ΥΠΕΡ Χ Τεύχος 93 by Χαλκιαδάκης Α.Ε.

ΥΠΕΡ

To π E P I o Δ I Ko T Ω N S U P E R MA R K E T XA λ K I A Δ A KH

Επιπλοποιoς τοy πριγΚηπος! Ο αστικός πλούτος στα χρόνια της Κρητικής Πολιτείας Ένας Κρητικός τυπογράφος στην Αθήνα του 1900

Α Νο ι Ξη 2 02 0 | τΕyΧο ς 9 3 | ΔιΑ ΝΕ ΜΕ τΑι Δ Ωρ ΕΑ Ν

Έτσι θα περάσουν πιο εύκολα οι δύσκολες μέρες Τα αιώνια σύμβολα της Ανάστασης

ΜΑΡΑΘΟ το βοτάνι με τις άπειρες χρήσεις!

ΧΡΟΝΙΑ ΠΟΛΛΑ

> Τα μοναστηριακά νοσοκομεία της Κρήτης

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Χρ π ο οΝ λλ ι Α Α

Τα νέα μας

Αλληλεγγύη Χαλκιαδάκης

ΦΩΤΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ

Τα μοναστηριακά νοσοκομεία της Κρήτης

Φωτογραφίες & κείμενα: Νίκος Ψιλάκης

του Νίκου Ψιλάκη 22

Kαινοτομία και Επιχειρηματικότητα Εκπαίδευση ΕΠΙΠΛΟΠΟΙoς ΤΟy ΠΡΙγΚηΠΟς Ο αστικός πλούτος στα χρόνια της Κρητικής Πολιτείας του Νίκου Ψιλάκη

με τις άπειρες χρήσεις! του Νίκου Ψιλάκη 60

Τα αιώνια σύμβολα της Ανάστασης

Γλέντια κρητικά

Πέθανε πράγματι ο Μέγας Παν; του Κ. Ν. Μ. Καζαμιάκη

ΣΠΑΡΓΑΝΟ-ΦΑΣΚΙΑ Μια βρεφική ενδυματολογική πρακτική που κράτησε αιώνες του Γιώργου Μανιαδάκη

Απόκριες ...τότε και τώρα στα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης

ΜΑΡΑΘΟ, το βοτάνι

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Κ. ΚΟΚΚΙΝΑΚΗΣ Ένας Κρητικός τυπογράφος στην Αθήνα του 1900 του Νίκου Ψιλάκη

Tριμηνιαία έκδοση των ς/M XAλKIAΔAKH

Yπεύθυνη σύμφωνα με το νόμο: ΧριςτιΝΑ ΧΑλΚιΑΔΑΚη

Σχεδίαση εντύπου: NIKoς NTPETAKHς

1o χιλ. Γαζίου-Κρουσώνα 7005 Ηράκλειο τηλ. 2810 824 140

Eκδοτική φροντίδα: Tμήμα Δημοσίων Σχέσεων της A.E. XAΛKIAΔAKH

Φωτοστοιχειοθεσία Mακέτες - Eκτύπωση: TyποΚρΕτΑ A.E., BI.ΠE. Hρακλείου, Tηλ. 2810 382800 FAX: 2810 380887

> www.xalkiadakis.gr Διανέμεται δωρεάν από τα καταστήματα της εταιρείας

IS SN : 25 85-36 0 0

Σύμβουλος έκδοσης: ΕΦη ΨιλΑΚη Υπεύθυνος Δημοσίων Σχέσεων της Α.Ε. ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ: ΜιΧΑλης τΖΑγΚΑρΑΚης

Tα κείμενα που δημοσιεύονται δεν εκφράζουν κατ’ ανάγκην και την άποψη της εταιρείας ή του περιοδικού.

ΘΕΜΑ

Η ΚΟΙΝΗ ΜΑΣ ΜΕΓΑΛΗ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ

Έτσι θα περάσουν πιο εύκολα οι δύσκολες μέρες Φίλες και φίλοι, καθημερινοί συνεργάτες μας, είναι δύσκολες οι μέρες που ζούμε! Ο περίφημος «αόρατος εχθρός» έχει αλλάξει όχι μόνο τις καθημερινές μας συνήθειες, αλλά και τις ζωές μας ακόμη. Όμως, γνωρίζουμε πολύ καλά ότι η ανθρωπότητα θα καταφέρει να νικήσει, ότι η ζωή θα επιστρέψει σε κανονικούς ρυθμούς κι ας έχει ο κόσμος αλλάξει. Χρέος μας, να είμαστε όλοι εκεί την επόμενη μέρα. Και για να είμαστε πρέπει να δίνουμε κάθε μέρα τις δικές μας μάχες. Για τους εαυτούς μας και για τους άλλους! Μπορεί να είναι αόρατος ο εχθρός, αλλά δεν είναι κι ανίκητος. Σ' αυτή τη μάχη δηλώνουμε παρόντες κι εμείς. Κάνουμε ό,τι μπορούμε για να μην σας λείψει τίποτα! Και, προπάντων, να είσαστε ασφαλείς. Όπως πάντα, τηρούμε ΜΕΧΡΙ ΚΕΡΑΙΑΣ τις οδηγίες των υγειονομικών αρχών. Έτσι προσπαθούμε να εκπληρώσουμε το χρέος μας απέναντι στη ζωή, έτσι προσπαθούμε να διασφαλίσουμε τους φίλους, τους συνεργάτες, τους ανθρώπους που εργάζονται στα καταστήματά μας, τους πελάτες, που κι εκείνους συνεργάτες τους θεωρούμε. Σ' αυτήν τη μεγάλη προσπάθεια σάς θέλουμε όλους συμμέτοχους. Βοηθείστε μας να τηρούμε όλοι μαζί τα μέτρα που θέσπισαν οι αρμόδιες αρχές. Ας κρατάμε τις αποστάσεις, ας είμαστε ήρεμοι, ας παραμένουμε αλληλέγγυοι και καλοσυνάτοι, ας φροντίζουμε τις ευπαθείς ομάδες. Ας παραμένουμε ΑΝΘΡΩΠΟΙ. Την ώρα που γράφονται τούτες οι γραμμές τα πράγματα στο νησί μας είναι, ευτυχώς, ήρεμα. Δείξαμε σχετική ψυχραιμία, δείξαμε σεβασμό στα μέτρα και αλληλοκατανόηση. Ας συνεχίσουμε στον ίδιο - ή και καλύτερο - ρυθμό. Εμείς, μαζί με την υπεράνθρωπη προσπάθεια όλων των ανθρώπων μας, ευχόμαστε να σταθούμε μέχρι το τέλος τυχεροί. Άλλωστε, από μας εξαρτάται. Μονάχα από εμάς. Έτσι θα περάσουν πιο εύκολα οι δύσκολες μέρες. Τότε θα σφιχταγκαλιάσουμε και πάλι τους αγαπημένους μας. Θα ξαναζήσουμε όσα στερηθήκαμε, θα τραγουδήσουμε, θα γλεντήσουμε πάλι. Μόνο που τότε θα είμαστε όλοι πιο δυνατοί. Όπως θα είναι και η επιστήμη: θα είναι πιο δυνατή απέναντι σε μελλοντικές απειλές. Σας ευχαριστούμε από καρδιάς!

Οι ήρωες με τις ποδιές Κάποιες στιγμές δεν είναι εύκολο να τους εξυπηρετήσεις όλους. Αυτές τις μέρες οι άνθρωποί μας υπερβαίνουν τα όρια και κάνουν ό,τι μπορούν για να μην μας λείψει τίποτα. Τους ευχαριστούμε!

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2020

Για Play store:

ΤΑΝΕΑΜΑΣ

Ψωνίζουμε εύκολα και γρήγορα με τη νέα εφαρμογή Xalkiadakis Περισσότεροι από 4.500 πελάτες έχουν ήδη κατεβάσει τη νέα μας εφαρμογή, και απολαμβάνουν προνόμια και προσωποποιημένη πληροφόρηση με μια ματιά στο κινητό τους.

Παράλληλα, με το Barcode της εφαρμογής, δεν θα χρειάζεται να έχουμε διαρκώς μαζί μας την Card Χαλκιαδάκης, Κατεβάστε κιXtra εσείς εύκολα ενώ, μέσα από το φιλικό περιβάλλον λειτην εφαρμογή εδώ: τουργίας της, μπορούμε άμεσα να αλλάξουμε και τα στοιχεία επικοινωνίας μας.

η νέα μας εφαρμογή κατεβαίνει εύκολα και γρήγορα στο κινητό σας

Για Play store:

Πρόκειται για μια ελαφριά εφαρμογή, που κατεβαίνει εύκολα και γρήγορα στο κινητό, συνδέεται με την Xtra Card Χαλκιαδάκης και μας ενημερώνει για όλα όσα θέλουμε να γνωρίζουμε, όπως:

• • • • •

Για App store: Κατεβάστε την εφαρμογή εύκολα εδώ: Για Play store

Για App store

Τις λίστες και το ιστορικό των αγορών μας Τους πόντους που έχουμε συγκεντρώσει Τα δώρα που έχουμε κερδίσει από κληρώσεις Όλα τα σημαντικά νέα που μας αφορούν Όλες τις προσφορές και τις εκπτώσεις των σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης

Μένουμε σπίτι και …τρώμε υγιεινά! Μία από τις αγαπημένες δραστηριότητες στο σπίτι είναι το μαγείρεμα. Τώρα που παραμένουμε μέσα, μπορούμε να εμπλουτίσουμε τη διατροφή μας με υγιεινά ισορροπημένα γεύματα, που φτιάχνουμε εύκολα με τα παιδιά ή και μόνοι μας. Δείτε προτάσεις και συνταγές στο site μας xalkiadakis.gr https://www.xalkiadakis.gr/el/menoume-spiti

Για store: …App παίζουμε

επιτραπέζια παιχνίδια!

> Αναζητάτε δημιουργικούς και ευχάριστους τρό-

πους να περάσετε τον ελεύθερο χρόνο μαζί με τα παιδιά σας τώρα που μένουμε όλοι στο σπίτι; Η λύση είναι τα επιτραπέζια παιχνίδια! Ανακαλύψτε στα s/m Χαλκιαδάκης επιτραπέζια παιχνίδια που ταιριάζουν σε όλες τις ηλικίες και τα γούστα και απολαύστε στιγμές γέλιου και παιχνιδιού με την οικογένειά σας στο σπίτι!

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2020

ΤΑΝΕΑΜΑΣ Μέτρα Προστασίας για τον CoVID-19 •

• • • • •

Πιο συγκεκριμένα, προχωρήσαμε σε προληπτικές μικροβιακές απολυμάνσεις των καταστημάτων και του Κέντρου Διανομής - Κεντρικής Αποθήκης μας μετά το πέρας λειτουργίας τους, με τη μέθοδο της εκνέφωσης (ULV Fogging) και τη χρήση εγκεκριμένων από τον ΕΟΦ σκευασμάτων για χώρους τροφίμων. Στην είσοδο των καταστημάτων μας υπάρχει διαθέσιμη αλκοολούχος λοσιόν, με περιεκτικότητα οινοπνεύματος 60% και άνω, όπως προβλέπεται από τον ΕΟ∆Υ. Όλες οι επιφάνειες που έρχονται σε επαφή με πολλά άτομα - καρότσια και καλάθια πελατών, ταμία, πάγκοι κτλ, απολυμαίνονται σε τακτική βάση με το ειδικό spray της Ecolab Sirafan Speed, εγκεκριμένο από τον ΕΟΦ. Τα ειδικά τμήματα (τυροκομικά, αλλαντικά, κρεοπωλείο, μανάβικο) απολυμαίνονται σε τακτική βάση με εγκεκριμένα καθαριστικά/απολυμαντικά, κατάλληλα για επαφή με τρόφιμα, σύμφωνα με το ISO 22000, που η εταιρεία μας είναι πιστοποιημένη από το 2004. Στον χώρο του μανάβικου ή την είσοδο των καταστημάτων υπάρχουν διαθέσιμα γάντια για όλους τους πελάτες, τα οποία μπορούν να χρησιμοποιούν κατά βούληση. Έχουν τοποθετηθεί σε όλα τα ταμεία των καταστημάτων μας αλκοολούχες λοσιόν για την ατομική χρήση του προ-

> ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Φωτοβολταϊκό Πάρκο στα Κουνουπιδιανά Συνεχίζουμε το περιβαλλοντικό μας πρόγραμμα για μείωση του περιβαλλοντικού μας αποτυπώματος με τη μέθοδο του net metering. Έτσι, μετά τα Μάλια, ολοκληρώσαμε το νέο φωτοβολταϊκό πάρκο στην οροφή του καταστήματός μας στα Κουνουπιδιανά στα Χανιά. Με την εγκατάσταση Net Metering ισχύος 99,99 kWp επιτυγχάνουμε ετήσια παραγωγή πράσινης ενέργειας της τάξεως των 150.000 kWh. Αξιοποιώντας την παραγόμενη πράσινη ενέργεια μειώνουμε το περιβαλλοντικό μας αποτύπωμα κατά 20%, δηλ. κατά 120 τόνους CO2 (διοξειδίου του άνθρακα). Στόχος μας είναι η αξιοποίηση της ηλιακής ενέργειας που απλόχερα διαθέτει το νησί μας για την παραγωγή "πράσινης ενέργειας".

Στα s/m Χαλκιαδάκης βρισκόμαστε σε διαρκή επικοινωνία, ενημέρωση και συντονισμό με τις υγειονομικές αρχές και τους γιατρούς εργασίας της εταιρείας μας, λαμβάνοντας για το προσωπικό και τους πελάτες μας όλα τα απαραίτητα μέτρα προφύλαξης και προστασίας από τον κορωνοϊό COVID-19.

• •

σωπικού. Οι οδηγίες που τους έχουν δοθεί είναι να κάνουν τακτική χρήση, ώστε να απολυμαίνουν τα χέρια τους. Όλοι οι άνθρωποί μας έχουν προμηθευτεί γάντια. Προμήθεια της κάρτας εισόδου προκειμένου να ελέγχουμε τον μέγιστο επιτρεπόμενο αριθμό πελατών στα καταστήματά μας. Τοποθέτηση επιδαπέδιας σήμανσης και εκφώνηση ηχητικών μηνυμάτων προκειμένου να υπενθυμίζουμε τα μέτρα για την προστασία όλων μας.

