάκη για τη στήριξη και των σεισμόπληκτων περιοχών του Δήμου τους.

σεΛιΔεσ ημεΡοΛογιοY Τησ ομαΔασ αΛΛηΛεγγYησ Τησ εΤαιΡειασ μασ

ξαναφτιάξουν ό,τι γκρεμίστηκε μέσα σε λίγες στιγμές. Ευτυχώς ο σεισμός δεν κατάφερε να γκρεμίσει τη δύναμη της ψυχής. Αυτήν δεν μπορεί να την γκρεμίσει κανείς. Εμείς συνεχίζουμε. Εμπρός παιδιά. Ούτε την ανθρωπιά μπορεί να γκρεμίσει κανείς. Παραδίδουμε καταψύκτες στον Δήμο Αρχανών Αστερουσίων για τη σωστή αποθήκευση των τροφίμων που καταφθάνουν εκεί κάθε μέρα. Παραδίδουμε ράφια και καρότσια στις αποθήκες του Αρκαλοχωρίου.

Έκκληση της Περιφέρειας Κρήτης για προσφορά παιχνιδιών στα παιδιά του καταυλισμού. Όπως είναι φυσικό, ανταποκριθήκαμε αμέσως. − Κυριακή 3 Οκτωβρίου Tο περίσσευμα της αγάπης φτάνει στην πληγείσα περιοχή από κάθε γωνιά της Κρήτης. Σύλλογοι, οργανώσεις, συλλογικότητες, όλοι παρόντες! Οι εθελοντές δεν λογαριάζουν χρόνο και κούραση. Όμορφες λέξεις αντηχούνε στ’ αυτιά μας: Αποστολή Αγάπης, Σκουτελικό. Είμαστε εκεί με συνεχείς αποστολές. Όλοι μαζί θα απαλύνουμε τον πόνο. Κάποιος θυμάται τον ποιητή: Το χάσμα π’ άνοιξε ο σεισμός ευθύς εγιόμισ’ άνθη. Και αγάπη! − Δευτέρα 4 Οκτωβρίου Έχει περάσει μια βδομάδα. Η γης συνεχίζει να τρέμει. Κάθε μέρα μετασεισμοί. Παρακολουθούμε όλοι με αγωνία τους ειδικούς. Μα πιο πολύ οι σεισμόπληκτοι. Τουλάχιστον να σταματήσει γρήγορα το κακό, να μπορέσουν να

− Παρασκευή 8 Οκτωβρίου Γεμίζει και η δεύτερη αποθήκη στο Αρκαλοχώρι. Προσφορές από παντού. Ρούχα, παπούτσια και κλινοσκεπάσματα. Οι ανάγκες μεταβάλλονται καθημερινά. Ελλείψεις σε μπολ, πιρουνάκια και σκεύη αλουμινίου για την καθημερινή σίτιση των σεισμόπληκτων (3.800 μερίδες ημερησίως στον Δήμο Μινώα Πεδιάδος και 600 στον Δήμο Αρχανών - Αστερουσίων). Προσπαθούμε να βοηθήσουμε στην κάλυψη των αναγκών με ειδικές παραγγελίες. − Κυριακή 10 Οκτωβρίου Εθελοντές από παντού στον αγώνα. Συνδράμουν στη διαλογή, στην αποθήκευση, στην κουζίνα. Εκεί κι εμείς. Μερικοί με τις οικογένειες. Με τα παιδιά τους. − Τρίτη 12 Οκτωβρίου Με απόφαση των διοργανωτών και συνδιοργανωτών του Run Greece, όλα τα έσοδα της διοργάνωσης στο Ηράκλειο θα δοθούν για τη στήριξη των σεισμόπληκτων συμπολιτών μας. Η συμμετοχή στον αγώνα μάς δίνει, με την υποστήριξη των S/M Χαλκιαδάκης, τη δυνατότητα να βοηθήσουμε όσους μας χρειάζονται, γιορτάζοντας ταυτόχρονα την υγεία, την καλή ζωή και το περιβάλλον!

Και συνεχίζουμε! οι εθελοντές δεν λογαριάζουν χρόνο και κούραση. Όμορφες λέξεις αντηχούνε στ’ αυτιά μας: αποστολή αγάπης, σκουτελικό.

8

ΥΠΕΡ

ΦθινοΠΩΡο 2021

9

> Γράμμα από έναν συνάδελφο Ο Νίκος Παπαδαντωνάκης γεννήθηκε και μεγάλωσε στο Αρκαλοχώρι. Συντετριμμένος από την καταστροφή αλλά και συγκλονισμένος από το θαύμα προσφοράς και αλληλεγγύης, έγραψε το παρακάτω κείμενο. Κουράγιο, Νίκο. Θα κλείσουν οι πληγές. Και ο ήλιος θα ανατείλει πιο φωτεινός!

Το γράμμα: Φόβος το πρώτο συναίσθημα. Μετά αμηχανία και πανικός για να επικοινωνήσεις με τους ανθρώπους σου, με τα παιδιά σου, να δεις αν είναι καλά, αν έχουν πάθει κάτι. Έπειτα έρχονται οι πληροφορίες, ποιο το μέγεθος, ποιο το επίκεντρο, έπειτα πάλι η αγωνία για τους ανθρώπους μας, γονείς, φίλους, γνωστούς. Προσπαθείς να πάρεις όποια πληροφορία μπορείς και να τη διασταυρώσεις, μπαίνεις στο διαδίκτυο και αρχίζεις να βλέπεις εικόνες και να διαβάζεις, μετά πάλι προσπαθείς να δεις τι γίνεται και όσο περνάει η ώρα έρχονται σκέψεις, πληροφορίες, ανακατωμένα όλα μαζί. Όσο μεγαλώνει η απόσταση από το γεγονός βλέπεις τα πράγματα πιο ψύχραιμα. Αποφασίζεις να πας να τα δεις από κοντά, να δεις τους ανθρώπους σου. Βλέπεις την αποκαθήλωση του σημείου αναφοράς του τόπου σου, το εκκλησάκι του Προφήτη Ηλία, να μην υπάρχει και σε πλημυρίζει ένα παράξενο συναίσθημα σαν να σου έχουν ξεριζώσει την ψυχή, σαν να σου έχουν κόψει τον ομφάλιο λώρο με τον τόπο σου. Προχωράς στη γειτονιά σου, εκεί που έκανες τα πρώτα σου βήματα, εκεί που έπαιζες με τους φίλους σου, το σπίτι σου να είναι μια μάζα από συντρίμμια ανακατεμένα με τις αναμνήσεις σου. Απογοήτευση!!! Αρχίζεις να μιλάς με τους φίλους και τους συγγενείς που είναι συγκεντρωμένοι στο Εκθεσιακό (ευτυχώς που υπάρχει και αυτός ο χώρος σκέφτεσαι). Τις αμέσως επόμενες ώρες ένα θαύμα προσφοράς και αλληλεγγύης κατακλύζει το χώρο. ΑΝΘΡΩΠΟΙ φτάνουν από παντού με αυτοκίνητα γεμάτα διάφορα είδη πρώτης ανάγκης, μα πάνω απ’ όλα με αγάπη για το συνάνθρωπο τον δοκιμασμένο από τα στοιχεία της φύσης. Οι προσφορές απ’ όλους είναι συγκινητικές. Καθένας από το υστέρημά του δίνει ό,τι μπορεί για να βοηθήσει τους ανθρώπους που μέσα σε 23 δευτερόλεπτα έχασαν σπίτια και περιουσίες. Και, δυστυχώς, και μια ανθρώπινη ζωή… Μέσα σε όλη αυτή την κατάσταση ένιωσα πολύ περήφανος μα και συγκινημένος από την ανταπόκριση, από την πρώτη, μα κυριολεκτικά από την πρώτη κιόλας στιγμή, της Εταιρείας που εργάζομαι εδώ και 30 χρόνια, τη δεύτερη οικογένειά μου, την οικογένεια Χαλκιαδάκη. Είμαι περήφανος για τους συναδέλφους μου που με πήραν τηλέφωνο για να ρωτήσουν αν είμαστε καλά και να δηλώσουν την πρόθεσή τους για προσφορά στους συγχωριανούς μου και σε όλη την τοπική κοινωνία και πιο περήφανος που την υλοποίησαν άμεσα βοηθώντας με την παρουσία τους εθελοντικά στην τακτοποίηση και τη διαλογή ρούχων και τροφίμων για να γίνει πιο λειτουργικό το έργο των άλλων εθελοντών που βρίσκονται στο Αρκαλοχώρι, στο χωριό μου! Ένα μεγάλο ευχαριστώ Ένας συνάδελφος Αρκαλοχωρίτης Νίκος Παπαδαντωνάκης

Δίπλα σε κάθε μαθητή! Πριν λίγες ημέρες παραδώσαμε με χαρά τα σχολικά είδη που συγκεντρώσαμε όλοι μαζί στον σύλλογο Πολυτέκνων ηρακλείου, προκειμένου να δοθούν σε οικογένειες πολυτέκνων που βρίσκονται σε ανάγκη. επίσης, ολοκληρώσαμε τη δράση για 20 υποτροφίες συνολικής αξίας 8.000 ευρώ στα φροντιστήρια Palso Κρήτης (οι 5 αποκλειστικά για πολύτεκνες οικογένειες) και 50 tablets (τα 25 αποκλειστικά για πολύτεκνες οικογένειες). Δέσμευσή μας να βρισκόμαστε κάθε χρόνο στο πλευρό κάθε μαθητή, παρέχοντας σχολικά είδη στα παιδιά που μας χρειάζονται! ευχόμαστε καλή και δημιουργική χρονιά σε όλους τους μαθητές! οι τυχεροί νικητές για τις υποτροφίες είναι οι παρακάτω καρτούχοι: X-CARD 1213000463358 1213002396586 1213002608733 1213000351334 1213001211347 1213000484681

1213001126191 1213001109422 1213001692139 1213001691699 1213001974334 1213000326943 1213001646583

1213001694997 1213002778924 1213002408920 1213001219022 1213001552389 1213000403903 1213002637085

ΥΠΕΡ

ΦθινοΠΩΡο 2021

11

S/M Χαλκιαδάκης & Run Greece: μια γιορτή για καλύτερη ζωή Κυριακή 17/10/21 Run Greece ηράκλειο επίσημος τοπικός χορηγός της διοργάνωσης - γιορτής του μαζικού αθλητισμού η εταιρεία μας. με παράδοση στη συμμετοχή σε γεγονότα μαζικού αθλητισμού, τα Super Market χαλκιαδάκης δεν μπορούσαν να λείπουν από την υποστήριξη της διοργάνωσης Run Greece. Έτσι και φέτος, μετά την περσινή διακοπή λόγω της πανδημίας, τα κρητικά S/M χαλκιαδάκης ήταν επίσημος τοπικός χορηγός του Run Greece για το ηράκλειο. η επιτυχία του αγώνα έχει σημασία γιατί όχι μόνο ενισχύει και προβάλλει συνήθειες με διαχρονική αξία αλλά στη φετινή συγκυρία δυναμώνει και την κοινωνική προσπάθεια για τους συμπολίτες μας που βρίσκονται σε ανάγκη λόγω του πρόσφατου σεισμού. ο αθλητισμός, η φυσική άσκηση είναι στάση ζωής, είναι τρόπος καλύτερης ζωής! η ποιοτική διατροφή, ο σεβασμός στο περιβάλλον και η φυσική άσκηση είναι βασικοί κρίκοι στην αλυσίδα της υγείας και γι’ αυτό βρίσκονται στο επίκεντρο της φιλοσοφίας μας. η φροντίδα και το ενδιαφέρον για τους δικούς μας ανθρώπους εκφράζεται με πράξεις, από την αυστηρά

ποιοτική επιλογή των προϊόντων ως την ενεργή συμμετοχή μας σε δράσεις για καλύτερη ζωή! αυτό το ενδιαφέρον εκφράζεται φέτος μέσω του Run Greece και μ’ έναν πρόσθετο τρόπο. Όλα τα έσοδα της διοργάνωσης στο ηράκλειο θα δοθούν για τη στήριξη των σεισμόπληκτων συμπολιτών μας. η συμμετοχή στον αγώνα μάς έδωσε,, τη δυνατότητα να βοηθήσουμε όσους μας χρειάζονται, γιορτάζοντας ταυτόχρονα την υγεία, την καλή ζωή και το περιβάλλον! Ταυτόχρονα, η χαλκιαδάκης α.ε., πιστή στη δέσμευσή της για μείωση της χρήσης πλαστικού κατά 50% ως το 2025, προσέφερε σε κάθε αθλητή, με τη συμμετοχή του στον αγώνα, μια μεγάλη υφασμάτινη τσάντα πολλαπλών χρήσεων για τα ψώνια του. Ένα δώρο των S/M χαλκιαδάκης για την προστασία του περιβάλλοντος, ένα δώρο για όλους εμάς! ο αγώνας πόλης για όλους Run Greece διοργανώνεται με συνεργασία του σεγασ και της Τοπικής αυτοδιοίκησης. Δείτε περισσότερα για το Run Greece εδώ:

>

Οι περισσότεροι εργαζόμενοί μας συμμετείχαν στα 5km, με αρκετά καλούς χρόνους επίδοσης, αλλά και με πολύ καλή διάθεση και κέφι! Είχαμε όμως και 3 συμμετοχές στα 10km, με πολύ καλές επιδόσεις. Αξίζουν σε όλους θερμά συγχαρητήρια!

Τα αποτελέσματα στα 10km είναι: − ΒΕΝΕΡΗΣ ΑΛΚΗΣ: 01:00:06 − ΣΦΑΚΙΑΝΑΚΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ: 00:48:41 − ΦΡΑΓΚΙΑΔΑΚΗΣ ΜΙΧΑΛΗΣ: 00:55:39

ΥΠΕΡ

ΦθινοΠΩΡο 2021

13

Είναι το δικό μας φθινόπωρο χορός χρωμάτων ή κύκνειο άσμα; Όπως και να το δεις, όπως και να το πεις, το φθινόπωρο έχει τη δική του μαγεία. μέθη της φύσης και μελαγχολία μαζί, εκρήξεις φωτεινές που ανοίγουν διάπλατες τις πόρτες του χειμώνα.

TOY ΝΙΚΟY ΨΙΛΑΚΗ

«να μη λυπάσαι που πέφτουν τα φύλλα. η δική σου τρυφερότητα θα τα φέρει πάλι στα δέντρα...»

14

ΥΠΕΡΥΠΕΡ ΦθινοΠΩΡο ανοιξη 2021

Μια βόλτα στο βουνό ή στον κάμπο αρκεί για να καταλάβει κανείς γιατί τόσοι ζωγράφοι άπλωσαν χρώματα φθινοπωρινά στις παλέτες τους. Μονέ, Καντίσκι, Γκωγκέν, Ρενουάρ, Βαν Γκογκ - ποιον να θυμηθείς και ποιον να ξεχάσεις; Μα και τόσοι ποιητές, δικοί μας και ξένοι. Έχει κάτι μοναδικό το φθινόπωρο. Αυτή τη μέθη των χρωμάτων, αυτό το ξέσπασμα ζωής που έρχεται πάντα λίγο μετά την αποδόμησή της. Κι αν νομίσει κανείς ότι το δικό μας φθινόπωρο συνθλίβεται ανάμεσα στα λαμπερά καλοκαίρια και τους ατίθασους χειμώνες, ας περάσει την πόρτα ενός μικρού οπωρώνα, ας περπατήσει, ας μυρίσει το νοτισμένο χρώμα της πρώτης βροχής. Έχει μια γαλήνη μοναδική το φθινόπωρο. Ποιος αντέχει να περάσει δίπλα από ένα περβόλι σαν αυτό της φωτογραφίας και να μην σταματήσει; Ακόμη και ν’ απλώσει το χέρι να κόψει ένα ώριμο ρόγδι, ένα μανταρίνι, ένα σταφύλι που ’χει ξωμείνει στην κληματαριά, ένα πορτοκάλι πρωτοφανίστικο; Είναι το δικό μας φθινόπωρο. Λιγότερο έντονο από εκείνο του Βορρά, πιο ήπιο, πιο μειλίχιο, πιο γλυκό. Μα και πλούσιο, νομίζω. Και θυμάμαι πάλι τα λόγια των ποιητών. Ο Νίκος Καρούζος συμβουλεύει «να μη λυπάσαι που πέφτουν τα φύλλα. Η δική σου τρυφερότητα θα τα φέρει πάλι στα δέντρα...». Η δική σου τρυφερότητα! Εκείνη που μπορεί να συναντήσει την αδήριτη νομοτέλεια της φύσης, τη νομοτέλεια του αέναου κύκλου που κάθε στιγμή νομίζεις πως κλείνει κι εκείνος ανοίγει πάλι κάθε στιγμή. Είναι ο μέγας κύκλος της ζωής, ο κύκλος που αναζήτησε την αρχή των όντων και τη βρήκε στο πρόσωπο μιας Μεγάλης Μητέρας κι ενός Νεαρού Θεού της Βλάστησης. Δικοί μας παλιοί θεοί, Μινωίτες. Μα και παγκόσμιοι. Λέει ο ίδιος ποιητής, ο Νίκος Καρούζος, μιλώντας για το φθινόπωρο: «Δάκρυα μη χαλνάς· όλοι ανήκουμε στην ανάσταση». Παρατηρώ τη φωτογραφία και βλέπω τον πλούτο. Μην είναι κι εκείνος ανάσταση ζωής; Ο καρπός που θα γεννήσει κι άλλες εκρήξεις ζωής, ο σπόρος που θα καρπίσει ξανά και ξανά, ένα γονίδιο ξέρει όσα δεν βάνει εύκολα ο νους του ανθρώπου. Ρογδιές και συκιές πλάι-πλάι, πορτοκαλιές, μανταρινιές, αναρριχώμενες κρεβατίνες. Ναι, είναι το δικό μας φθινόπωρο. Με τη γης να περιμένει το δρόσος τ’ ουρανού, με τους αέρηδες να παρασέρνουν ό,τι δαμάζει ο χρόνος, με την αιωνιότητα να παίζει το κρυφτούλι της στα κίτρινα φύλλα. Εδώ θα σταματήσω! Πλάι στον φράκτη του οπωρώνα, πλάι στη ρογδιά της συνεχώς καταδυόμενης και συνεχώς αναδυόμενης Περσεφόνης, πλάι στα μήλα των Εσπερίδων. Θα οπλίσω με γήινες αποχρώσεις τη μνήμη και θ’ αφήσω τη σκέψη μου να περιδιαβαίνει στην άφατη γαλήνη του τοπίου. Και μην ξεχνάς: Η δική σου τρυφερότητα θα ξαναφέρει τα φύλλα στα δέντρα.

>

15

Οι άνθρωποί μας Τα Super Markets χαλκιαδάκης επενδύουν συνεχώς στην ανάπτυξη του ανθρώπινου δυναμικού τους.

>

η χαλκιαδάκης α.ε. ανέθεσε στο Τμήμα Διοίκησης επιχειρήσεων και Τουρισμού του Ελληνικού Μεσογειακού Πανεπιστημίου τον σχεδιασμό και την υλοποίηση εκπαιδευτικής δράσης στο ευρύτερο αντικείμενο της επικοινωνίας. επιστημονικός υπεύθυνος του έργου είναι ο επ. Καθηγητής Μάρκος Κουργιαντάκης. η ενεργός συμμετοχή των διοικητικών στελεχών της χαλκιαδάκης α.ε. συνέβαλε τα μέγιστα στην επιτυχία αυτής της δράσης δια βίου εκπαίδευσης.

συνταξιοδοτήσεις

H Αριάδνη με την Χριστίνα Χαλκιαδάκη.

Αριάδνη Χαρκιολάκη 23 χρόνια μαζί μας! στην αγαπημένη μας αριάδνη, που μας αφήνει για να χαρεί τη σύνταξή της, ευχόμαστε μια όμορφη και ξέγνοιαστη ζωή, γεμάτη χαρές και όμορφες στιγμές, και την ευχαριστούμε θερμά για όσα μας προσέφερε τόσα χρόνια! οι συνάδελφοί της από το κατάστημα της ετοίμασαν πολλές εκπλήξεις, ανάμεσα σε αυτές και μερικά ωραία στιχάκια:

Μπορεί και να μην έχουμε συγγένεια καμία όμως μια οικογένεια γενήκαμε μ’ αξία. Ο γεις τ’ αλλού τ’ άλλο μισό έγινε με την ώρα και πώς να μη σκεφτόμαστε πως θα μας λείψεις τώρα; Χαλάλι όμως ξαφνικά να ’χουμε τέτοια λύπη άμα στον άλλο είναι χαρά και σ’ όλο του το σπίτι! Έτσι κι αλλιώς όπου κι αν πας από παέ δε γλιτώνεις, ό,τι κι αν θες στο σπίτι σου εδώ θα το πληρώνεις... Ώρα καλή ευχόμαστε να έχεις κάθε μέρα κι όσο άξια ήσουν στη δουλειά να ’σαι και παραπέρα. Η κάθε μέρα γιορτινή σαν σήμερο να μείνει χρόνια κι υγεία ο Θεός πάντοτε να σου δίνει… Αυτά τα λίγα γράψαμε να σκέφτεσαι λιγάκι τη δεύτερη οικογένεια που ’ναι στου Χαλκιαδάκη…

16

>

αν και συνταξιούχος σε σχετικά μικρή ηλικία, δεν θα μας λείψει ο δυναμισμός και η παρουσία της αριάδνης, που ξεκίνησε από το πρώτο μας κατάστημα στον Άγιο νικόλαο και έφτασε μέχρι το 2ο κατάστημα της σητείας δίπλα στο σπίτι της, καθώς ως καλή γειτόνισσα επισκέπτεται τους συναδέλφους της καθημερινά.

ΥΠΕΡ

ΦθινοΠΩΡο 2021

17

N Φωτογραφήματα ΦΩΤογΡαΦIεσ & ΚεIμενα: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Απόγευμα Σαββάτου θα έπρεπε κάποτε να ψάξει κανείς και να βρει πόσα ξωκλήσια είναι χτισμένα στις ακτές του αιγαίου. Πόσες Παναγιές θαλασσομάχισσες, πόσοι Άι-νικολήδες, πόσες παρθένες, πόσοι οσιομάρτυρες και μεγαλομάρτυρες. γνώρισμα του τόπου μα και ταυτότητα. Και ιεροποίηση του χώρου. είναι τα ιερά των ελλήνων. χτισμένα στα μετερίζια των ανέμων, πλάι στο κύμα, στην ούγια της θάλασσας, εκεί που ξανοίγονται οι ορίζοντες και τα βλέμματα χάνονται στο γαλάζιο. Περαστικός ήμουν μα σταμάτησα, έτσι όπως κάνω κάθε φορά που βρίσκομαι σε τοπία σημαδεμένα. στην αγία από τη σαμάρεια, τη Φωτεινή, είναι αφιερωμένος ο ναός. Και βρίσκεται στον λεγόμενο ισθμό της γεράπετρας, στο βόρειο άκρο του. Τόπος με κρυμμένα μυστικά, ίσκιους παλαιών πολιτισμών, πόλεις που γνώρισαν ακμή σε άλλες εποχές, ανθρώπους που ταξίδευαν κι ανθρώπους που ξέρανε να δαμάζουν την ύλη με τα χέρια τους, πόλη τεχνιτών ήταν εκείνη που βρισκόταν στα σημερινά γουρνιά κι ας μην γνωρίζομε σήμερα τ’ όνομά της. Δυτικά το λιμάνι του γεραπετρίτικου βορρά, Παχυνάμμο το λένε οι ντόπιοι. εδώ σταματούσανε κάποτε τα καράβια που έρχονταν από το αιγαίο, επιβίβαζαν κι αποβίβαζαν τους γεραπετρίτες, λίγα χιλιόμετρα μόνο απέχει η περίφημη νύφη του Λιβυκού από τούτο το μέρος. ανατολικά, στο ύψωμα που μόλις φαίνεται, ίχνη άλλων ανθρώπων. Τα λείψανα του πύργου που ’χαν χτίσει οι Τούρκοι για να ελέγχουν τα περάσματα και να καταστέλλουν νωρίς τις απανωτές επαναστάσεις του προπερασμένου αιώνα. Και σταμάτησα. είχε αγριέψει ο άνεμος εκείνη τη μέρα, φοβέριζε ο ουρανός κι είχε αφρίσει το πέλαγος. Λέγανε οι παλιοί πως οι ναοί στις ακροθαλασσιές μερώνουν τους τόπους. να είχαν δίκιο; είναι που οι άνθρωποι θέλουν τον θεό μέτοχο της αγωνίας τους και αποδέκτη της προσμονής τους, είναι που και τα τοπία παίρνουν ζωή. Ένα φορτηγάκι σταμάτησε πλάι στην εκκλησιά κι ένα ζευγάρι κατέβηκε. μπροστά η γυναίκα μ’ ένα μπουκάλι λάδι στο χέρι, πιο πίσω ο άντρας. Τοπίο ελληνικό, μα και συνήθεια ελληνική. σάββατο ήταν. Κι απόγευμα...

>

18

ΥΠΕΡ

ΦθινοΠΩΡο 2021

είναι τα ιερά των ελλήνων. χτισμένα στα μετερίζια των ανέμων, πλάι στο κύμα, στην ούγια της θάλασσας, εκεί που ξανοίγονται οι ορίζοντες και τα βλέμματα χάνονται στο γαλάζιο.

19

NΦΩΤογΡαΦIεσ & ΚεIμενα: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Δημητρούλια! Δημητρούλια τα λέγαμε κάποτε στην Κρήτη. Λέξη κομμένη, συντετμημένη, αγιοδημητρούλια θα ήτανε το κανονικό τους. Τα λουλούδια του οκτώβρη. Πολύχρωμα, πανέμορφα, στολίζουν τις αυλές, στολίζουν και την εικόνα του μυροβλύτη. ο καβαλάρης άγιος του φθινοπώρου έδωσε τ’ όνομα στα λουλούδια του, στα λουλούδια μας. ας μας ήρθαν κι αυτά από τόπους μακρινούς. από την ιαπωνία και την Κίνα, όπως λένε εκείνοι που ξέρουν από τέτοια. Καλοδεχούμενο ό,τι ομορφαίνει τον κόσμο μας. Δημητρούλια, λοιπόν. Τι παράξενο που δεν βρήκα τη λέξη σε τοπικά λεξικά! Κι όμως, τη θυμάμαι. Την άκουσα και πρόσφατα, πριν από λίγα μόλις χρόνια, σ’ ένα χωριό της Πεδιάδας, σε μια πλούσια αυλή, δίπλα στη λεμονιά, στο γιασεμί, στη βιγκόνια. μια γυναίκα εξήντα περίπου χρονών είχε προβάλει στην πόρτα, μας είδε που κοιτάζαμε τις γλάστρες. «σας αρέσουν τα δημητρούλια μου;» ρώτησε. «μας αρέσουν», απάντησα. «Ποιος μπορεί να μη θαυμάσει τέτοια χρώματα και τόση ζωντάνια! μα πιο πολύ μας αρέσει η λέξη. Δημητρούλια!».

> θυμάμαι κάθε φθινόπωρο τη σιγανή, μελαγχολική φωνή του Τάσου Λειβαδίτη με τα φύλλα που λες και πράγματι πέφτουν από μιαν άλλη ζωή και τα χρυσάνθεμα που επιμένουν: Φθινόπωρο ήσυχο, αφηρημένο – τα φύλλα θα ’λεγες πέφτουν από μιαν άλλη ζωή και μόνο τα χρυσάνθεμα επιμένουν, σαν τις πλάνες μας. Είμαι μόνος, η κάμαρα άδεια και δεν έχω παρά ένα μοναδικό στόμα για τόσα χαμένα πράγματα.

ΥΠΕΡ

ΦθινοΠΩΡο 2021

Μια απρόβλεπτη απογευματινή συνάντηση

Προσγειώθηκε σ’ ένα ξερόκλαδο κι έμεινε ακίνητη με ανοιχτά τα φτερά της. Την κοίταξα, ήμουν βέβαιος ότι με έβλεπε, γιατί όταν αποφάσισα να πλησιάσω τινάχτηκε κι έφυγε. Έκαμα να φύγω κι εγώ μα όταν βρέθηκα λίγα μέτρα πιο πίσω την είδα να επιστρέφει από το πουθενά και να κάθεται στην ίδια θέση, λίγο πιο λοξά τώρα, κόντρα στον ήλιο του απογεύματος. Τότε τη φωτογράφισα... Περνούσε η ώρα, χρύσιζε το φως, το ρόδινο χρώμα της δύσης είχε αρχίσει ν’ απλώνεται στην παλέτα του ουρανού. συνέχισα να την κοιτάζω έτσι όπως καθόταν ακίνητη, πάντα στην ίδια θέση με τα φτερά της ανοιγμένα και να μάτια να λάμπουν. αργότερα διάβασα πως είναι από τα πλάσματα που μπορούν να βλέπουν όλο τον χώρο γύρω τους, 360 μοίρες καλύπτουν τα τεράστια μάτια με τους 30.000 φακούς. Και πως μπορεί να πετά με ταχύτητα 80 χιλιομέτρων την ώρα. Δεν ξέρω πόσο έμεινε γιατί αποφάσισα να μην την ενοχλήσω ξανά. Ίσως να περίμενε το σούρουπο, ίσως και τη νύχτα, ίσως να είχε λόγους πολλούς να περιμένει. Λιβελούλα τη λένε στη γλώσσα μας. Έντομο που ακολούθησε κι αυτό τις απρόβλεπτες διαδρομές της εξέλιξης. Διάβασα κάπου ότι σε κάποιες πολύ μακρινές εποχές οι

λιβελούλες ήταν τεράστια έντομα, κυρίαρχα στον κόσμο των ιπτάμενων όντων. Ένα απολίθωμα μακρινής προγόνου των σημερινών είχε - λένε - μήκος 90 εκατοστά, σχεδόν ένα μέτρο. Όπως διάβασα και ότι κατασπαράζουν λαίμαργα τα έντομα που δεν... γουστάρει ο άνθρωπος: κουνούπια, σκνίπες, τερμίτες... Όχι, δεν φιλοδόξησα να κάμω τον ερασιτέχνη εντομολόγο. μια φωτογραφία με οδήγησε σε τούτη τη μικρή αναζήτηση. Κι ένας απεριόριστος θαυμασμός στον απέραντο μικρόκοσμο που συμβιώνει μαζί μας. Τη συμμετρία θαύμασα στο τέλος. Το σχήμα που με έκανε να δοξολογήσω για μιαν ακόμη φορά τη μαστοριά της φύσης. Και την ομορφιά. Το φως που θωπεύει τα σχήματα, το χρώμα που θωπεύει το βλέμμα μας. Όχι, δεν φιλοδόξησα να κάμω τον ερασιτέχνη εντομολόγο. Την ιστορία μιας ολιγόλεπτης συνάντησης διηγούμαι, τίποτα περισσότερο. Ήταν μια φορά κι έναν καιρό μια λιβελούλα. μικρή και ωραία, σαν όλες τις λιβελούλες του κόσμου. Ήρθε και κάθισε σιμά μου. Δεν ξέρω γιατί. Ίσως για να μου δείξει πόσος όμορφος είναι ο κόσμος που δεν γνωρίζω...

21

NΦΩΤογΡαΦIεσ & ΚεIμενα: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Μοίρασμα είναι και το χαμόγελο! Πρόσωπα που γελούν, μάτια που γελούν. Και καρδιές. μοίρασμα είναι το χαμόγελο. Δεν μοιράζεται μονάχα η ρακή, το γλυκό του κουταλιού, το ποτήρι με το δροσερό νερό που προσφέρεται στον περαστικό και τον ξένο, μοιράζεται το συναίσθημα, η επικοινωνία, η συντροφιά. θεέ μου, τι γλώσσα είναι τούτη που μας έδωσες! είναι φορές που δεν χρειάζονται λέξεις για να πούμε όσα πηγάζουν από τον μέσα μας κόσμο. χαμογελούμε στον άλλο κι εκείνος ανταποδίδει. μνήμη γονιδιακή, νόμος άγραφος κι απαράβατος. μάτια που γελούν, κόσμοι αρχέγονοι κι αγέραστοι συνάμα. Κι ένας θεός πάνω από την οικουμένη, πάνω από τα μικρά και τ’ ανθρώπινα. Κάποτε - κάποτε και δίπλα μας, συνταξιδιώτης και συνοδοιπόρος. Ένας θεός που δεν ξέρει να προστάζει. αδιάφορο αν τον λένε ξένιο Δία ή Παλαιό των ημερών - στην πίστη τη χριστιανική ο Ένας δεν έχει όνομα, γιατί απλά είναι ο Ένας! Όμως, τον θεό που συνάντησα εκείνο το φθινοπωριάτικο απομεσήμερο τον είπα απλά θεό της ελλάδας, θεό της Κρήτης, θεό των κοντινών και των μακρινών μας παππούδων. Δεν προστάζει, δεν ξέρει να προστάζει. χαμογελά, εμπνέει, κάνει μετερίζι του το συργούλιο, κάνει τη φιλοξενία χρέος δικό μας. είναι σαν να κρατά κι εκείνος ένα ποτήρι στο χέρι. «σίμωσε, ξένε», σου λέει. μα τι γράφω τώρα κι εγώ; Όχι ένα ποτήρι, ποτέ μόνο ένα. Δυο. Και τρία, και τέσσερα. Όση είναι η συντροφιά που περνά έξω από την ανοικτή πόρτα του χωριάτικου σπιτιού. μαζί με το δικό του, βεβαίως. μάτια που γελούν. Και καρδιές. Ένα ποτήρι ρακή, ένα πιάτο καρυδαμύγδαλα, ένας άνδρας και μια γυναίκα, ένα σπιτικό ανοιχτό. Κι ένα κούνημα του χεριού: «Κοπιάστε». είχα καιρό να την ακούσω τη λέξη με την ιδιότυπη κρητική προφορά, κάτι σαν «κοπχιάστε», ας πούμε, με ένα χι να μπαίνει

>

θαρρετά ανάμεσα στο πι και το γιώτα και ν’ αλλάζει το νόημα. Δεν έχει σχέση με τον κόπο, με τον μόχτο, με τον κάματο το δικό μας «κοπχιάστε». με το φίλεμα μόνο. είναι η πιο απλή μα και η πιο ευγενική και πιο αυθόρμητη πρόσκληση. Πόσο δίκιο είχε ο ποιητής της Ρωμιοσύνης όταν έραινε το χαμόγελο με σταγόνες αθανασίας:

Αυτό το χαμόγελο κι αυτόν τον ουρανό δεν μπορούν να μας τα πάρουν.* Πόσο δίκιο είχε κι εκείνος ο ευφυής συνέλληνας Κύπριος που λιτάνευε πέντε-δέκα λέξεις όλες κι όλες στο λευκό χαρτί και τις έκανε ποίημα:

Αφήνετε πάντα ένα χαμόγελο εκτός των τειχών σας αφήνετε πάντα ένα χαμόγελο για τους περαστικούς.** «Κοπιάστε» Πόσο δίκιο είχε κι ο πρόσφατα χαμένος σπουδαίος ποιητής που γεννήθηκε και μεγάλωσε σ’ ένα μικρό χωριό της Κρήτης*** όταν δήλωνε «μαγεμένος με τα μάτια που γελούν». Το χαμόγελο της νίκης, το χαμόγελο της ήττας, το αιώνιο χαμόγελο του ανθρώπου. «να επουλώνεις τα τραύματα του θυμού» έγραψε. να επουλώνεις όλα τα τραύματα θα τολμήσω να πω ταπεινά, εσαεί θαυμαστής του ποιητικού λόγου, εσαεί θαυμαστής του αγαπημένου χριστόφορου. Όλα τα τραύματα, παλιά και μελλούμενα. είναι γιατρικό το χαμόγελο. ακούω πάλι την αρχαία φωνή με τον σχεδόν τραχύ ήχο της δικής μου ντοπιολαλιάς. «Κοπχιάστε». Τούτη τη λέξη κρατώ, τη ρακή μπορεί να την ξεχάσω. Τούτο το χαμόγελο κρατώ, την ιστορία μπορεί να την ξεχάσω.

μοίρασμα είναι και το χαμόγελο!

Μεγάλη χαρά να χαμογελούνε τα χείλη, πιο μεγάλη να χαμογελούνε τα μάτια. Κι εσύ ν’ αναρωτιέσαι τι είναι τελικά το χαμόγελο και γιατί το χάρισε ο πλάστης του κόσμου σ’ ένα μονάχα απ’ όλα τα πλάσματά του. Άηχο σινιάλο; Διάλογος δίχως λέξεις; Ή μήπως γλώσσα πανάρχαια, γλώσσα όχι μόνο του κορμιού μα και της ψυχής; Μεγάλη χαρά να βλέπεις το χαμόγελο των άλλων, πιο μεγάλη να ξέρεις πως αυτό το χαμόγελο το προκάλεσες εσύ. * γιάννης Ρίτσος. ** Κώστας μόντης. *** χριστόφορος Λιοντάκης

22

ΥΠΕΡ

ΦθινοΠΩΡο 2021

"Κοπιάστε"! Τούτη τη λέξη κρατώ, τη ρακή μπορεί να την ξεχάσω. Τούτο το χαμόγελο κρατώ, την ιστορία μπορεί να την ξεχάσω.

23

NΦΩΤογΡαΦIεσ & ΚεIμενα: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Πατάτες τηγανητές μπορεί να μας ήρθαν αργά στην ελλάδα κι ακόμη αργότερα στην Κρήτη, αλλά τούτο το πολύτιμο δώρο του νέου Κόσμου ενσωματώθηκε γρήγορα στις κουζίνες των λαών και ταυτίστηκε με πολλές γαστρονομικές παραδόσεις. στην Κρήτη του 19ου αιώνα, εκεί γύρω στο 1860, οι μακρινοί παππούδες κι οι μακρινές γιαγιάδες μας δεν μπορούσαν να κατανοήσουν τον τρόπο με τον οποίο καταναλώνονταν τα καινουργιοφερμένα γεώμηλα, γι’ αυτό και μαγείρευαν τους τρυφερούς βλαστούς της πατατιάς μαζί με όλα τα υπόλοιπα χορταρικά τους. Άλλοι πάλι έτρωγαν τις πατατότρουλες ωμές, στη σαλάτα.

24

Πέρασαν τα χρόνια, η πατάτα έγινε παγκοίνως γνωστή, αλλά η συνήθεια έμεινε. Ίσως να υπάρχουν ακόμη παλιές νοικοκυρές που να λαχανεύουν τις τρυφερές κορυφές της πατατιάς, όπως κάνουν με τόσα και τόσα είδη της άγριας και της ήμερης χλωρίδας. Φωτογράφισα τις δυο παραστιές πριν από κάμποσα χρόνια στα μάλια. Κι όποτε τις κοιτάζω νιώθω στα ρουθούνια τη μυρωδιά του φρέσκου λιόλαδου. είναι φορές που δεν μπορείς να κουμαντάρεις τη μνήμη. μετά το κάθε της ξύπνημα τρέχει με άπιαστες ταχύτητες και σου φέρνει πεσκέσια γεύσεις, οσμές, εικόνες που σημάδεψαν τα παιδικά σου βιώματα. μέχρι και τους ήχους σου ξαναφέρνει στη θύμηση, εκείνο το νοσταλγικότατο τσίριγμα που αναδύεται όταν μπαίνουν οι φέτες της πατάτας στο καυτό λαδάκι της ελιάς. Πατάτες τηγανητές!

Παράδοσή μας είναι η εξέλιξη, λέω. Καλοδεχτήκαμε την ντομάτα και την κάναμε κυρά κι αφέντρα της κουζίνας, τη βάλαμε στα τσικάλια, μαγειρέψαμε κοκκινιστά και στιφάδα, την απλώσαμε στις κριθαρένιες κουλούρες και κάναμε το θαύμα που λέγεται ντάκος κρητικός στη σύγχρονη γλώσσα της γαστρονομίας. Έτσι και το γεώμηλον των παλαιών λογίων, η δική μας πατάτα. Ποιος μπόρεσε ν’ αντισταθεί στη γεύση της, ιδιαίτερα όταν βλέπει όλο τούτο το σκηνικό; Λένε πως οι παραστιές κάνουν το πιο νόστιμο φαΐ. Δεν ξέρω αν είναι αλήθεια, γιατί πιστεύω πως το πιο νόστιμο φαΐ το κάνει τελικά η νοσταλγία. Ποιος δεν νοσταλγεί το φαγητό της μάνας του; Κοιτάζω τις φωτογραφίες και θυμάμαι τις παλιές ευρηματικές νοικοκυρές. Ροδέλες οι πατάτες, ομορφοκομμένες, αληθινά καλλιτεχνήματα. Κι ομορφο-

ΥΠΕΡ

ψημένες. να ροδίζουν, ν’ αχνίζουν. με μια κρούστα τραγανή γύρω τους, μια κρούστα φτιαγμένη με λιόλαδο καυτό και μεράκι. Και θυμάμαι το ξυσμένο τυρί, αθότυρο ή κεφαλοτύρι, πασπαλισμένο πάνω στις ροδέλες, και θυμάμαι τις τριμμένες ντομάτες που τις τηγανίζουν στο λάδι και περιχύνουν τις τηγανισμένες πατάτες, και θυμάμαι τα σφουγγάτα τα μαλαχτά (μαλαχτό είναι το σφουγγάτο που γίνεται με βρασμένες πατάτες). είναι τα μικρά μυστικά μας. Το ήθος της κουζίνας της Κρήτης. είναι η ευρηματικότητα της γυναίκας, η τόλμη της. είναι η αγάπη για τους άλλους, είναι η δική της αυτοπεποίθηση. εκείνη τον δημιούργησε τούτο τον σπουδαίο πολιτισμό. η γυναίκα. η γυναίκα της Κρήτης. οι άντρες μαγείρευαν συνήθως στις γιορτές και στα πανηγύρια. Όπως

εδώ, σε μιαν από τις όμορφες πολιτιστικές εκδηλώσεις του σπουδαίου τουριστικού χωριού μάλια, σε μια προσπάθεια να ξαναβρεί τον βηματισμό του ο τόπος. είδατε καμιά γυναίκα να μένει απαθής όταν δεν αρέσει σε κάποιον το φαγητό της; είδατε και καμιά να μην νιώθει βαθιά στην ψυχή της την αναγάλλια όταν βλέπει τους άλλους να το απολαμβάνουν; Τα παιδιά της, τους συγγενείς, τους φίλους, τους ξένους... να κάμω κι εγώ την εξομολόγησή μου: Δεν με πολυνοιάζει αν είναι ψημένο στην παραστιά ένα ντόπιο φαΐ, στο υγραέριο ή στις σύγχρονες επαγωγικές κουζίνες. με νοιάζει, όμως, να μεταφέρει την αλήθειά του. Τη γεύση που έδωσε ο πλάστης στα γεννήματα της γης και τη γεύση που έδωσε ο μάγερας στο δημιούργημά του. με νοιάζει να είναι ψημένο με αγάπη!

ΦθινοΠΩΡο 2021

Κοιτάζω τις φωτογραφίες και θυμάμαι τις παλιές ευρηματικές νοικοκυρές. Ροδέλες οι πατάτες, ομορφοκομμένες, αληθινά καλλιτεχνήματα. Κι ομορφοψημένες. να ροδίζουν, ν’ αχνίζουν. με μια κρούστα τραγανή γύρω τους, μια κρούστα φτιαγμένη με λιόλαδο καυτό και μεράκι.

> 25

NΦΩΤογΡαΦIεσ & ΚεIμενα: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ τροφή, μπήκε σε λειτουργία το τηλεχειριστήριο. Κι έφυγα. σταμάτησα τέσσερα-πέντε μέτρα πιο πέρα. από κει το παρατηρούσα. με το πρώτο κλικ ξαφνιάστηκε. αλλά ξαναήρθε. μαζί με την παρέα του. ξανά πάτημα του κλείστρου. ξανά και ξανά. Τυχαίες λήψεις. από τόση απόσταση δεν μπορείς να ξέρεις τι γίνεται μπροστά στη φυσούνα της μηχανής.

> Αυτός ο μέγας μικρόκοσμος! Κι όμως, δεν είναι... πόζα! ούτε κοντινό πλάνο από κάποια επίσκεψη εξωγήινων. είναι το πιο απλό, το πιο συνηθισμένο πλάσμα που βλέπομε δίπλα μας. Κάποτε και θρασύ, κάποτε αποκρουστικό. Και, φυσικά, παγκοσμίως ανεπιθύμητο. ξαφνικά μου είχε κατεβεί η ιδέα να το φωτογραφίσω. στην εξοχή, κάποιο απόγευμα. συνθήκες φυσικού φωτισμού σχεδόν ιδανικές, απανεμιά και νέφωση αραιή. ευτυχώς είχα μαζί μου όλα τα συμπράγκαλα. Φακό μάκρο, μια παλιά φυσούνα, το τριπόδι της μηχανής, τηλεχειριστήριο. Το... θεριό καθόταν σε κάποιαν άκρη με... την παρέα του, τέσσερα, πέντε, ίσως και περισσότερα σαν κι αυτό. νόμιζα πως είχαν κάμει σύναξη μέχρι που κατάλαβα. Κάποια τροφή τα είχε προσελκύσει. Κάποια τροφή, αλλά... ας μη λέμε πολλά για τα τρόφιμα και τις ορέξεις

26

ετούτων των εμβίων. Τελικά ο τρίποδας δεν χρειάστηκε. ακούμπησα τη μηχανή στο χώμα, έφερα κάτι κίτρινα λουλούδια κοντά για παραλλαγή. χρειάστηκε κόπος για να το φέρω μπροστά στον φακό. Και υπομονή. Προσπάθησα μια, προσπάθησα δυο, προσπάθησα πέντε φορές. Τίποτα! μόλις πλησίαζα έφευγε. Κι εκείνο και η παρέα του. Και τότε μου ήρθε η φαεινή ιδέα να τo δελεάσω. να του προσφέρω... γλυκό. Ζάχαρη σκέτη. με λίγο νερό, κάτι σαν σιρόπι. Τέτοιες ώρες φαίνεται συνωμοτεί το σύμπαν. εύκολα βρέθηκε ένα φακελάκι με ζάχαρη ξεχασμένο στο αυτοκίνητο. Άλλο τίποτα δεν είχα. Το γλυκό σερβιρίστηκε πάνω σε κομμάτια από κάποιο σπασμένο παλιό κεραμικό, στήθηκε η μηχανή λίγα εκατοστά πίσω από την υγρή

Κάθε φωτογραφία έχει την ιστορία της. Και τούτη εδώ, τη δική της. Τελικά το πέτυχα τη στιγμή που πλησίαζε. Δεν ξέρω τι έκανε, δεν ξέρω αν απορούσε ή αν απολάμβανε το κέρασμά μου. ξέρω μόνο πως ένα κλικ της φωτογραφικής μηχανής μπορεί να σε φέρει πιο κοντά στον κόσμο που δεν γνωρίζεις. Βλέπω μόνο εκείνα τα χιλιάδες μάτια και θαυμάζω το θαύμα της ζωής. Τούτο το τρομερό θεριό του μικρόκοσμου παίρνει άλλες διαστάσεις στην οθόνη. Όπως και στο τυπωμένο χαρτί. γιγαντώνεται. Έτσι όπως γιγαντώνεται το μυστήριο. Δεν πρωτοτυπώ και το ξέρω. αμέτρητοι άνθρωποι έχουν φωτογραφήσει τέτοιας λογής... θεριά και μάλλον πολύ καλύτερα από μένα. ναι, δεν πρωτοτυπώ. Παίζω μονάχα. με το φως, με τις διαστάσεις του κόσμου, με τις διαστάσεις των μικρών πραγμάτων. Και θυμούμαι τον στίχο του ποιητή: αυτός ο κόσμος ο μικρός, ο μέγας. μπορεί να εννοούσε άλλα εκείνος, όμως... έτσι είναι η ποίηση. από κάθε στίχο ξεπηδούν μιλιούνια εικόνες, μικρές εκρήξεις που σε φέρνουν πιο κοντά στο φως. μέγας κι ο μικρόκοσμος του πλανήτη μας. μέγας! Κρυμμένος και μυστικός. αλλά και θαυμαστός και περίπλοκος. αδύνατο να διακρίνεις με τα δικά σου ανθρώπινα μάτια τ’ αρίφνητα μικροσκοπικά μάτια που χάρισε ο πλάστης και σμίλεψε η φύση σ’ ένα τοσοδούλικο έντομο σαν κι αυτό της φωτογραφίας. γιατί, αγαπητοί μου, έντομο είναι τούτο που βλέπετε. μύγα! μια κοινότατη μύγα που βρέθηκε σε στάση πόζας χωρίς να το θέλει.

ΥΠΕΡ

ΦθινοΠΩΡο 2021

27

ΒΡΑΒΕYΣΗ της Χαλκιαδάκης Α.E. για την εταιρική κοινωνική της ευθύνη στα Super Market Awards Τα βραβεία αφορούν τη δράση αλληλεγγύης για τον τουρισμό «Στα δύσκολα είμαστε όλοι μαζί». Δύο σημαντικές διακρίσεις στις κατηγορίες «Κοινές ενέργειες εταιρικής Κοινωνικής ευθύνης (CSR) και «Βέλτιστες συνεργασιακές Πρακτικές Λιανεμπορίου /Προμηθευτών FMCG» απέσπασε η κρητική εταιρεία χαλκιαδάκης α.ε. στα «Super Market Awards 2021». συγκεκριμένα, της απονεμήθηκε το Gold Βραβείο στην πρώτη κατηγορία, ενώ η πρωτοβουλία της «στα δύσκολα είμαστε όλοι μαζί!» αναδείχθηκε Top Rated Project της χρονιάς. στην εκδήλωση, η οποία πραγματοποιήθηκε στην αθήνα την Τρίτη 14/9/21, βραβεύθηκαν οι πρωτοπόρες επιχειρήσεις του κλάδου των σούπερ μάρκετς & FMCG. στην τελετή παρευρέθηκε και παρέλαβε τα βραβεία για την χαλκιαδάκης α.ε. ο υπεύθυνος Marketing της εταιρείας μιχάλης Τζαγκαράκης. σε δήλωσή του ανέφερε: Στα δύσκολα είμαστε όλοι μαζί. Έτσι έχουμε μάθει να προχωράμε στην Χαλκιαδάκης Α.Ε., με αλληλεγγύη, με συνεργασίες, δίπλα στους συνανθρώπους μας. Αυτή η δράση, που υλοποιήθηκε με την καθοριστική υποστήριξη των προμηθευτών μας, είναι το ελάχιστο που μπορούμε να κάνουμε για να ανταποδώσουμε στους Κρητικούς την εκτίμηση και την εμπιστοσύνη που δείχνουν στην εταιρεία μας εδώ και 40 χρόνια. Το 2020 ήταν μια ιδιαίτερα δύσκολη χρονιά για τον τουρισμό και τους εργαζόμενους εκεί. Η δράση αυτή ήταν μια κίνηση στήριξης εργαζομένων απ’ όλη την Κρήτη που απασχολούνται στον τουριστικό τομέα και έχουν πληγεί οικονομικά από την πανδημία του Covid 19. Κι εμείς δεν μπορούσαμε παρά να είμαστε δίπλα τους. Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά την Περιφέρεια Κρήτης, τα Σωματεία που συνέβαλαν στην ολοκλήρωση αυτής της προσπάθειας και τους συνεργάτες προμηθευτές μας που αγκάλιασαν από την αρχή την πρωτοβουλία μας και τη στήριξαν έμπρακτα. Και φυσικά να διαβεβαιώσω ότι η αλληλεγγύη, μέσα από κοινές δράσεις και συνεργασίες, θα συνεχιστεί για να καλύψουμε πραγματικές ανάγκες των συμπολιτών μας και στο μέλλον. Γιατί στα δύσκολα είμαστε όλοι μαζί!.

Οι νέες διακρίσεις των ΣΜ Χαλκιαδάκης «Στα δύσκολα είμαστε όλοι μαζί» Gold Βραβείο: Κοινές Ενέργειες CSR Βραβείο TOP RATED PROJECT: Βέλτιστες Συνεργασιακές Πρακτικές Λιανεμπορίου / Προμηθευτών FMCG! η δράση πραγματοποιήθηκε το φθινόπωρο του 2020, σε μια ιδιαίτερα δύσκολη χρονιά για τον τουρισμό της Κρήτης. Πρόκειται για μια ουσιαστική κίνηση στήριξης εργαζομένων απ’ όλη την Κρήτη που απασχολούνται στον τουριστικό τομέα, εντάσσεται στο πλάνο της εταιρικής Κοινωνικής ευθύνης της χαλκιαδάκης α.ε. και υλοποιήθηκε με τη συνεργασία της Περιφέρειας Κρήτης και εταιρειών – προμηθευτών των Super Markets χαλκιαδάκης. η επιλογή των 1.150 δικαιούχων, καθένας εκ των οποίων έλαβε δωροεπιταγές συνολικής αξίας 150 ευρώ, έγινε σύμφωνα με κοινωνικά κριτήρια και με τη συμβολή των σωματείων ξενοδοχοϋπαλλήλων Κρήτης, του σωματείου οδηγών Τουριστικών Λεωφορείων Κρήτης και του σωματείου επαγγελματιών ξεναγών Κρήτης. Το σύνολο του ποσού που δόθηκε με τη μορφή δωροεπιταγών ήταν αξίας 172.500 ευρώ.