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2020

N Φωτογραφήματα ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝιΚος ΨιλΑΚης

> Κόσμος παρελθών και κόσμος μελλούμενος Είναι σαν να έρχονται από κάποιες παλιές εποχές τούτες οι εικόνες... Μια φορά κι έναν καιρό οι άνθρωποι ταξίδευαν, τρένα κι αεροπλάνα πηγαινοέρχονταν, ο κόσμος απολάμβανε τη χαρά της ζωής, τα παιδιά έπαιζαν στους δρόμους, οι μεγαλύτεροι μαζεύονταν στους καφενέδες. Μια φορά κι έναν καιρό γίνονταν όλα τούτα. Τότε που δεν υπήρχαν... κορωνοϊοί. Ή, μάλλον, υπήρχαν, αλλά δεν ήταν νεοφανείς ή μεταλλαγμένοι, σαν κι αυτόν που μας έκλεισε στα ενδότερα των έσω κατά τις τελευταίες βδομάδες. Ξέρω, θα το ξεπεράσομε κι αυτό. Έτσι όπως ξεπεράσαμε τόσα και τόσα, χολέρες, πανούκλες, γρίπες του 1918, επιδημίες, πανδημίες, ένα απλό ξεφύλλισμα της ιστορίας αρκεί για να καταλάβομε πόσους Γολγοθάδες έχει περάσει η ανθρωπότητα για να φτάσει ως εδώ. Απλώς, όλα τούτα φάνταζαν τόσο μακρινά, τόσο έξω από τους ανθρώπους του 21ου αιώνα, εκείνους που πιθανώς δεν υποψιάζονταν μέχρι χτες ότι η μάχη με τους ιούς δεν τελειώνει και μάλλον δεν θα τελειώσει ποτέ. Ξεφυλλίζω τις σελίδες της μνήμης, θυμάμαι τις αναφορές για την πανούκλα που ξέσπασε στο νησί κατά την εποχή που είχαν εισβάλει οι Οθωμανοί στο νησί (1645-1669), θυμάμαι κι έναν από τους πρώτους βιολογικούς πολέμους της ιστορίας, τότε που κάποιοι πολιορκημένοι πετούσαν τους νεκρούς τους από τα τείχη για... να μεταδώσουν την πανούκλα στους επιτιθέμενους. Συλλογιέμαι, όμως, κι εκείνους που, σε άλλες εποχές, κατέφευγαν στις ερημιές και ζούσαν εκεί μέχρι που περνούσε ο κίνδυνος· ήταν ο μόνος τρόπος άμυνας απέναντι στην απειλή, ενστικτώδης ίσως, αλλά και αποτελεσματικός τις περισσότερες φορές. Μήπως κάτι παρόμοιο δεν κάνομε και σήμερα; Με άλλους όρους και με διαφορετικό επίπεδο γνώσης; Μέσα, λοιπόν, μέχρι να περάσει η μπόρα. Έχει και το «μέσα» τα καλά του, όπως όλα τα πράματα σε τούτον τον κόσμο. Ένας παλιός σοφός φίλος μου δίδασκε κάποτε ότι το μυστικό να ζεις καλύτερα είναι «να κάνεις γλυκά τα πικρά και να πορεύεσαι». Άλλωστε, τώρα δεν έχεις λόγους να μεμψιμοιρείς. Δεν είσαι μόνος. Δεν έλαχε μόνο σε σένα ο κλήρος. Θετικό, λοιπόν, η ενδυνάμωση της οικογενειακής συνοχής

για τους ανθρώπους που ήταν υποχρεωμένοι ν’ αφήσουν την κούρσα της καθημερινότητας και ν’ ανακαλύψουν πράγματα που μπορούν να κάνουν με τους δικούς τους. Θετικό και το να κοιτάζεις τον μέσα σου κόσμο. Ν’ αναστοχάζεσαι, ν’ ανακαλύπτεις, ν’ αναπροσδιορίζεις τους στόχους, ν’ αναπροσδιορίζεις τη στάση σου απέναντι στη ζωή και στον κόσμο. Ίσως και να καταλάβεις ότι πρέπει ν’ ανακόψεις ταχύτητα. Οι κυνηγοί του εφήμερου τρέχουν πάντα πιο πολύ από τους άλλους. Θετική, και μάλιστα πολύ-πολύ σημαντική η μάχη που δίνει σήμερα η επιστήμη. Ναι, θα τον νικήσει τον αόρατο ει-

ΥΠΕΡ

σβολέα που τον γνωρίζομε ως κορωνοϊό, αλλά το πιο σπουδαίο απ’ όλα είναι η γνώση που σωρεύεται και που θα βοηθήσει την ανθρωπότητα ν’ αντιμετωπίσει με περισσότερα όπλα μελλοντικές απειλές.

ΑΝΟΙΞΗ 2020

Θετικό και το να κοιτάζεις τον μέσα σου κόσμο. Ν’ αναστοχάζεσαι, ν’ ανακαλύπτεις, ν’ αναπροσδιορίζεις τους στόχους, ν’ αναπροσδιορίζεις τη στάση σου απέναντι στη ζωή και στον κόσμο.

Φωτογραφήματα, λοιπόν. Ξεφυλλίζοντας το αρχείο και κοιτάζοντας μ’ άλλα μάτια τον κόσμο. Τον παρελθόντα και τον μελλούμενο. Ναι, θα περάσει κι αυτό! Στη φωτογραφία: Η αρμονική συντροφιά των λουλουδιών.

Ίσως και να καταλάβεις ότι πρέπει ν’ ανακόψεις ταχύτητα. Οι κυνηγοί του εφήμερου τρέχουν πάντα πιο πολύ από τους άλλους.

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝιΚος ΨιλΑΚης

> η ταυτότητα του χρόνου

Αν ήταν ζωγράφος ο χρόνος, θα ήταν μάλλον θιασώτης της μεγάλης σχολής των σουρεαλιστών. Παραλαμβάνει τα σχήματα καθαρά και βάζει πάνω τους ακατάπαυστα τις πινελιές της ασάφειας. Χρώματα που ξεφλούδισαν, επιφάνειες που σκέβρωσαν, ξύλα που ράγισαν, εικόνες που θόλωσαν.

Τόσοι ορισμοί έχουν δοθεί για τον χρόνο κι ακόμη ψαχνόμαστε. Άλλοι μιλούν για τη σχετικότητά του (κι έχουν δίκιο), άλλοι για την ακαθόριστη κίνησή του (κι έχουν δίκιο, επίσης). Τούτες οι πόρτες που φωτογραφίσαμε σε χωριά της Κρήτης δεν μπορούν ασφαλώς να θεωρηθούν ως ορισμός του χρόνου. Σίγουρα, όμως, είναι μια από τις απειράριθμες αποτυπώσεις του, ένας απλοϊκός τρόπος να ψηλαφίσομε εκείνη την ακαθόριστη κίνηση από το παρελθόν στο παρόν, ίσως και ν’ ανιχνεύσομε τις μικρές διαδρομές των πραγμάτων από κάποιαν αρχή μέχρι το αναπόδραστο τέλος. Πόρτες είναι. Σε σπίτι και μαγαζέ (πα να πει, αποθήκη). Η μια κλειστή, η άλλη σε χρήση. Αν ήταν ζωγράφος ο χρόνος, θα ήταν μάλλον θιασώτης της μεγάλης σχολής των σουρεαλιστών. Παραλαμβάνει τα σχήματα καθαρά και βάζει πάνω τους ακατάπαυστα τις πινελιές της ασάφειας. Χρώματα που ξεφλούδισαν, επιφάνειες που σκέβρωσαν, ξύλα που ράγισαν, εικόνες που θόλωσαν. Σκέφτομαι τελικά μήπως χρόνος είναι απλώς τούτες οι ολοφάνερες αλλαγές των πραγμάτων. Η μεταβολή της ύλης. Τα πάντα ρει, φωνάζει ο ευφυής Ίωνας, έχοντας συλλάβει από τότε εκείνο που αναζήτησε η νεότερη επιστήμη, πολλούς αιώνες μετά. Ξανακοιτάζω τις φωτογραφίες. Ίσως και να νόμισα - ο αφελής - ότι σε τούτες τις ασαφείς επιφάνειες καθρεφτίζει ο χρόνος το πρόσωπό του. Κι όμως, λέω με παρρησία κι ας φαίνεται σαν υπερβολή, ότι άλλα πρόσωπα καθρεφτίζει. Τα δικά μας!

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2020

Με τόσα λίγα συνθέτει η φύση την ομορφιά του κόσμου μας! Η φωτογραφία είναι από μια παλιότερη πρωτομαγιά σε μιαν άγονη περιοχή του νότου, πολύ κοντά στη θάλασσα. Ξερό το τοπίο, εδώ η γης δεν χόρτασε ποτέ το νερό, μα τα χαμολούλουδα συνεχίζουν να χορταίνουν ζωή. Πόσο λίγα αρκούν για να συνθέσουν την ομορφιά! Θυμάμαι τον μεγάλο μας ποιητή μας (και υπέροχο άνθρωπο), τον Γιάννη Ρίτσο, και ψελλίζω τον στίχο του: «πού βρήκες χρώματα κι ανθείς, πού μίσχο και σαλεύεις;» Είναι οι ατέλειωτες κουβέντες μ’ ένα λουλούδι, που άλλοτε μπορεί να το λένε κυκλάμινο, άλλοτε παπαρούνα κι άλλοτε να μην ξέρω τ’ όνομά του. Έτσι γιατί τα ονόματα τα δίνομε εμείς, τα λουλούδια υπάρχουν και χωρίς ονόματα, η ομορφιά υπάρχει ακόμη κι όταν δεν την βλέπομε. Ή όταν την προσπερνούμε...

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝιΚος ΨιλΑΚης

... Και γεμίζουν τα μάτια μου φως!

Κοιτάζω την άνοιξη καθώς ροβολά τις πλαγιές κι αγγίζει με το μαγικό της ραβδί τα ξερά κλαδιά των δέντρων. Αρκεί ένα άγγιγμα για να ξυπνήσει μέσα τους η ζωή, να πετάξουν καινούργιους βλαστούς και ν’ ανθίσουν. Αναρωτιέμαι αν μπορεί κανείς να φωτογραφίσει την άνοιξη. Κι απαντώ χωρίς αμφιβολίες κι αναστολές: Όχι! Το ασύλληπτο της ζωής δεν κλείνεται σε ανθρώπινες εικόνες. Πώς μπορείς ν’ ακουμπήσεις το θαύμα; Ίσως με ποίηση, ίσως με την τέχνη. Να το ακουμπήσεις μονάχα.

ΥΠΕΡ

Κοιτάζω την άνοιξη καθώς παίζει με τα χρώματα πυρπολώντας μνήμες από το απώτατο παρελθόν, τότε που δεν ήταν αυτονόητο τίποτα, ούτε καν η κυκλική αντίληψη του χρόνου. Κοιτάζω την άνοιξη σε τούτες τις απειροελάχιστες αποτυπώσεις της. Και γεμίζουν τα μάτια μου φως!

ΑΝΟΙΞΗ 2020

Κοιτάζω την άνοιξη καθώς παίζει με τα χρώματα πυρπολώντας μνήμες από το απώτατο παρελθόν, τότε που δεν ήταν αυτονόητο τίποτα, ούτε καν η κυκλική αντίληψη του χρόνου.

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝιΚος ΨιλΑΚης

> Αρκεί να κρατούμε ανοικτές τις καρδιές μας Την ώρα που γράφονται τούτες οι γραμμές τα καφενεία είναι κλειστά. Και οι συγκεντρώσεις άνω των δέκα απαγορεύονται. Πέφτω πάνω σε παλιότερες φωτογραφίες και βλέπω καλύτερα τον κόσμο. Κυριακάτικο απόγευμα σ’ ένα χωριό της Κρήτης, τις Ποταμιές. Με τα πούλια να καταχτυπάνε στο τάβλι, τον καφέ ν’ αχνίζει, τους θαμώνες να λένε ιστορίες. Όχι, δεν είναι σκηνές από το παρελθόν. Από το μέλλον είναι. Θ’ ανοίξουν ξανά οι καφενέδες, θ’ ανοίξουν κι οι πόρτες. Αρκεί να κρατούμε ανοικτές τις καρδιές μας. Όχι μόνον ως τότε. Πάντα! Μια δοκιμασία μπορεί να γίνει αφετηρία για έναν καλύτερο κόσμο.

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2020

Εμείς τα λέμε δέσπολα! Μια ανοιξιάτικη βροχή, ένας ήλιος που επιμένει, μια δεσπολιά που ξέρει να καθρεφτίζει την ομορφιά της στο φως. Είναι από τα πρώτα φρούτα της άνοιξης. Κι εδώ, στην Κρήτη, τα λέμε δέσπολα. Δεν ξέρω πότε καθιερώθηκε στο γλωσσικό μας ιδίωμα, αλλά η λέξη μου αρέσει. Νομίζω πως έχει μιαν αρχοντιά. Προφανώς προέρχεται από το ιταλικό nespola. Όπως και το κυπριώτικο νέσπιλα. Δέσπολα, λοιπόν. Το φρούτο του Μάη. Που κάποτε δεν ήταν μόνο φρούτο, αλλά και υποκατάστατο του καφέ, και πρώτη ύλη για τη βαφική των νημάτων. Με ξερά καβουρντισμένα κουκούτσια, ανακατεμένα με επίσης καβουρντισμένο κριθάρι, έφτιαχναν κάποτε στα χωριά μας καφέ.

Για τη χρήση τους στη βαφική δεν έχουν σωθεί λεπτομέρειες. Άλλοι λένε πως έδιναν καφέ κι άλλοι μαύρο χρώμα. Ο φωτογραφικός φακός βρήκε την πιο γλυκιά στιγμή για ν’ απαθανατίσει το θαύμα: Οι σταγόνες συνεχίζουν να πέφτουν, το φως αντανακλάται πάνω τους, έτσι που να μοιάζουν με φωτεινές ριπές, και λίγο πιο πίσω κάποιος με σκούρο πανωφόρι κάνει το ίδιο με σένα: δοκιμάζει τα φρούτα. Πολύφερνη άνοιξη. Πολύφερνη Κρήτη!

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝιΚος ΨιλΑΚης

Έτσι γιατί μας συγκινούν τα παιδιά... Ένα σχολείο στο μακρινό (και δυσπρόσιτο πλέον) Τόκιο, κάμποσα χρόνια πριν. Εκείνη τη μέρα είχαν πάει εκδρομή, πιθανώς εκπαιδευτική, μέσα στην πόλη. Περαστικός ήμουν από τούτον τον δρόμο, κι είδα τα παιδάκια καθισμένα κατάχαμα· εδώ δεν υπάρχουν ούτε αδέσποτα σκυλιά ούτε σκουπίδια, εδώ κανείς δεν πετά όπου βρει κυπελάκια του καφέ κι αποτσίγαρα. Το κάθε παιδάκι κρατούσε την τσάντα, το χαρτί, τα μολύβια, τα χρώματα και το χαλάκι του, υφασμάτινο ή πλαστικό. Άσκηση ζωγραφικής, υποθέτω. Καθισμένα κατά ομάδες τα κοριτσάκια δούλευαν σαν να ήταν επιστήμονες κιόλας προσηλωμένοι στο έργο τους. Κι όλα αυτά σε μια πολύκοσμη (αλλά όχι και πολύβουη)

> πόλη! Όχι στην εξοχή, μέσα στην πόλη. Σ’ έναν δρόμο πολύ κοντά στο κέντρο, δίπλα στο φαρδύ πεζοδρόμιο. Δεν ξέρω τι ζωγράφιζαν, η εικόνα ήταν τόσο πρωτόγνωρη που με είχε εντυπωσιάσει. Η επόμενη ομάδα βρισκόταν μερικές δεκάδες μέτρα πιο πίσω. Τρία ή τέσσερα κοριτσάκια και πάλι. Δασκάλα δεν υπήρχε. Ή νόμιζα πως δεν υπήρχε. Γιατί ήταν καθισμένη δίπλα σ’ ένα δέντρο, κατάχαμα κι εκείνη, κι έγραφε. Τη φωτογράφισα κι εκείνη. Με την άδειά της, βεβαίως. Ή, μάλλον, φωτογράφισα το χαμόγελο και την αμήχανη πόζα, εδώ οι άνθρωποι δεν λένε εύκολα όχι. Η έκπληξη ήρθε μετά τη φωτογράφιση. Πήγα να της πως ευχαριστώ αλλά με πρόλαβε. Το είπε πρώτη! Πάντα μας συγκινούν τα παιδιά. Λευκά, μαύρα, κίτρινα. Όλα έχουν το ίδιο αθώο βλέμμα, σ’ όλες τις παιδικές ψυχές έχει θέση το όνειρο. Με συγκίνησαν κι εμένα τα γιαπωνεζάκια με τις ομοιόμορφες φορεσιές, τα πεντακάθαρα ρούχα και την αφοσίωση στη δουλειά τους.