>

Τip: για περισσότερα νέα, μπορείτε να επισκεφτείτε και την σελίδα:

ΥΠΕΡ

ΦθινοΠΩΡο 2021

29

14o Συνέδριο ECR συμμετοχή της εταιρείας μας στη μελέτη για την κυκλική οικονομία

ΝΕΟ ΚΑΤΑΣΤΗΜΑ Πατέλες - ηράκλειο Κρήτης ξεκίνησαν οι εργασίες για τη θεμελίωση του νέου μας καταστήματος στις Πατέλες στο ηράκλειο.

γυοδοσίας DRS με ένα αντίτιμο 0,05-0,10 ευρώ, το οποίο θεωρούν δίκαιο. Τη σχετική μελέτη παρουσίασαν στο πλαίσιο του 14ου συνεδρίου του ECR Hellas ο γιώργος Κουζούκας από τη Διεύθυνση μελετών και αειφορίας της χαλκιαδάκης α.ε. και ο Κώστας νιάρχος, National Account Manager της Coca Cola 3ε. αναλυτικά, τα στοιχεία της έρευνας μπορείτε να τα δείτε εδώ:

>

οι καταναλωτές θέλουν να συμμετέχουν στο «κλείσιμο του κύκλου» της κυκλικής οικονομίας

ομάδα για την ανεύρεση λύσεων και βέλτιστων πρακτικών γύρω από την κυκλική οικονομία συστάθηκε από μέλη του ECR Hellas. στο επίκεντρο τέθηκε η καινοτομία συσκευασιών και η διαδικασία επιστροφής και ανακύκλωσης. Κύριο συμπέρασμα της μελέτης αναδείχθηκε ότι οι καταναλωτές θέλουν να συμμετέχουν στο «κλείσιμο του κύκλου», θέλουν να συμμετέχουν ενεργά σε διαδικασίες κυκλικής οικονομίας, αλλά χρειάζονται και τα ανάλογα κίνητρα. συγκεκριμένα, βασικό συμπέρασμα της ερευνητικής διαδικασίας ήταν ότι σχεδόν 8 στους 10 καταναλωτές (77%) θα συμμετείχαν ενεργά στο σύστημα εγ-

αναΚαινισεισ ΚαΤασΤημαΤΩν Ακρωτηρίου 112, Χανιά − αλλαγή πρόσοψης − νέα ταμεία και μανάβικο − αναδιαρρύθμιση χώρου & προϊόντων

αΚΡΩΤηΡι, χανια

> 30

Αλλαγή φωτισμού για μείωση περιβαλλοντικού αποτυπώματος στα καταστήματα: − Max Αλικαρνασσού − Happy Home Σητείας

Κουνουπιδιανά, Χανιά − αλλαγή φούρνου − αναδιαρρύθμιση χώρου & προϊόντων

ΥΠΕΡ

ΦθινοΠΩΡο 2021

31

θεμα

32

ΥΠΕΡ

ΦθινοΠΩΡο 2021

33

μια σΠοYΔαια εΚθεση σΤην ΠιναΚοθηΚη μαΛεΒιΖιοY αΠο Τη σYΛΛογη ΕΥΤYΧΗ ΤΖΙΡΤΤΖΙΛΑΚΗ

Των αντρειωμένων τ’ άρματα!

>

OΠΛΑ ΚΑΙ ΕΦOΔΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟY 1821 ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ

Κρήτη, 1998. Ένας νεαρός οικονομολόγος επιστρέφει στο νησί των πατεράδων και των παππούδων του. Την έχει νοσταλγήσει την Κρήτη, χρόνια στην Αθήνα και μετά σπουδές στην Αγγλία. Πατά τα ίδια χώματα που πάτησαν οι πρόγονοί του, ανηφορίζει στα βουνά των Σφακίων. Τέτοιες στιγμές ξυπνούν τα βιώματα, ξυπνά κι η μνήμη. Όχι μόνον η ατομική, μα κι εκείνη που σου μεταβιβάζουν οι προηγούμενοι, ας την πούμε μνήμη της γενιάς, ας την πούμε συλλογική. Τέτοιες στιγμές περνούν από μπροστά σου οι ήρωες, εκείνοι που δεν λογάριασαν τη δική τους ζωή. Δασκαλογιάννηδες και καπεταναίοι θαλασσινοί, παλληκάρια που έκαμαν κανόνα ζωής τον αγώνα. Ο Κόρακας, ο Γιαμπουδάκης, ο Χάλης, ο Γιάνναρης... Αμέτρητες οι επαναστάσεις σε τούτο το νησί, το νησί των αγώνων. Κάπως έτσι ξεκίνησαν όλα. με τέτοιες σκέγια να κατανοήσεις την ιστορία ενός τόπου ψεις. ο νεαρός προσπαθεί να καταλάβει τον πρέπει να σκύψεις πρώτα στους ανθρώπους τρόπο που πολέμησαν οι παππούδες κι οι προτου. στον ψυχισμό, στις αξίες, στη νοοτροπία, παππούδες του. με ντουφέκια παμπάλαια, με στον τρόπο σκέψης, στη συμπεριφορά, σε άλλα φτιαγμένα από ντόπιους τεχνίτες, με όλα εκείνα που ορίζουν τις ιδιαιτερότητες πρωτόγονα όπλα, με χουρχούδες, με βέργες, ενός λαού. για να κατανοήσεις την ιστορία με σφεντόνες, με πέτρες. μιας επανάστασης πρέπει πρώτα ν’ αναζητήΚάπως έτσι ξεκίνησε και μια από τις πιο σησεις τις αιτίες της. Και μετά να μάθεις αυτά μαντικές συλλογές πολεμικών τεκμηρίων. που δεν προσέχουν οι πολλοί: όχι μόνο πώς Όπλων ιστορικών, μαχαιριών, εξαρτημάτων. έγινε και πώς εξελίχτηκε, αλλά και τις πιο μιελάχιστα απ’ αυτά βρίσκονταν στην ελλάδα, κρές λεπτομέρειες, εκείνες που μπορεί να διασκορπισμένα εδώ κι εκεί, πολλά στο εξωτεορίζουν τελικά και την έκβασή της. να ξέρεις ρικό, σε ιδιωτικές συλλογές, εκπατρισμένα τι λογής αρματωσιές είχαν οι αντιμαχόμενες τώρα και δεκαετίες. πλευρές, πώς πορεύονταν, ακόμη και τι είναι βάσανο η συλλογή, η κάθε λογής συλρούχα φορούσαν και τι εφόδια είχαν. Υπάρλογή, ιδιαίτερα όταν ο συλλέκτης έχει συνείχει ένα εξαιρετικό κείμενο κάποιου σμυρνιού Ο συλλέκτης που είχε έρθει ως εθελοντής στην Κρήτη το Ευτύχης Τζιρτζιλάκης. δηση, ήθος, γνώση και στόχους. Προμηθεύεται 1821 και περιγράφει τη σβελτάδα και το ετοιείδη που συμπληρώνουν το ψηφιδωτό της μοπόλεμο των Κρητικών. μιλούσε για έναν γέροντα που γνώσης μα και το ψηφιδωτό της δικής του συλλογής ξοήξερε πότε να πέσει για ν’ αποφύγει τη σπαθιά του Τούρκου δεύοντας όχι από το περίσσευμα μόνο, πιο συχνά πληρώνει ιππέα και πότε να σηκωθεί, πώς να κουμαντάρει τις ελάχιστες από το υστέρημά του. γιατί συλλέκτες ενσυνείδητοι δεν είναι στιγμές που είχε στη διάθεσή του για να προλάβει να πυροσήμερα εκείνοι που ξεχειλίζει το χρήμα από τα μπατζάκια βολήσει και να πετύχει με απόλυτη ακρίβεια τον στόχο του. τους. οι πιο σπουδαίοι είναι άνθρωποι που δουλεύουν αλλά με τι λογής ντουφέκια πυροβολούσε; Πόση ώρα χρεισκληρά για να διασώσουν τεκμήρια των παρελθόντων πολιάζονταν οι επαναστάτες για να οπλίσουν, να σηκώσουν τον τισμών (όχι κατ’ ανάγκην της αρχαιότητας). κόκορα, να βάλουν λίγο μπαρούτι στην εγκοπή, να σημαδέευτύχης Τζιρτζιλάκης ονομάζεται ο Κρητικός που ήρθε ψουν; Τρομάζουν οι συνθήκες του πολέμου, τον σπουδαιστην Κρήτη το καλοκαίρι του 1998. ξεκίνησε μελετώντας. η ότερο ρόλο τον έπαιζε ο άνθρωπος. Το κορμί μα και η ψυχή μια πληροφορία έφερνε την άλλη, το ένα τεκμήριο έφερνε το του! επόμενο. Λαζαρίνες, όπλα παλιά βενετσιάνικα που είχαν απο34

ΥΠΕΡ

Όπλα των Κρητών επαναστατών από τη συλλογή του Ευτύχη Τζιρτζιλάκη. Στη φωτογραφία ο σπουδαίος καλλιτέχνης Αντώνης Μαρτσάκης, από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της νεότερης γενιάς των Κρητών μουσικών. Η φωτογράφισή του με την αρματωσιά του 19ου αιώνα έγινε ειδικά για την έκθεση.

ΦθινοΠΩΡο 2021

Δεν είναι μια απλή έκθεση αντικειμένων, κατάδυση στον χρόνο είναι. Μελέτη της ιστορίας, μύηση στα μικρά και τα μεγάλα μυστικά των Κρητικών Επαναστάσεων, αναζήτηση της κρητικής ψυχής εκείνη κουμαντάρει τα πάντα.

> Φωτογραφία του Giuseppe Berinda (1870). Κρητικός με πολεμική αρματωσιά (Εθνικό Ιστορικό Μουσείο). μείνει στην Κρήτη, μαχαίρια, γιαταγάνια, σπαθοράβδια. Ένας απέραντος κόσμος ανοιγόταν κάθε μέρα μπροστά του. Το σαράκι του ερευνητή δεν γιατρεύεται, δεν περνά. Τα χρόνια μονάχα περνούν. εκείνος εκεί. επιμένει. Διαβάζει επιγραφές, ερευνά μηχανισμούς, προσεγγίζει νοοτροπίες, μελετά τον ψυχισμό των ανθρώπων. Και μαζεύει τα σπαράγματα της ιστορίας και μαζεύει πληροφορίες κι επιδίδεται με πάθος στο έργο του. ευτυχής η στιγμή που ένας νεαρός (και νεοεκλεγμένος) δήμαρχος, ο κ. μενέλαος μποκέας του Δήμου μαλεβιζίου, αποφάσιζε να αποδεχτεί την πρόταση μιας άτυπης τριμελούς επιτροπής που είχε οικειοθελώς αναλάβει να προτείνει δράσεις για την επέτειο

36

των 200 χρόνων από την επανάσταση του 1821 και να αποφασίσει να εκτεθεί ένα σημαντικότατο μέρος της συλλογής, τα όπλα που λευτέρωσαν την Κρήτη! ηρακλής Πυργιανάκης, ανδρέας μανιός και νίκος Ψιλάκης τα ονόματα των ανθρώπων που πρότειναν αυτή τη σπουδαία έκθεση σ’ έναν περιφερειακό αλλά δυναμικό δήμο. Δεν είναι μια απλή έκθεση αντικειμένων, κατάδυση στον χρόνο είναι. μελέτη της ιστορίας, μύηση στα μικρά και τα μεγάλα μυστικά των Κρητικών επαναστάσεων, αναζήτηση της κρητικής ψυχής - εκείνη κουμαντάρει τα πάντα. ο συλλέκτης παραθέτει συγκλονιστικές λεπτομέρειες από τον αδιάκοπο αγώνα των επαναστατών. Πώς γίνονταν οι μάχες των ατάκτων,

πώς κατάφερναν οι εξουθενωμένοι υπόδουλοι να επιφέρουν βαρύτατα πλήγματα σε μιαν ολόκληρη αυτοκρατορία. Ποιος ξέρει σήμερα πόσο δύσκολο ήταν να σηκώνεις μιαν αρματωσιά και ν’ ανηφορίζεις τις κακοτράχαλες πλαγιές των κρητικών βουνών;

Των αντρειωμένων τ’ άρματα αυτός είναι ο τίτλος της έκθεσης που θα γίνει τις προσεχείς εβδομάδες στην Πινακοθήκη του Δήμου μαλεβιζίου, στην Τύλισο. να πάνε σχολειά και πανεπιστήμια, να δουν οι νεότερες γενιές, να κατανοήσουν το μέγεθος του αγώνα, να μάθουν! να πάμε!

ΥΠΕΡ

ΦθινοΠΩΡο 2021

37

ΛαογΡαΦια

ΣΕΛΙΔΕΣ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΚΡΑΙΩΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟY ΛΙΑΝΙΚΟY ΕΜΠΟΡΙΟY

Πραματευτάδες και πανιεράδες στην Κρήτη του παλιού καιρού...

TOY ΝΙΚΟY ΨΙΛΑΚΗ

>

Κάποτε θα έπρεπε να γραφτεί η ιστορία του λιανικού εμπορίου από την εποχή των περιφερόμενων πραματευτάδων, που τόσο εύστοχα τραγούδησε κάποτε ο Κώστας μουντάκης, μέχρι τα εποχούμενα καταστήματα, τα γαϊδουράκια και τα κάρα που κουβαλούσαν πραμάτειες, μέχρι τους γαλατάδες και τους αχινοποδάδες, μέχρι και τα παλιά παντοπωλεία. ακόμη και η λέξη «Παντοπωλείον» δηλώνει τη φυσιογνωμία αυτών των μαγαζιών. Ήταν τα καταστήματα γενικού εμπορίου που διέθεταν «πάντα τα απαραίτητα για την καθημερινότητα», κατά την έκφραση παλιού παντοπώλη, απόμαχου σήμερα. Όλα στοιβαγμένα στα πιο απίθανα σημεία, σωροί τα τσουβάλια με τα όσπρια, πιο κει οι φρίσσες, οι σαρδέλες και οι παστοί μπακαλιάροι, πάνω από την πόρτα κρεμασμένες σκούπες, δίπλα σκοινιά και σπάγκοι. είναι να θαυμάζεις το μνημονικό αυτών των ανθρώπων. θυμούνταν πού είχαν καταχωνιάσει το καθετί. Όπως θυμούνταν και τους πελάτες, άλλωστε η πελατεία τους ήταν πολύ συγκεκριμένη. Κι έκαναν πίστωση σε όσους δεν είχαν ρευστό. η λέξη «μπακαλοτέφτερο» έχει μείνει παροιμιώδης. στα μπακαλοτέφτερα έγραφαν οι παντοπώλες τα βερεσέδια τους... ο κοινωνικός ρόλος του παντοπωλείου υπήρξε ιδιαίτερα σημαντικός ιδιαίτερα στις φτωχογειτονιές και στα χωριά. Το χρήμα σπάνιζε. Και οι αγρότες περίμεναν να πουλήσουν τη σοδειά τους, τη σταφίδα ή το λάδι. Τότε ξοφλούσαν τα χρέη τους στον μπακάλη.

Ο κουλουράς του Μεγάλου Κάστρου.

38

ΥΠΕΡ

Οι πλανόδιοι της υπαίθρου Πολλές δεκάδες ήταν οι άνθρωποι που καταγίνονταν με το πλανόδιο εμπόριο στην ύπαιθρο της Κρήτης κατά το πρώτο μισό του 20ού αιώνα, δηλαδή την εποχή στην οποία αναφέρεται τούτο το άρθρο. Κανένας από αυτούς όμως δεν ασκούσε αποκλειστικά το επάγγελμα του εμπόρου. Ήταν αγρότες που καταγίνονταν και με μια δεύτερη δουλειά προκειμένου να εξοικονομούν τα προς το ζην, όπως ακριβώς συνέβαινε με όλους τους αυτοαπασχολούμενους των χωριών μας, καφετζήδες, χαλκιάδες, τσαγκάρηδες, μυλωνάδες. γι’ αυτό και οι πλανόδιοι πραματευτάδες δεν έβγαιναν στη γύρα όταν υπήρχαν επείγουσες αγροτικές εργασίες, όπως κατά τις περιόδους της συγκομιδής (θέρος, τρύγος, λιομάζωμα). Πρώτο τους μέλημα ήταν η γη, αυτή αποτελούσε και κύρια πηγή των εισοδημάτων τους. Τα δρομολόγια των πλανόδιων μικροεμπόρων ήταν συνήθως ημερήσια. ξεκινούσαν νωρίς το πρωί - πριν ξημερώσει - και επέστρεφαν το βράδυ στα σπίτια τους. Υπήρξαν όμως και περιπτώσεις πραματευτάδων που έλειπαν περισσότερες ημέρες. Διανυκτέρευαν σε χάνια και σε φιλικά σπίτια. εκείνα τα χρόνια, άλλωστε, η φιλοξενία στα χωριά της Κρήτης ήταν κανόνας ζωής. οι χωρικοί συνερίζονταν ποιος θα έπαιρνε τον ξένο στο σπίτι του. οι πραματευτάδες αποτελούν ένα ενδιαφέρον όσο και άγνωστο κεφάλαιο της οικονομικής ιστορίας. χωρίς κανένα λειτουργικό κόστος, αλλά και χωρίς ιδιαίτερο κεφάλαιο, ξεκινούσαν τις στραθιές τους σε ακτίνα πέντε - δέκα χιλιομέτρων ή και πολύ περισσότερων. συνήθως συνεργάζονταν με κάποιον έμπορο των μεγαλύτερων οικισμών, από τον οποίο προμηθεύονταν τα είδη τα οποία διακινούσαν, συχνά με μακρόχρονη πίστωση.

ΦθινοΠΩΡο 2021

Ο πραματευτής! Κουβαρίστρες, βελονάκια, ψιλολόγια ένα σωρό πήρα δρόμους και σοκάκια την αγάπη μου να βρω. Σε μια γειτονιά είχα μια αγαπητικιά δέκα χρόνια πάνε τώρα που δεν την ξανάδα πια. Μαντηλάκια, τσιμπιδάκια, ψιλικά πολλώ λογιώ τον πλανόδιο θα κάνω μήπως και την ξαναδώ. Χώρες και χωριά σαν τα έρημα πουλιά θα γυρίζω να φωνάζω τη δική μου καταντιά. Μιας αγάπης το χατίρι μ’ έκανε τραγουδιστή και ζητιάνο και διαβάτη και φτωχό πραματευτή. Πέστε μου, κυρές, παντρεμένες, γριές και νιές η δικιά μου αγάπη πού ’ναι, και χαλάλι οι πραματειές. αργότερα, τη δεκαετία του 1970, όταν πολλοί από τους παλιούς πλανόδιους πραματευτάδες κατάφεραν να αγοράσουν αυτοκίνητα και να γυρίζουν τα χωριά, από τα μεγάφωνά τους δεν σταματούσε να ακούγεται το τραγούδι του Κώστα μουντάκη. Έμοιαζε κι αυτό με διαλάλημα της πραμάτειας.

Οι πανιεράδες στις αρχές του 20ού αιώνα ήταν συνηθισμένο στην Κρήτη ένα άλλο είδος εμπορίου, αυτό που ασκούσαν οι λεγόμενοι πανιεράδες. Άνθρωποι με ελάχιστα οικονομικά μέσα, αλλά με ζέση και όρεξη για ζωή, έπαιρναν ένα πανιέρι και μέσα σε αυτό έβαζαν όσα χρειαζόταν το αγροτικό νοικοκυριό. Ήταν η εποχή της αυτοκατανάλωσης. οι φαμίλιες κατανάλωναν ό,τι πρόσφερε η γη τους. Τα ελάχιστα εφόδια που ήθελαν οι γυναίκες για τα πλεκτά και τα κεντήματά τους τα προμηθεύονταν από αυτούς τους μικροεμπόρους.

Κουβαρίστρες... βελονάκια! Και βέβαια πρέπει να γραφτεί κάποτε η ιστορία του λιανικού εμπορίου. αλλά και ο ρόλος του σε διάφορες εποχές. οι μικροπραματευτάδες κάλυψαν σοβαρές κοινωνικές ανάγκες σε άλλες εποχές. αλλά και ανάγκες επικοινωνίας ανάμεσα στους ανθρώπους. μαζί με τις πραμάτειες μετέφεραν και ειδήσεις, πλάταιναν τα όρια της κοινότητας. γι’ αυτό και το πασίγνωστο τραγούδι γνώρισε τόση επιτυχία κατά τη δεκαετία του 1960. ο ευφυής μουντάκης μιμούνταν ακόμη και τη φωνή - διαλάλημα του εμπόρου: «ο πραματευτής». Έτσι άρχιζε το τραγούδι. αξίζει να το θυμηθούμε γιατί αποτυπώνει μια πραγματικότητα που δεν υπάρχει πια:

39

ΛαογΡαΦια

Το μεγάλο παζάρι των Μοιρών σε φωτογραφία του 1900.

είναι να απορεί κανείς σήμερα πώς άντεχαν να κουβαλούν τα πανέρια σε τόσες αποστάσεις, άλλοι κρεμασμένα στον λαιμό και άλλοι πάνω στις κεφαλές τους. Πολλοί από αυτούς κατάφεραν να αυξήσουν τις δουλειές τους. Άλλοι τα παράτησαν. Και επειδή κάθε ανθρώπινη ιστορία έχει και τα παρελκόμενά της, ας μην ξεχάσομε και τις ιδιαίτερες στιγμές που έζησαν στην ύπαιθρο οι πλανόδιοι πραματευτάδες. Τους έρωτες, τους γάμους, τις παρεξηγήσεις, τις απιστίες. γνωρίσαμε πριν από χρόνια έναν τέτοιο παλιό πανιερά σε περιοχή της ανατολικής Κρήτης. Βασίλη τον λέγανε, «ο Βασίλης ο Έμπορας», έτσι ακουγόταν. θαύμα η αφήγησή του κι ας ξέραμε ότι έβαζε μπόλικο αλάτι και μπόλικο πιπέρι στον λόγο του. θέμα του η σχέση με τις νεαρές πελάτισσες. «σε όλα τα χωριά πήγαινα εκτός από το τάδε και το δείνα» είπε με νόημα, περιγράφοντας τις ερωτικές του περιπέτειες, πραγματικές και φανταστικές.

Οι πλανόδιοι της υπαίθρου... με νοσταλγία και συγκίνηση θυμόταν ο Κωστής Φραγκούλης τους κάθε λογής μικροεπαγγελματίες που περιφέρονταν στα χωριά. Τη συγκίνηση αυτή μεταφέρει σ’ ένα ωραίο χρονογράφημά του (εφημ. Δημοκράτης 15-7-1989):

Το εμπόριο «του ποδαριού» έχει πρόγονό του τον γυρολόγο-πραματευτή με υφάσματα, μπασουμάδες, ψιλικά διάφορα, κανελοτρίψιδα, βελόνες, καρφίτσες, μπαχαρικά, πούντρες, πιπεροκίμινα, ψυλλόσκονη, μοσχοκάρυδα, χτέ40

νια, τσατσάρες, λεβάντες και βίους αγίων, ένα κινητό «Μπον Μαρσέ» γίνεται σε διαδοχικά κύματα και δεν ησυχάζουν ούτε και κατά τις ώρες της μεσημβρινής ησυχίας κάποτε, και ιδίως τώρα το καλοκαίρι που ο μεσημεριανός ύπνος – μια ρεφουλιά έστω – είναι απαραίτητος για να καλμάρουν τα νεύρα. [...] Ας προσθέσομε ακόμη στο σινάφι και τους παλιατζήδες, τους γανωτζήδες, Ηπειρώτες συνήθως, μ’ ένα τσουβάλι στον ώμο διασκευασμένο σε ταγάρι για να χωράει τα μπακιρένια σκεύη, τους φετσολαδάδες στα χωριά, τους χτενιάδες για τα χτένια των αργαλειών, τους στιβακτήδες με το πελώριο μονόχορδο δοξάρι τους για το μαλλί και το μπαμπάκι, για στρώματα και κλώσιμο στη ρόκα, τους μπογιατζήδες για ρούχα και υφάσματα, τους σαπουντζήδες και άλλους που δεν πουλούσανε τέχνη μόνο αλλά και μεταφέραν «πολιτισμό», ειδήσεις, συνήθειες από τόπου εις τόπον, από τις πολιτείες στα χωριά, ήθη του κάμπου στα βουνά και αντιθέτως. Ακόμη και ιδεών ταχυδρόμοι συνειδητά και ασυνείδητα εγίνοντο στα παλιά χρόνια όπου τα μέσα επικοινωνίας ήσαν δύσκολα, οι δρόμοι στενοί, ανηφορικοί, και ο πολιτισμός έτρεχε με την ταχύτητα του αλόγου, δέκα, δεκαπέντε χιλιόμετρα την ώρα [...] Όσοι προλάβαμε και τα ζήσαμε τα θυμούμαστε με νοσταλγία γιατί, παρ’ ότι δύσκολα, είχανε μια γραφικότητα, μια ζεστασιά, μια γεύση στενής ανθρώπινης επικοινωνίας και αλληλεγγύης...

ΥΠΕΡ

ΦθινοΠΩΡο 2021

...Και οι πλανόδιοι των πόλεων

Πάνω: Η εμπορική κίνηση στους δρόμους της Σούδας (1900). Κάτω: Μανάβης σε ελληνικό νησί το 2010.

αν και δεν υπάρχουν επίσημα στοιχεία, μπορούμε να υπολογίσομε ότι ήταν εκατοντάδες οι άνθρωποι που ασχολούνταν με το πλανόδιο μικροεμπόριο σε όλη την Κρήτη, όχι μόνο στα χωριά. στις πόλεις, όμως, τα πράγματα ήταν διαφορετικά. εκεί κατέφευγαν πολλοί καλλιεργητές της γης για να πουλήσουν μόνοι τα προϊόντα τους, λαχανικά και φρούτα, και τα διαλαλούσαν γυρίζοντας εδώ κι εκεί στα σοκάκια. αξέχαστη έχει μείνει στους παλιούς Καστρινούς η εικόνα ενός γέρου Λασιθιώτη που περπατούσε ατέλειωτες ώρες για να πουλήσει τα μήλα και τις πατάτες του. ανάμεσα στους γυρολόγους των κρητικών πόλεων ήταν οι πωλητές μελιού, οι καρβουνάδες του μυλοποτάμου, οι τυράδες και οι αχινοποδάδες, στην πλειοψηφία τους κάτοικοι των ορεινών χωριών του Ψηλορείτη (αχινοπόδι λέγεται ένας εύφλεκτος ακανθώδης θάμνος που φυτρώνει σχεδόν παντού στην Κρήτη και είναι ιδανικός για προσάναμμα, όπως και για το πύρωμα του φούρνου). στο ηράκλειο και στα χανιά το φαινόμενο των περιφερόμενων μικροεμπόρων στους δρόμους ήταν συνυφασμένο με την καθημερινότητα των ανθρώπων. οι εφημερίδες και τα λογοτεχνικά κείμενα αποτυπώνουν με τον καλύτερο τρόπο το κλίμα της εποχής. συχνά οι σχολιογράφοι διαμαρτύρονταν για τις φωνές των παγωτατζήδων, των πωλητών αναψυκτικών, των μανάβηδων. «οργιάζουν κυριολεκτικώς αι φωναί των πλανοδίων πωλητών. Δεν είναι δυνατόν, άραγε, να μετριασθούν;» αναρωτιόταν η Ανόρθωσις ηρακλείου στις 26 απριλίου του 1932. Και η Νέα Εφημερίδα της 26 μαΐου 1912 ασχολείται με τους παγωτατζήδες: «οι πλανόδιοι παγωτοποιοί δεν παύουν ούτε το μεσημέρι διαλαλούντες το εμπόρευμά των. Και τις λεμονάδες και τα σερμπέτια εις μεγάλην χρήσιν…».