Το κάθε παιδάκι κρατούσε την τσάντα, το χαρτί, τα μολύβια, τα χρώματα και το χαλάκι του, υφασμάτινο ή πλαστικό. Άσκηση ζωγραφικής, υποθέτω. Καθισμένα κατά ομάδες τα κοριτσάκια δούλευαν σαν να ήταν επιστήμονες κιόλας προσηλωμένοι στο έργο τους. 20

ΤΑΝΕΑΜΑΣ

> ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ

> ΕΚΠΑΙΔΕyςη

ΚΑΙ ΕΠΙΧΕΙΡηΜΑΤΙΚΟΤηΤΑ «η Επιχειρηματικότητα αύριο: Προκλήσεις και Ευκαιρίες της Ψηφιακής Εποχής»

Την Πέμπτη 23 Ιανουαρίου πραγματοποιήθηκε στο Επιμελητήριο Ηρακλείου η εκδήλωση «Η Επιχειρηματικότητα αύριο: Προκλήσεις και Ευκαιρίες της Ψηφιακής Εποχής» από το H2B HUB και το Alba Graduate Business School, υπό την αιγίδα του Επιμελητηρίου Ηρακλείου. Ο υπεύθυνος Marketing της εταιρείας μας Μιχάλης Τζαγκαράκης παρουσίασε την ψηφιακή πορεία της εταιρείας μέσα στον χρόνο, εστιάζοντας στη σημαντική συμβολή των τεχνολογικών μέσων κατά την ανάπτυξή της. Η εταιρεία μας στηρίζει διαχρονικά μια σειρά από ερευνητικές δραστηριότητες που στοχεύουν στην προώθηση της καινοτομίας και της επιχειρηματικής πρακτικής στην Κρήτη!

Match & Develop a startup Heraklion 3.0: Mentoring Session Όπως κάθε χρόνο, έτσι και φέτος, συμμετείχαμε με χαρά στο mentoring session «Οι παλιοί βοηθούν τους νέους» που πραγματοποιήθηκε στο ΙΤΕ το Σάββατο 15/2. Ήμασταν εκεί για να βοηθήσουμε με την εμπειρία μας νέες ομάδες για την ανάπτυξη της δικής τους start up. Το Πρόγραμμα NBG Business Seeds της Εθνικής Τράπεζας έχει σκοπό να δώσει τη γνώση, τα απαραίτητα εργαλεία και την καθοδήγηση που απαιτούνται για την ανάπτυξη του επιχειρηματικού σχεδίου νέων επιχειρηματιών με καινοτόμες ιδέες.

Σεμινάριο Διατροφής Στα s/m Χαλκιαδάκης εστιάζουμε στη μεγάλη αξία της σωστής και υγιεινής διατροφής, καθώς και στην επιρροή που έχουν οι διατροφικές επιλογές στην καθημερινότητά μας. Έχοντας, παράλληλα, ως κύριο γνώμονά μας την επιμόρφωση και τη συνεχή ενημέρωση των συναδέλφων μας για σημαντικά θέματα, προχωρήσαμε σε συνεργασία με τη διαιτολόγο Σεβίνα Μαστρογιάννη στη διοργάνωση μιας σειράς παρουσιάσεων για τους εργαζομένους μας με θέμα τη σωστή και ισορροπημένη διατροφή, τα υγιεινά σνακ στη δουλειά και ιδέες για ολοκληρωμένα γεύματα. Γιατί, βελτιώνοντας τη διατροφή μας, βελτιώνουμε και την ποιότητα της ζωής μας.

Επαγγελματικά σεμινάρια Κρεοπωλών σε συνεργασία με τα IIEK Kappa Studies Η εταιρεία μας, σε συνεργασία με την αναγνωρισμένη Σχολή Επαγγελμάτων Κρέατος του ΙΙΕΚ Kappa Studies, συνεχίζει την επιμόρφωση των ανθρώπων μας στα τμήματα προσωπικής πώλησης. Έτσι, ολοκληρώθηκε νέος κύκλος από επαγγελματικά σεμινάρια για τους κρεοπώλες των καταστημάτων μας διάρκειας 200 ωρών, που περιλαμβάνουν θεωρητική αλλά και πρακτική επιμόρφωση για τους εργαζομένους μας. Στόχος μας είναι η συνεχής εκπαίδευση και η διαρκής βελτίωση του Ανθρώπινου Δυναμικού μας σε όλους τους τομείς, ώστε να πετύχουμε την ολοένα πιο ποιοτική και βέλτιστη εξυπηρέτησή σας!

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2020

ΕΠΙΠΛΟΠΟΙoς ΤΟy ΠΡΙγΚηΠΟς! Ο αστικός πλούτος στα χρόνια της Κρητικής Πολιτείας Του ΝΙΚΟΥ ΨΙΛΑΚΗ

Σ' ένα παλιό μαγαζί φωτογράφισα πέρσι μιαν υπέροχη χάρτινη ταμπέλα κι ευχαριστώ θερμά τον μαγαζάτορα που μου επέτρεψε ν' αποτυπώσω μια ψηφίδα του αστικού πολιτισμού που αναπτύχθηκε στα χρόνια της Κρητικής Πολιτείας και γνώρισε τη μεγάλη ακμή του στα Χανιά, την πρωτεύουσα του ημιαυτόνομου κράτους των αιμάτων και των αγώνων. Ολόκληρη η Κρήτη μετεωριζόταν εκείνα τα χρόνια έχοντας το ένα πόδι στην Ανατολή και το άλλο στη Δύση. Τζαμιά, μουεζίνηδες, χανούμισσες ακόμη στους δρόμους, αλλά και μια ακμαία τάξη εμπόρων και λογίων που συναλλασσόταν με διπλωμάτες και προξένους.

Η δίγλωσση διαφημιστική επιγραφή του Ξηράκη. Είχε τυπωθεί γύρω στο 1900 στην Αθήνα, στο τυπογραφείο του Κρητικού Δημητρίου Κοκκινάκη.

ΥΠΕΡ

Η επιγραφή είναι τυπωμένη στο τυπογραφείο του Δημητρίου Κοκκινάκη, ενός λόγιου Κρητικού που διατηρούσε βιβλιοπωλείο και τυπογραφείο στην Αθήνα (βλ. τις επόμενες σελίδες) και περιβάλλεται από πλαίσιο, ένα από τα έτοιμα τυπογραφικά πλαίσια που πουλιούνταν εκείνα τα χρόνια ως διακοσμητικά της τυπογραφίας από μεγάλους οίκους της Ευρώπης. Ήταν η εποχή που άρχιζε να ακμάζει η τοπική βιοτεχνική παραγωγή. Σε όλο το νησί ιδρύονταν μικρές και μεγάλες επιχειρήσεις που προσπαθούσαν να καλύψουν τις ανάγκες μιας αισιόδοξης κοινωνίας και μιας αναδυόμενης οικονομίας, πολλά υποσχόμενης. Όλα έδειχναν ότι το μέλλον της Κρήτης διαγραφόταν πλέον λαμπρό. Και ο επιπλοποιός Αναστάσιος Ξηράκης αποφάσισε να βάλει τη δική του σφραγίδα στην εποχή της ελπίδας. Ίδρυσε «Καλλιτεχνικόν Εργοστάσιον Επίπλων» και φρόντισε να προσδώσει κύρος στην επιχείρησή του με το να φιλοτεχνήσει έπιπλα για το σπίτι ή το γραφείο του Πρίγκιπα! Τιμή μεγάλη και κύρος ακλόνητο να δουλεύει κάποιος για τους βασιλικούς οίκους της Ευρώπης! Οι βασιλείς βρίσκονταν, φυσικά, στην κορυφή της πολιτικής και της κοινωνικής πυραμίδας και θεωρούνταν εν πολλοίς εκφραστές του υψηλού γούστου. Σε κάθε του έπιπλο ο Ξηράκης κολλούσε κι από μια επιγραφή σε δυο γλώσσες, Ελληνικά και Γαλλικά, η γλώσσα της διεθνούς πολιτικής, της αστικής κουλτούρας και της ευρωπαϊ-

ΑΝΟΙΞΗ 2020

Τα Χανιά στα χρόνια της Κρητικής Πολιτείας.

> κής αριστοκρατίας προσέδιδε πρόσθετο κύρος: ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΟΝ ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟΝ ΕΠΙΠΛΩΝ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΞΗΡΑΚΗ ΕΠΙΠΛΟΠΟΙΟΥ ΤΗΣ Α(ΥΤΗΣ) Β(ΑΣΙΛΙΚΗΣ) Υ(ΨΗΛΟΤΗΤΟΣ) ΤΟΥ ΠΡΙΓΚΗΠΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΥΠΑΤΟΥ ΑΡΜΟΣΤΟΥ ΚΡΗΤΗΣ ΧΑΝΙΑ Διαβάζομε την επιγραφή και πλάθομε ιστορίες. Ποια έπιπλα να έφτιαξε ο Ξηράκης για το χανιώτικο παλάτι του «Πρίντζηπα»; Μήπως το βαρύ γραφείο που βρίσκεται σήμερα στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης; Μήπως τραπέζια ή βιτρίνες ή κατασκευές που κοσμούσαν το βαρύ βασιλικό σαλόνι; Δεν ξέρω! Όπως δεν ξέρω και τίποτα για τη ζωή του. Ούτε για την τύχη της επιχείρησης. Φαντάζομαι, όμως, ότι θα διέγραψε μια λαμπρή πορεία σε μιαν αστική κοινωνία που μιμούνταν τα ανώ-

Διαβάζομε την επιγραφή και πλάθομε ιστορίες. Ποια έπιπλα να έφτιαξε ο Ξηράκης για το χανιώτικο παλάτι του «Πρίντζηπα»; Μήπως το βαρύ γραφείο που βρίσκεται σήμερα στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης; Μήπως τραπέζια ή βιτρίνες ή κατασκευές που κοσμούσαν το βαρύ βασιλικό σαλόνι; Δεν ξέρω! Όπως δεν ξέρω και τίποτα για τη ζωή του.

Ο Πρίγκιπας Γεώργιος με τη σύζυγό του Πριγκίπισσα Μαρία στην Κρήτη. Κάθεται σε έναν εντυπωσιακό κατά τα φαινόμενα θρόνο από τον οποίο διακρίνεται καθαρά μόνο η μπροστινή όψη του ερεισίχειρου (μπράτσου) όπου ακουμπά το δεξί του χέρι ο Ύπατος Αρμοστής Κρήτης και η άκρη του κοσμείται με ένα θαυμάσιο έργο ξυλογλυπτικής, ένα ολόγλυφο κεφάλι.

τερα στρώματα, έτσι γίνεται πάντα, σ' όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης, οι κατώτερες τάξεις μιμούνται τις συνήθειες και την αισθητική των ανώτερων, εκείνων που θέλουν να φτάσουν. Θα ήταν υπέροχο αν κάποιος από τους πολλούς νέους ερευνητές ασχολούνταν με τούτες τις επιχειρήσεις. Θα βλέπαμε τότε τα ευρωπαϊκά πρότυπα να εισέρχονται σταδιακά στον πολιτισμό των μεγάλων πόλεων, να επηρεάζουν την αισθητική και τη νοοτροπία των ανθρώπων. Μιλώντας, όμως, για τον Ξηράκη έρχονται και άλλες ιστορίες στον νου μας. Οι μεταφορές και οι συγκοινωνίες. Τα πλοία που συνέδεαν τα λιμάνια της Κρήτης με την Ανατολή και τη Δύση, με την Τεργέστη, την Αλεξάνδρεια, τη Σμύρνη (η γραμμή διακόπηκε τον Αύγουστο του 1914 προκαλώντας αναστάτωση στην αγορά). Τα πλοία αυτά δεν μετέφεραν μόνον επιβάτες αλλά και εμπορεύματα. Κι ανάμεσα στα εμ-

ΥΠΕΡ

πορεύματα ήταν τα βαριά βιενέζικα έπιπλα που επέλεγαν οι μεγαλοαστικές οικογένειες για την επίπλωση των σπιτιών τους. Φαντάζομαι πάλι τον κάθε Ξηράκη να δυσανασχετεί βλέποντας εμπόρους να εισάγουν έπιπλα. Τον βλέπω να περιεργάζεται τις ξένες κατασκευές και να τις συγκρίνει με τις δικές του, να μιμείται κάποια αισθητικά πρότυπα, να εμπνέεται από τη δουλειά των άλλων. Διαβάζω προσεκτικά την επιγραφή του Ξηράκη και βλέπω το μότο του, δυο λέξεις γραμμένες κάθετα στο χαρτί, από κάτω προς τα πάνω η μια, από πάνω προς τα κάτω η άλλη: ΚΟΜΨΟΤΗΣ ΣΤΕΡΕΟΤΗΣ. Τι άλλο θα ζητούσε κανείς από ένα έπιπλο εκείνα τα χρόνια; Η λειτουργικότητα μπορούσε να υπακούσει ή ερχόταν σε δεύτερη μοίρα, μια και η επίπλωση των σπιτιών ακολουθούσε συγκεκριμένα στερεότυπα. Δυο άλλες κάθετες σειρές μέσα στο

πλαίσιο της επιγραφής, δεξιά και αριστερά, δίνουν πληρέστερα το στίγμα της επιχείρησης: ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΖΟΝΤΑΙ ΑΠΑΝΤΑ ΤΑ ΕΙΔΗ ΕΠΙΠΛΩΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΖ[ΟΝΤΑΙ] ΑΠΑΝΤΑ ΤΑ ΕΙΔΗ ΤΑΠΕΤΣΑΡΙΑΣ

ΑΝΟΙΞΗ 2020

«Οι πρώτοι κατελθόντες εις Κρήτην Έλληνες αξιωματικοί» παρακάθονται σε γεύμα, άγνωστο σε ποιον χώρο (πιθανότατα στη Μητρόπολη ή σε στρατιωτικές εγκαταστάσεις). Εδώ το τραπέζι και οι καρέκλες είναι τα κοινά λαϊκά έπιπλα της εποχής.

Στη δεύτερη δεν χωρούσαν όλες οι λέξεις, αλλά ο τυπογράφος Κοκκινάκης δεν τόλμησε να χρησιμοποιήσει μικρότερα τυπογραφικά στοιχεία, τέτοιες λογικές δεν χωρούσαν στην αισθητική των τυπογραφείων. Και το σπουδαιότερο: Στη μέση ακριβώς εικονίζονται οι Ηρακλείς του ελληνικού στέμματος! Ένα σκιτσάκι που κυριαρχεί στην εικόνα και αφηγείται άλλες ιστορίες. Πολλές ιστορίες και ακόμη περισσότερους πόθους! x

ΑΠΟΚΡΙΕΣ

...τότε και τώρα

40 Χρόνια Απόκριες με κέφι και φαντασία, στα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης

...με και κέφι χα αποντυθήκαρμά, κρ ε και υπο ιάτι του δεχθή κα ς πε καμ μας λάτες ε !

Μια αποκριάτικη παράδοση ετών συνεχίστηκε και φέτος στα καταστήματά μας! πρόκειται για μια παράδοση που δίνει άλλο χρώμα στα καταστήματα, αλλά και κέφι σε κάθε επισκέπτη των σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης, ο οποίος συμμετέχει σ’ αυτήν τη μεγάλη γιορτή το τελευταίο ςάββατο της Αποκριάς.

> Για άλλη μια χρονιά, με κέφι και χαρά, ντυθήκαμε αποκριάτικα και υποδεχθήκαμε τους πελάτες μας σε ρυθμούς καρναβαλιού. Ταυτόχρονα, πραγματοποιήσαμε τον καθιερωμένο πια διαδικτυακό μας διαγωνισμό. Συνολικά φέτος περισσότεροι από 168 χιλιάδες χρήστες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης είδαν τις μεταμφιέσεις μας και ψήφισαν τις καλύτερες. Πρώτοι νικητές αναδείχτηκαν, με σχεδόν ισοψηφία, τα καταστήματα της Νεάπολης και του Κοκκίνη, συγκεντρώνοντας τα περισσότερα likes, ενώ 2ος νικητής, μετά από κλήρωση, ήταν το κατάστημα των Κουνουπιδιανών στα Χανιά! Κάποιοι λένε ότι οι Απόκριες είναι η γιορτή των παιδιών. Και κάποιοι άλλοι ότι είναι η γιορτή για όσους αισθάνονται παι-

διά… Για τα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης, είναι μια ευκαιρία να ξεφύγουμε για λίγο από την καθημερινότητα και να αναδείξουμε την «άλλη πλευρά» του εαυτού μας, με χιούμορ και δημιουργικότητα. ςυγχαρητήρια σε όλους για τις καταπληκτικές σας μεταμφιέσεις και για το κέφι με το οποίο πλημμυρίσατε τα καταστήματά μας για άλλη μια χρονιά!

> Στις φωτογραφίες: Οι άνθρωποί μας στα κέφια τους!

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2020

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Κ. ΚΟΚΚΙΝΑΚΗΣ

Ένας Κρητικός τυπογράφος στην Αθήνα του 1900 (και η συλλογή κρητικών μαντινάδων του 19ου αιώνα)

k «...Αυγή ημερών αισιωτέρων εξανατέλλει εις την πολυπαθή νήσον, μετά αιώνας πένθους και μαρτυρίου...» Του ΝΙΚΟΥ ΨΙΛΑΚΗ

Αθήνα, γύρω στο 1870: Δυο οικογένειες από την τουρκοκρατούμενη Κρήτη εγκαθίστανται στην πρωτεύουσα του ελληνικού βασιλείου· μόλις έχει τελειώσει μια ακόμη επανάσταση αφήνοντας πίσω της αποκαΐδια και ανεκπλήρωτα όνειρα. Είναι οι οικογένειες του Αντώνη Ξανθουδίδη και του Κωνσταντή Κοκκινάκη. Και οι δυο είναι πολύτεκνες, συνδέονται με φιλικούς ίσως και συγγενικούς δεσμούς και προέρχονται από το ίδιο καπετανοχώρι, το Αβδού της πρώην επαρχίας Πεδιάδας. Η μετεγκατάστασή τους οφείλεται σε έναν και μόνο λόγο: θέλουν να μορφώσουν τα παιδιά τους! Η απόφασή τους αυτή υπήρξε σημαδιακή. Και οι δυο οικογένειες έγραψαν ιστορία· στα Γράμματα, στην πολιτική, στην επιστήμη, στις εκδόσεις. Ας θυμηθούμε λίγα ονόματα: Στέφανος Ξανθουδίδης, ένας από τους κορυφαίους των Κρητικών Γραμμάτων. Γεώργιος Κοκκινάκης, Υπουργός της Κρητικής Πολιτείας, συνεργάτης και βουλευτής του Βενιζέλου. Ας θυμηθούμε και τον σχεδόν ξεχασμένο σήμερα Δημήτριο Κοκκινάκη, βιβλιοπώλη, εκδότη, ιδιοκτήτη τυπογραφείου, ανθολόγο της ελληνικής ποίησης.

ΥΠΕΡ

Αφορμή για τούτο το άρθρο μας έδωσε η διαφημιστική επιγραφή που φωτογραφίσαμε στα Χανιά, σε έπιπλο κατασκευασμένο από τον Αναστάσιο Ξηράκη, στις αρχές του 20ού αιώνα, και η αναγραφή του ονόματος του τυπογραφείου Δ. Κ. Κοκκινάκη. Ευκαιρία να γυρίσομε έναν και πλέον αιώνα πίσω, ν’ ακουμπήσομε τα όνειρα των παλαιότερων Κρητικών και να συναντήσομε μια σημαντική μορφή που η συμβολή της στα ελληνικά Γράμματα δεν έχει ακόμη αναδειχτεί. Δεν έχουν γραφτεί πολλά για τον Δημήτριο Κ. Κοκκινάκη, έναν δραστήριο Κρητικό τυπογράφο που ζούσε στην ελεύθερη Ελλάδα και διατηρούσε βιβλιοπωλείο - τυπογραφείο σε κεντρικό σημείο της Αθήνας. Εκείνος τύπωσε την πινακίδα - ταυτότητα του επιπλοποιού Ξηράκη, όπως και πολλών άλλων κρητικών επιχειρηματιών. Τουλάχιστον

νικής Αυτοκρατορίας. Και οι τέσσερις άφησαν εποχή στην ιστορία του τόπου. Ήταν οι: Αντώνιος Ξανθουδίδης, Παπά Νταφώτης, Ιωάννης Καγιαμπής και Κωνσταντίνος Κοκκινάκης. Σύμφωνα με πληροφορίες που διέσωσε ο άλλοτε γυμνασιάρχης Στέλιος Βασιλάκης (Γράμματα μνημόσυνα λήθης, Ηράκλειο 1996, σελ. 328) δεν απέδωσαν τη φορολογία στο τουρκικό δημόσιο και όταν πούλησαν το λάδι που είχαν εισπράξει βρέθηκαν με πολύ σημαντικά κέρδη. Ο ένας απ’ αυτούς, ο Καγιαμπής, επένδυσε τα κέρδη του στο χωριό και αγόρασε πρόβατα, ο Νταφώτης έστειλε τα παιδιά του στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου και οι δυο άλλοι, ο Ξανθουδίδης και ο Κοκκινάκης, έφυγαν για την ελεύθερη Ελλάδα και εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα προκειμένου να μορφώσουν τα παιδιά τους. Ο αείμνηστος Γυ-

Το πρώτο εσωτερικό φύλλο της Ανθολογίας Κοκκινάκη. Οι σελίδες 882 και 883 της Ανθολογίας. Περιέχουν κρητικές μαντινάδες ταξινομημένες αλφαβητικά.

σε δέκα περιπτώσεις διαφημιστικών εντύπων κρητικών επιχειρήσεων έχομε συναντήσει το όνομά του. Είχε γεννηθεί στο χωριό των καπεταναίων και των τυπογράφων, το Αβδού Πεδιάδος, και ήταν γιος του Κωνσταντίνου Κοκκινάκη, σημαίνοντος προσώπου της περιοχής της Λαγκάδας. Η ιστορία του φαίνεται να αρχίζει από τη δεκαετία του 1870, λίγα χρόνια μετά το τέλος της μεγάλης επανάστασης του 1866 που άφησε μόνο ερείπια στο νησί. Τέσσερις δραστήριοι Κρητικοί από το Αβδού, το καπετανοχώρι της Λαγκάδας, αποφασίζουν να εκμισθώσουν τον φόρο της δεκάτης, σύμφωνα με το φορολογικό σύστημα της Οθωμα-

ΑΝΟΙΞΗ 2020

μνασιάρχης Στυλ. Βασιλάκης, που είχε γεννηθεί στο ίδιο χωριό, διέσωσε αποσπασματικά έναν διάλογο ανάμεσα στον Καγιαμπή και τους Ξανθουδίδη - Κοκκινάκη. «Τα παιδιά σου θα ανατρέφουν κοπάδια, μα το κρέας και το τυρί θα το τρώνε τα παιδιά μας», του είπαν προσπαθώντας να τον πείσουν να επενδύσει κι εκείνος στην εκπαίδευση (Βασιλάκης, ο.π.). Το αποτέλεσμα της απόφασής τους υπήρξε εκπληκτικό: Όχι μόνο σπούδασαν αλλά και διέπρεψαν σε διάφορους τομείς. Ένα απ’ αυτά τα παιδιά ήταν ο Στέφανος Ξανθουδίδης, μια από τις μεγάλες μορφές των Κρητικών Γραμμά-

Ο Στέφανος Ξανθουδίδης

Ο Γεώργιος Κοκκινάκης, ένα από τα παιδιά του Κωνσταντίνου, δικηγόρος, οπλαρχηγός στην επανάσταση του 1896-1897, βουλευτής και υπουργός της Κρητικής Πολιτείας.

των και για πολλά χρόνια διευθυντής του Μουσείου Ηρακλείου. Ο Στέφανος, που είχε τελειώσει την Ελληνική Σχολή στο Ηράκλειο, σπούδασε φιλολογία στην Αθήνα (Θ. Δετοράκης, Στέφανος Ξανθουδίδης Βιογραφικάβιβλιογραφικά, Ηράκλειο 1990, σελ. 9). Ένας από τους αδερφούς του σπούδασε στην ιατρική σχολή, δυο άλλοι στη νομική (ο ένας εξ αυτών, μάλιστα, υπήρξε μέλος της Κρητικής Βουλής) και ένας στο Πολυτεχνείο (βλ. Θ. Δετοράκης, «Στέφανος Ξανθουδίδης...», περ. Κρητολογία, τ. 6, 1978, σελ. 108). Από τους γιους του Κοκκινάκη ο ένας, ο Γεώργιος, σπούδασε νομικά και διέπρεψε στην πολιτική· υπήρξε Υπουργός στα χρόνια της Κρητικής Πολιτείας και μετέπειτα βουλευτής του Κόμματος των Φιλελευθέρων. Οι δυο άλλοι, ο Δημήτριος και ο Ιωάννης, σπούδασαν στη γεωπονική σχολή, αλλά δεν φαίνεται να άσκησαν ποτέ το επάγγελμα. Τους απορρόφησαν οι εκδόσεις και τα βιβλία. Στην Αθήνα ο Δημήτριος, στο Ηράκλειο ο Ιωάννης. Ο Δημήτριος γεννήθηκε πιθανότατα γύρω στο 1860-1865. Αν αληθεύει η πληροφορία που άκουσα από παλιούς τυπογράφους, ότι ήταν συμμαθητής και φίλος του Ξανθουδίδη, θα πρέπει να θεωρήσομε ως έτος γεννήσεως το 1861. Ζώντας σε ένα πνευματικό περιβάλλον ήταν εύκολο να ασχοληθεί με τα Γράμματα από τα νεανικά του χρόνια. Δεν ξέρομε σήμερα πώς ξεκίνησε, αλλά στο ευρύτερο κοινό έμεινε γνωστός ως ανθολόγος ποιημάτων! Το βιβλίο του με τίτλο Πανελλήνιος ανθολογία ήτοι απάνθισμα των εκλεκτοτέρων ελληνικών ποιημάτων κυκλοφόρησε το 1902 και, όπως φαίνεται, διαβάστηκε πολύ. Άρχισε να τυπώνεται τρία χρόνια πριν από την κυκλοφορία του, το 1899, στο τυπογραφείο Α. Ζ. Διαλησμά, όπως αναφέρεται στην πρώτη εσωτερική του σελίδα: (Εν Αθήναις,

εκ του τυπογραφείου Α. Ζ. Διαλησμά 1899). Ωστόσο, στο εξώφυλλο αναφέρει όχι μόνο άλλη χρονολογία αλλά και άλλον τυπογράφο: τον ίδιο τον ανθολόγο, τον Δ. Κ. Κοκκινάκη! Εύκολα μπορεί να υποθέσει κανείς ότι είχε αρχίσει να στοιχειοθετείται στο ένα τυπογραφείο και η εκτύπωσή του ολοκληρώθηκε στο άλλο δεδομένου ότι πρόκειται για έναν ογκώδη τόμο χιλίων περίπου σελίδων. Είναι όμως έτσι; Στις περισσότερες από τις εκδόσεις του Κοκκινάκη που έχω υπόψη μου, ακόμη και σε πολύ μικρότερες, παρατηρείται το ίδιο ακριβώς φαινόμενο: άλλο τυπογραφείο αναφέρεται μέσα (του Διαλησμά) και άλλο έξω (το δικό του). Πιθανότατα ο Κρητικός λόγιος είχε αναπτύξει ένα ευρύ πλέγμα συνεργασιών και αυτό τον βοήθησε να εκδώσει μερικά σημαντικά έργα στο γύρισμα του αιώνα. Παράδειγμα, το μικρό βιβλίο του Δημ. Κουκουλάκη Πανεπιστημιακή Φάλαγξ εν Κρήτη 1897, με χρονολογία έκδοσης το 1907. Στο εξώφυλλο αναφέρει και πάλι «τυπογραφείον Δ.Κ. Κοκκινάκη» και στην πρώτη εσωτερική σελίδα «Εκ του Τυπογραφείου Αριστομένους Ζ. Διαλησμά». Ο Κοκκινάκης πρέπει να ήταν 38 ετών όταν ξεκίνησε η εκτύπωση του βιβλίου. Άγνωστο τι έκανε μέχρι τότε. Ίσως να τον είχε επηρεάσει ο κύκλος του και ιδιαίτερα ο Στέφανος Ξανθουδίδης και να ασχολούνταν με τη λογοτεχνία ή το βιβλίο γενικότερα. Ίσως, όμως, να είχε καθαρά επιχειρηματικούς στόχους, δεδομένου ότι εκείνα τα χρόνια κυκλοφορούσαν αρκετές ανθολογίες και η ποίηση είχε κερδίσει ένα αξιόλογο τμήμα του αναγνωστικού κοινού. Ο ίδιος, πάντως, εξηγεί ότι είχε αρχίσει από παλιότερα την προσπάθεια έκδοσης και ότι πήρε την απόφαση να προχωρήσει στην έκδοση του βιβλίου μετά τη θετική εξέλιξη του Κρητικού Ζητήματος. Δεν κρύβει, μάλιστα, τη συγκίνησή του για την ανακήρυξη της