41

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Τόσο σοβαρό ήταν το θέμα που αναγκάστηκε η Πολιτεία να λάβει μέτρα και να απαγορεύσει τις νυχτερινές βόλτες των πραματευτάδων: «Εξεδόθη αστυνομική διάταξις», γράφει η Νέα Εφημερίς (17 Ιουνίου 1923), «απαγορεύουσα εις τους πλανοδίους πωλητάς τροφίμων, εμπορευμάτων, αγοραστάς αντικειμένων, μουσικούς πλανοδίους και πάντας εν γένει τους ανά τας οδούς ασκούντας οιονδήποτε επάγγελμα, να διαλαλώσι τα τρόφιμα και τα εμπορεύματα αυτών ή το επάγγελμά των προ της 6ης πρωϊνής ώρας εκάστης ημέρας και από της 1-3 μ. μ.».

«Από των αρχών του αιώνος μας την ησυχίαν της ημέρας διέκοπταν οι φωνές των διαφόρων μικροπωλητών που έκαναν χρυσές δουλειές. Οι γυναίκες τότε δεν έβγαιναν έξω για ψύλλου πήδημα κι έκαναν τις μικροαγορές τους απ’ αυτούς».

Οι πραματευτάδες στον Καζαντζάκη Αρκετές είναι οι αναφορές του Καζαντζάκη σε πραματευτάδες, κυρίως εκείνους που ξεκινούσαν από την πόλη και γύριζαν τα χωριά. Πραματευτής ήταν ο Καγιαμπής στον Καπετάν Μιχάλη, πραματευτής κι ο Κριαράς, πρόσωπα φανταστικά βέβαια, που ξεκίνησαν από το πλανόδιο εμπόριο αλλά ο συγγραφέας τους ήθελε να καταλήγουν λυράρηδες και τραγουδιστάδες, γυρολόγοι:

...Έπεσε πάλι στα σίδερα η Κρήτη, πού να πατήσει πια ο Κριαράς στο Καστέλι, γύριζε τα Ρεθεμνιώτικα. Έκανε τον αγωγιάτη, τον πραματευτή, το λυράρη, πείραζε τις γυναίκες, έφαε ξύλο αλύπητο, και παρά τρίχα ο Κωσταντάρας, ο πρωτοτσέλιγκας του Ψηλορείτη, να τον μουνουχίσει με το μαχαίρι που μουνούχιζε τα κριάρια του, γιατί τον έπιασε να τα παίζει με τη θυγατέρα του την Κρουσταλλένια. Μπορεί όμως και να τον μουνούχισε, γιατί από τη μέρα εκείνη ο Κριαράς ησύχασε, πάχυνε, γλύκανε, έκανε τον άγιο, γίνηκε άγιος και ταίριαζε ρίμες. Πήγαινε από χωριό σε χωριό, τραγουδούσε τις ρίμες του και γέμιζε το ταγάρι. Στέκουνταν οι χωριάτες γύρα του 42

«Άδεια ασκήσεως επιτηδεύματος μικρεπαγγελματίου». Ηράκλειο 1932.

και μωροθαμάζουνταν πού τα ’βρισκε τα λόγια και πώς τα ταίριαζε και πώς έκανε τα μάτια να κλαίνε! Ξαναζωντάνευε το ’21, ανέβαιναν από τα μνήματα οι μεγάλοι αγωνιστές, τινάζουνταν στον αγέρα το Αρκάδι, έπιαναν οι γέροι τα φαρδιά πολύχρωμα μαντίλια τους και σκούπιζαν τα κλάματα… Πραματευτής ήταν κι ο κουμπάρος του Τίτυρου. Κι όταν πήγαινε στο σπίτι του έβλεπε μόνο την κουμπάρα του, ο κουμπάρος γύριζε τα χωριά και πουλούσε: ...Καλησπέρισε ο Τίτυρος, το

βαφτισιμιό του το μωρό ήταν στην κούνια, το άλλο της παιδαρέλι κοιμόταν στο καναπεδάκι∙ ο άντρας ήταν πραματευτής και γύριζε στα χωριά∙ κουμπάρος και κουμπάρα ήταν ολομόναχοι, βασιλιάδες μέσα στο σπίτι. Έφαγαν μάνι μάνι, άδει-

ασαν τη φλάσκα, έκαμαν το σταυρό τους, σκέπασαν τα κονίσματα να μη θωρούν το τι γίνεται και πήδηξαν στο στρωμένο κρεβάτι... Γνώστης βαθύς της καστρινής καθημερινότητας ο Καζαντζάκης μετέφερε στο έργο του φανταστικές σκηνές που, όμως, απηχούν την πραγματικότητα των παιδικών του χρόνων. Παρόμοιες εικόνες συναντούμε και σε άλλα λογοτεχνικά έργα. Μετά τη σταδιακή απαγκίστρωση του νησιού από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, αρχικά με την ίδρυση της Κρητικής Πολιτείας και κατόπιν με την ενσωμάτωσή του στο Ελληνικό Βασίλειο, παρατηρήθηκε μια πραγματική έκρηξη ζωής και μια εντυπωσιακή ανάπτυξη εμπορικών και άλλων δραστηριοτήτων. Εκείνα τα χρόνια, στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα, πλήθυναν οι χωρικοί που κατέβαιναν στις πόλεις για να πουλήσουν στα αστικά νοικοκυριά ό,τι διέθετε ο καθένας. Τυρί και μέλι, αυγά και όρνιθες ζωντανές, φρούτα και λαχανικά, χόρτα, χοχλιούς, αχινοπόδια και ό,τι άλλο χρειάζονταν τα νοικοκυριά των πόλεων. Παρόμοιες εικόνες συναντάμε και σε άλλα του έργα. Ακόμη και ο Ζορμπάς του υπήρξε πλανόδιος στα χωριά της Μακεδονίας:

...Έκανα τότε τον πραματευτή. Γύριζα από χωριό σε χωριό στη Μακεδονία, πουλούσα ψιλικά κι έπαιρνα, αντίς για πλερωμή, τυρί, μαλλί, βούτυρο, κουνέλια, καλαμπόκι, τα μεταπουλούσα και κέρδιζα διπλά. Τη νύχτα, σε όποιο χωριό βραδιάζουμουν, ήξερα σε ποιο σπίτι να κονέψω - πάντα μια χήρα πονόψυχη, ας είναι καλά! βρίσκεται στο κάθε χωριό. Έδινα το λοιπόν μια κουβαρίστρα ή μια τσατσάρα ή ένα φακιόλι, μαύρο εξαιτίας του μακαρίτη, και κοιμόμουνα μαζί της. Φτήνια!

>

Οι διαλαλητάδες του Μεγάλου Κάστρου

Από την εμπορική κίνηση στους δρόμους του Ηρακλείου (1900).

Η λαογράφος Ευαγγελία Φραγκάκι, που γεννήθηκε και μεγάλωσε στο Ηράκλειο, μας άφησε μια καταπληκτική μαρτυρία για τους μικροεμπόρους και τους μικροεπαγγελματίες που γύριζαν τα σοκάκια της πόλης στις αρχές του 20ού αιώνα, μέχρι και τη δεκαετία του 1920. Αξίζει να μεταφέρομε εδώ μερικά αποσπάσματα:

Από των αρχών του αιώνος μας την ησυχίαν της ημέρας διέκοπταν οι φωνές των διαφόρων μικροπωλητών που έκαναν χρυσές δουλειές. Οι γυναίκες τότε δεν έβγαιναν έξω για ψύλλου πήδημα κι έκαναν τις μικροαγορές τους απ’ αυτούς. Πρώτος και καλύτερος περνούσε ο Ανωγειανός (ή Ανωγειανοί ) που πουλούσε τα ξύλα διαλαλώντας τα ρυθμικά «δαυλούς, δαυλούς». Άλλος διαλαλούσε τ’ αχινοπόδια: «καλά ’χινοπόδια, καλά ’χι-

νοπόδια για προσάναμμα». Ύστερα περνούσε ο πετρελαιάς φωνάζοντας: «το καλό πετρόλαδο, το καλό πετρόλαδο για τσι λάμπες». Οι γυναίκες αγόραζαν 100 δράμια ή μισή οκά, αν επείθοντο πως το πετρόλαδο δεν ήταν «του πουλιού» (μάρκα ευτελούς πετρελαίου). Ύστερα περνούσε ο νερουλάς διαλαλώντας «γλυκύ νερόοοο». Εμείς τα παιδιά ξυπνούσαμε με το πέρασμα του χιαλεπιτζή, που φώναζε «κοπέλια, χιαλέπ καϊνάρ». Ταυτόχρονα ο κουλουράς με «τα ζεστά κουλούργια δυο στην πεντάρα». Ύστερα περνούσε ο φετσολαδάς (αυτός αγόραζε τη μούργα για σαπούνι) και φώναζε «φετσόλαδα πχοιος έχει να πουλήση;» Κατά το μεσημεράκι περνούσε ο τροχός: «μαχαίρια, ψαλίδια, ξυράφια, μαχαίρια για τρόοοχισμα. Οοοο τροχός! Σχεδόν

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2021

ταυτόχρονα περνούσε ο Μαλαντρής ο μανάβης με τις πατάτες, μαζάνες, μπαμνιέδες, ντομάτες, λεμόνια, που είχε όμως τη φήμη πως πείραζε τις γυναίκες· (η μητέρα μου ούτε ένα λεμόνι δεν κατεδέχθη ν’ αγοράση ποτέ από πλανόδιο μανάβη). Από κει και μεσημέρι (πρώτες απογευματινές ώρες) περνούσε ο Γιωργής ο γαϊδουριάρης, έχοντας φορτωμένες στο γαϊδούρι του δυο βιτρίνες με ψιλικά κι άλλα παρεμφερή. Ύστερα περνούσε ο Χασκέλης ο Οβραίος με το πανιέρι του φωνάζοντας μελωδικά: «Έχω πολυλοΐσιμα πράματα, χτένια, ροστέλλα, ψαλίδια, βραχιόλια, κορδέλλες, καρόλια, σούστες, παραμάνες, όλα για πούλημα». Γουστόζικος τύπος ήταν ο παρασυράς· Τούρκος αυτός με άσπρο σαρίκι, ήθελε να τον λένε Μουλά Μουσταφά. Αυτός εφώναζε μελωδικά: «Έχω παρασυράκια πεντάρα· έχω παρασύρες δεκάρα· ψάθες. Ψαθάκια για τσι πόρτες το κατέχετ’ απ’ αλλότες». Αυτό που μας ψυχαγωγούσε ήταν τ’ Οργανάκι. Εμείς τα παιδιά το τριγυρίζαμε· οι μανάδες δίδανε πότεπότε και καμιά πεντάρα ή δίδανε καμιά μελομακαρούνα. Το κιντί, άναβε τις φανάρες ο λαμπατζής, για να φωτίζονται οι δρόμοι. Μετά τον Α’ παγκ. πόλεμο προσετέθη και ο «γυαλιάς» ο Κοζαδίνος, που φέροντας υπό μάλης μια γυάλινη βιτρίνα φώναζε: «ματογυάλια διάφορα, ματογυάλια διάφορα». Οι γυναίκες έβγαιναν και προβάριζαν γυαλιά «για να φέγγουνε απ’ αλάργο ή από κοντά». Λίγοι ήσαν αυτοί που κατέφευγαν στον οφθαλμίατρο Χατζηδάκη [...]. Σε ανύποπτο χρόνο περνούσε ο τελάλης, φωνάζοντας μέχρι να μας ξεκουφάνη, ανάλογα με την περίπτωση: «Ένα μαύρο γαϊδούρι χάσαμε· όπχοιος το ’βρεν ένα φράγκο μουζντελίκια» ή «ένα μελαχροινό κοριτσάκι εχάσαμε· όπχοιος το ’βρε πέντε φράγκα μουζντελίκια…

43

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

…Συνεχής διαβάτης ήταν ο κοπρολόγος, Τούρκος κατά κανόνα, που με δυο ξυλάκια μάζευε από τους δρόμους τα ξερά αποπατήματα των σκύλων, που κατά δεκάδες περιεφέροντο αδέσποτοι, και τα πουλούσε στα νταμπακαριά (πρωτόγονου τύπου μικροεργοστάσια κατεργασίας δερμάτων). Μια φορά τον ρώτησε η γειτόνισσά μας η βαρελτζίνα γιατί κάνει αυτή τη δουλειά και τον ήκουσα να της απαντά: «Παρά να διακονεύγω και να μου λένε «άλλη ώρα, καλότυχε», δεν είν’ καλλιά να κάνω ό,τι μπορώ; Η δουλειά ντροπή δεν έχει. (Χάνδαξ – Κάστρο – το Ηράκλειό μου, Αθήναι 1978, σελ. 51-52).

Οι ήχοι των τόπων Εποχές που πέρασαν, μνήμες που χάθηκαν. Έμειναν μόνο τα σχόλια των εφημερίδων και όσα διηγούνταν οι παλαιότεροι στους νεότερους, μέχρι που ξεχάστηκαν κι αυτά. Τέτοιες μνήμες συγκέντρωνε ο γράφων για χρόνια από ανθρώπους που ζήσανε στην Κρήτη του παλιού καιρού, τον Προκόπη Πεπονάκη, τον Κωστή Φραγκούλη, τον Γιάννη Ασπραδάκη και άλλους πολλούς. Από τις πιο εντυπωσιακές στιγμές ήταν όταν μου έκανε το χατίρι ο Προκόπης και τραγούδησε τα διαλαλήματα των εμπόρων της αγοράς και των πλανοδίων. Πανδαιμόνιο γινόταν στο Μεγάλο Κάστρο εκείνα τα χρόνια. Ο Κωστής Φραγκούλης έγραψε ένα ωραίο χρονογράφημα στον «Δημοκράτη» τον Ιούλιο του 1989 κι ένα κείμενο στα πρώτα τεύχη του ΥΠΕΡ. Κομμάτι της κοινωνικής ιστορίας είναι οι ήχοι μιας πόλης. Οι φωνές, τα τραγούδια, οι ψαλμοί. Όπως και οι σιωπές της. Είναι αυτά που δεν σώζονται και δεν καταγράφονται!

Το γάλα του Φακή Οι γαλατάδες είναι από τους τελευταίους που σταμάτησαν να γυρίζουν τους δρόμους των πόλεων. Το επάγγελμά τους διατηρήθηκε για πολύ μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και σταμάτησε μόνο όταν πλήθυναν τα ψυγεία στα σπίτια και όταν άρχισε να πωλείται το γάλα σε κλειστά γυάλινα μπουκάλια (συσκευασμένο). Γαλατάδες υπήρχαν και στις δυο μεγάλες κρητικές πόλεις. Οι περισσότεροι είχαν συγκεκριμένους πελάτες, άλλοι ξεσήκωναν τον κόσμο με τις φωνές τους κάθε πρωί. Ξεκινούσαν τη νύχτα κι έβγαιναν στην πούληση το ξημέρωμα. Ένας απ’ αυτούς ήταν ο Φακής ο Γαλατάς - άγνωστο αν ήταν αυτό το επώνυμο ή το παρατσούκλι του - που διαλαλούσε το γάλα του στο Ηράκλειο των δυο πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα. Είχε τη μάντρα του δυτικά πόλης, λίγο έξω από τα βενετσιάνικα τείχη και ήταν από τους πρώτους που έφταναν νωρίς το πρωί στην πόλη. Αυτό τον βοήθησε να αποκτήσει πελατεία στο κέντρο, αλλά η καλή του φήμη δεν κράτησε για πολύ. Ξαφνικά άρχισαν να λιγοστεύουν οι πελάτισσές του. Κάποιος φίλος του έσκασε το μυστικό: Οι ανταγωνιστές του είχαν διαδώσει παντού ότι νόθευε το γάλα, το νέρωνε. Προσπάθησε να διαψεύσει τη φήμη χωρίς να καταφέρει το παραμικρό. Τότε πήρε τη μεγάλη απόφαση. Σταμάτησε την πούληση και γύριζε τους δρόμους διαλαλώντας ότι «το γάλα αρμέγεται... παρουσία του πελάτου». Η επόμενη κίνησή του ήταν ακόμη πιο εντυπωσιακή: Εμφανίστηκε στην πόλη σέρνοντας πεντέξι οικόσιτες αίγες, σταματούσε στις πόρτες των πιο καλών παλιών πελατισσών κι εκεί τις άρμεγε! Δεν ξέρω αν το επιχειρηματικό δαιμόνιο του Φακή απέδωσε καρπούς κι αν αυγάτισαν οι δουλειές του, φαίνεται

Αριστερά:Το πλανόδιο εμπόριο αποτελεί παγκόσμιο φαινόμενο. Στην επιχρωματισμένη φωτογραφία υπαίθριος πωλητής ψωμιού στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Τέλη 18ου αι. Λεπτομέρεια: Το ψωμί παρασκευαζόταν και ψηνόταν επί τόπου. Δεξιά: Πλανόδιος πωλητής ψωμιού στην Κούβα (τέλη 19ου αι.).

44

ΥΠΕΡ

όμως ότι ο κόπος του δεν πήγε εντελώς χαμένος. Ο μπαρμπαΓιάννης, που μου διηγήθηκε κάποτε την ιστορία, θυμόταν μια γειτονοπούλα του φαμέγια να περιμένει κάθε πρωί τον Φακή στην πόρτα του σπιτιού όπου εργαζόταν, γιατί συχνά τέλειωνε το γάλα πριν φτάσει στους δρόμους κοντά στην παλιά Νομαρχία (σημερινό πάρκο Θεοτοκόπουλου). Γραφικές εικόνες που φαίνονται απίστευτες σήμερα...

Οι πλανόδιοι της Αθήνας

ΣΕΛΙΔΕΣ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΚΡΑΙΩΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟY ΛΙΑΝΙΚΟY ΕΜΠΟΡΙΟY

«Ψιλικά πολλώ λογιώ...» Η ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΑΣ

ΕΝΑ ΚΕΙΜΕΝΟ ΤΟΥ ΜΙΧΑΗΛ ΜΗΤΣΑΚΗ

Μανάβης στην Αθήνα πριν το 1900.

...Και βαθμηδόν, εφ’ όσον προχωρεί η ημέρα, αλληλοδιαδόχως διέρχεται κραυγάζον, εν εκκωφαινούση συναυλία, εν ή αντιπροσωπεύονται πάντες της μουσικής κλίμακος οι τόνοι, όλον το οχληρότατον πλήθος των μικροπωλητών, των μικρεμπόρων ή των παραγγελιοδόχων, οίτινες αποτελούσι την ζωήν των απομεμακρυσμένων συνοικιών. Διήλθεν ήδη ο γαλακτοπώλης, ο υψηλός και άγριος Λιδωρικιώτης, ο δι’ απαισίου υποκώφου μυκηθμού διαλαλών το εμπόρευμά του. Παρήλθεν η αντιπολιτευομένη αυτόν συνοδεία αιγών, ήν αμέλγει παρ’ εκάστην θύραν, χάριν των επιθυμούντων νωπόν γάλα παροίκων, ο οδηγός της, κροταλίζουσα τους κωδωνίσκους της και βληχωμένη. Παρήλθον δύο ή τρεις πωληταί βελονών και καρφίδων και δακτυληθρών και νημάτων. Ηκούσθη του αρτοποιού η χονδρή φωνή και η μελιτώδης φλυαρία της γραίας, της πωλούσης βότανα και φύκη. Και ακολουθούντες αυτούς διέρχονται κατόπιν ιχθυοπώλαι, πραγματευταί, λαχανοπώλαι, οπωροπώλαι, οψοπώλαι, όλα των εμπορευομένων τα γένη και τα είδη, κύπτοντες τον αυχένα από το βάρος των προμηθειών των ή επιφορτίζοντες δι’ αυτών την ράχιν ψωραλέου οναρίου... (Μιχαήλ Μητσάκης, Πεζογραφήματα, Αθήνα 1988, εκδ. Νεφέλη, σελ. 64).

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2021

Στο πρώτο τεύχος του περιοδικού μας είχαμε δημοσιεύσει τη φωτογραφία ενός ευρηματικού ανθρώπου από το χωριό Αποστόλοι της πρώην επαρχίας Πεδιάδος, του Ιωάννη Δαμιανάκη ή «Δαμιανού» (φωτογραφία Νίκου Ψιλάκη). Με απλοποιημένο και συντομευμένο επώνυμο τον ήξεραν τα γυροχώρια: Δαμιανός. Τον είχαμε συναντήσει το καλοκαίρι του 1991 στον πανέμορφο δρόμο με τους ευκαλύπτους που οδηγεί από το χωριό του στο Καστέλλι κι εντυπωσιαστήκαμε. Ήταν ένας ενδιαφέρων άνθρωπος με εμπορικό δαιμόνιο! Περηφανευόταν ότι είχε βοηθήσει κόσμο και κοσμάκη προμηθεύοντας είδη που δεν μπορούσαν να βρουν εύκολα στα μικρά χωριά τους. «Αν είχε ο γάιδαρος κοντέρ θα είχε γράψει χιλιάδες χιλιόμετρα» έλεγε. Πουλούσε τα πάντα. Από υφάσματα μέχρι υλικά χειροτεχνίας, από σεντόνια «Πειραϊκής-Πατραϊκής» μέχρι μπρίκια και φλιτζάνια του καφέ. Τα φόρτωνε όλα σε ένα γαϊδουράκι και ξεκινούσε! Εύλογος και ο τίτλος του δημοσιεύματος στο πρώτο μας τεύχος: «Ψιλικά πολλώ λογιώ», εμπνευσμένο από το πολυτραγουδισμένο σε άλλες εποχές άσμα. Είχαμε συνεννοηθεί με τον Δαμιανό να καταγράψομε τις εμπειρίες του από τα χωριά, ιδιαίτερα κατά τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες, τότε που το αυγό και το λάδι αντικαθιστούσαν το δυσεύρετο χρήμα. Οι νοικοκυρές έδιναν αυγά και αγόραζαν κουβαρίστρες. Ο Δαμιανός είχε φτιάξει δυο μεγάλα ντουλάπια με θήκες και συρτάρια και τα είχε φορτώσει στο σαμάρι του γαϊδάρου, ένα δεξιά και ένα αριστερά. Πάνω σ’ αυτά είχε προσαρμόσει κι άλλες κατασκευές. Έτσι ξεκινούσε κάθε πρωί. Μπροστά ο γάιδαρος, πίσω ο αφέντης με το ραβδάκι στο χέρι. Μιλήσαμε για μιαν ακόμη φορά σε καφενείο των Αποστόλων, το καλοκαίρι της επόμενης χρονιάς, ένα απόγευμα Κυριακής. Είπε καταπληκτικά πράγματα, μικρές ανθρώπινες ιστορίες από τα δεκάδες χωριά που επισκεπτόταν. Μέσα από αυτές τις αφηγήσεις,

>

45

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Ο Δαμιανός είχε φτιάξει δυο μεγάλα ντουλάπια με θήκες και συρτάρια και τα είχε φορτώσει στο σαμάρι του γαϊδάρου, ένα δεξιά και ένα αριστερά. Πάνω σ’ αυτά είχε προσαρμόσει κι άλλες κατασκευές. Έτσι ξεκινούσε κάθε πρωί.

έφερνε στο επόμενο δρομολόγιο. Αν βιαζόταν η πελάτισσα (γυναίκες αποτελούσαν το μεγαλύτερο μέρος της πελατείας του) επέστρεφε ακόμη και την επόμενη μέρα. Δυο και τρεις ώρες ποδαρόδρομο για να πουλήσει ένα αντικείμενο ασήμαντης αξίας, ένα βελονάκι, ας πούμε! Αλλά δεν ήταν το κέρδος ο κινητήριος μοχλός αυτών των ανθρώπων. Ήταν η συναίσθηση της ευθύνης απέναντι στους ανθρώπους με τους οποίους συναλλασσόταν. Το 2005 συναντήσαμε έναν από τους τελευταίους πλανόδιους της Κρήτης στην Απάνω Μεσαρά. Είχε ζέψει το γαϊδουράκι του σε καρότσα παλιάς σκαπτικής μηχανής, είχε σκεπάσει ευφυώς την καρότσα με τέντα και διέθετε την πραμάτεια του στα κοντινά χωριά. «Εξελιχτήκαμε κι εμείς» είπε χαμογελώντας. όμως, δεν ζωντανεύει μόνο η Κρήτη μιας άλλης εποχής, τόσο κοντινής μα και τόσο μακρινής συνάμα, αλλά και η ιστορία του λιανικού εμπορίου. Ανανεώσαμε το ραντεβού μας, αλλά τρίτη συνάντηση δεν έγινε. Οι συγκυρίες δεν το επέτρεψαν. Κι αν βγαίνει ένα δίδαγμα από τις αφηγήσεις του Πεδιαδίτη πραματευτή, αυτό είναι η σχέση του με τους πελάτες. Ο Δαμιανός τους ήξερε όλους με τα μικρά τους ονόματα. Όπως ήξερε και τα γούστα τους. Λάθος δεν είχε κάμει ποτέ. Αν δεν είχε κάτι, το σημείωνε στον σκληρό δίσκο της μνήμης και το 46

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2021

47

Όλοι μαζί κάνουμε τη Σητεία ακόμα πιο όμορφη! Χορηγία κάδων ανακύκλωσης για τον Δήμο Σητείας από τα Super Markets Χαλκιαδάκης

>

Σε συνεργασία με τον Δήμο Σητείας και την Αντιδημαρχία Καθαριότητας, Περιβάλλοντος και Πρασίνου, προχωρήσαμε στη χορήγηση μπλε κάδων ανακύκλωσης (7 μεγάλων και 10 μικρών) για την ενίσχυση της ανακύκλωσης στην περιοχή. Μια κίνηση συμβολισμού αλλά και ουσίας, με την οποία τα Super markets Χαλκιαδάκης δείχνουν στην πράξη την περιβαλλοντική τους συνείδηση, συμβάλλοντας στην προώθηση της ανακύκλωσης στον τόπο μας. Ο υπεύθυνος Marketing της εταιρείας Χαλκιαδάκης κ. Μιχάλης Τζαγκαράκης δήλωσε: Στηρίζουμε την ανακύκλωση στην πράξη. Αφουγκραζόμαστε τις ανάγκες της τοπικής κοινωνίας και, σε συνεργασία με τους τοπικούς φορείς, προσφέρουμε μέσα που έχουν στόχο τη μείωση του περιβαλλοντικού μας αποτυπώματος. Είμαστε δίπλα στους πολίτες που σέβονται το περιβάλλον. Ευχαριστούμε θερμά τον

Δράση φύτευσης στο Κολονέλο Σητείας!