ΥΠΕΡ

Κρητικής Αυτονομίας. Στον πρόλογο του βιβλίου αναφέρει: Από πολλού έτρεφον τον πόθον όπως προβώ εις την έκδοσιν ποιητικής συλλογής, οία η παρούσα. Σήμερον δε, ότε η ιδιαιτέρα μου πατρίς Κρήτη εγένετο Αυτόνομος και ευθαλής βλαστός του σεπτού Βασιλικού Οίκου της Ελλάδος ανέλαβε την διοίκησίν της, έκρινα την στιγμήν πλέον ή άλλοτε κατάλληλον προς πραγμάτωσιν του πόθου εκείνου. Ο εφιάλτης όστις επί μακράν σειράν ετών επίεζε τα στήθη της αιματοβρέκτου Κρήτης απήλθεν ήδη, και η αυγή ημερών αισιωτέρων εξανατέλλει εις την πολυπαθή νήσον, μετά αιώνας πένθους και μαρτυρίου... Κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα το τυπογραφείο του Κοκκινάκη

ήταν από τα πιο σημαντικά της Αθήνας. Ο ίδιος, μάλιστα, είχε τυπώσει διαφημιστικά φυλλάδια και το παρουσίαζε ως ηλεκτροκίνητο! Εκδίδει λαϊκά αναγνώσματα και επιστημονικά συγγράμματα όπως οι Γνωμοδοτήσεις του παρά τω Αρείω Πάγω εισαγγελέως κυρίου Δημοσθ. Τσιβανοπούλου επί σπουδαίων νομικών ζητημάτων, συλλεγείσαι υπό Νικολάου Δ. Βαλτινού (Εν Αθήναις 1909, εκ του τυπογραφείου Δ.Κ. Κοκκινάκη).

ΑΝΟΙΞΗ 2020

Στέκι των Κρητικών της Αθήνας

Δεξιά: Το εξώφυλλο του βιβλίου Ιστορία και Γεωγραφία της Κρήτης του Ιωάννου Κονδυλάκη («Τυπογραφείο Δ. Κ. Κοκκινάκη 1903»). Και εδώ ο τυπογράφος χρησιμοποιεί πλαίσιο με βαριά διακόσμηση).

Αριστερά: Το διαφημιστικό φυλλάδιο «Ηλεκτροκίνητον τυπογραφείον».

Από τις αρχές του αιώνα το βιβλιοχαρτοπωλείο του Κοκκινάκη στην οδό Αιόλου γίνεται στέκι των Κρητικών της Αθήνας. Εκεί σύχναζαν φοιτητές, εμπορευόμενοι και λόγιοι, όπως ο Ιωάννης Κονδυλάκης. Σ’ αυτό το τυπογραφείο, μάλιστα, τύπωσε ο πασίγνωστος Διαβάτης του ελληνικού χρονογραφήματος την τέταρτη έκδοση του βιβλίου του Ιστορία και Γεωγραφία της Κρήτης. Και σ’ αυτό το βιβλίο αναφέρονται δυο τυπογραφεία, του Διαλησμά (πρώτη εσωτερική σελίδα) και του Κοκκινάκη (εξώφυλλο), με την ίδια χρονολογία (1903). Είναι η εποχή που ο Κοκκινάκης αναλαμβάνει καλλιτεχνικές τυπογραφικές εργασίες, ανάμεσα στις οποίες και πολλές από την Κρήτη, κυρίως διαφημιστικές πινακίδες, φυλλάδια και επισκεπτήρια. Από τα έντυπα κρητικού ενδιαφέροντος που τύπωσε την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα αξίζει να σημειωθεί ιδιαιτέρως η «Επετηρίς της Κρητικής αδελφότητος εν Αθήναις», που εκδόθηκε το 1909. Η επιγραφή που συναντήσαμε τυχαία στο έπιπλο του Ξηράκη και μας έδωσε την αφορμή για τούτο το κείμενο αποτελεί ένα εξαιρετικό δείγμα της αισθητικής του 1900 με εντυπωσιακά κοσμήματα, όπως επέβαλλαν τα αισθητικά ρεύματα που έρχονταν από την Ευρώπη κατά τον 19ο αιώνα. Κυρίαρχο στοιχείο είναι η απόλυτη συμμετρία με επίκεντρο τον άξονα και τους Ηρακλείς του στέμματος. Όλα αυτά προέρχονται από μεταλλικές μήτρες τις οποίες συνέδεε μεταξύ τους ο τυπογράφος. Η αισθητική αυτή επικράτησε για κάμποσες δεκαετίες ακόμη. Ωστόσο, θα είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον να δούμε και άλλες δραστηριότητες του άγνωστου σήμερα τυπογράφου: Στις αρχές του 20ού αιώνα αναλαμβάνει να εκδώσει μια σειρά από λιθογραφίες του φημισμένου Γερμανού ζωγράφου Πέτερ Φον Εςς (1792-1871), ο οποίος είχε αποδώσει εικαστικά σκηνές από τον απελευθερωτικό αγώνα των Ελλήνων. Πρόκειται για έργα υψηλής ποιότητας που δεν γνωρίζω αν τυπώθηκαν στις εγκαταστάσεις του Κοκκινάκη ή αλλού. Ο ίδιος αναφέρεται ως εκδότης, ενώ με ψιλά γράμματα κάτω από τις εικόνες αναφέρεται και το όνομα του λιθογραφείου Γ. Κόλμαν, καθώς και το όνομα του Σωτ. Χρηστίδη, που προφανώς υπήρξε επιμελητής της έκδοσης. Άλλες από αυτές αναφέρουν και το 33

Η φωτογραφία του Γεωργίου Αβέρωφ την οποία τύπωσε το 1911 και μοίραζε ως δώρο ο Κοκκινάκης.

Η Κρήτη Παλαίουσα του Α. Βορεάδη, εκδ. Ι. Κοκκινάκη.

ΟΙ ςΠΟΥΔΑΙΟΙ ΤyΠΟγΡΑΦΟI Της ΛΑγΚΑΔΑς

k Χρωστάμε ένα αφιέρωμα στους νεότερους Κρητικούς τυπογράφους, κυρίως όσους κατάγονταν από τα χωριά της Λαγκάδας (π. επαρχίας Πεδιάδας). Κατά έναν παράδοξο τρόπο πολλές από τις πιο σημαντικές μορφές της κρητικής τυπογραφικής τέχνης είχαν γεννηθεί σε τρία χωριά: Αβδού, Γωνιές, Κράσι. Μερικοί, όπως ο Κοκκινάκης, διέπρεψαν στην Αθήνα. Οι απόγονοί τους συνέχισαν την παράδοση.

όνομα του επίσης γνωστού Αθηναίου βιβλιοπώλη Φέξη. Από τις λιθογραφίες με εκδότη τον Κοκκινάκη εντοπίσαμε τους παρακάτω τίτλους: • Ο Ρήγας Φεραίος • Η ηρωίς Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα • Θεόδ. Κολοκοτρώνης (Ο Γέρος του Μωριά) • Ο πρωτομάρτυς Αθ. Διάκος • Ο ναύαρχος Ιάκ. Τομπάζης (Πυρπόλησις του πρώτου τουρκ. δικρότου εν Ερισώ [Ερεσσώ]) • Η καταστροφή του Δράμαλη • Η μάχη του Λάλα • Ο πυρπολητής Κ. Κανάρης (Πυρπόλησις της τουρκ. ναυαρχίδος εν Χίῳ) • Ο ναύαρχος Ανδρέας Μιαούλης • Νίκη των Λακώνων • Η μάχη της Φοντάνας • Δημήτριος Υψηλάντης. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και ο εκλαϊκευτικός σχολιασμός των λιθογραφιών. Σε τέσσερα πλαίσια ένθετα μέσα στο τυπογραφικό κόσμημα που περιβάλλει την εικόνα, υπάρχουν επεξηγήσεις για το εικονιζόμενο θέμα. Στα επόμενα χρόνια ο Κοκκινάκης συνεχίζει να εργάζεται στο βιβλιοπωλείο - τυπογραφείο, δεν παραλείπει, όμως, να ενισχύει τους εθνικούς αγώνες της εποχής του. Το 1911 τυπώνει μια έγχρωμη καρτ ποστάλ και τη μοιράζει σε πελάτες και φίλους. Είναι η εποχή που η Ελλάδα παραλαμβάνει το περίφημο θωρηκτό «Αβέρωφ». Η κάρτα του Κοκκινάκη εικονίζει τον Γεώργιο Αβέρωφ και με κόκκινα γράμματα γράφει στην κορυφή:

ΔΩΡΟΝ ΤΟΥ ΚΑΤΑΣΤΗΜΑΤΟΣ Δ.Κ.ΚΟΚΚΙΝΑΚΗ ΕΠΙ ΤΗ ΑΦΙΞΕΙ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΜΑΣ ΘΩΡΗΚΤΟΥ ΑΒΕΡΩΦ Κάτω από το πορτρέτο αναφέρει: Ο ΜΕΓΑΣ ΕΘΝΙΚΟΣ ΕΥΕΡΓΕΤΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΒΕΡΩΦ

Ο Ιωάννης Κοκκινάκης Ο Δημήτριος μύησε και άλλα μέλη της οικογένειας στο επάγγελμα του βιβλιοπώλη, όπως τον αδερφό του Ιωάννη (1865-1950), που κι αυτός σπούδασε γεωπόνος, έμεινε για λίγο καιρό στην Αθήνα εργαζόμενος στην επιχείρηση του αδερφού του, ενώ παράλληλα ανέπτυξε πλούσια δράση υπέρ του Κρητικού Ζητήματος. Μετά την ανακήρυξη της Κρητικής Αυτονομίας ο Ιωάννης άνοιξε βιβλιοπωλείο στο Ηράκλειο, στο κεντρικότερο σημείο της πόλης (στο Μεϊντάνι, όπως αναφέρεται σε καταχωρίσεις τοπικών εφημερίδων), το οποίο συνέχισε να λειτουργεί και μετά τον θάνατό του (1950) με ευθύνη του γιου του Μελετίου. Για ένα διάστημα δοκίμασε την τύχη του ως εκδότης καρτ ποστάλ, αλλά δεν φαίνεται να γνώρισε ιδιαίτερη επιτυχία. Από τα εκδοτικά του εγχειρήματα το πιο γνωστό που έχω υπόψη μου είναι το δράμα του Α. Βορεάδη Η Κρήτη παλαίουσα: Δράμα εις πράξεις 4 (1911), τυπωμένο στο τυπογραφείο Σπυρ. Δ. Αλεξίου. Είχε εκδώσει επίσης το έργο του Μ. Κωνστανταράκη Πατρίς. Τα υπόλοιπα βιβλία του ήταν σχολικά (Παλαιά Διαθήκη, Καινή Διαθήκη, Αλφαβητάριο Α’ και Β’). Σε συνεργασία με τον γνωστό τυπογράφο Στυλ. Αλεξίου εξέδωσε την εφημερίδα Εθνική Άμυνα (1917).

Η λιθογραφία που τύπωσε ο Κοκκινάκης με το έργο «Η μάχη του Λάλα», έργο του Πέτερ Φον Εςς.

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2020

ΟΙ ΜΑΝΤΙΝΑΔΕΣ ΤΟΥ ΚΟΚΚΙΝΑΚΗ Από τον πρόλογο της ποιητικής ανθολογίας κιόλας ο Κοκκινάκης ξεκαθαρίζει ότι το βιβλίο του προορίζεται για το ευρύτερο κοινό· «προς τέρψιν των πολλών», λέει ο ίδιος. Εκτός από τους γνωστούς ποιητές του 19ου αιώνα περιλαμβάνει ένα μικρό απόσπασμα από τον Ερωτόκριτο, πολλά δημοτικά τραγούδια (ανάμεσά τους και πολλά κρητικά, τα οποία άλλοτε αντλεί από τη μνήμη του και άλλοτε από γραπτές πηγές), ενώ προς το τέλος παραθέτει κρητικές μαντινάδες, τις οποίες, μάλιστα, διαχωρίζει από τα κοινά νεοελληνικά δίστιχα. Πολλές από αυτές είναι γνωστές, άλλες φαίνεται να τις είχε ακούσει ο ίδιος στην Κρήτη. Δημοσιεύομε παρακάτω ένα μικρό δείγμα: Αγία μου Παρασκευή με τα καμπαναριά σου, να μου φυλάς την πέρδικα που ‘χω στη γειτονιά σου.

Όταν ξεπέσει ο άνθρωπος όλο παραπονείται, οι φίλοι του τόνε μισούν κι η μάνα τον αρνείται.

Απ’ όντεν εμακρύναμεν ο ένας απ’ τον άλλο, και των δυονών μας οι καρδιές έχουν καημό μεγάλο.

Ο ουρανός, η θάλασσα, η γη κι όλα τα πάντα, μου λένε να σε αρνηθώ κι εγώ τους λέω «γιάντα;»

Απ’ όντεν εγεννήθηκα το αχ είναι μαζί μου, και το μεταχειρίζομαι ώστε να βγει η ψυχή μου.

Ο χωρισμός σου μ’ έφερε σε μιαν απελπισία, να πα να ζήσω στα βουνά με τ’ άγρια θηρία.

Αχ, είντα πήγα κι έκαμα ο σκύλος τ’ απατού μου κι αγάπησά σε μπιστικά κι εβγήκ’ από το νου μου.

Όλα τα μάθια ’ναι στεγνά και τα δικά μου βρύση, κι άνθρωπος δεν ευρέθηκε να με παρηγορήση.

Ανάθεμά σε για καρδιά που να ‘θελα μη λάχεις, μηδέ πεισματικά βαστάς, μηδέ κι αγάπη να ’χεις.

Όλα τα πάθη γιαίνουνε απάνω σ’ ένα μήνα, και τα δικά μου βάσανα αγιάτρευτα ’πομείνα.

Άχι, και ξεχωρίσαμε χωρίς το θέλημά μου, κι από τα φύλλα της καρδιάς τρέχουν τα δάκρυά μου.

Όταν σου θέλω θυμηθεί προβέρνω στο φεγγάρι και παίρνω μια παρηγοριά πως το θωρούμε ομάδι.

Άντε να πα να θέσουμε πριχού μας βαρεθούνε, κι οι κοπελιές της γειτονιάς θέλουν να κοιμηθούνε.