>

Την Κυριακή 19/9/21 πραγματοποιήσαμε με επιτυχία μιαν ακόμη περιβαλλοντική δράση στο Κολονέλο Σητείας, σε συνεργασία με τον Δήμο Σητείας και την Αντιδημαρχία Καθαριότητας, Περιβάλλοντος και Πρασίνου. Στην εκδήλωση συμμετείχαν εργαζόμενοι των καταστημάτων Χαλκιαδάκης στη Σητεία με τις οικογένειές τους, η Αντιδήμαρχος Σητείας κυρία Ελένη Πλατανάκη, εργαζόμενοι της

Δήμο Σητείας και την Αντιδήμαρχο κ. Πλατανάκη για την άψογη συνεργασία ώστε να καλύψουμε πραγματικές ανάγκες και να συμβάλουμε ουσιαστικά στην προστασία του περιβάλλοντος δήλωσε. Η Αντιδήμαρχος Καθαριότητας, Περιβάλλοντος και Πρασίνου κυρία Ελένη Πλατανάκη δήλωσε από την πλευρά της: Συνεχίζουμε την προσπάθεια ενημέρωσης, ευαισθητοποίησης των πολιτών για τα οφέλη της ανακύκλωσης. Με νέες συνεργασίες, φέρνουμε την ανακύκλωση πιο κοντά στους συνδημότες μας. Δημιουργούμε νέα σημεία ανακύκλωσης στο Δήμο μας, δίνοντας την ευκαιρία σε περισσότερους πολίτες να ανακυκλώνουν. Ευχαριστούμε θερμά τα Super markets Χαλκιαδάκης που μας δίνουν αυτή την δυνατότητα, με την ευγενική τους χορηγία σε κάδους ανακύκλωσης προς τον Δήμο Σητείας. Χαιρόμαστε ιδιαίτερα που έχουμε δίπλα μας συμμάχους, επιχειρήσεις που σέβονται το περιβάλλον και το δείχνουν με πράξεις!

υπηρεσίας πρασίνου με επικεφαλής τον κύριο Γιάννη Βιτσεντζάκη, καθώς και εθελοντές. Συνολικά, προσφέρθηκαν και φυτεύτηκαν 260 φυτά σε παρτέρια που ξεπερνούν τα 600 μέτρα, πλησίον του καταστήματος Χαλκιαδάκης στο Κολονέλο, κατά μήκος της οδού Πραισού. Οι δράσεις ενημέρωσης, ευαισθητοποίησης και συνεργασίας με φορείς και ιδιώτες για την προστασία του περιβάλλοντος θα συνεχιστούν από την Χαλκιαδάκης Α.Ε., με στόχο τη μείωση του περιβαλλοντικού μας αποτυπώματος.

Αξίζει τέλος να τονιστεί ότι παραμένουμε σταθερά προσηλωμένοι στους περιβαλλοντικούς στόχους και στη βασική δέσμευση της εταιρείας για μείωση της διάθεσης πλαστικού από τα καταστήματά της κατά 50% έως το 2025. Γι’ αυτό οι σχετικές πρωτοβουλίες και δράσεις συνεχίζονται με αμείωτο ρυθμό, προσελκύοντας ολοένα και περισσότερους ευαισθητοποιημένους καταναλωτές που έχουν κοινό σκοπό: να παραδώσουμε στις επόμενες γενεές έναν πλανήτη καλύτερο, έστω και στο ελάχιστο, απ’ αυτόν που παραλάβαμε.

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2021

49

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

ΑΜΠΡΑΚΑΜΟΙ Τα περίτεχνα περιδέραια της Κρήτης Πέριξ του λαιμού, αι γυναίκες της Κρήτης, όλων των περιοχών, φέρουν περιδέραιον από χρυσά διάτρητα σφαιρίδια, τους αμπρακάμους. Το στήθος ολόκληρον εις την ενδυμασίαν των Σφακίων κοσμούν διά της κολαΐνας, χρυσού περιδεραίου, πλουσιωτάτου, συγκειμένου εκ πολλών σειρών χρυσών αλύσεων, εκ των οποίων εκρέμαντο εκατό και έν χρυσά φλωρία... (Αγγελική Χατζημιχάλη, Ελληνικαί εθνικαί ενδυμασίαι, Αθήναι 1954, σελ. 19).

TOY ΝΙΚΟY ΨΙΛΑΚΗ Ελάχιστοι Κρητικοί έχουν κρατήσει ως θυμητάρια ή κειμήλια τους αμπρακάμους των μανάδων και των γιαγιάδων, από τα πολυτιμότερα και σημαντικότερα κοσμήματα της κρητικής παράδοσης. Όσοι σώθηκαν από την άτακτη εισβολή του μοντερνισμού και τη λαίλαπα της ανακύκλωσης των πολυτίμων μετάλλων διατηρούνται σε ιδιωτικές συλλογές στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, κοσμούν προθήκες λαογραφικών μουσείων ή χρησιμοποιούνται σποραδικά σε εκδηλώσεις φολκλορικού τύπου. Ως κόσμημα, όμως, αποτελούν παρελθόν. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1960 οι αμπρακάμοι βρέθηκαν στα χέρια των γυρολόγων, εκείνων που σάρωναν τα χωριά μας και μάζευαν ό,τι πολύτιμο μπορούσαν: εικόνες παλιές και όπλα των προηγούμενων αιώνων, πολύτιμα υφαντά και κεντήματα, κοσμήματα και παραδοσιακές φορεσιές... Πρόσφεραν φανταχτερές λιθογραφίες αγίων και τις αντάλλασσαν με παλιές εικόνες, όπως αντάλλασαν αργότερα ευτελή πλαστικά βαρελάκια με τα παλιά πήλινα πιθάρια, μερικά από τα οποία χρονολογούνταν στα χρόνια της βενετσιάνικης κατοχής. Η εποχή της μεγάλης τουριστικής ανάπτυξης είχε ήδη ανατείλει και οι τουρίστες εκείνων των χρόνων ενδιαφέρονταν έντονα για τα αυθεντικά δημιουργήματα του παραδοσιακού πολιτισμού. Οι εύποροι επισκέπτες μας - επίγονοι των παλαιών περιηγητών - αγόραζαν ό,τι τους έκανε εντύπωση, γι’ αυτό και πολλά έργα ελληνικής λαϊκής τέχνης βρίσκονται σήμερα στο εξωτερικό, σε χέρια ιδιωτών ή και σε μουσεία της Αμερικής και πολλών χωρών της Ευρώπης.

50

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2021

Δυστυχώς, η κοντόφθαλμη πολιτική του ελληνικού κράτους είχε αγνοήσει τα επιτεύγματα του λαϊκού μας πολιτισμού, κυρίως τα χρηστικά είδη και τα κοσμήματα που μετέφεραν τις αξίες και την αισθητική των ανθρώπων της προβιομηχανικής εποχής. Αργότερα, όταν άρχισε μια στοιχειώδης αφύπνιση της Πολιτείας, τα μέτρα που πάρθηκαν για την ουσιαστική προστασία αυτών των πολιτισμικών αγαθών ήταν παντελώς ανεπαρκή.

Η ΠΑΡΑΔΟΣΗ

ΤΑ ΚΡΗΤΙΚΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ

Η εμμονή των Κρητών χρυσοχόων αλλά και των Κρητών αγοραστών των πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα στα παραδοσιακά είδη αποτελεί σημαντική συμβολή στη διάσωση του τοπικού μας πολιτισμού. Την εποχή που τα μεγάλα εργαστήρια προσπαθούσαν να προσελκύσουν ανθρώπους των ανωτέρων τάξεων, τα μικρότερα είχαν στρέψει σχεδόν εξ ολοκλήρου την προσοχή τους σε αυτό που μπορούσαν και γνώριζαν να κάνουν καλά: να τροφοδοτούν με κοσμήματα τους παραδοσιακούς πελάτες που προέρχονταν τόσο από τις πόλεις όσο και από τα χωριά. Οι αμπρακάμοι και τα μποτόνια ήταν από τα πιο συνηθισμένα είδη της κρητικής παραδοσιακής χρυσοχοΐας. Ήταν τα κοσμήματα που αγόραζαν κυρίως οι υποψήφιοι γαμπροί. Σε πολλές περιοχές του νησιού, ιδιαίτερα σε χωριά με μεγάλο πλούτο, δεν γινόταν γάμος χωρίς αμπρακάμους. Και όταν έβλεπαν νύφη δίχως το συμβολικό αυτό κόσμημα στον μπέτη της, «ξόμπλιαζαν» με χλευαστικά σχόλια τον γαμπρό («ούτε ένα λαιμό αμπρακάμους δεν αξιώθηκε να της κάμει»). Έτσι τους μετρούσαν, με «λαιμούς». Ένας «λαιμός» περιείχε συνήθως 33 ισομεγέθεις χρυσές ή αργυρές αλλά επιχρυσωμένες αμφικωνικές χάντρες-ψηφία) και έναν μεγάλο σταυρό κοσμημένο με πολύχρωμες πολύτιμες πέτρες ή με χρωματιστά κομμάτια γυαλιού.

Η αρχή του τέλους για τους αμπρακάμους, τα μποτόνια, τα γιορντάνια και τα υπόλοιπα κοσμήματα που είχαν γράψει χρυσές σελίδες στην κοινωνική ιστορία της Κρήτης εντοπίζεται στην περίοδο του Μεσοπολέμου. Τότε μειώθηκε ουσιαστικά η παραγωγή τους, για να σταματήσει γύρω στις αρχές της δεκαετίας του 1970. Η κρητική χρυσοχοΐα, όμως, είχε προλάβει να αναπτυχθεί στον μέγιστο βαθμό δημιουργώντας μια παράδοση που διατηρήθηκε σχεδόν μέχρι τις μέρες μας. Από τα προπολεμικά εργαστήρια του Ηρακλείου, των Χανίων και του Ρεθύμνου έβγαιναν έργα εξαιρετικής τέχνης. Θα ήταν άδικο αν αναφέραμε κάποια ονόματα καλλιτεχνών - χρυσοχόων, ο κατάλογος των σπουδαίων τεχνιτών που έδρασαν στην Κρήτη κατά τον 19ο αιώνα και το πρώτο μισό του 20ού δεν έχει τέλος. Θα σταθούμε μόνο στον εμβληματικό επαναστάτη Ιωάννη Πολυξίγκη, που διατηρούσε για πολλά χρόνια χρυσοχοείο στο Ηράκλειο, όπως φαίνεται και από καταχωρήσεις σε εφημερίδες της δεκαετίας του 1910. Σύμφωνα με την παράδοση, από το εργαστήρι του έβγαιναν κατά κανόνα παραδοσιακά κοσμήματα, μποτόνια, σκουλαρίκια, καμπάνες, αμπράκαμοι κ.α. Πολλοί από τους αμπρακάμους που σώθηκαν στα χωριά της τέως επαρχίας Μαλεβιζίου ήταν έργα δικά του (ο ίδιος καταγόταν από τις Ασίτες). Κατά κανόνα τα χρυσοχοεία της Κρήτης ήταν οικογενειακές επιχειρήσεις που παραδίδονταν από την προηγούμενη γενιά στην επόμενη. Οι «κουγιουμουτζήδες» και οι «χρυσικοί» είχαν καταφέρει να συγκεράσουν τις παλαιότερες παραδόσεις και να κατασκευάσουν έργα υψηλής ποιότητας με τοπικό χρώμα. Ακόμη και τα κοινότατα τάματα (ασημένια πλακίδια με ανάγλυφα ή εγχάρακτα ανθρώπινα μέλη) που κατασκευάζονταν στο νησί είχαν ξεχωριστό χαρακτήρα. Πλάι σ’ αυτούς μαθήτευσαν οι νεότερες γενιές των ντόπιων χρυσικών. Κύριο χαρακτηριστικό των μεγαλύτερων εργαστηρίων ήταν η πρώιμη στροφή προς τη Δύση. Έκαναν εισαγωγές και μιμούνταν ευρωπαϊκά πρότυπα. Κρητικό εργαστήριο διαφήμιζε το 1887 σε τοπική εφημερίδα τα εισαγόμενα κοσμήματά του. Από την ίδια εποχή τα χρυσοχοεία των μεγάλων πόλεων είχαν αρχίσει να πουλούν όχι μόνο κοσμήματα αλλά και ρολόγια, ραπτομηχανές και άλλα είδη.

Στο μέγα ψίκι που ’γινε με λύρες και θιαμπόλια, μ’ ευκές και καλορίζικα και μ’ ακριβά μπατίκια την προύκα βάνει ο Κόφινας, ο Ρούβας τα πανέρια οι Λευκορείτικες κορφές, στεφάνια κι αμπρακάμους... (Κωστής Φραγκούλης, Τα Δίφορα - Βιβλίο Δεύτερο, σελ. 62-63).

>

ΤΑ ΠΕΡΙΔΕΡΑΙΑ Ο αμπράκαμος εντάσσεται στη μεγάλη κατηγορία των περιδεραίων, των πιο γνωστών και πιο συνηθισμένων κοσμημάτων που απαντώνται σε όλους σχεδόν τους πολιτισμούς από τα προϊστορικά χρόνια. Στην αρχαιότητα κατασκευάζονταν με κάθε λογής υλικά: πολύχρωμες ψήφους από πέτρες, ελεφαντόδοντο, κόκκαλα ζώων, πολύτιμα μέταλλα κ.α. Ο ρόλος τους δεν ήταν απλά κοσμητικός. Οι παλαιότεροι πολιτισμοί είχαν προσδώσει στα περιδέραια συμβολικό χαρακτήρα. Ο κύκλος που σχημάτιζαν γύρω από τον λαιμό, και κατ’ επέκταση την κεφαλή της γυναίκας, θεωρούνταν απροσπέλαστος από τις δυνάμεις του κακού, όπως ακριβώς συνέβαινε και με τα στεφάνια. Στην Κρήτη συναντούμε περιδέραια από τα πρώιμα μινωικά χρόνια (Προανακτορική Περίοδο). Χαρακτηριστικό παράδειγμα το περιδέραιο από χρυσές σφαιρικές και αμφι-

51

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

κωνικές ψηφίδες που βρέθηκε σε θολωτό τάφο στην Κουμάσα της Μεσαράς και συνόδευε μια Κρητικιά της εποχής στο αιώνιο ταξίδι της. Δυο από αυτές τις ψηφίδες είχαν συρματερή διακόσμηση με κύκλους, θυμίζοντας αρκετά τη νεότερη κοσμητική. Χρονολογείται στα τέλη της τρίτης ή στις αρχές της δεύτερης χιλιετίας προ Χριστού (2.500 - 1800 π.Χ.). Με λίγη φαντασία θα μπορούσε κανείς να το θεωρήσει πρόγονο του αμπρακάμου. Οι αιώνες, όμως, που χωρίζουν το ένα από το άλλο, σε συνδυασμό με τις ιστορικές συγκυρίες, δεν αφήνουν περιθώρια για τέτοια συμπεράσματα. Αμφικωνικά σχήματα και ψηφίδες περιδεραίων συναντούμε παντού στον ελληνικό χώρο. Το συμμετρικό αυτό αλλά και εντυπωσιακό συνάμα σχήμα φαίνεται πως δεν σταμάτησε ποτέ να έλκει την προσοχή των ανθρώπων. Εντυπωσιακό, επίσης, είναι το κατασκευασμένο από χρυσό και ορεία κρύσταλλο περιδέραιο του Μόχλου που χρονολογείται στα τέλη της Προανακτορικής Περιόδου ή στις αρχές της Νεοανακτορικής (2000 - 1500 π.Χ.) και έχει τρεις αμφικωνικές ψήφους (χάντρες). Εκείνο, όμως, που θυμίζει πιο έντονα τους κρητικούς αμπρακάμους είναι το περιδέραιο με αμφικωνικές ψήφους στεατίτη που βρέθηκε στο νεκροταφείο των Καλυβίων Φαιστού (κοντά στη σημερινή Μονή Καλυβιανής).

>

ΤΙ ΗΤΑΝ ΟΙ ΑΜΠΡΑΚΑΜΟΙ Όπως είπαμε και παραπάνω, οι αμπράκαμοι είναι περιδέραια με αμφικωνικές χάντρες που κατασκευάζονταν με ασήμι ή χρυσό. Πλήρης θεωρείται ο αμπράκαμος που περιέχει 33 τέτοιες χάντρες περασμένες σε γερή μεταξωτή κλωστή και έναν μεγάλο σταυρό διακοσμημένο με συρματερή τεχνική (Filigrane). Υπήρχαν αμπράκαμοι με λιγότερες χάντρες, όχι όμως κάτω από 25-26, γιατί τότε θεωρούνταν φτωχοί. Ο αριθμός 33 έχει συμβολικό χαρακτήρα και απαντάται τόσο σε περιδέραια όσο και σε κομπολόγια, κομποσκοίνια και προσευχητάρια σε πολλούς πολιτισμούς: Στην ορθόδοξη Ανατολή, στον δυτικό κόσμο (στα ροζάρια των Καθολικών), ακόμη και στα προσευχητάρια των Μουσουλμάνων. Στη χριστιανική παράδοση συμβολίζει τα χρόνια της επίγειας ζωής του Χριστού ενώ στη μουσουλμανική θεωρείται υποδιαίρεση του 99 (τόσα είναι τα ονόματα του Αλλάχ). Τα συνήθη μουσουλμανικά προσευχητάρια είναι χωρισμένα στα τρία (3 Χ 33 = 99). Οι αμπράκαμοι, όπως και τα υπόλοιπα κοσμήματα, στόλιζαν τις γυναίκες της Κρήτης κυρίως σε επίσημες στιγμές και αποτελούσαν ένδειξη κοινωνικού - οικονομικού στάτους. Οι παλαιότεροι χαρίζονταν από την πεθερά στην πρώτη της νύφη και σπανίως στην πρωτοκόρη, σύμφωνα με τις συνήθειες της κάθε περιοχής και αποτελούσαν οικογενειακά κειμήλια. Οι εύποροι γαμπροί παράγγελναν μόνο χρυσά κοσμήματα. Τα

52

μαλαματοκαπνισμένα (επιχρυσωμένα) ήταν πιο προσιτά στις κατώτερες τάξεις. Κατά τον 19ο αιώνα οι αμπράκαμοι και τα μποτόνια (με τα οποία θα ασχοληθούμε άλλη φορά) προσέδιδαν αρχοντιά στις γυναίκες της Κρήτης, αστές και χωρικές. Είναι χαρακτηριστικά τα όσα είχε γράψει ο Νικόλαος Ζευγαδάκης για τους πρώτους μεγάλους εορτασμούς των Θεοφανείων στο Ηράκλειο κατά τις τελευταίες δεκαετίες της Οθωμανοκρατίας: Πλήθος χω-

ρικών συνέρρεε πάντοτε εις την πόλιν προς παρακολούθησιν της λαμπράς τελετής «για να κάνουν σεΐρι». Έφερον δε οι χωρικοί τας καλυτέρας των ενδυμασίας, αι δε γυναίκες επί του στήθους τα πολλά ή ολίγα κοσάρια των (χρυσά κοσμήματα) και τους αμπρακάμους (ιδιότυπα χρυσά κοσμήματα) υπέρ ποτέ επιδεικνύουσαι τα κοσμήματά των ταύτα κατά την μεγάλην ταύτην της χριστιανοσύνης εορτήν… (Εφημερίδα Νέα Χρονικά, 5 Ιανουαρίου 1948).

Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ Η κατασκευή ενός αμπράκαμου είναι περίπλοκη και χρονοβόρα. Οι χρυσές ή ασημένιες χάντρες ήταν χυτές και κατασκευάζονταν με κωνικό καλούπι ύψους 0,5 - 0,9 εκατοστών με μικρό κενό στην κορυφή του. (Αναφερόμαστε στις διαστάσεις των αμπρακάμων που μελετήσαμε. Δεν αποκλείεται, όμως, να υπήρχαν και καλούπια με μεγαλύτερο ή μικρότερο ύψος. Σε γενικές γραμμές οι αμπράκαμοι των ανατολικών επαρχιών ήταν μεγαλύτεροι). Η παράπλευρη (κυρτή) επιφάνεια ήταν κυματοειδής και σχημάτιζε έξι ισομεγέθεις αυλακώσεις, καθώς και ισάριθμες ραβδώσεις. Ο χρυσοχόος ετοίμαζε πρώτα τον απαραίτητο αριθμό κώνων και στη συνέχεια τους ένωνε ανά ζεύγη. Πιο συγκεκριμένα, ένωνε τις βάσεις ώστε να πετύχει το αμφικωνικό σχήμα. Στη μια και στην άλλη πλευρά κολλούσε μικρά αργυρά σωληνάρια από τα οποία περνούσε την μεταξωτή κλωστή προκειμένου να σχηματιστεί το περιδέραιο. Ακολουθούσε η διακόσμηση με συρματερή, μια τεχνική με μεγάλη διάδοση στον βυζαντινό κόσμο. Με λεπτότατο σύρμα σχημάτιζε σπείρες ή κύκλους και τους κολλούσε συμμετρικά στην επιφάνεια των χαντρών. Η εργασία αυτή απαιτούσε εξοικείωση με το αντικείμενο και μεγάλη δεξιοτεχνία. Για να πετύχει το κυκλικό σχήμα και να δημιουργήσει ομόκεντρους κύκλους ο χρυσικός τύλιγε το σύρμα σε μια βελόνα και στη συνέχεια το κολλούσε στη χάντρα! Πιο δύσκολος στην κατασκευή του ήταν ο σταυρός, που κι αυτός διακοσμούνταν με συρματερή τεχνική. Με την ίδια τεχνική κατασκευαζόταν και ο λεγόμενος «φιόγκος», ένα καμπυλωτό κόσμημα που τοποθετούνταν πάνω ακριβώς από τον σταυρό ως επίστεψη και τον ένωνε με το περιδέραιο. Ο σταυρός των αμπρακάμων ήταν πάντοτε ανισοσκελής,

ΥΠΕΡ

Αριστερή σελίδα: Μινωικό περιδέραιο φτιαγμένο με αμφικωνικές χάντρες στεατίτη. Ν. Δημοπούλου Ρεθεμνιωτάκη, Μουσείο Ηρακλείου, εκδ. Ίδρυμα Λάτση, σελ. 315). Πάνω αριστερά: Οι αμπράκαμοι δεν απολείπουν από τις ασπρόμαυρες κάρτες του Μεσοπολέμου και των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων. Την κάρτα της φωτογραφίας είχε βάλει η Ευαγγελία Φραγκάκι ως εξώφυλλο στο βιβλίο της για τη Γυναικεία παραδοσιακή φορεσιά της Κρήτης, Αθήναι 1960. (Συλλογή Γιώργου Κριτσωτάκη). Πάνω δεξιά: Επεξεργασμένη και επιχρωματισμένη ταχυδρομική κάρτα που κυκλοφόρησε στις αρχές του 20ού αιώνα. Εικονίζει μια γυναίκα από τη Μεσαρά με αμπρακάμους και άλλα κοσμήματα.

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2021

«Και τώρα που σε πήρα εγώ

γυρεύγεις αμπρακάμους» Ξαφνιάστηκα όταν άκουσα - πριν από πολλά χρόνια - τον παλιό Κρητικό ρεμπέτη Προκόπη Πεπονάκη να τραγουδά μια παραλλαγή της γνωστής «Παξιμαδοκλέφτρας» με λέξεις παρμένες από το κρητικό γλωσσικό ιδίωμα. Βουκόλισσα σε γνώρισα κι ήκοβες αγγελάμους και τώρα που σε πήρα εγώ γυρεύγεις αμπρακάμους. (Ο αγγέλαμος είναι ζιζάνιο που φυτρώνει στα σταροχώραφα και στους κήπους, είδος άγριας βρώμης. Χρησιμοποιούνταν για την εκτροφή των οικόσιτων ζώων).

53

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

54

ΥΠΕΡ

μήκους επτά περίπου εκατοστών με μεγαλύτερη την κάτω κεραία του. Ανάμεσα στις κεραίες αναπτύσσονταν τέσσερεις μικρότερες, ακτινοειδείς, επιμήκεις απολήξεις έτσι ώστε να σχηματίζεται ένας δεύτερος σταυρός (διπλός) με το ίδιο κέντρο. Αυτός ο δεύτερος σταυρός σχηματίζει το ελληνικό γράμμα Χ, αρχικό της λέξης Χριστός. Από τις δυο πλάγιες κεραίες του μεγάλου σταυρού και από την κάτω κρέμονταν πολύ μικρά αργυρά σταυρουδάκια φτιαγμένα με κύκλους που συγκολλούνταν μεταξύ τους. Τα πετράδια (ή πολύχρωμα ψηφία γυαλιού) τοποθετούνταν συμμετρικά στις άκρες των κεραιών του σταυρού. Το μεγαλύτερο από αυτά έμπαινε στο κέντρο και μικρότερα στις τέσσερεις χιαστί κεραίες. Συνήθως ένας σταυρός είχε δέκα πετράδια και πέντε στον φιόγκο του.

Η ΙΣΤΟΡΙΑ Η ονομασία των αμπαρακάμων, όπως τουλάχιστον τους γνωρίζομε σήμερα, ανάγεται στην εποχή της Ενετοκρατίας (1211-1669). Abracane (πληθ. abracani) λέγανε οι Βενετοί τις πέτρες κεχριμπαριού (ήλεκτρου). Σύμφωνα με νόμο του 1562, όμως, κεχριμπαρένιες χάντρες απαγορευόταν να χρησιμοποιηθούν σε περιδέραια (βλ. σχετικά: T. Markaki, Dowry and material culture in Venetian Crete in regional and European context (1600-1645), Διδ. διατριβή, Πανεπιστήμιο Άμστερν-

Πάνω αριστερά: Κάρτα τυπωμένη στα μέσα του 20ού αιώνα. Πάνω δεξιά: Αμπρακάμοι σε φωτογραφία της εποχής του Μεσοπολέμου.