Όταν σου θέλω θυμηθεί, πουλί μου, ώρες ώρες αίμα καθάριο τρέχουνε των ομμαθιών μου οι κόρες.

Αναστενάζω δεν μ’ ακούς, κλαίω δεν με λυπάσαι, λέγω δεν θα ’σαι χριστιανός, ούτε θεό φοβάσαι.

Όλοι κακό μου θέλουνε, κι οι πέτρες και τα ξύλα, κι αν ακουμπήσω σε δεντρί, μαραίνονται τα φύλλα.

Ανάθεμά τον που θα πει, αγάπη δεν χτικιάζει, που μένα με κατάντησε γιατρός να με κοιτάζει.

Ο νους μου βάρκα γίνηκε, φρεγάδα κι ακλουθά σου, μιαν ώρ’ από το στόμα μου δε λείπει τ’ όνομά σου.

Άχι! ποια μέρα, ποια στιγμή, ποιο μήνα, ποια βδομάδα, θα μου το δώσεις το φιλί, γλυκειά μου φιλενάδα.

Όταν μου πουν πως έρχεσαι, την τύχη μου δοξάζω, κι όταν μου πούνε «ψέματα», κλαίω κι αναστενάζω.

Αφ’ ότου σε ηγάπησα, άσπρε παχύ μου κρίνε, πίσω μου δεν κοιτάζω πλεια, ευνή ντουνιάς, δεν είναι. Όλα τα βότανα της γης κι όλοι οι γιατροί του κόσμου, δεν μου τις γιαίνουν της πληγές που μου ανοίξες, φως μου. Όσο τραβιέμαι απ’ τη φωτιά, τόσο αυτή με καίει, και βλαστημώ την τύχη μου, γιατ’ όλα αυτή τα φταίει.

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2020

ΤΑΝΕΑΜΑΣ Παγκρήτιος ςύλλογος γονέων και Φίλων Παιδιών με καρκίνο ηλιαχτίδα Με τη βοήθεια όλων σας καταφέραμε σε δύο μήνες να συγκεντρώσουμε ένα σημαντικό ποσό για να στηρίξουμε το έργο του Συλλόγου Φίλων Παιδιών με καρκίνο “Ηλιαχτίδα”.

ME ΚΑΘΕ ΑγΟΡΑ ΠΡΟςΦΕΡΟΥΜΕ ΤΟ ΠΟςΟ ΤΟΥ 1€

Make a wish

Συγκεκριμένα, τον Δεκέμβριο και τον Ιανουάριο, για κάθε συσκευασία ελαιολάδου Χαλκιαδάκης 4 λίτρων που προμηθευόσασταν από τα καταστήματά μας, προσφέραμε 1€ για τις ανάγκες του συλλόγου. Το ποσό που συγκεντρώθηκε δόθηκε για την κάλυψη αναγκών του ξενώνα, αλλά και της νέας Δομής Ψυχο-

Με μεγάλη χαρά παραλάβαμε το βραβείο από τον οργανισμό Make a Wish (Κάνε μια ευχή Ελλάδος) στη βραδιά του Ευχαριστώ, που πραγματοποιήθηκε στο Κολλέγιο Αθηνών.

Ενισχύουμε τη δράση του

> Στηρίζουμε το σπουδαίο έργο της Αιματολογικής Κλινικής του ΠΑΓΝΗ προσφέροντας λευκά είδη για την κάλυψη των αναγκών τους σε συνεργασία με τον Όμιλο Εθελοντών Ηρακλείου κατά του Καρκίνου «ΑγκαλιάΖΩ»

κοινωνικής Στήριξης, η οποία λειτουργεί υπό την επιστημονική εποπτεία του Τμήματος Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης. Στόχος της νέας δομής είναι η βελτίωση των επιπτώσεων της ασθένειας του καρκίνου παιδικής ηλικίας στην ψυχική υγεία του παιδιού και στην εξασφάλιση της ισορροπίας της οικογενειακής δομής, από τη διάγνωση έως και το τέλος της θεραπείας ή την απώλεια, μέσω συστηματικής ψυχοθεραπείας. Ευχαριστούμε πολύ για τη σημαντική συνεισφορά σας στην προσπάθειά μας!

Υποστηρίζουμε τις «νεράιδες» του Make a Wish προκειμένου να προσφέρουν τη δύναμη της αστερόσκονής τους στα παιδιά που δίνουν τη δική τους μάχη για τη ζωή τους. Στο έργο τους έχουμε και εσάς αρωγούς, καθώς τις μέρες των εορτών αγοράσατε πάνω από 2.000 αστεράκια ευχών δίνοντας τη δυνατότητα στον οργανισμό να πραγματοποιήσει ακόμη περισσότερα όνειρα παιδιών που πάσχουν από σοβαρές ασθένειες. Κι εμείς, με τη σειρά μας, σας ευχαριστούμε!

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2020

ΙΣΤΟΡΙΑ

Τα μοναστηριακά νοσοκομεία της Κρήτης Η ηγουμένη «είχε την επιτηδειότητα να μετέρχηται το επάγγελμα του ιατροχειρουργού, ουκ ολίγους πληγωθέντας θεραπεύσασα...»

> Μονή Κυρίας Οδηγήτριας Γωνιάς.

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2020

Κείμενο - φωτογραφίες: ΝΙΚΟς ΨΙΛΑΚης (Εκτενή αποσπάσματα από παλαιότερη εισαγωγική ομιλία σε Διεθνές Ιατρικό Συνέδριο που έγινε στον Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο Ηρακλείου).

Τα μοναστηριακά νοσοκομεία αποτελούσαν πάντα ένα ιδιαίτερα σημαντικό κεφάλαιο του οργανωμένου μοναστικού βίου και ιδιαίτερα του κοινοβιακού. Ήσαν μικροί ή και μεγαλύτεροι χώροι περίθαλψης που αποσκοπούσαν στην αμέριστη φροντίδα του πάσχοντος συνανθρώπου. «Εις το νοσοκομείον να είναι ένας από τους Γέροντας της Συνάξεως νοσοκόμος, διά κυβέρνησιν των γερόντων και ασθενών...» γράφει το «Τυπικόν» ενός από τα πιο μεγάλα και σπουδαία μοναστήρια της Κρήτης, της Μονής Οδηγητρίας Γωνιάς στην επαρχία Κισάμου. Πρόκειται για κείμενο που συντάχτηκε από τον ηγούμενο Ησαΐα Διακόπουλο το 1668, δυο δεκαετίες μετά την κατάκτηση της περιοχής από τους Τούρκους και ενώ συνεχιζόταν ακόμα η μεγάλη εικοσαετής και πλέον πολιορκία του Χάνδακα. Δεν ήταν, όμως, μόνον η σπουδαία Μονή Γωνιάς που διέθετε νοσοκομείο. Ειδικοί χώροι νοσηλείας και περίθαλψης υπήρχαν σε πολλά από τα μεγάλα μοναστήρια του νησιού και η στελέχωσή τους ήταν ανάλογη με αυτήν που προέβλεπε τον «Τυπικόν» του Ησαΐα: Γέροντες μοναχοί, με συσσωρευμένες εμπειρίες και γνώσεις, αναλάμβαναν πάντα αυτό το σπουδαίο διακόνημα. Τα ορθόδοξα μοναστήρια ήταν και είναι χώροι λατρείας και άσκησης. Κάθε οργανωμένη κοινωνία, όμως, λαμβάνει μέτρα πρόνοιας για τα μέλη της. Οι ασθενείς και οι γέροντες μοναχοί έπρεπε να τύχουν ειδικής φροντίδας και για τον λόγο αυτόν τα ελληνικά μοναστήρια απέκτησαν μιαν ιδιάζουσα αρχιτεκτονική, αξιοθαύμαστη για την απλότητα και τη λειτουργικότητά της. Ήταν χώροι πανταχόθεν κλειστοί με ισχυρά τείχη, αμυντικούς πυργίσκους ή και οχυρωματικούς πύργους, όπου κατέφευγε ολόκληρη η μοναστική κοινότητα σε περιπτώσεις ανάγκης, κυρίως πειρατικών επιδρομών.

ΙΣΤΟΡΙΑ

Εκείνος που περνούσε την πύλη μιας μονής, αποφασισμένος να ενδυθεί το μοναχικό σχήμα, γνώριζε ότι έκλεινε μέσα στους τέσσερις τοίχους του φρουριακού περιβόλου ολόκληρη τη ζωή του! Εκεί έπρεπε να ζήσει, εκεί να πεθάνει και εκεί να παραμείνει και μετά τον θάνατό του. Ήταν, δηλαδή, ένας εκούσιος εγκλεισμός, αν και υπήρχαν πλείστες περιπτώσεις που οι γονείς οδηγούσαν ένα από τα παιδιά τους σε μοναστήρι από την παιδική ή και τη νηπιακή καμιά φορά ηλικία. Μέσα στο μοναστήρι υπήρχαν τα πάντα. Οι κρήνες με το νερό ή τα πηγάδια, οι αποθήκες, οι εγκαταστάσεις επεξεργασίας των αγροτικών προϊόντων, όπως ήταν τα ελαιοτριβεία και οι ληνοί για την έκθλιψη των σταφυλιών και άλλα. Η ταφή των μοναχών γινόταν μέσα στους ναούς, κάτω από το δάπεδο ή γύρω απ’ αυτούς, πάντα μέσα στον μοναστηριακό περίβολο, και η εναπόθεση των οστών σε ειδικά παρεκκλήσια, στα οποία γινόταν λειτουργία για την ανάπαυση των ψυχών κάθε Σάββατο. Ας επανέλθουμε, όμως, στη μοναστηριακή αρχιτεκτονική. Η Τράπεζα, στην οποία έτρωγαν όλοι μαζί, βρισκόταν στο δυτικό τμήμα για να μεταβαίνουν εκεί αμέσως μετά την έξοδο από τον ναό. Σε ακριβώς αντίθετη κατεύθυνση, στα ανατολικά και απέναντι από το ιερό, βρίσκονταν οι χώροι φροντίδας των ασθενούντων και των γερόντων. Συχνά, όμως, υπήρχαν και άλλοι τέτοιοι χώροι εκτός του φρουριακού περιβόλου. Εκεί περιθάλπονταν οι ασθενείς προσκυνητές, ιδιαίτερα οι προσκυνητές διαφορετικού φύλου (για παράδειγμα, οι γυναίκες προσκυνήτριες αν το μοναστήρι ήταν ανδρικό). Τα εσωτερικά νοσοκομεία ήταν μικροί συνήθως χώροι που άρχισαν να εμφανίζονται στη μοναστηριακή αρχιτεκτονική από την πρώιμη βυζαντινή εποχή. Είχαν δύο ή τρία (σε μερικές περιπτώσεις και περισσότερα) δωμάτια και παρείχαν τις καλύτερες δυνατές συνθήκες διαβίωσης με καλό εξαερισμό και θέρμανση. Εκεί μεταφέρονταν οι ασθενείς μοναχοί και οι γέροντες και ετύγχαναν της ειδικής φροντίδας των νοσηλευτών της εποχής εκείνης και των ιατρών, που επίσης ήταν μοναχοί. Στα μεγάλα κοινοβιακά μοναστήρια τα νοσοκομεία ήταν ειδικά σχεδιασμένοι χώροι, οι οποίοι εντυπωσιάζουν ακόμη και σήμερα με την αρχιτεκτονική τους, την οποία μελέτησε διεξοδικά ο αείμνηστος Αναστάσιος Ορλάνδος. Πρόκειται για αυτοτελή

Ο κώδικας της Μονής Γωνιάς Κισάμου

κτήρια, συνήθως τετράγωνα, με σταυροθόλια και υψηλούς τρούλους, από τους οποίους έφευγε ο καπνός με ένα θαυμάσιο σύστημα απορρόφησής του, για να μην ενοχλούνται οι ασθενείς. Κάτω ακριβώς από τον τρούλο βρισκόταν η άρουλα, ένα είδος εστίας, που είχε διπλό ρόλο: τη θέρμανση αλλά και την παρασκευή των φαρμάκων και των αφεψημάτων. Για να είναι όσο το δυνατόν μικρότερη η όχληση, στα περισσότερα μοναστηριακά νοσοκομεία χρησιμοποιούσαν κάρβουνα. Στα νοσοκομεία των μεγάλων μονών υπήρχαν προσαρμοσμένοι ναοί αφιερωμένοι σχεδόν πάντα στους Αγίους Αναργύρους. Η παραμονή στο νοσοκομείο δεν εσήμαινε την εγκατάλειψη των θρησκευτικών καθηκόντων των ασθενών. Τέτοια μεγάλα μοναστηριακά νοσοκομεία, όμως, δεν απαντώνται στην περιφέρεια της Αυτοκρατορίας· τα αφιέρωναν συνήθως στις μονές πλούσιοι άρχοντες ή και οι ίδιοι οι Αυτοκράτορες. Ανεξάρτητα νοσοκομειακά κτήρια έχουν διασωθεί μόνο σε δυο μεγάλα ελληνικά μοναστήρια, στο Μεγάλο Μετέωρο και στη Μονή Βαρλαάμ, πάλι στα Μετέωρα. Αυτό δεν σημαίνει ότι τα υπόλοιπα μοναστήρια δεν είχαν. Η μη διάσωσή τους οφείλεται στις ιστορικές συνθήκες αλλά και στη μείωση του ρόλου τους με την εξέλιξη της επιστήμης της ιατρικής. Είναι χαρακτηριστική η πληροφορία που μας δίνει ο ιδρυτής της Μονής Μεγίστης Λαύρας του Αγίου Όρους, Άγιος Αθανάσιος ο Αθωνίτης. Ένα από τα πρώτα μελήματά του ήταν να οικοδομήσει νοσοκομείο στο μοναστήρι του, λίγο μετά το 961. Ας θυμηθούμε με την ευκαιρία ότι το μεγάλο αυτό κέντρο της Ορθοδοξίας χρωστά την ύπαρξη και την ανάπτυξή του στην Κρήτη, αφού ο Νικηφόρος Φωκάς, ο ελευθερωτής του νησιού από τους Σαρακηνούς, παρεχώρησε στον Αθανάσιο σημαντικά ποσά από τα λάφυρα του Χάνδακα. Ας δούμε, όμως, ολόκληρο το 12ο κεφάλαιο του «Τυπικού» της Μονής Οδηγητρίας Γωνιάς προκειμένου να αντιληφθούμε καλύτερα τις συνθήκες περίθαλψης και την ιδιαίτερη φροντίδα την οποία επιφύλασσε η μοναστική κοινότητα στους ασθενούντες συνανθρώπους, συχνά και σε λαϊκούς: Εις το νοσοκομείον να είναι ένας από τους Γέροντας της Συνάξεως νοσοκόμος, διά κυβέρνησιν των γερόντων και ασθενών, και εις αυτό να έχη άδειαν ο νοσοκόμος, κατά την εξουσίαν οπού του δίδουν ο Μέγας Βασίλειος, εις το υπηρετάν και κυβερνάν τους

ΥΠΕΡ

Μονή Αγίου Αντωνίου Απεζανών.

ΑΝΟΙΞΗ 2020

ασθενείς και γέροντας, και να είναι με θέλημα του ηγουμένου. Επεί και περισσότερον κυβέρνησιν φαγητού και ποτού και της ενδυμασίας να χρειάζουνται οι γέροντες και οι ασθενείς υπέρ τους άλλους καλογέρους του κοινοβίου. Και τούτον δια να δουλεύη πας ένας με την ψυχήν του και με πόθον, και διά να έρχουνται και έτεροι χρήσιμοι άνθρωποι, έχοντες την ελπίδαν αυτήν, ότι όταν γηράσωσι πως θέλουν έχει την κυβέρνησιν και ανάπαυσίν τους.

ριποίηση των ασθενών και λιγότερο νοσηλεία. Ο μοναχός - νοσοκόμος ήταν εκείνος που φρόντιζε για όλα τα χρειώδη αλλά και για τη χορήγηση αυξημένης ποσότητας τροφής, έτσι ώστε να γνωρίζει ο κάθε υποψήφιος μοναχός ότι θα απολάμβανε τη φροντίδα την οποία χρειάζεται ο κάθε άνθρωπος όταν ασθενήσει ή όταν γεράσει. Μοναστηριακά νοσοκομεία φαίνεται, όπως είπαμε, πως είχαν όλα τα με-

αιώνα ο οθωμανικός στρατός εισέβαλε στο νησί. Η μονή αντιστάθηκε τότε με πείσμα, ο ηγούμενός της Αθανάσιος Χριστόφορος ηγήθηκε επαναστατικού σώματος και, όπως λέει ο ποιητής του Κρητικού Πολέμου Μαρίνος Τζάνε Μπουνιαλής, ο Αθανάσιος σχημάτισε αψίδα με κεφάλια Τούρκων στρατιωτών για να περάσει ο Βενετός «Γενεράλης ο Ντολφής». Το μοναστήρι κατελήφθη, οι περισσότεροι μοναχοί διέμεναν εκεί

Το κείμενο αυτό ορίζει ως νοσοκόμο όχι κάποιον νέο και άπειρο μοναχό αλλά έναν εκ των γερόντων της συνάξεως, έναν δηλαδή από τους μοναχούς που αποτελούσαν το ηγουμενοσυμβούλιο και που είχαν ειδικό ρόλο στη διοίκηση της μονής. Ανάμεσα στους Γέροντες της Συνάξεως ήταν όλοι οι πρώην ηγούμενοι. Στην πράξη τώρα, ο νοσοκόμος δεν ήταν απαραίτητο να έχει ειδικές γνώσεις νοσηλευτικής, αφού η νοσηλεία εκείνη την εποχή ήταν περιορισμένη στα απαραίτητα, ήταν, δηλαδή, περισσότερο πε-

γάλα κρητικά μοναστήρια, αν και για τις μονές Αγίας Τριάδας των Μουρτάρων, Ζωοδόχου Πηγής του Χαρτοφύλακα, και Ακρωτηριανής (Τοπλού) δεν υπάρχουν ενδείξεις, πιθανότατα επειδή δεν έχουν διασωθεί σχετικά τεκμήρια στα αρχεία τους. Σύμφωνα με τις ενδείξεις που έχουν διασωθεί, νοσοκομείο πρέπει να υπήρχε στη σπουδαία μονή της Αγκαράθου. Η Τράπεζα της μονής αυτής, μάλιστα, χρησιμοποιήθηκε και ως επίσημο νοσοκομείο περίθαλψης των Τούρκων στρατιωτών, όταν στα μέσα του 17ου

όταν δημιουργήθηκε στην Τράπεζα το νοσοκομείο περίθαλψης των λαβωμένων στρατιωτών. Νοσοκομεία υπήρχαν, επίσης κατά τα φαινόμενα, στη Μονή Απεζανών, όπου διατηρούνταν μέχρι πολύ πρόσφατα χειρόγραφες συνταγές φαρμακευτικών παρασκευασμάτων. Στη μνήμη των παλαιότερων μοναχών διατηρήθηκε ο χώρος όπου μετέφεραν τους ασθενείς μέχρι να αναρρώσουν. Ο χώρος αυτός, δυστυχώς, δεν υπάρχει σήμερα, όπως δεν υπάρχει ούτε ο οχυ-

ΙΣΤΟΡΙΑ

ρός πύργος της. Σύμφωνα με την παράδοση, οι ασθενείς μεταφέρονταν στο νοσοκομείο επειδή δεν μπορούσαν να εξυπηρετηθούν στα κελιά τους (κατά την περίοδο αυτήν το μοναστήρι δεν ήταν κοινόβιο). Στον ίδιο χώρο ζούσαν και οι υπερήλικες. Την εξυπηρέτηση και τη νοσηλεία ανελάμβανε ένας μοναχός

τολικά του ναού. Μια πρώτη μελέτη της αρχιτεκτονικής διαρρύθμισης της μονής μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι δεν υπήρχε ιδιαίτερο κτήριο, αλλά ως νοσοκομειακοί χώροι χρησιμοποιήθηκαν μερικά συνεχόμενα δωμάτια, όπως συνέβαινε στα περισσότερα ελληνικά μοναστήρια.

της λέξης «νοσοκομεία». Οι θεραπευτικές αγωγές που εφαρμόζονταν στα μοναστήρια είναι άγνωστες, αν και δεν θα διέφεραν και πολύ από τις αγωγές που χρησιμοποιούνταν και από τους κοσμικούς λαϊκούς θεραπευτές. Εξ άλλου, πολλοί μοναχοί γνώριζαν πολύ καλά να περιποιούνται

ο οποίος ασκούσε μόνο αυτό το διακόνημα. Για να γίνει αυτό κατανοητό θα πρέπει να πούμε ότι ο κάθε μοναχός ήταν επιφορτισμένος με ιδιαίτερο έργο με το οποίο ασχολούνταν σχεδόν κατ’ αποκλειστικότητα. Άλλος φρόντιζε για την καθαριότητα του ναού, άλλος για τα ζώα της μονής, άλλος για τον μύλο ή το ελαιοτριβείο, άλλος για την επιστασία των βοσκών και των τυροκόμων. Όχι σπάνια επιλέγονταν για εργασία στα νοσοκομεία άνθρωποι που είχαν ασχοληθεί για πολλά χρόνια με τη θεραπευτική και γνώριζαν να παρασκευάζουν ιάματα. Ενδείξεις για την ύπαρξη άτυπου μοναστηριακού νοσοκομείου υπάρχουν για ένα ακόμη σπουδαίο κρητικό μοναστήρι, τη Μονή Οδηγητρίας Μεσαράς, σημαντικό πνευματικό και καλλιτεχνικό κέντρο του κρητικού νότου, που λειτουργούσε (και λειτουργεί) σε μια περιοχή φορτισμένη με ασκητικές μνήμες. Ο χώρος αυτός βρισκόταν ακριβώς ανα-

Σύμφωνα με τις ενδείξεις που έχουν διασωθεί, νοσοκομείο πρέπει να υπήρχε στη σπουδαία μονή Αγκαράθου. Η Τράπεζα της μονής αυτής, μάλιστα, χρησιμοποιήθηκε και ως επίσημο νοσοκομείο περίθαλψης των Τούρκων στρατιωτών, όταν στα μέσα του 17ου αιώνα ο οθωμανικός στρατός εισέβαλε στο νησί.

τραύματα και να περιδένουν κατάγματα σε εποχές που οι ελάχιστοι σπουδαγμένοι γιατροί ήταν εγκατεστημένοι μόνο στις μεγάλες πόλεις. Κατά τη διάρκεια της έρευνάς μας στα μοναστηριακά αρχεία της Κρήτης (δεκαετίες του 1980 και 1990) συναντήσαμε μικρό αριθμό χειρογράφων με τέτοιο υλικό. Δυστυχώς, όμως, μεγάλος αριθμός κρητικών μοναστηριακών χειρογράφων και άλλων τεκμηρίων έχει χαθεί οριστικά και τα περισσότερα απ’ αυτά βρίσκονται σήμερα σε βιβλιοθήκες άλλων χωρών. Πολλές από τις συνταγές αυτές είναι ίδιες ή ελαφρώς διαφοροποιημένες από εκείνες που συναντάμε στα λαϊκά «ιατροσόφια» με καταβολές από βυζαντινά κυρίως κείμενα. Εκτός από τα ασθενούντα μέλη της μοναστικής κοινότητας, συχνά ζητούσαν συνδρομή και λαϊκοί, που κατέφταναν ακόμη και από μακρινές περιοχές για να ζητήσουν, παράλληλα με τη βοήθεια του τιμωμένου αγίου, τη συνδρομή κάποιου φημισμέ-

Στο Αρκάδι τώρα. Ο άλλοτε Μητροπολίτης Κρήτης και συγγραφέας μνημειώδους έργου για το μαρτυρικό μοναστήρι, ο Τιμόθεος Βενέρης, πίστευε ότι το νοσοκομείο βρισκόταν πίσω από τους εντυπωσιακούς θόλους της νότιας πλευράς, εκείνους που ονομάζονται ακόμη και σήμερα «μεσοκούμια». Πίστευε, δηλαδή, ότι η λέξη «μεσοκούμια» δεν είναι τίποτ’ άλλο από παραφθορά

Πάνω: Στη Μονή Αγκαράθου. Κάτω: Η «Καστελιανή πόρτα» της Αγκαράθου

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2020

Στις Απεζανές. Οι Μοναχοί Γρηγόριος και Μελέτιος με το χειρόγραφο Ιατροσόφιον.

Μονή Αρκαδίου. Ο Τιμόθεος Βενέρης ερμηνεύει τα Μεσοκούμια ως παλιά μοναστηριακά νοσοκομεία.

νου για τις ιατρικές γνώσεις του μοναχού. Δεν είμαι ειδικός για να κρίνω τις θεραπευτικές μεθόδους των μοναστηριακών ιατροσοφίων, ούτε γνωρίζω την ορολογία που απαντάται σε μερικά απ’ αυτά. Δεν γνωρίζω τι ακριβώς εννοεί ο μοναχός που έγραψε στα τέλη του 18ου ή στις αρχές του 19ου αιώνα για ένα περίφημο μπάλσαμο «από την φαρμακείαν του Φράγκου Μπούργου, το οποίον είναι επαινετόν». Ίσως να πρόκειται για διασκευή κάποιας συνταγής από την εποχή της Βενετοκρατίας. Το χειρόγραφο φυλάσσεται στη Μονή Απεζωνών και αναφέρει: έπαρε ξύδι καλόν δράμια 40, λάδι παλαιόν δράμια 40, άλας βλάχικον δράμια 40, τρίψε το αλάτι ψιλόν, το ανακάτευσε με το λάδι και το ξύδι, βάλε τα και τα τρία ομού εις ένα τζουκάλιν πήλινον αλειμμένον απάνω εις φωτίαν να βράζη έως να μείνη το λάδι μόνον, φύλαξέ τα και έχε τα εις χρείαν σου. Λέγει ο σιόρ Λέλιος ότι ετούτο το βάλσαμο να το έχη ο ιατρός εις

Οι ασθενείς και οι γέροντες μοναχοί έπρεπε να τύχουν ειδικής φροντίδας και για τον λόγο αυτόν τα μοναστήρια απέκτησαν μιαν ιδιάζουσα αρχιτεκτονική, αξιοθαύμαστη για την απλότητα και τη λειτουργικότητά της. τον πόλεμον, μόνον αυτό τον φτάνει διά να διαλύει τους γιαράδες, τις παλαιές πληγιές και φίστουλες... Ο απόηχος των μοναστηριακών νοσοκομείων διατηρήθηκε και μετά το 1669, έτος κατά το οποίο κατελήφθη ο Χάνδακας, ύστερα από σκληρή πολιορκία. Όσο διαρκούσε ο εικοσιπενταετής Κρητικός Πόλεμος ενέσκηψε και μια μεγάλη επιδημία πανώλους που ερήμωσε πολλά χωριά. Είναι χαρακτηριστικό το παράδειγμα του χωριού Αγαλαντές της επαρχίας Μονοφατσίου, του οποίου οι κάτοικοι πέθαναν και έμειναν μόνο τα

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2020

σπίτια θλιβερά, έρημα και ακατοίκητα. Μέχρι και τις αρχές του 20ού αιώνα, μάλιστα, άνθιζαν ακόμη τα περιβόλια και καρποφορούσαν τα δέντρα. Νοσοκομεία και λοιμοκαθαρτήρια δεν υπήρχαν πλέον. Οι Κρήτες, ανίσχυροι και εν μέσω δυο δεινών, της πανούκλας και του νέου κατακτητή, αναζήτησαν τη θεραπεία και την προστασία σ’ ένα μεγάλο κρητικό μοναστήρι, τη Μονή Απανωσήφη. Ο Άγιος Γεώργιος θεωρήθηκε προστάτης του ντόπιου πληθυσμού από την πανούκλα και από τους Τούρκους, διασώθηκε, μάλιστα, μια θαυμάσια Ασματική Ακολουθία με πολλές πληροφορίες για την κατάσταση του πληθυσμού εκείνα τα χρόνια. Ο υμνογράφος μοναχός μας μεταφέρει ανάγλυφη την αγωνία του για την πανώλη: «....Των βαρβάρων την έφοδον δίωξον παμμάκαρ και της πανώλους τε ελευθέρωσον τους δούλους σου τους θερμώς προστρέχοντας τη σκέπη σου...». Μετά την οθωμανική κατάκτηση το νησί γνώρισε μια περίοδο πνευματικού

ΙΣΤΟΡΙΑ

Ο οχυρός πύργος Οδηγήτριας Μεσαράς. Σε τέτοιους οχυρούς πύργους κατέφευγαν οι μοναχοί σε περιπτώσεις εχθρικής εισβολής.