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2021

ταμ, 2018). Άγνωστο κάτω από ποιες συνθήκες και ποιες συγκυρίες η ονομασία επεκτάθηκε στα περιδέραια που κατασκευάζονταν κατά τα μεταγενέστερα χρόνια με αργυρές αμφικωνικές χάντρες στην Κρήτη. Η ονομασία πάντως επικράτησε και μετά την οθωμανική κατάκτηση του νησιού (1669) ενώ, παράλληλα, τυποποιήθηκε η μορφή, το σχήμα των ψηφίων και ο σταυρός που αποτελούσε απαραίτητο συμπλήρωμα των αμπρακάμων. Η κρητική μεταλλοτεχνία και ειδικότερα η κοσμηματοτεχνία ακολούθησε κατά την εποχή της Βενετοκρατίας τις γενικές κατευθύνσεις που μας είναι γνωστές από άλλες τέχνες και κυρίως από τη ζωγραφική: Οι απόλυτα εξοικειωμένοι με την προϋπάρχουσα βυζαντινή παράδοση ντόπιοι τεχνίτες επηρεάστηκαν και εμπνεύστηκαν από τη δυτική τέχνη. Οι επιρροές αυτές ανιχνεύονται εύκολα σε κοσμήματα που προέρχονται και από άλλες ελληνικές περιοχές, όπως οι Κυκλάδες, να νησιά του Αιγαίου γενικότερα και τα Επτάνησα. Συμπερασματικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι η κρητική κοσμηματοποιΐα έχει βαθιές ρίζες στον χρόνο. Έχοντας αφομοιώσει τις παλαιότερες τεχνικές, αλλά και τις αισθητικές επιλογές των προηγούμενων γενεών, κατάφερε να ενσωματώσει τις επιρροές και τις εμπνεύσεις που δέχτηκε από τους πολιτισμούς με τους οποίους είχε έρθει σε επαφή και να αποκτήσει τη δική της ταυτότητα. Μια από τια παλαιότερες μαρτυρίες για την επικράτηση

Στέφανος Αραμπατζόγλου. Ένας από τους τελευταίους κατασκευαστές παραδοσιακών κοσμημάτων.

Κάτω αριστερά: Οι εννέα από τις έντεκα κοπέλες είναι στολισμένες με αμπρακάμους (κάρτα τυπωμένη στα μέσα του 20ού αιώνα).

> Η κατασκευή ενός αμπράκαμου είναι περίπλοκη και χρονοβόρα. Η εργασία αυτή απαιτούσε εξοικείωση με το αντικείμενο και μεγάλη δεξιοτεχνία.

55

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

της ονομασίας των αμπρακάμων κατά τον σκοτεινό 18ο αιώνα προέρχεται από τον χαμένο σήμερα Κώδικα του Αγίου Μηνά Ηρακλείου. Το έτος 1779 μια χριστιανή αφιέρωσε στον ναό «ένα λαιμό αμπρακάμους»: «1779. Αυγούστου πρώτη. Αφιέρωσε Σοφούλα του Χατζάκη εγγόνη του μπογιαντζή συμβία πινίσι χρυσόν δια μνημόσυνόν της και άξιος ο μιστός της. Το επούλησαν διά γρόσια σαράντα επειδή δεν ήκανε μήτε φελόνι μήτε στιχάρι. Έτι αφιέρωσε η μητέρα της Ελένη ένα λαιμό αμπρακάμους, φλουριά 12. Επουλήθηκαν διά γρόσια 50» (Θ. Δετοράκης 1995, Μηνάς ο Μεγαλομάρτυς, ο Άγιος του Μεγάλου Κάστρου, σελ. 90). Σε προικοδοτήρια του 19ου αιώνα δεν απαντώνται συχνά. Αντιθέτως, οι αναφορές στα υπόλοιπα είδη της κρητικής κοσμηματοποιΐας είναι πυκνές. Η απουσία τους μπορεί να αποδοθεί στα τοπικά γαμήλια έθιμα: Τους αμπρακάμους τους χάριζε στη νύφη ο γαμπρός, όχι οι γονείς, που κατά κύριο λόγο συνέτασσαν τα προικοδοτήρια. Ο Μανώλης Πιτυκάκης, βαθύς γνώστης του παραδοσιακού μας πολιτισμού, σημειώνει στο Λεξικό του: «Συνήθως ένα τέτοιο [κόσμημα] προσφερόταν σαν γαμήλιο δώρο του γαμπρού προς τη νύφη. Και σήμερο ακόμη σώζονται ολόκληρα περιδέραια ή χάντρες. “Με ένα ρόδο και με δυο, θαρρείς πως δα με πάρεις; θέλω αμπρακάμους στο λαιμό, τσιτσίνια να μου βάλεις” (Διαλλινομιχάλης, ανέκδ.)». Ούτε και στα υπόλοιπα έγραφα (δικαιοπρακτικά, καταγραφές περιουσιακών στοιχείων θανόντων) συναντούμε συχνά αμπρακάμους. Πιθανώς να τους συμπεριελάμβαναν στην κατηγορία των μποτονιών που αναφέρονται συχνά (περιδέραια με στρογγυλές χάντρες). Είναι όμως γνωστό ότι τα χρυσοχοεία εργάζονταν εντατικά προκειμένου να προλάβουν τις παραγγελίες από υποψήφιους γαμπρούς. Στο

56

κιμάκη, Ηράκλειο 2008, σελ. 92). Από τα παινέματα της νύφης, ασμάτια που τραγουδιούνταν παλαιότερα στα χωριά, δεν απολείπουν τα εμβληματικά κοσμήματα του νησιού, οι αμπράκαμοι και τα μποτόνια:

Σ’ όσους γάμους κι αν επήγα τέτοια νύφη δεν την είδα που ’χει και λαιμό σαν χιόνια – πώς της πάνε τα μποτόνια! Κι άνθρωπο δα κουζουλάνει – πώς της παν οι αμπρακάμοι! (Ν. Ψιλάκης, Τα παινέματα της νύφης, https://www.karmanor.gr/el/article/ta-painemata-tis-nyfis-kai-protypo-tis-gynaikeias-omorfias). ... Κι εις το στήθος κολαΐνα

με σταυρό και με τσικίνια. Μ’ αμπρακάμους, με μποτόνια και μ’ ολόχρυσα κορδόνια. (Π. Βλαστός, Ο Γάμος εν Κρήτη, Εν Αθήναις 1983, σελ. 72).

Ο καπετάν Πολυξίγκης και η διαφήμιση του χρυσοχοείου Πολυξίγκη στην εφημ. ΙΔΗ του 1914. Ηράκλειο: Ο αρραβωνιαστικός πάλι εκείνος που ήθελε χρυσαφικά για την αρραβωνιασμένη κοπελιά ντου θα παράγγερνε τσι μαλαματοκαπνισμένους αμπρακάμους, για το λαιμό την κολαΐνα, τσι καμπάνες, τα σκουλαρίκια για τ’ αφτιά, τα μανίλια μαζί και τα δαχτυλίδια τα χρυσά, θα ’δινε παραγγελιά να του ξετέλευαν στα κουγιουμουτζίδικά τους ο Αθανάσιος Σπανουδάκης, ο Ξυλούρης, ο Λαδιανός, ο καπετάν Γιάννης Πολυξίγκης, ο Τζεδάκης, ο γερο-Πελεκίδης και ο Καλογεράκης. (Μ. Δερμιτζάκης, Το παλιό Κάστρο, εκδ. Δο-

Σε αρκετές περιπτώσεις την αμφίεση της νύφης συμπλήρωναν και σκουλαρίκια φτιαγμένα με αμπρακάμους. Χρησιμοποιούσαν μία χάντρα στην οποία προσάρμοζαν μια «παραμάνα» (βρόχος ή πίρος) με την οποία τα κρεμούσαν στα αυτιά των γυναικών.

ΕYΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Στους παλιούς τεχνίτες Στέφανο Αραμπατζόγλου και Γιάννη Αντωνογιαννάκη οφείλω πολλές ευχαριστίες για την αποκάλυψη άγνωστων πτυχών της κρητικής κοσμηματοποιΐας. Επίσης, στον Κωστή Κασωτάκη, με τον οποίο είχα συζητήσει εκτενώς για τους ντόπιους χρυσικούς το μακρινό 1982. Ευχαριστίες οφείλω, επίσης, στον φίλο αρχαιολόγο, πρ. Διευθυντή του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου και του Επιγραφικού Μουσείου Αθηνών, Χαράλαμπο Κριτζά, για τις πάντα γόνιμες συζητήσεις μας και την παροιμιώδη γενναιοδωρία του.

Είναι οι γυναίκες της Βιάννου, οι γυναίκες της Κρήτης...

>

TOY ΝΙΚΟY ΨΙΛΑΚΗ

Σεπτέμβρης του 1983. Στη Βιάννο, σε μια τελετή μνήμης. Κόσμος πολύς μαζεμένος. Κι ανάμεσά τους, στην πρώτη γραμμή, οι γυναίκες με τις μαύρες μαντήλες. Τέσσερεις δεκαετίες μετά ξεφυλλίζω το λειμωνάρι των αναμνήσεων. Τις βλέπω, τις ακούω. Μια φωτογραφία αρκεί για να παγώσει τον χρόνο, μια φωτογραφία... Ιστορία δεν είναι μονάχα οι μάχες, οι στρατηγοί κι οι καπεταναίοι, οι σφαίρες, οι σκοτωμοί, τ’ αντροπαλέματα, οι νίκες, οι ήττες. Ιστορία είναι κι ο αναστεναγμός, είναι και το δάκρυ, κι ο πόνος, και το συναίσθημα. Ιστορία είναι ό,τι μένει στη μνήμη, ό,τι διηγούνται οι μανάδες στα παιδιά τους, ό,τι δεν καταδέχονται οι γραφιάδες να σημειώσουν στα τεφτέρια τους. Κάθε που κοιτάζω τούτη τη φωτογραφία είναι σαν να διαβάζω τις σελίδες που δεν γράφτηκαν ακόμη, τις σελίδες της Ιστορίας που δεν μέλλεται να γραφτούν. Και βλέπω καθαρά όλα όσα έγιναν πριν, όλα όσα έγιναν μετά, μα και όλα όσα δεν έγιναν. Μια φωτογραφία μου χάρισε τούτο το ταξίδι της μνήμης.

58

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2021

59

Σαράντα χρόνια είχαν περάσει από τη μεγάλη θυσία και τούτες οι αληθινές πρωταγωνίστριες της ζωής δεν είχαν βγάλει τις μαύρες μαντήλες. Χτυπούσα με κάποια συστολή τις πόρτες τους. Και με δέος. Όταν αναμοχλεύεις τις παλιές πληγές ανακαλείς τους παλιούς πόνους. Μα σαν άνοιγαν έβλεπα το χαμόγελο, τα αιώνιο κι αμόλευτο χαμόγελο που ανθίζει στα χείλη των χωρικών μας όταν υποδέχονται ξένους. Και το χαμόγελο αυτό είναι μια άλλη μορφή περηφάνιας.

Είναι οι γυναίκες της Βιάννου, οι γυναίκες της Κρήτης. Πρόσωπα τραχιά, μορφές σμιλεμένες με τη γλυφίδα του πόνου, βλέμματα που κουβαλούν οδύνη και περηφάνια μαζί. Τις κοιτάζω τώρα που η Ελλάδα γιορτάζει τα διακόσια χρόνια από τον μεγάλο σηκωμό και νομίζω πως βλέπω το πρόσωπο της Κρήτης. Τραχύ κι αυτό, ρυτιδωμένο, μα στοργικό και φιλόξενο. Είναι οι γυναίκες της Βιάννου. Χήρες όλες. Άλλη από τα δεκάξι, άλλη από τα είκοσι, άλλη από τα τριάντα της. Με παιδιά και με βρέφη. Άλλη με δυο, άλλη με τρία ή τέσσερα. Κι ανάμεσά τους εκείνες που δεν πρόλαβαν να χορτάσουν αντρός αγκαλιά. Νιόπαντρες τις είχε βρει το κακό. Αρραβωνιασμένες ή λογοστεμένες. Με όνειρα που δεν είχαν προλάβει ν’ ανθίσουν. Τις ήξερα. Όλες τις ήξερα. Δυο καλοκαίρια πηγαινοερχόμουν στα χωριά τους, χτυπούσα τις πόρτες τους, καθόμουν σε φιλόξενες αυλές, έπινα ρακές και καφέδες, άκουγα τις ιστορίες τους. Ετοιμάζαμε τότε μια μικρή ταινία για το απάνθρωπο πρόσωπο του Ναζισμού και πριν ξεκινήσουν τα γυρίσματα έπρεπε να σπουδάσω από την αρχή το μεγάλο αλφαβητάρι της ζωής, να ψηλαφήσω τις πληγές που είχε αφήσει σε τούτο τον τόπο η βαρβαρότητα. Σεπτέμβρη του ’43, παραμονές του Σταυρού είχαν κυκλώσει τον τόπο οι Γερμανοί. Τετρακόσιες ζωές χάθηκαν μέσα σε λίγες ώρες. Τετρακόσιες ζωές! Είναι οι γυναίκες της Βιάννου. Εκείνες που αναμετρήθηκαν με τη συμφορά και τη νίκησαν. «Έκλαψα, δεν γινόταν να μην κλάψω, άνθρωπος είμαι, δεν είμαι πέτρα» μου είχε πει μια γερόντισσα στ’ Αμιρά, το χωριό με τα περισσότερα θύματα. «Μα όταν γύρισα κι είδα το μωρό μου στην κούνια, σκούπισα τα μάτια και σήκωσα τα μανίκια. Έτσι πίστευα πως θα τιμούσα καλύτερα τον άντρα 60

μου». Κι έτσι τον τίμησε. Κι έτσι κατάφερε να θρέψει τη φαμελιά της. Κι έτσι κατάφεραν οι γυναίκες ν’ αναστήσουν τον τόπο τους. Το αληθινό πρόσωπο του πολέμου το βλέπεις μετά τον πόλεμο. Τότε που μετράς τις απώλειες, τότε που η ευθύνη σε καλεί ν’ αναμετρηθείς με τις δυνάμεις σου. «Έπρεπε να γίνω μάνα και πατέρας» μου είχε πει μια γυναίκα στο ίδιο χωριό. «Να μαζέψω τις ελιές, να σπείρω, να θερίσω, να μεγαλώσω παιδιά». Μιλούσε αργά, με φωνή τρεμάμενη. Ήταν εξήντα χρονών μα φαινόταν γριά, ογδόντα και βάλε, δύσκολα διαβάζεις ηλικίες σε πρόσωπα χαρακωμένα. Την επόμενη μέρα την είδα με τα εγγόνια της. Τα ταχτάριζε. Στάθηκα και την άκουσα. Η φωνή της μου φάνηκε αλλιώτικη, νεανική. Είναι οι γυναίκες της Βιάννου, οι γυναίκες της Κρήτης. Εκείνες που σκάψανε τη γη με τα νύχια, που πότισαν το χώμα με αίμα και ίδρο, εκείνες που σήκωσαν βάρος μεγαλύτερο απ’ όσο μπορούσαν ν’ αντέξουν οι ώμοι τους. Μέγα το χρέος απέναντι στους νεκρούς, μέγα κι απέναντι στους ζωντανούς, ποιο να προτάξουν; Δύσκολα τα χρόνια. Από τη μιαν άκρα του νησιού ως την άλλη ξύλινοι σταυροί. Χωριά ξεθεμελιωμένα, αποκαΐδια που δεν είχαν σταματήσει να καπνίζουν. Πέρασε καιρός για ν’ αποκτήσουν και πάλι ζωή τα καμένα. Μιλούσα με δυο «χηράδες», έτσι τις λέγανε τότε στα βιαννίτικα χωριά, όταν πετάχτηκε μια μεσοκαιρίτισσα μπροστά μας. «Ήμουν έξι χρονών το ’43. Τώρα θα μπω στα σαράντα επτά, μα ησυχία δεν γνώρισα. Κοιμούμαι και ξυπνώ με τον ίδιο εφιάλτη. Τους ανθρώπους μας πεσμένους στο χώμα, χέρια και πόδια ανακατωμένα, αίματα και φωνές, τα μοιρολόγια της μάνας και της γιαγιάς μου.

ΥΠΕΡ

Καλά περνώ, έχω οικογένεια, έχω σπίτι, αλλά πάντα νομίζω πως κάτι μου λείπει. Οι γονείς, τα αδέρφια, οι γείτονες». Και κάτι ακόμη, νομίζω: η παιδική ηλικία. Η παιδική ηλικία της έλειπε. Σαράντα χρόνια είχαν περάσει από τη μεγάλη θυσία και τούτες οι αληθινές πρωταγωνίστριες της ζωής δεν είχαν βγάλει τις μαύρες μαντήλες. Χτυπούσα με κάποια συστολή τις πόρτες τους. Και με δέος. Όταν αναμοχλεύεις τις παλιές πληγές ανακαλείς τους παλιούς πόνους. Μα σαν άνοιγαν έβλεπα το χαμόγελο, τα αιώνιο κι αμόλευτο χαμόγελο που ανθίζει στα χείλη των χωρικών μας όταν υποδέχονται ξένους. Και το χαμόγελο αυτό είναι μια άλλη μορφή περηφάνιας. Ήξεραν από ξένες πόρτες οι γυναίκες της Βιάννου. Τις είχαν χτυπήσει πολλές φορές μετά τον πόλεμο. Τότε που το βάρος της ζωής τις είχε ρίξει στην περιπέτεια της περιπλάνησης. Να μαζέψουν στάχυα από τα θερισμένα χωράφια, να ραντολοήσουν τις τελευταίες ελιές, να γυρέψουν χόρτα σε βουνά και σε κάμπους. Οι πιο φτωχές καταδέχτηκαν να πάρουν ακόμη και τον ντορβά της ζητιανιάς, ντροπή δεν ήταν, είχαν στόματα να ταΐσουν. «Μα ποιος να δώσει; Ποιος είχε να δώσει; Φτωχοί κι αυτοί, όλοι φτωχοί, επί ξύλου κρεμάμενοι». Και πρόσφεραν δροσερό νερό, κι έφερναν ρακές κι άνοιγαν τ’ αρμάρια της μνήμης. Μιλούσαν για τους νεκρούς τους κι έσκυβαν τα κεφάλια, και κοίταζαν τη γης, κι άφηναν ένα δάκρυ να τρέξει. Είναι φορές που δεν μπορεί ο νους του ανθρώπου να χωρέσει όσα ακούνε τ’ αυτιά και όσα βλέπουν τα μάτια. Μια παράξενη δύναμη, αόρατη, άπιαστη, σπρώχνει τη σκέψη, την απωθεί. «Όχι», λες, «όχι, δεν μπορεί να γίνηκαν όλα τούτα». Λύγιζα σαν τις άκουγα. Εκείνες όχι. Εκείνες είχαν παλέψει με τη συμφορά και την είχαν νικήσει, είχαν παλέψει και με τον θάνατο. Και χτυπούσα πόρτες. Σ’ ένα σπίτι μια γυναίκα είχε θάψει πέντε σκοτωμένους. Μόνη αυτή, άντρας δεν υπήρχε. Σύζυγος, πατέρας, αδέρφια, όλοι πεσμένοι στους τόπους των εκτελέσεων. «Φίλιωσα με τον πόνο, φίλιωσα και με τον θάνατο και τώρα πια δεν φοβούμαι. Ο θάνατος θα με ξανασμίξει μ’ εκείνον που έχασα». Λόγια δικά της! Αλήθεια έλεγε. Τέτοιες ώρες διαλέγεσαι με τον θάνατο, τον βλέπεις, τον αγγίζεις, μα δεν τον φοβάσαι. Η ίδια γυναίκα είχε κρύψει για μέρες έναν βαριά τραυματισμένο. «Φοβόμουν, αν τον έβρισκαν θα με σκότωναν. Μα δεν μπορούσα να κάμω κι αλλιώς. Νύχτα πήγα και βρήκα

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2021

τον Γερουλάνο - έτσι τον λέγαμε τον γιατρό τον Παπαμαστοράκη. Νύχτα τον έφερα. Μοναχή μου». Βρισκόμουν εκεί και τη μέρα του μεγάλου μνημοσύνου. Τότε που μαζεύονται όλα τα χωριά, ανιστορούνται το παρελθόν και κάνουν ασπίδα τη μνήμη. Έτσι σχεδιάζεται, νομίζω, το μέλλον. Με μνήμη και μ’ όνειρο. Τότε τράβηξα και τούτη τη φωτογραφία. Κόσμος πολύς στο πιο συγκλονιστικό μνημείο που έχει στηθεί ποτέ σε τούτη τη χώρα των μεγάλων και των μικρών ολοκαυτωμάτων, έργο νεανικό του Γιάννη Παρμακέλη, ένα γλυπτό που σε κάνει ν’ αναριγάς και να πεισμώνεις, να ψελλίζεις ενεός μαζί με τον καλλιτέχνη - δημιουργό: «Ποτέ πια». Για χρόνια και χρόνια οι κάτοικοι τελούσαν μόνοι τους τα μνημόσυνα. Σποραδική και υποβαθμισμένη η παρουσία του κράτους. Και τότε, σχεδόν σαράντα χρόνια μετά τη θυσία, είχαν αρχίσει να μαζεύονται πιο συχνά εκπρόσωποι της Πολιτείας, νομάρχες, αξιωματούχοι και βουλευτάδες. Συνάζονταν οι «χηράδες», σταματούσαν μπροστά, περίμεναν ν’ ακούσουν το προσκλητήριο των απόντων, περίμεναν ν’ ακούσουν τα ονόματα τ’ αγαπημένα. Προχώρησα, γλίστρησα για λίγο ανάμεσα στους λεγόμενους «επισήμους». Την ώρα εκείνη κατέθεταν στεφάνια κι ακουγόταν από τα μεγάφωνα η φωνή του εκφωνητή. Πάτησα δυο φορές το κλείστρο της φωτογραφικής μηχανής, τρίτη δεν μπόρεσα. Η εικόνα των γυναικών με είχε συγκλονίσει... Και πιότερο τα βλέμματά τους. Δεν ήταν Χορός αρχαίας τραγωδίας εκείνο που έβλεπα, ήταν το χρέος που κατατροπώνει τον θάνατο. Ήταν οι γυναίκες της Βιάννου! Οι γυναίκες της Κρήτης, της Ελλάδας, του κόσμου.

Ήταν όλες οι Αντιγόνες του κόσμου μαζί! Το ηρώον της Βιάννου, έργο του Γιάννη Παρμακέλη. Το πιο συγκλονιστικό μνημείο που έχει στηθεί ποτέ σε τούτη τη χώρα των μεγάλων και των μικρών ολοκαυτωμάτων.

Το ντοκιμαντέρ προβλήθηκε στην ΕΡΤ το 1983 με τίτλο «Η Βιάννος στις φλόγες» (και πολλές φορές έκτοτε). Σκηνοθεσία Νίκος Παπαθανασίου, εικονολήπτης Γιώργος Τραχανατζής, Δ/νση Ντένης Αντύπας, ιστορική έρευνα Νίκος Ψιλάκης.

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2021

63

Το ταξίδι του Ζαμπακού Πασά και η επίσκεψή του στα λεπροχώρια της Κρήτης το 1888

>

Δρ. ΑΝΔΡΕΑΣ ΜΑΝΙΟΣ Πλαστικός χειρουργός, Διευθυντής ΕΣY ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΑΝΙΟΣ Πτυχιούχος Βιοπληροφορικής

Η λέπρα στην Κρήτη πριν την έλευση του Δημητρίου Ζαμπακού Πασά Μια φοβερή ενδημική νόσος και κυριολεκτικά μάστιγα του νησιού μας κατά τον 19ο αιώνα ήταν η λέπρα. Πρόκειται για μια χρόνια λοίμωξη του δέρματος και των νεύρων από το μυκοβακτηρίδιο της λέπρας η οποία, αν και σπάνια θανατηφόρα, αποτελεί σημαντική αιτία αναπηρίας και στιγματίζει κοινωνικά τους ασθενείς. Η λέπρα είναι ευρέως διαδεδομένη στις τροπικές και στις θερμές εύκρατες χώρες. Ο Νορβηγός ιατρός Gerhard Hansen (1841-1912) ανακάλυψε το 1873 ότι η λέπρα προκαλείται από μυκοβακτηρίδιο.

Διατροφή ελεφαντιώντων (Εφημ. Κρήτη, 31-12-85).

64

Υπάρχουν αρκετά χωρία στα κείμενα των ξένων περιηγητών που επισκέφτηκαν την Κρήτη κατά τον 18ο και 19ο αιώνα, τα οποία αναφέρονται σε αυτήν. Ο περιηγητής Savary, στο βιβλίο του Κρητικαί επιστολαί, αφού περιγράφει την όψη των λεπρών, σημειώνει: ... οι πλούσιοι Οθωμανοί δεν προσβάλλονται καθόλου από την αρρώστια, αλλά αυτή περιορίζεται στους Έλληνες, διότι δυστυχώς τηρούν τη νηστεία της Σαρακοστής, τρεφόμενοι από συντηρημένα ψάρια, αυγοτάραχο, λάδια και τυρί και πίνουν κακής ποιότητας κρασιά... Για τη νόσο και τους λεπρούς του Ηρακλείου ο Βοημός Sieber, στο βιβλίο του Travels in the island of Crete in the year 1817, γράφει: .... κάναμε μια εκδρομή έξω από τις πύλες. Βρήκαμε πολλά σπάνια φυτά και ωραία έντομα. Εδώ είδα για πρώτη φορά τους λεπρούς, οι οποίοι καταλαμβάνουν ένα ξεχωριστό προάστιο πριν από το φρούριο της Candia και δεν τους επιτρέπεται ποτέ να εισέλθουν στην πόλη. Ανατρίχιασα στη θέα τόσης δυστυχίας, οι περισσότεροι από αυτούς είχαν χάσει τα χέρια και τα πόδια τους και έδειχναν σαν κούτσουρα τα σακατεμένα άκρα τους ζητώντας συμπόνια και ελεημοσύνη, με φωνή που έτριζε, ή με σχεδόν αλαζονική φωνή και ακατανόητα λόγια, όπως μιλούσαν μέσα από τη μύτη... Κατά τη διάρκεια άλλης εξόρμησής του στην ύπαιθρο ο Sieber αναφέρει: ... Μόλις είχα φύγει από το χωριό όταν συνάντησα μία άλλη ομάδα που είχε έναν 18χρονο νεαρό στη μέση και δυστυχώς είδα με την πρώτη ματιά ότι είχε την ίδια όψη με τον πατέρα του ... Μόλις με αντελήφθη άρχισε να κλαίει πικρά, έπιασε τα χέρια μου και με παρακάλεσε να τον βοηθήσω, υποσχόμενος να είναι για πάντα σκλάβος μου, φαινόταν ακόμα και διατεθειμένος να γονατίσει μπροστά μου... Παρόμοια εικόνα με τους περιφερόμενους λεπρούς έξω από το Ηράκλειο είδε αργότερα, το 1837, σε σπηλιές και ο περιηγητής Robert Pashley. Από τα παραπάνω μπορεί να καταλάβει κανείς τη φρίκη και την απελπισία που γεννούσε στους λεπρούς η ασθένεια.

ΥΠΕΡ

Η επίσκεψη του Δημητρίου Ζαμπακού στην Κρήτη του 1888 Στο φύλλο της Κυριακής 8 Μαΐου 1888 της εφημερίδας Νέα Εβδομάς, που εξέδιδε ο Στέλιος Αλεξίου στο Ηράκλειο, υπήρχε μία ανταπόκριση από τα Χανιά που έγραφε: ...Ο ιατρός Ζαμπακός Πασάς διήλθε σήμερον της πόλεώς μας διά του ατμοπλοίου Κιουρτζή. Κατά την ολιγόωρον ενταύθα διατριβήν του μετέβη εις τα έξωθεν της πόλεως λεγόμενα Κομεναριά και επεσκέφθη τους εκεί διαιτώμενους ελεφαντιώντας. Λέγεται ότι σκοπός του ταξειδίου του εις τας νήσους του Αιγαίου Πελάγους είνε η εξέτασις της νόσου ταύτης περί ής ειδικάς ποιείται μελέτας ο ειρημένος διαπρεπής ιατρός. Αν ενθυμούμεθα καλώς, εις το τελευταίον εν Αθήναις ιατροσυνέδριον ο κύριος Ζαμπακός υπεστήριξεν ότι η νόσος αύτη δεν έχει χαρακτήρα μολυσματικόν ή μεταδοτικόν... Ποιοι ήταν, όμως, οι ελεφαντιώντες που αναφέρονται στη στήλη της εφημερίδας; Με αυτή τη λέξη χαρακτήριζαν πιο κομψά τους λεπρούς, αφού τα χρόνια εκείνα, τότε που η νόσος ήταν ανίατη, η λέξη λέπρα προκαλούσε αποστροφή και τρόμο. Ποιος ήταν επίσης ο γιατρός Πασάς, φράση που ξενίζει τον αναγνώστη και γιατί η είδηση ότι ήρθε να επισκεφτεί για λίγες ώρες τα Χανιά ήταν τόσο σημαντική για να περάσει στις στήλες της έγκριτης εφημερίδας; Ο γιατρός Δημήτριος Ζαμπακός Ο Ζαμπακός Πασάς ήταν μια μεγάλη μορφή της Ευρωπαϊκής Ιατρικής και έκανε πολύ σπουδαία καριέρα ως

Δημήτριος Ζαμπακός (από τον τυπωμένο επιμνημόσυνο λόγο του Α. Κούζη το 1924).

δερματολόγος-αφροδισιολόγος, αλλά και ως λεπρολόγος. Ο Δημήτριος Ζαμπακός (18321913), καταγόμενος από ευγενή οικογένεια του Νεοχωρίου της Κωνσταντινουπόλεως, μετέβη για σπουδές στη Γαλλία και αποφοίτησε από την Ιατρική Σχολή των Παρισίων. Άσκησε το επάγγελμά του στη Γαλλία για πολλά χρόνια και έγινε Γάλλος υπήκοος και μέλος της Ιατρικής Εταιρείας των Παρισίων. Ο καθηγητής της Ιστορίας της Ιατρικής Αριστοτέλης Κούζης, σε επιμνημόσυνο λόγο που εκφώνησε την 23η Μαΐου του 1924 στην αίθουσα τελετών του Πανεπιστημίου Αθηνών, ανέφερε χαρακτηριστικά: ... Μετ’ ου πολύ όμως άμα μεν οικογενειακαί υποθέσεις, άμα δε προτροπαί του κατά τους χρόνους εκείνους Οθωμανού πρεσβευτού εν Παρισίοις Τζεμάλ πασά, ενεργούντος

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2021

εντολή της Οθωμανικής Κυβερνήσεως, όπως καταπείση τον Ζαμπακόν ίνα επιστρέψη εις Κων/πολιν και αναλάβη την διοργάνωσιν της εκεί Ιατρικής Σχολής και των νοσοκομείων, ηνάγκασαν τούτον όπως καταλείψη τους Παρισίους και εγκατασταθή εν Κων/πόλει (1872). Της Οθωμανικής όμως Κυβερνήσεως μη τηρησάσης την υπόσχεσιν αυτής και αμελησάσης όπως χρησιμοποιήση προς τους ειρημένους σκοπούς την πεφωτισμένην πείραν του Ζαμπακού, ούτος μετ’ αφοσιώσεως επεδόθη του λοιπού εις μελέτας ενδελεχείς και την εξάσκησιν του επαγγέλματος του ιατρού... Ο Ζαμπακός ασχολήθηκε με τη λέπρα και έκαμε πλήθος δημοσιεύσεων, ενώ έγραψε και μερικά βιβλία. Αργότερα έγινε γιατρός του Σουλτάνου και γιατρός και φίλος του Αμπάς Χιλμί Πασά (1874-1944), που ήταν ο τελευταίος Χεδίβης της Αιγύπτου. Η ιατρική συνεισφορά του βραβεύτηκε τόσο από τους Τούρκους όσο και από τους Γάλλους. Ο Σουλτάνος Αβδούλ Χαμίτ II του έδωσε τον τιμητικό τίτλο του Πασά1 ενώ από τους Γάλλους έλαβε διακρίσεις όπως το Μετάλλιο της Τιμής για τη Χολέρα, το Βραβείο Montyon2 και εκείνο της Λεγεώνας της Τιμής. Όλους τους ασθενείς στην Κωνσταντινούπολη που προσέτρεχαν σε αυτόν, από τον το πιο φτωχό έως τον πιο πλούσιο, τους δεχόταν με προθυμία. Ο Δημήτριος Ζαμπακός νυμφεύτηκε το 1860 την δεκαοχτάχρονη Μαρία Κασσαβέτη, κόρη εύπορης ελληνικής οικογένειας του Λονδίνου, και με αυτήν έκανε δύο παιδιά. Ο γάμος αυτός δυστυχώς δεν είχε καλή κατάληξη. Η Μαρία, πέντε χρόνια μετά τον γάμο τους, εγκατέ-

1. Πασάς ήταν ανώτερος βαθμός στο πολιτικό και στρατιωτικό σύστημα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

2. Το Βραβείο Montyon (Γαλλικά: Prix Montyon) είναι μια σειρά βραβείων που απονέμονται ετησίως από τη Γαλλική Ακαδημία Επιστημών και τη Γαλλική Ακαδημία. Είχαν καθιερωθεί από τον Γάλλο ευεργέτη βαρόνο de Montyon.

65

δόθηκε στη Γαλλία, έχει αφιερώσει ένα ολόκληρο κεφάλαιο στην επίσκεψή του στα λεπροχώρια της Κρήτης. Συνάντησε τους εκεί γιατρούς, επισκέφτηκε τους ίδιους τους ασθενείς και κατέγραψε τις εμπειρίες του, τις οποίες χρησιμοποίησε όχι μόνο στο βιβλίο αυτό αλλά και σε άλλα βιβλία και παρουσιάσεις. Η επίσκεψη του Ζαμπακού στους λεπρούς της Κρήτης

Από την εφημερίδα Κρήτη. Προϋπολογισμός για δόμηση λεπροκομείου (8-5-1887).

λειψε τον σύζυγό της, πήρε μαζί της τα δύο παιδιά τους και έφυγε για την Αγγλία. Το βιβλίο που έγραψε ο Ζαμπακός για τους λεπρούς της Κωνσταντινούπολης και που πλήρωσε ακριβά ο ίδιος τον καλλιτέχνη ο οποίος φιλοτέχνησε σε ακουαρέλες τις εικόνες των λεπρών, έμεινε στην ιστορία και εκδόθηκε στη Γαλλία. Το βιβλίο αυτό ουσιαστικά είναι ένας λεπτομερής άτλαντας λεπρολογίας. Το πάθος του να μελετήσει τη λέπρα τον ώθησε να ταξιδέψει στα μέρη όπου υπήρχαν λεπροί και αυτός ήταν ο λόγος που επισκέφτηκε και την Κρήτη. Στο βιβλίο του Ταξίδι στους λεπρούς, που επίσης εκ-

Στην αρχή του 7ου κεφαλαίου του βιβλίου του με τίτλο «Οι λεπροί του νησιού της Κρήτης» αναφέρει τα ακόλουθα: ...Ο πληθυσμός της Κρήτης είναι σήμερα περίπου 300.000 ψυχές, εκ των οποίων 80.000 είναι μουσουλμάνοι. Η λέπρα είναι διάσπαρτη σε όλο τον τόπο, αλλά είναι πολύ σπάνια στις πόλεις και πολύ συχνή σε ορισμένα χωριά. Οι συνάδελφοι που είδα εκεί κατά τη διάρκεια του ταξιδιού μου δεν συμφωνούν για τον αριθμό των Κρητικών με λέπρα. Έτσι, σύμφωνα με τον Δρ Βαρούχα, υπάρχουν 100 στην Κυδωνία, 80 στο Ρέθυμνο, 160 στην Κάντια, 100 στην Ιεράπετρα, συν εκατό περίπου διάσπαρτοι εδώ κι εκεί. Αυτό κάνει συνολικά 530 (540)3 λεπρούς, ενώ, σύμφωνα με τον Δρ Ζαφειρίδη, υπάρχουν σχεδόν 2.0004... Κατά την άφιξη του στο Ηράκλειο στις 13/5/1888 συνάντησε τον γιατρό Ζαφειρίδη, τον οποίο ευχαριστεί στο βιβλίο του και εκφράζει όλη την ευγνωμοσύνη του προς αυτόν, τόσο για τις πληροφορίες που είχε την καλοσύνη να του δώσει, μαζί με τα αποτελέσματα της δικής του εμπειρίας, καθώς και για τον κόπο να τον συνοδεύσει στην εκδρομή του στο Λεπροχώρι. Ο γιατρός Ζαφειρίδης που αναφέρεται στο κείμενο του Ζαμπακού ήταν ο Αριστείδης Ζαφειρίδης, γιος του Απολλόδωρου Ζαφειρίδη, σπουδαίου γιατρού του Ηρακλείου που είχε έλθει από τη Σμύρνη5.

O Ζαμπακός στη συνέχεια αναφέρει ότι η περιοχή όπου κατοικούν οι λεπροί ονομάζεται Μισκινιά6 και γράφει ότι η λέξη προέρχεται από την τουρκική miskin που σημαίνει λεπρός. Ας δούμε όμως μερικά αποσπάσματα από την εκδρομή του στη Μισκινιά:

3. Προφανώς τυπογραφικό λάθος.

4. Σύμφωνα με την έκθεση της επιτροπής των τριών δημοτικών γιατρών, Ι. Σφακιανάκη, Ι. Βωμ και Ι. Τσουδερού, τον Οκτώβρη του 1884, ο πιθανότερος υπολογισμός για τον αριθμό των εν Κρήτη λεπρών ήταν 800 περίπου. Κατ’ αυτούς τους ιατρούς έπρεπε να οικοδομηθούν τέσσερα τουλάχιστον ευρύχωρα λεπροκομεία, έτσι που καθένα να περιλάβει περί τους 200 ασθενείς.

5. Ο Αριστείδης Ζαφειρίδης (1836-1920) είχε σπουδάσει πρώτα στη Φιλοσοφική και μετά στην Ιατρική του Πανεπιστημίου Αθηνών. Λόγω της ευρύτατης μόρφωσής του δεν ασκούσε μόνο τα ιατρικά του καθήκοντα αλλά δίδασκε και στο Γυμνάσιο του Ηρακλείου διάφορα μαθήματα χωρίς αμοιβή. Μάλιστα, ήταν ιδρυτικό μέλος της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας.

6. Η περιοχή του Ηρακλείου που σήμερα είναι γνωστή ως Μεσκινιά.

66

ΥΠΕΡ

... Η Μισκινιά είναι χτισμένη σε ένα ψηλό σημείο από το οποίο απολαμβάνει κανείς μια θαυμάσια θέα. Αυτό το χωριό, που ιδρύθηκε από τους λεπρούς και αφιερώθηκε σε αυτούς, βρίσκεται σε απόσταση ενός τετάρτου της ώρας από το Ηράκλειο... Και παρακάτω: ... Περίπου εκατόν είκοσι σπίτια, τα περισσότερα από αυτά χτισμένα από πέτρα, φιλοξενούν 130 λεπρούς, συμφώνως με τη δήλωση του ιερέα. Η τοπική αυτοδιοίκηση χορηγεί στον καθένα από αυτούς μισή φρατζόλα ψωμί την ημέρα. Μια φρατζόλα ισοδυναμεί με περίπου 1.200 γραμμάρια. Μερικοί από αυτούς έχουν μερικά χωράφια ή ένα μικρό σπίτι στον τόπο τους από το οποίο λαμβάνουν ένα μικρό εισόδημα. Κατ’ εξαίρεση, τρεις ή τέσσερις πλούσιες οικογένειες έχουν χτίσει ωραίες μικρές βίλες στο Λεπροχώρι...

Εικόνα λεπρού από το βιβλίο του Ζαμπακού Λεπροί της Κωνσταντινούπολης.

Ο Ζαμπακός στο κείμενό του περιγράφει τη γνωριμία του με τον ιερέα της περιοχής, που φαίνεται να

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2021

Οι λεπροί του Ηρακλείου και ο Γ. Φιλαρετόπουλος.

είναι ο φυσικός αρχηγός των κατοίκων της Μισκινιάς και ήλθε σε επαφή με τους κατοίκους της. O Ζαμπακός γράφει ότι 800 υγιείς άνθρωποι ζουν μαζί με τους 130 Έλληνες και μουσουλμάνους λεπρούς. Οι άνθρωποι αυτοί ήρθαν στη Μισκινιά να ζήσουν με τις γυναίκες και τα παιδιά τους, κατοικούσαν στο Λεπροχώρι πολλά χρόνια και δεν ανησυχούν για την τύχη τους ή την τύχη των παιδιών τους. Οι κάτοικοι αυτοί αρνούνται πεισματικά τη μεταδοτικότητα της νόσου. Για τον Ζαμπακό ήταν προφανές ότι μία απλή μετάδοση θα τους έκανε όλους να φύγουν και μάλιστα το συντομότερο δυνατό. Αναφέρει στο βιβλίο του ότι το χωριό διαθέτει μια μεγάλη εκκλησία που είναι καλά συντηρημένη και έχει τη φήμη ότι είναι θαυματουργή και ότι οι κάτοικοι του Ηρακλείου πηγαίνουν εκεί για να ακούσουν τη λειτουργία και τον Εσπερινό. Έτσι υπάρχει μεγάλη

εισροή ανθρώπων στην περιοχή αυτή από όλα τα περίχωρα. Εκτός όμως από την επαφή των λεπρών με τους υγιείς στην εκκλησία, υπάρχουν και αρκετά καφενεία όπου σμίγουν οι λεπροί με τους υγιείς και πίνουν από τα ίδια σκεύη καφέδες ή καπνίζουν ναργιλέ. Ο γιατρός γράφει ότι ο ιερέας της ενορίας απολαμβάνει μεγάλη εξουσία και κύρος μεταξύ των ανθρώπων και είναι σεβαστός από όλους, ακόμα και από τους μουσουλμάνους. Γεννήθηκε εκεί από πατέρα και μάνα που ήταν λεπροί, ενώ ο ίδιος παραμένει υγιής. Ο παπάς αυτός παντρεύτηκε μια γυναίκα και από αυτό τον γάμο γεννήθηκαν εφτά παιδιά, δύο κορίτσια και πέντε αγόρια, και μόνο ένα από αυτά, το προτελευταίο, έχει εμφανίσει λέπρα στην ηλικία των οκτώ ετών. Για τον ιερέα ο Ζαμπακός σχηματίζει καλή γνώμη: ...Ο ιερέας της ενορίας, ένας έξυ67

πνος, παρατηρητικός και ενημερωμένος άνθρωπος, είναι ο μόνος που ξέρει πώς να αντιμετωπίσει τους ασθενείς... Ο Ζαμπακός παρατηρεί και σημειώνει ακόμα ότι στη Μισκινιά όλοι αποδέχονται την αυθόρμητη ανάπτυξη της λέπρας, επειδή από καιρό σε καιρό αναπτύσσεται ένα κρούσμα σε κάποιο χωριό, ενώ δεν υπάρχει εκεί η νόσος και χωρίς ο νέος ασθενής να έχει έρθει σε επαφή με κάποιον λεπρό. Βρίσκει περίεργο το ότι εδώ επιτρέπεται ο γάμος μεταξύ χριστιανών και μουσουλμάνων και ότι τα παιδιά των λεπρών κινούνται ελεύθερα κατά τη μέρα και πηγαίνουν στα σχολεία της πόλης ενώ το βράδυ επιστρέφουν στο Λεπροχώρι, κοντά στους γονείς τους. Παίρνει ιστορικό από πολλούς ασθενείς και αναφέρει αρκετές περιπτώσεις στο βιβλίο του, παραθέτοντας το ιστορικό τους, συχνά με το ονοματεπώνυμό τους. Ενδεικτικά αναφέρουμε μια από τις πολλές περιπτώσεις που περιγράφει: ...Η Χ..., ηλικίας είκοσι οκτώ ετών, είχε τη μητέρα και την αδελφή της με λέπρα και τους συνόδευσε εδώ σε ηλικία δεκατριών ετών. Από τότε δεν έχει φύγει ποτέ από το Λεπροχώρι. Σε ηλικία δεκαπέντε ετών παντρεύτηκε έναν λεπρό και απέκτησε τρία παιδιά, που μεγάλωσαν εδώ. Τα παιδιά τώρα είναι δώδεκα, δέκα και οκτώ ετών. Η μητέρα και τα παιδιά της είναι σώα μέχρι στιγμής... Αρκετές φορές αναφέρει στο βιβλίο του τις περιπτώσεις με πολύ λεπτομερή περιγραφή και επιστημονική ακρίβεια που όμως η παρουσίασή τους εδώ ξεφεύγει από τον σκοπό αυτού του άρθρου. Δεν διστάζει να συλλέξει πληροφορίες από όπου μπορεί για να δικαιολογήσει την αυξημένη επίπτωση της νόσου σε ορισμένες περιοχές, όπως π.χ. για το Τυμπάκι: ... Ακολουθούν οι γενικές πληροφορίες που συγκέντρωσα από το τον ίδιο τον τόπο, στο Ηράκλειο, από τους συναδέλφους και τους κατοίκους. Η λέπρα είναι πολύ σπάνια στις πόλεις του νησιού της Κρήτης. Η ασθένεια αναπτύσσεται ιδιαίτερα στο χωριό Τυμπάκι, που έχει εξακόσιους κατοίκους, στην επαρχία Μεσαράς. Η λαϊκή πεποίθηση ενοχοποιεί την κληρονομικότητα, την παροιμιώδη ακαθαρσία των Κρητικών και το κακό φαγητό. Σε αυτό το χωριό κάνουν κατάχρηση του νορβηγικού παστού μπακαλιάρου, ο οποίος συχνά είναι χαλασμένος, και του παστού χοιρινού κρέατος, που είναι τηγανισμένο σε κακής ποιότητας ελαιόλαδο, από την προσθήκη του νέου λαδιού στο πιθάρι που περιέχει το παλιό χωρίς να απορρίπτεται αυτό από την προηγούμενη συγκομιδή, που έχει σαπίσει στον πυθμένα. Όσον αφορά στα ποτά, πίνουν μεγάλες ποσότητες ρακής και λευκού κρασιού, από τα οποία ένα ποτήρι στο τραπέζι είναι αρκετό για να γυρίσει το κεφάλι.

Αυτό το κρασί είναι τόσο δυνατό όσο το κονιάκ και κοστίζει μόνο 20 λεπτά για 1.200 γραμμάρια. Αν και αρχικά ήταν πολύ μεθυστικό, για να διατηρηθεί καλά προστίθεται αλκοόλ πολύ κακής ποιότητας, που προέρχεται από την Τεργέστη ... Γυναίκες και άνδρες χρησιμοποιούν αυτό το κρασί για να αντιστέκονται στην υπερκόπωση. Και τα δύο φύλα πίνουν και εργάζονται δώδεκα και δεκαέξι ώρες την ημέρα στα χωράφια και τους αμπελώνες, εκτεθειμένοι σε έναν σχεδόν ισημερινό ήλιο. Το Τυμπάκι, που βρίσκεται στο νότιο τμήμα του νησιού, σαρώνεται για μεγάλο μέρος του χρόνου από έναν καυτό άνεμο που προέρχεται απευθείας από τη Λιβύη. Όμως, ως αποτέλεσμα μιας ξαφνικής αλλαγής του ανέμου, η θερμοκρασία πέφτει ξαφνικά με εκπληκτικό τρόπο… Αυτές οι απόψεις, όπως φαίνεται, μοιάζουν αρκετά με εκείνες που διετύπωσε και ο Savary τον 18ο αιώνα. Ο Ζαμπακός αναφέρει ότι σε περιοχές όπου οι μουσουλμάνοι τηρούν αυστηρά το κοράνιο και δεν τρώνε χοιρινό, δεν πίνουν κρασί και άλλα αλκοολούχα, δεν παρουσιάζεται η νόσος. Αντίθετα, κατ’ αυτόν όπως και κατά τον Savary, οι μουσουλμάνοι που δεν εφαρμόζουν αυστηρά το κοράνιο μπορεί να εμφανίσουν τη νόσο με την κατανάλωση χοιρινού και οινοπνεύματος. Αν και είχε ήδη ανακαλυφθεί το 1873 το παθογόνο μυκοβακτηρίδιο της λέπρας, η μεταδοτικότητα της νόσου δεν μπορούσε να γίνει εύκολα αποδεκτή από τους παλαιούς γιατρούς, επειδή η λέπρα μεταδίδεται πολύ δύσκολα7, ο χρόνος επώασης της λοίμωξης μπορεί να διαρκέσει από 1-20 έτη και αυτό το γεγονός δημιουργούσε σύγχυση. Σίγουρα, όμως η κακή θρέψη, τα συνοδά νοσήματα και η κακή κατάσταση του ανοσοποιητικού επιταχύνουν και επιβαρύνουν την εξέλιξη της νόσου. Ο Ζαμπακός επισκέφθηκε και τα Χανιά και συνάντησε τον Δρ Βαρούχα. Ήταν ήδη γνωστοί από το Παρίσι που είχε επισκεφτεί ο Δρ Βαρούχας στο παρελθόν. Ο Δρ Βαρούχας, Κρητικός στην καταγωγή, ασκούσε το επάγγελμα στα Χανιά για σχεδόν τριάντα τέσσερα χρόνια πριν την επίσκεψη του Ζαμπακού στα Χανιά. Μαζί επισκέφτηκαν το Λεπροχώρι των Χανίων και αντάλλαξαν απόψεις για τη νόσο. Στο Λεπροχώρι υπήρχαν 54 λεπροί, ενώ η νόσος μέσα στην πόλη των Χανίων, όπως και στις άλλες πόλεις του νησιού, ήταν πρακτικά ανύπαρκτη. Στα Χανιά, εκτός από τον γιατρό Βαρούχα, συνάντησε και τον Γάλλο δημοτικό γιατρό Ι. Βωμ (Vaume), γιο επίσης γιατρού που είχε ασκήσει το επάγγελμα στην Κρήτη επί τέσσερεις δεκαετίες και με τον οποίο είχαν περίπου τις ίδιες απόψεις. Επίσης, συνάντησε και τον Δρ Καλαϊσάκη. Καθένας από

7. Μόλις το 5% από αυτούς που εκτίθενται στο μικρόβιο εμφανίζουν νόσο, ενώ σημαντικό ρόλο παίζουν γενετικοί και ανοσολογικοί παράγοντες.

68

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2021

σία. Αργότερα επέστρεψε στην Κρήτη και εγκαταστάθηκε σε ένα από τα εγκαταλελειμμένα παρεκκλήσια, που είναι πολυάριθμα στα υψώματα των Σφακιών. Εκεί πέθανε από την πείνα το 1869. Στο κεφάλαιο για την Κρήτη του βιβλίου του Ζαμπακού, «Ταξίδι στους Λεπρούς», εκτός από τη λεπτομερέστατη ιατρική περιγραφή των περιπτώσεων, αποκαλύπτεται και η τραγική μοίρα των λεπρών με τον αποκλεισμό τους ακόμη και από την ιατρική περίθαλψη. Χαρακτηριστικά αναφέρει το γεγονός ότι ενώ δίδονταν 250 φράγκα για να εξετάζουν τους φτωχούς οι δυο δημοτικοί γιατροί, αυτό δεν εφαρμοζόταν στους λεπρούς. Έτσι, για τα άλλα νοσήματα που παρουσίαζαν οι λεπροί δεν λάμβαναν καμιά ιατρική φροντίδα. Επισκέψεις άλλων περιηγητών και γιατρών στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα στα λεπροχώρια της Κρήτης

Ζαμπακός. Σκίτσο του Γ. Μανιού βασισμένο στον πίνακα του Frederic Watts.

αυτούς τους γιατρούς είχε να του μεταδώσει σπουδαίες πληροφορίες για τους λεπρούς της Κρήτης. Ένα ενδιαφέρον περιστατικό που του περιέγραψαν στα Χανιά ήταν η περίπτωση εμφάνισης λέπρας σε έναν απόλυτα υγιή άνδρα από τα Σφακιά, που τον ζήλευαν πολλοί γιατί ήταν περιζήτητος για την ομορφιά και την παλληκαριά του. Μια μέρα, περνώντας ο Δημήτρης Πα… από ένα στενό μονοπάτι σε μια από τις απόκρημνες χαράδρες που καθιστούν τα Σφακιά φυσικό φρούριο, χτυπήθηκε από έναν πέτρινο όγκο που του πέταξαν επίτηδες και ο ίδιος κύλησε στον γκρεμό. Παρόλα αυτά, κατάφερε να πιαστεί από έναν θάμνο για αρκετές ώρες, μέχρι που κάποιοι περαστικοί ήρθαν να τον σώσουν. Λίγο καιρό αργότερα η λέπρα ξέσπασε πάνω του. Έφυγε από το νησί σε απόγνωση και πήγε να ζήσει σε μια σπηλιά στη Μαγνη-

Περιηγητές που επισκέφθηκαν την Κρήτη στα τέλη του 19ου αιώνα έκαναν αναφορά στους λεπρούς της, όπως ο Η. F. Tozer το 1874 και ο V. Simonelli στο βιβλίο του που εκδόθηκε το 1897 και αφορούσε το οδοιπορικό του στην Κρήτη το 1893. Το 1901 επισκέφθηκε την Κρήτη και ο γιατρός Γεώργιος Φιλαρετόπουλος, υφηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, εξέτασε τους ασθενείς της Μεσκινιάς, από τους οποίους μερικούς είχε δει και ο Ζαμπακός, και φωτογραφήθηκε με ορισμένους από αυτούς. Μάλιστα, είχε μιλήσει και με τον γιατρό Αριστείδη Ζαφειρίδη. Το κείμενο και οι φωτογραφίες του Φιλαρετόπουλου δημοσιεύτηκαν στο ιατρικό επιστημονικό περιοδικό Ιατρικός Μηνύτωρ8 που εξέδιδε ο γνωστός στους Κρητικούς από την εκστρατεία των εθελοντών το 1897 στην Κρήτη γιατρός Σωτήρης Ρόκκος. Οι ασθενείς παρουσιάστηκαν σε διεθνές συνέδριο στο Παρίσι την 19η Σεπτεμβρίου του 1902 και η ομιλία9 του έκανε μεγάλη εντύπωση. Αυτός ουσιαστικά συμφωνούσε με τον Δημήτριο Ζαμπακό. Επίσης, στην ανακοίνωσή του μας πληροφόρησε ότι είχαν επισκεφτεί την Κρήτη για να μελετήσουν τους λεπρούς δύο κορυφαίοι Ευρωπαίοι γιατροί, ο ένας από τους οποίους ήταν ο πολύ γνωστός στους σύγχρονους γιατρούς Lauritz-Edvard Ehlers (1863-1937) από την Κοπεγχάγη10. Η επίσκεψη του Δημητρίου Ζαμπακού στην Κρήτη και

8. Περιοδικό Ιατρικός Μηνύτωρ, Αθήναι 30 Ιουνίου 1903, τρίτον έτος, αρ. 12, σελ. 121.

9. Η ομιλία του Φιλαρετόπουλου με θέμα “Περί λέπρας και των εκτρωτικών αυτής μορφών” που ανακοινώθηκε στο αμφιθέατρο της Γενικής Χειρουργικής Κλινικής των Παρισίων δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Ιατρικός Μηνύτωρ, τεύχος 1-15/Φεβρ. 1903, τρίτον έτος, αρ. 12, σελ. 29.

10. Ο γιατρός Lauritz-Edvard Ehlers είχε περιγράψει ένα σύνδρομο το 1901 γνωστό σήμερα ως σύνδρομο Ehlers-Danlos, που χαρακτηρίζεται από συμπτώματα όπως το αυξημένο εύρος κίνησης των αρθρώσεων, οι συχνές μελανιές, ο μυοσκελετικός πόνος, η αργή επούλωση των πληγών κ.α.

69

η δημοσίευση των εμπειριών σε ξεχωριστό κεφάλαιο του βιβλίου, πέρα από το επιστημονικό και ιατρικό ενδιαφέρον, μας διέσωσε και αρκετές λεπτομέρειες για τη ζωή, τις συνήθειες και την ανεπαρκή αντιμετώπιση αυτών των ασθενών από την επίσημη οθωμανική αρχή τα τελευταία δύσκολα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας που κατέληξαν στα γνωστά αιματηρά γεγονότα του 1898. Η Μαρία Κασσαβέτη Ζαμπακού και η Μαρία Σπάρταλη-Stillman Προτού κλείσουμε αυτό το άρθρο θα αναφέρουμε ότι η σύζυγος του Ζαμπακού, Μαρία Κασσαβέτη (1843-1914), που τον εγκατέλειψε το 1866, έγινε μοντέλο, μούσα, μαθήτρια και ερωμένη του προραφαηλίτη11 ζωγράφου Edward Burne Jones και η σχέση τους δημιούργησε σκάνδαλο που συντάραξε τα αυστηρά ήθη της βικτωριανής εποχής. Ενδιαφέρον για την Κρήτη παρουσιάζει το γεγονός ότι η Μαρία Κασσαβέτη ήταν ξαδέρφη της Μαρίας Σπάρταλη, που επίσης ήταν προραφαηλίτισσα καλλιτέχνιδα και μοντέλο για τους προραφαηλίτες ζωγράφους. Η Μαρία Σπάρταλη (1844-1927) ήταν η δεύτερη σύζυγος του φιλοκρητικού Αμερικανού προξένου στην Κρήτη William James Stillman, που έγραψε βιβλίο για την Κρητική Επανάσταση του 1866-186812. Μάλιστα,

η Μαρία Σπάρταλη, με την προτροπή του πατέρα της, τα χρήματα που κέρδισε από το πρώτο έργο που πούλησε τα διέθεσε για τον Κρητικό Αγώνα.

Επίλογος Η λειτουργία του λεπροκομείου της Σπιναλόγκας το 1904, με τη μεταφορά και πλήρη απομόνωση των 251 ασθενών, ήταν ένα μελανό στίγμα στην ιστορία της Κρήτης. Οι λεπροί της Κρήτης και οι ανθρώπινες ιστορίες τους απασχόλησαν και απασχολούν ακόμη και σήμερα γιατρούς, περιηγητές, λογοτέχνες και σκηνοθέτες. O λογοτέχνης Θέμος Κορνάρος (1906-1970) με το διήγημά του Σπιναλόγκα το 1933 και η σκηνοθέτιδα Λίλα Κουρκουλάκου (1929-2015) με την ταινία της «Το νησί της Σιωπής» το 1958 έδωσαν από μια γερή γροθιά στη συντηρητική κοινωνία. Η Σπιναλόγκα σταμάτησε να λειτουργεί ως λεπροκομείο το 1957 με την έλευση των αντιβιοτικών. Η κοινωνική απομόνωση και ο αποκλεισμός ποτέ δεν λειτούργησαν προς όφελος της κοινωνίας, αντίθετα προκάλεσαν πίκρα και οργή. Αυτό θα πρέπει πάντα να το θυμούνται εκείνοι που βρίσκονται σε θέσεις ευθύνης και παίρνουν αποφάσεις.

Βιβλιογραφία MacCarthy, Fiona 2012. The Last Pre-Raphaelite: Edward Burne-Jones and the Victorian Imagination. Cambridge, MA: Harvard University Press.

Pashley, Robert 1837. Travels in Crete, vol. I. London: John Murray.

Savary, Claude-Étienne 1845. Κρητικαί επιστολαί, γαλλιστί μεν συγγραφείσαι υπό Σαβαρή, ελληνιστί δε μεταφρασθείσαι υπό Ν. Γ. Ζυγομαλά. Εν Αθήναις: Εκ της Φιλολάου τυπογραφίας.

Sieber Franz Wilhelm 1823. Travels in the island of Crete in the year 1817. London: Sir Richard Phillips & Co. Bride Court, Fleet Street.

Simonelli, Vittorio, 1897. Candia. Ricordi di Escursione illustrati con fotografie e disegni. Parma: L. Battei.

Stillman, William James, 1874. The Cretan insurrection of 1866-7-8. New York: H. Holt and company.

Tozer, Henry Fanshawe, 1890. The Islands of the Aegean. Oxford: Clarendon Press.

Zambaco Pacha (Dr) 1891. Voyages chez les lépreux. Paris: G. Masson.

Zambaco Pacha (Dr) 1897. Les lépreux ambulants de Constantinople. Paris: G. Masson. Δετοράκης Μανώλης 2010. Ιστορία της Ιατρικής στην Κρήτη επί Τουρκοκρατίας. Ηράκλειο: Βικελαία Βιβλιοθήκη. Κούζης, Αριστοτέλης. ∆ημήτριος Ζαμπακός-Πασάς. Λόγος επιμνημόσυνος απαγγελθείς τη 23η Μαρτίου 1924. Εν Αθήναις. Χαβάκης Ιωάννης. Οι γιατροί του Μεγάλου Κάστρου. Ηράκλειο: Ανταίος. Αποδελτιώσεις άρθρων από την εφημερίδα του 19ου αιώνα ΚΡΗΤΗ.

Κατά τον Ελβετό αρχιτέκτονα και εθνογράφο Maurice Born, ο Ehlers ήταν εκείνος που πρότεινε την κοινωνική απομόνωση και τον εγκλεισμό των λεπρών στον Πρίγκιπα Γεώργιο σε ταξίδι του τελευταίου στην Κοπεγχάγη.

11. Η Προραφαηλίτικη Αδελφότητα δημιουργήθηκε από μια ομάδα νέων Βρετανών ζωγράφων που ενώθηκαν το 1848 και που εμπνεύστηκαν από την ιταλική τέχνη του 14ου και 15ου αιώνα. Η υιοθέτηση του ονόματος Προραφαηλίτες εξέφραζε τον θαυμασμό τους γι’ αυτό που θεωρούσαν ως άμεση και απλή απεικόνιση της φύσης, όπως ήταν η ιταλική ζωγραφική πριν από την εποχή του Ραφαήλ Σάντσιο (1483-1520).

12. Stillman, William James, 1874, The Cretan insurrection of 1866-7-8. New York: H. Holt and company.

70

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2021

71

Τι γυρεύει ο Μπεχάς στο παζάρι; Αλήθεια, τι γυρεύει ο Μπεχάς στο παζάρι; Με τον κόκκινο σκούφο, πλάι στους συμπατριώτες και στους Εγγλέζους στρατιώτες;

>

Ο λόγος για τον φημισμένο Τουρκοκρητικό φωτογράφο Ραχμιζαδέ Μπεχαεντίν Μπέη, ή σκέτο Μπεχά - έτσι τον έλεγαν οι συμπατριώτες του στο Μεγάλο Κάστρο, κυρίως οι Χριστιανοί (αργότερα, όταν το τουρκικό κράτος άλλαξε τα ονόματα για να πετύχει την «εθνική ομοιογένεια», ο Μπεχάς πήρε το όνομα Bahaeddin Betiz). Έχομε γράψει κι άλλες φορές για τον Μπεχά σε τούτο το περιοδικό. Ακόμη και συνέντευξη του γιού του, που ζούσε στον Καναδά, είχαμε δημοσιεύσει σε παλιότερο τεύχος. Η δράση του στην Κρήτη, όμως, παραμένει θολή. Γνωρίζομε ότι κάποτε είχε το επώνυμο Χαμιταγαδάκης και Μπαριτάκης και ότι υπήρξε φωτογράφος της «Αυτού Υψηλότητος Πρίγκηπος Γεωργίου της Ελλάδος, Υπάτου Αρμοστού Κρήτης». Σπουδαιότερη πηγή για τη ζωή του είναι οι μαρτυρίες των πολυάριθμων φωτογραφιών του που έχουν σωθεί, καθώς και των εκατοντάδων καρτ ποστάλ που είτε τύπωσε ο ίδιος είτε τύπωσαν άλλοι εκδότες από δικές του φωτογραφίες. Θαυμαστή είναι η δουλειά του στην Κρήτη. Διέσωσε μνήμες, άφησε πίσω του την αυθεντική μαρτυρία της εικόνας. Ο συντάκτης τούτου του κειμένου είχε εντυπωσιαστεί πολύ όταν, νέος ακόμη, είχε αρχίσει να μελετά τις φωτογραφίες του. Είχε εντυπωσιαστεί από την ποιότητα της δουλειάς του αλλά και από τις επιλογές του. Αν και μουσουλμάνος, ο ίδιος πήγαινε σε στρατόπεδα Χριστιανών επαναστατών, φωτογράφιζε ενόπλους Κρήτες, γύριζε όλο το νησί καβαλάρης σ’ ένα άσπρο άλογο.

72

ρήθηκε γρήγορα, έτρεξαν οπλισμένα τμήματά της, τη διέλυσαν και συνέλαβαν τους πρωτεργάτες. Ίσως μια αρχειακή έρευνα να αποκαλύψει περισσότερα... Εκείνο, πάντως, που μας προκαλεί απορίες είναι ότι λίγο μετά ο δραστήριος φωτογράφος ενοικίαζε το κτήμα του κοντά στον σημερινό Άγιο Κωνσταντίνο του Ηρακλείου κι έφευγε από την Κρήτη. Αναζητώντας πληροφορίες σε τουρκικές πηγές μαθαίνομε τώρα ότι ο Ραχμιζαδέ Μπεαχαντίν Bediz (18751951) διαπνεόταν από έντονα αισθήματα φιλοπατρίας. Και πατρίδα του ένιωθε, βέβαια, όχι το νησί των προγόνων με τις χριστιανικές ρίζες, αλλά την Τουρκία. Έτσι γινόταν με όλους τους Τουρκοκρητικούς. Είχε δώσει, μάλιστα, και μια συνέντευξη κι έλεγε ότι στόχος του από παιδί ήταν να ιδρύσει μια μεγάλη τουρκική εμπορική εταιρεία.

Όσο περνούν τα χρόνια, όμως, τόσο περισσότερα μαθαίνομε για τούτον τον πρωτεργάτη της φωτογραφίας στην Κρήτη. Σε παλαιότερο κείμενο (ΥΠΕΡ Χ, τεύχος 81 - αφιέρωμα στα κρητικά καρτ ποστάλ) ξεκαθαρίσαμε μερικά πράγματα για τη ζωή του και αναρωτηθήκαμε αν ήταν εκείνος που έβγαζε λόγους για το κίνημα των Νεοτούρκων το 1908. Κάποιος Μπεχαουντίν ήταν ο κύριος ομιλητής σε μια παράνομη συγκέντρωση μουσουλμάνων μαθητών που είχε γίνει όχι μέσα στην πόλη αλλά χιλιόμετρα έξω από αυτήν, στου Αγάκου το Μετόχι. Η Κρητική Χωροφυλακή, όμως, το πληροφο-

Η φωτογραφία που δημοσιεύουμε είναι γνωστή σε όλους όσοι ασχολούνται με τις παλιές ταχυδρομικές κάρτες (καρτ ποστάλ). Εικονίζει μιαν εμποροπανήγυρη που είχε γίνει στο Γάζι κατά την επανάσταση του 1898, πιθανότατα μετά τη μεγάλη σφαγή των Χριστιανών (25 Αυγούστου 1898), μάλλον το φθινόπωρο εκείνης της χρονιάς. Κανείς, όμως, απ' όσο τουλάχιστον γνωρίζω, δεν έχει εντοπίσει ποιος είναι ο άνθρωπος που εικονίζεται στην πρώτη σειρά, σε δεσπόζουσα θέση. Μελετήσαμε τη φωτογραφία, την παραβάλαμε με πορτρέτα του Μπεχά, είδαμε και εκείνο που έχει δημοσιεύσει ο Μάρκος Μαρινάκης στο βιβλίο

ΥΠΕΡ

Ο καλοντυμένος νέος, ο μόνος καλοντυμένος στην εικόνα, με τα γυαλιά και τον σκούφο, φαίνεται καθαρά πως είναι ο ίδιος ο φωτογράφος!

του για τον σπουδαίο Τουρκοκρητικό φωτογράφο. Ο καλοντυμένος νέος, ο μόνος καλοντυμένος στην εικόνα, με τα γυαλιά και τον σκούφο, φαίνεται καθαρά πως είναι ο ίδιος ο φωτογράφος! Στέκεται ανάμεσα στους Εγγλέζους στρατιώτες με ύφος συνεσταλμένο, κάπως διαφορετικός απ’ όλους τους άλλους. Ακόμη και ο τρόπος που ποζάρει, άνετος, χαλαρός, με σταυρωμένα τα χέρια, φανερώνει τόσο τη διαφορετικότητά του απ’ όσους είχαν πάει εκεί για να πάρουν μέρος στο παζάρι, όπως φανερώνει και την εξοικείωσή του με τη φωτογραφία.

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2021

Για την εμποροπανήγυρη δεν γνωρίζομε τίποτα. Κόσμος πολύς στον κάμπο του Γαζίου, πλήθος τα μουλάρια και τα γαϊδούρια, άλλα μπροστά και άλλα στο βάθος. Πιθανότατα πρόκειται για ζωοπανήγυρη σαν αυτές που γίνονταν πάντα στην Κρήτη του παλιού καιρού κι έδιναν την ευκαιρία στους ανθρώπους να πουλήσουν και ν’ αγοράσουν κάθε λογής οικόσιτα ζώα. Η παρουσία των Άγγλων στρατιωτών δεν πρέπει να μας ξενίζει. Εκείνες τις δύσκολες μέρες οι μαζώξεις ήταν εξαιρετικά επικίνδυνες. Οι πληγές από τη σφαγή των κατοίκων του Ηρακλείου ήταν νωπές, έβραζαν ακόμη τα αίματα. Υποθέτω ότι γι’ αυτόν τον λόγο θα είχε βρεθεί ο Μπεχάς στο Γάζι. Για να αποτυπώσει με τον φακό του τα γεγονότα... Όπως φαίνεται από τη φωτογραφία, οι περισσότεροι, ίσως και όλοι πλην των Εγγλέζων, ήταν μουσουλμάνοι. Ποιος θα μπορούσε να αποκλείσει επεισόδια σε τόσο δύσκολες εποχές; Ν.Ψ.

73

ΘΕΜΑ

74

ΤΑ ΛΑΞΕYΤΑ ΣΠΗΛΑΙΑ ΤΟY ΜΑΛΕΒΙΖΙΟY Του ΗΡΑΚΛΗ ΠΥΡΓΙΑΝΑΚΗ αρχιτέκτονα - μηχανικού

Από μικρός, βλέποντας τα λαξευμένα σπήλαια, διερωτώμουν πώς, γιατί και πότε κατασκευάστηκαν. Στην ευρύτερη περιοχή των χωριών Καλέσα, Βούτες, Καβροχώρι -και όχι μόνο- συναντά κανείς αρκετά τέτοια σπήλαια. Μάλιστα, στους οικισμούς Άνω και Κάτω Καλέσα υπάρχει πολύ μεγάλος αριθμός, ώστε κάποιοι να μιλούν και δια 200, ναι, καλά διαβάσατε, 200 λαξευμένα σπήλαια· στα υπόγεια των σπιτιών, στις επεκτάσεις των ισογείων ή στα πρανή των χωραφιών.

76

Αριστερή σελίδα: Ο υπόσκαφος ναός του Αγίου Ιωάννη. Κάτω: Λαξευτά σπήλαια στα Καλέσα.

Τα σπήλαια, κατά την άποψή μου, αρχικά κατασκευάστηκαν ως λαξευτοί, θαλαμοειδείς τάφοι, στα 1400 - 700 π. Χ. Συνήθως ήταν οικογενειακοί, μικρών διαστάσεων, διαμέτρου 3 μέτρων και ύψους 2,5 μέτρων περίπου. Πολλές φορές είναι δίχωροι ή δίλοβοι με εσωτερικές μικροκατασκευές, όπως πεζούλες ή εσοχές για τοποθέτηση αντικειμένων, τα οποία συνόδευαν τους νεκρούς. Στους τάφους αυτούς βρίσκουμε λάρνακες, στις οποίες τοποθετούσαν τον νεκρό, ή τεφροδόχους όπου τοποθετούσαν τα οστά μετά την καύση. Άλλωστε, η περίοδος αυτή, μετά το 1100 π. Χ., συμπίπτει με την περίοδο που οι αρχαίοι μας πρόγονοι χρησιμοποιούσαν την καύση ως τρόπο ταφής των νεκρών, μάλιστα η καύση δεν ήταν για το σύνολο του πληθυσμού αλλά για τους επιφανείς, τους πλούσιους, τους πολεμιστές και τους αθλητές, και σπάνια για τις γυναίκες και τους δούλους. Επέλεγαν κυρίως μέρος όπου το έδαφος ήταν από μάργες (μορφή λευκού κούσκουρα που μπορούσαν να τον σκάψουν εύκολα). Αυτή η τεχνική επιβίωσε έως τις ημέρες μας και γινόταν αρχικά με σκάλισμα του κούσκουρα ώστε να αποκτήσει αυγοειδή μορφή (σαν ένα αυγό κομμένο στη μέση, στη μικρή διάσταση). Στη συνέχεια, για να σταθεροποιηθούν οι κοίλες εσωτερικές επιφάνειες, έβαζαν φωτιά, όπως καίμε τους ξυλόφουρνους, και έτσι δημιουργούσαν μια κρούστα

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2021

από το καμένο χώμα (μαρτυρίες από τους Αλμπαντάκη Ιωάννη και Φασουλάκη Ζαχάρη από τα Καλέσα, Τσαγκαράκη Γεώργιο από τον Κρουσώνα). Στις φωτογραφίες φαίνεται η μαύρη κρούστα στην εσωτερική επιφάνεια του σπηλαίου που μαρτυρά αυτή την τεχνική. Πριν από 50 χρόνια αυτά τα σπήλαια χρησιμοποιούνταν από τους αγρότες ως εποχιακές κατοικίες διαμονής στην ύπαιθρο όταν καλλιεργούσαν τις ελιές ή τα αμπέλια τους. Θυμάμαι να μένουν άνθρωποι σε τέτοια σπήλαια το καλοκαίρι κατά τη διάρκεια του τρύγου ή τον χειμώνα όταν μάζευαν τις ελιές. Υπήρχαν και τα δίχωρα σπήλαια, όπου στον ένα χώρο κοιμούνταν οι άνθρωποι και στον δεύτερο έβαζαν τα ζώα. Τα σπήλαια αυτά είχαν ενδοεπικοινωνία. Προφανώς, οι άνθρωποι έβρισκαν αρχαίους τάφους στα λαξευμένα σπήλαια αυτά σκάβοντας τις περιουσίες τους, έβγαζαν τα αντικείμενα που υπήρχαν μέσα και τα μετέτρεπαν σε προσωρινές κατοικίες. Στη συνέχεια κατασκεύαζαν με την ίδια μέθοδο σπηλιές. Μαρτυρία Ιωάννη Λιανδρογιαννάκη (λογιστή):

Στην περιοχή Τζορμπατζανά Καβροχωρίου υπάρχει δίχωρο σπήλαιο «Ο Σπήλιος του Λιαντρογιάννη». Θυμάμαι ότι, πριν από πενήντα χρόνια περίπου, η οικογένειά μου μεταφερόταν εκεί τα καλοκαίρια, πριν ξεκινήσει ο τρύγος,

77

Λαξευτό σπήλαιο στο υπόγεια της οικίας Ι. Τζομπανάκη (Κάτω Καλέσα).

με χρηστικά είδη σπιτιού, αλλά και με τα οικόσιτα ζώα όπως κατσίκες, όρνιθες κλπ. Στο ένα μέρος του σπηλαίου μέναμε εμείς και στο άλλο τα ζώα. Πριν μεταφερθούμε, όμως, ο πατέρας μου, Κωνσταντίνος Λιανδρογιαννάκης (Λιαντροκωστής), πήγαινε εκεί και έβαζε φωτιά στο σπήλαιο, προκειμένου να δημιουργηθεί μια κρούστα στην εσωτερική επιφάνεια, για μην πέφτουν σκόνες και για απολύμανση. Στο σπήλαιο μέσα είχαν κατασκευάσει εσοχές που χρησίμευαν ως ντουλάπια, χώροι τοποθέτησης χρηστικών αντικειμένων όπως ο λύχνος, παραστιά για το μαγείρεμα αλλά και για θέρμανση όποτε χρειαζόταν. Στο χώρο που ήταν τα ζώα είχαν κατασκευάσει έναν μικρό λάκκο για να γεννούν οι όρνιθες τα αυγά. Στο σπήλαιο πήγαιναν, εκτός από το καλοκαίρι, και τον χειμώνα, προκειμένου να μαζέψουν τις ελιές, να ξελακκίσουν και να κλαδέψουν τα αμπέλια. Ο Σπήλιος του Λιαντρογιάννη κατασκευάστηκε από τον παππού μου Ιωάννη Λιανδρογιαννάκη το 1930 περίπου και διατηρείται ως έχει ακόμα και σήμερα. Στην ευρύτερη περιοχή των Κάτω Καλεσών υπάρχει και ένας λαξευμένος

78

ναός, σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο, αφιερωμένος στον Άγιο Ιωάννη. Άγνωστη είναι η χρονολογία κατασκευής. Προσωπικά θεωρώ ότι κτίστηκε κατά την Ενετοκρατία ή τις αρχές της Τουρκοκρατίας για προφανείς λόγους (είναι κτισμένος σε μέρος όπου εντοπίζεται δύσκολα). Υπάρχει μαρτυρία ότι κατά τη γερμανική Κατοχή εκεί κρύβονταν αντάρτες. Αυτό, όμως, που κάνει μεγάλη εντύπωση είναι ο πολύ μεγάλος αριθμός λαξευμένων σπηλαίων μέσα στον οικισμό των Καλεσών. Σχεδόν όλα τα σπίτια έχουν μέσα και ένα σπήλαιο, ενώ τα μεγαλύτερα βρίσκονται στο υπόγειο του παλιού Δημοτικού Σχολείου και στο Νεκροταφείο, όπου το σπήλαιο χρησιμοποιήθηκε και ως χωνευτήρι. Σήμερα, τα σπήλαια που βρίσκονται μέσα στο χωριό χρησιμεύουν ως αποθήκες των σπιτιών. Εκεί φυλάσσουν κρασί, λάδι, όσπρια κλπ., άλλωστε η θερμοκρασία μέσα σ’ αυτά είναι πάντα σταθερή, περίπου 18ο Κελσίου. Σε πολύ κοντινή απόσταση από τον οικισμό των Καλεσών, στην τοποθεσία Μπαΐρια, ο αρχαιολόγος Σπυρίδων Μαρινάτος έσκαψε ένα αρχαίο ιερό στα 1936 και έφερε στο φως τις πήλινες θεές με τα υψωμένα χέρια σε στάση δέησης. Στην ευρύτερη περιοχή, παρά το

ότι υπάρχουν επιφανειακά υπολείμματα από λαξευμένες πέτρες, που μαρτυρούν ότι υπήρχε αρχαία πόλη του 1100 π. Χ. περίπου, δυστυχώς δεν έχει γίνει καμία σωστική ανασκαφή για να έλθουν στο φως οι αρχαιότητες αυτές οι οποίες θα μπορούσαν να σηματοδοτήσουν την ανάπτυξη ολόκληρης της επαρχίας Μαλεβιζίου. Όσον αφορά τα σπήλαια που ανέφερα θα πρέπει να γίνει προσπάθεια διάσωσής τους ώστε να προστατευτούν και να αναδειχθούν. Η ιστορία και η συμβολή τους είτε ως ταφικά μνημεία, είτε ως εποχιακές κατοικίες, είτε ως χώροι λατρείας, εξιστορούν τον τρόπο ζωής και τον πολιτισμό των προηγούμενων γενεών. Ο ναός του Αγίου Ιωάννη, που ίσως είναι μοναδικός υπόσκαφος λαξευμένος ναός, θα πρέπει να είναι η αφετηρία ώστε να διασωθούν μαζί και τα υπόλοιπα σπήλαια. ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Θερμές ευχαριστίες οφείλω στους αγαπητούς φίλους και φίλες που βοήθησαν στην έρευνα και συλλογή πληροφοριών για τη συγγραφή του παραπάνω άρθρου, Αλμπαντάκη Ιωάννη, Φασουλάκη Ζαχαρία, Ζαχαριουδάκη Αικατερίνη, Βαθιανάκη Χρύσα, Λιανδρογιαννάκη Ιωάννη και στον μακαρίτη Τζαγκαράκη Γεώργιο του Ζαχαρία από τον Κρουσώνα.

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2021

79

ΘΕΜΑ

80