και καλλιτεχνικού μαρασμού. Συνέχισαν, όμως, και κατά τον 18ο αιώνα να καταφτάνουν στο νησί επιστήμονες σπουδαγμένοι στη Δύση, όπου είχε παρατηρηθεί μια ιδιαίτερη ανάπτυξη των επιστημών από την εποχή της Αναγέννησης. Οι γιατροί αυτής της εποχής διεδραμάτισαν ιδιαίτερο ρόλο στην πνευματική ζωή του τόπου. Ένας γιατρός που ζούσε στην Κρήτη στις αρχές του 19ου αιώνα, ο Ιωάννης Λευθεραίος, εντυπωσίασε τον Βοημό περιηγητή Ζίμπερ, ο οποίος μιλά με πολύ κολακευτικά λόγια γι’ αυτόν, σημειώνοντας ότι ομιλούσε την αρχαία ελληνική και τη λατινική γλώσσα με ευχέρεια. Με ευχέρεια μιλούσε επίσης τα Τουρκικά, τα Ιταλικά, τα Γαλλικά, τα Αραβικά και τα Περσικά. Στη βιβλιοθήκη του είχε σύγχρονα ιατρικά συγγράμματα από την Ευρώπη. Η διάδοση της επιστημονικής ιατρικής αποδυνάμωσε σταδιακά τη λαϊκή θεραπευτική, αν και σε πολλές περιπτώσεις πρακτικοί γιατροί (συχνά τους έλεγαν και «μάγους») εξακολουθούσαν να

δραστηριοποιούνται, κυρίως στην ύπαιθρο του νησιού, μέχρι τα μισά του 20ού αιώνα. Τα νοσοκομεία των μοναστηριών περιέπεσαν σε αχρηστία και χρησιμοποιούνταν μόνον ως εστίες περίθαλψης των υπερηλίκων μοναχών. Και αυτό, όμως, ατόνησε σταδιακά, με τη μεγάλη μείωση των μοναχών που παρατηρήθηκε μετά την οθωμανική κατάκτηση. Τα μοναστήρια της Κρήτης, όμως, χρειάστηκε να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους κατά την εποχή των μεγάλων επαναστάσεων. Είναι γνωστός ο ρόλος της μοναχής Μαγδαληνής, που αναφέρεται ως «ιατροχειρουργός» και περιέθαλψε αγωνιστές της μεγάλης επανάστασης (1821) στο μοναστήρι του Αγίου Χαραλάμπη στα Σφακιά. Η Μαγδαληνή ήταν ασφαλώς μια από τις σπάνιες μορφές των γυναικών που πρόσφεραν υπηρεσίες στην κοινωνία στηριζόμενες στην εμπειρία και τις προσωπικές ικανότητές τους. Την ιατρική την είχε μάθει στο μοναστήρι.

Στον Απανωσήφη...

ΙΣΤΟΡΙΑ

Το καθολικό της Μονής Αγίου Γεωργίου Απανωσήφη. Ο Άγιος Γεώργιος ο Επανωσηφίτης θεωρήθηκε προστάτης από την επιδημία της πανούκλας.

Όσον αφορά, όμως, στις εγχειρήσεις που, όπως διασώζει η παράδοση, έκανε, απάντηση σοβαρή δεν μπορεί να δοθεί. Υποθέτω πως ήξερε να περιποιείται τραύματα και πληγές. Ο Παύλος Βλαστός, σπουδαίος λαογράφος που γεννήθηκε λίγο μετά την επανάσταση του 1821, σημειώνει στα χειρόγραφά του: - κατεστάθη περιβόητος καθ’ όλη την νήσον Κρήτη διά την αγιότητα και την ταπείνωσιν αυτής και διά την φιλευσπλαχνίαν και βοήθειαν ήν επιδαψίλευε τοις πάσχουσι και απόροις. Προσέφερε τοις πληγωμένοις εις την επανάστασιν του 1821-1830 την συνδρομήν της, διότι είχε την επιτηδειότητα να μετέρχηται το επάγγελμα του ιατροχειρουργού, ουκ ολίγους πληγωθέντας θεραπεύσασα. Εγνώριζε την ανάγνωσιν, διά τούτο και προεβιβάσθη εις το ηγουμενικόν αξίωμα. - εδιδάχθη πρακτικώς και βοηθούμενη από την ανάγνωσιν του ιατροσοφίου ανέλαβεν και το επάγγελμα του ιατρού επιτυχώς θεραπεύουσα και αυτή πάσαν νόσον και πάθος και τους πληγωμένους εν ταις διαφόροις μάχαις, κληρονομήσασα και την Βίβλον. Θα κλείσω με νεότερες αναφορές. Στη μεγάλη επανάσταση του 1866 τα μοναστήρια διαδραματίζουν πολυσήμαντο ρόλο. Είναι επαναστατικά κέντρα, αλλά και κέντρα τροφοδοσίας των μαχητών. Και, επιπλέον, εστίες νοσηλείας και περίθαλψης. Ένας από τους πιο παράτολμους μαχητές της κρητικής ελευθερίας, ο Ηρακλής Κοκκινίδης, νοσηλεύεται βαριά τραυματισμένος σε ένα πρόχειρο νοσοκομείο που λειτουργούσε στη Μονή Αγίου Παντελεήμονα στο Φόδελε. Το δημοτικό τραγούδι λέει:

Στον πόλεμ’ όντεν ήμπαινε μπάλλες πολλές και λίγες απ’ τα δεξά και τα ζερβά περνούσαν σαν τις μύγες. Τη βράκα του τρυπούσανε, τα ρούχα του και τ’ άλλα και μια φορά στην κεφαλή τον βρήκε μία μπάλλα... Ο τραυματισμός αυτός ήταν πολύ σοβαρός και η θέα του πληγωμένου ήρωα προκάλεσε βαθιά συγκίνηση στους άλλους αγωνιστές: Για την τιμή που είχενε, για το πολύ χατίρι, χίλιοι τον πάνε σηκωτό εις ένα μοναστήρι, εις τον Παντελεήμονα κάνει μιαν εβδομάδα κι από κεια βαρκαρίζεται και πάει στην Ελλάδα... Τον μετέφεραν δηλαδή στην ελεύθερη Ελλάδα, όπου λειτουργούσαν οργανωμένα νοσοκομεία και παρεχόταν ιατρική και νοσοκομειακή φροντίδα. Παρόμοιο θεραπευτήριο λειτουργούσε κατά την ίδια χρονική περίοδο και στην έρημη σήμερα Μονή Ιερουσαλήμ στο Λουτράκι Μαλεβιζίου. Ο ηγούμενος αυτής της Μονής, Μελέτιος Καλησπέρης, ήταν ονομαστή φυσιογνωμία κρητικού αγωνιστή. Σε ένα έγγραφο του 1868 ο Μελέτιος υπογράφει ότι «παρέλαβε παρά του κ. Λεωνίδου Ροδοκανάκη διά τας ανάγκας του θεραπευτηρίου δύο μανδύας, πέντε γιακέτας, πέντε κούκους, δέκα ζεύγη πετσώματα». x

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

ΕΝΑ ΠΟΛYΤΙΜΟ ΒΟΤΑΝΙ ΣΤΗΝ ΚΟYΖΙΝΑ ΜΑΣ

Μάραθο, το βοτάνι με τις άπειρες χρήσεις! «Και ετούτο εμάθαμεν από τα οφίδια...», λέει ο Μοναχός Αγάπιος. Πίστευε ότι τα φίδια δίδαξαν στους ανθρώπους την ιαματική χρήση του, ιδιαίτερα σε οφθαλμικές παθήσεις

> ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Στα προϊστορικά χρόνια το έλεγαν μάραθο (ma-ra-tu-wo στη συμβατική απόδοση της Γραμμικής Β' Γραφής). Όπως ακριβώς το λέμε και σήμερα! Πέρασαν 3.500 χρόνια και η λέξη δεν άλλαξε. Όπως δεν άλλαξαν τόσες και τόσες, όπως δεν άλλαξε και η αγάπη των Ελλήνων για το βοτάνι με το ιδιαίτερο άρωμα και τις άπειρες χρήσεις στη μαγειρική, τη ζαχαροπλαστική, την αρτοποιία, τη λαϊκή θεραπευτική, τη μαγεία. Στα ιστορικά χρόνια αρωμάτιζαν τις ελιές με μάραθο («πάντες εμβάλλουσιν αεί μάραθον εις αλμάδες», λέει ο Έρμιππος). Όπως ακριβώς τις αρωματίζουν και σήμερα! Από τη μακρινή αρχαιότητα οι άνθρωποι συνήθιζαν να δίνουν στους τόπους ονομασίες εμπνευσμένες από την ντόπια χλωρίδα: Σελινούς, Τρεμιθούς (Κύπρου), Ροδούσα, Σχοινούς, Δαφνούς, Ανθεμούς... Αλλά και Μαραθών, και Μαραθούς, και Μαράθουσα («Και των Αθηναίων δήμων τινές από των εν αυτοίς φυομένων Ραμνούς, Φηγούς, Μυρρινούς, Μαραθούς, Αγνούς», αναφέρει ο Ηρωδιανός). Κατά την αρχαιότητα, μάλιστα, υπήρχε στην Κρήτη πόλη με το όνομα Μαραθούσα.

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2020

Αρνί με μάραθο.

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

Χωριά της Κρήτης Ο μάραθος έχει την τιμητική του στα φυτωνύμια της Κρήτης. Εκτός από την αρχαία Μαραθούσα, υπάρχουν σήμερα τέσσερις οικισμοί με ονομασίες που σχετίζονται με αυτό το βοτάνι: • Μάραθος (οικισμός πρ. επαρχίας Μαλεβιζίου) • Μαράθι (στο Ακρωτήρι Χανίων) • Μαράθι (χωριό στην περιφέρεια του Χάνδακα - υπάρχει μόνο η αναφορά χωρίς ταύτιση) • Μαραθίτης (στην περιοχή του Χάνδακα, κοντά στη Φορτέτσα) • Μαραθοκεφάλα (οικισμός της Σπηλιάς Κισάμου).

Η ανθρωποθυσία του Μάραθου η Ωραία Ελένη και ο Μαραθών υιός Επωπέως Στο προελληνικό όνομα Μάραθος οφείλονται τα ονόματα δυο ελασσόνων ηρώων του ελληνικού μυθόκοσμου, ενώ στο λεξικό Σούδα αναφέρεται ότι Μάραθος λεγόταν και ένας γιος του Απόλλωνα: σ’ αυτόν, μάλιστα, χρωστά την ονομασία του ο Μαραθώνας της Αττικής. Πρόκειται ασφαλώς για αιτιολογικούς μύθους. Ο ένας από τους δυο ήρωες ονομαζόταν Μάραθος, ήταν Αρκάς και είχε πάρει μέρος στην εκστρατεία των Διόσκουρων εναντίον της Αττικής μαζί με τον συμπατριώτη του τον Εχέδημο. Ο μύθος αναφέρει ότι οι Διόσκουροι στράφηκαν κατά της Αθήνας επειδή ο Θησέας είχε απαγάγει την αδελφή τους, την Ελένη της Σπάρτης, και την είχε κρύψει στις Αφίδνες. Κατάφεραν να την ελευθερώσουν, πήραν μαζί τους και τη μητέρα του Θησέα, αλλά ο Μάραθος δεν αξιώθηκε να επιστρέψει· ένας χρησμός απαιτούσε ανθρώπινο αίμα για να λάβει αίσιο τέλος η εκστρατεία κι ο Μάραθος ήταν εκείνος που δέχτηκε να θυσιαστεί, όπως αναφέρει ο Πλούταρχος (Θησεύς, 32). Ο άλλος ονομαζόταν Μαραθώνας, ήταν Σικυώνιος και γιος του βασιλιά Επωπέα. Μην αντέχοντας τον βίαιο χαρακτήρα του πατέρα του έφυγε, εγκαταστάθηκε στην Αττική και ήταν αυτός που θέσπισε τους πρώτους αττικούς νόμους. Στη Σικυώνα επέστρεψε μετά τον θάνατο του πατέρα του.

Το μάραθο και τα φίδια

Τοπωνύμια και μικροτοπωνύμια Τα τοπωνύμια, που σχεδόν παντού οφείλονται στην πυκνότητα του φυτού, δεν έχουν τέλος. Ενδεικτικά και μόνο αναφέρομε μερικά απ’ αυτά: • Μαραθόβιγλα (ακούγεται και Μαραθοβίγλι) στην Πόμπια Μεσαράς • Μαραθόσπηλιο στα Κυνηγιανά Μυλοποτάμου • Μαραθόσπηλιος κοντά στο Μάραθο Μαλεβιζίου, στις Στέρνες Ακρωτηρίου, στον Άγιο Ιωάννη Καμένο Αμαρίου • Φαράγγι Μαραθιά στον Μυλοπόταμο • Μαραθόκαμπος στον Μυλοπόταμο • Μαραθιά στον Άγ. Βασίλειο Βιάννου • Μαραθέ στη Μουρνέ Ρεθύμνου • Μαραθές στις Μέλαμπες • Μαραθολάκι στο Σελί Ρεθύμνου • Μαραθιανά στη Γραμπούσα • Μαραθοκεφάλα στον Άγιο Μάμα Μυλοποτάμου • Μαραθοκεφάλι στην Επισκοπή Ρεθύμνου • Μαραθόλακκος στο Κεφάλι Κισάμου • Μαραθόταφκος στο Δοξαρό Μυλοποτάμου. 54

Η κρητική λαϊκή παράδοση συνιστά να μην τρώγεται το μάραθο μετά τα τέλη του Απρίλη: «Αν έχεις κι αδερφό γιατρό, τον Μάη μάραθο μην τρως», λέει μια παροιμία γνωστή σε όλο το νησί. Οι παλιότεροι Κρητικοί πίστευαν ότι μετά τις πρώτες ζέστες του Μάη τα μάραθα σκουληκιάζουν (πιάνουν μαραθοσκούληκα). Υπήρχε, όμως, και μια ακόμη εξήγηση, επίσης διαδεδομένη σε όλο το νησί: Από τις αρχές του Μάη αρχίζουν τα φίδια να τρίβουν τα μάτια τους στο μάραθο: Οι όφηδες είναι ναρκωμένοι όλον τον χειμώνα. Κι αν τύχει και τους πετύχεις μπορείς να τους πιάσεις, δεν έχουν δύναμη ούτε να σαλέψουν. Ξυπνούνε με τις πρώτες ζέστες, αλλά τα μάτια τους καμιούνε ακόμη, δεν μπορούν να τ’ ανοίξουν και γι’ αυτό δεν θωρούνε. Μόλις αρχίσουν να σαλεύουν σύρνονται και γυρεύουν μαραθιές. Τρίβουν τα μάτια τους στις μαραθότρουλες και την ίδια ώρα ξαναβρίσκουν το φως τους... Από την αρχαιότητα τα φίδια έχουν μια ξεχωριστή θέση στον πολιτισμό μας. Θεωρούνται παιδιά της γης και ως εκ τούτου κατέχουν μυστικά παντελώς άγνωστα στους ανθρώπους. Ένα φίδι έφερε μέσα στον τάφο του νεκρού γιου του Μίνωα, του Γλαύκου, το βοτάνι της αιώνιας ζωής και μ’ αυτό κατάφερε ο Πολύειδος να τον αναστήσει... Πιθανότατα οι δοξασίες αυτές δημιούργησαν το υπόβαθρο στο οποίο εδράζονται τόσον οι αρχαίες όσον και οι νεότερες παραδόσεις. Η ιστορία με τους

ΥΠΕΡ

όφεις που τρίβουν τα μάτια τους στα μαραθόφυλλα είναι πολύ παλιότερη. Την αναφέρει ένας πολυδιαβασμένος Κρητικός του 17ου αιώνα, ο Μοναχός Αγάπιος Λάνδος, που έζησε ως καλόγερος σε μοναστήρι της Ιεράπετρας και αργότερα μετέβη στον Άγιον Όρος, όπου και συνέγραψε τα βιβλία του. Πιθανότατα είχε ακούσει την παράδοση από τα παιδικά του χρόνια (όπως και πολλοί από μας, άλλωστε). Ενδιαφέρον, πάντως, παρουσιάζει και το γεγονός ότι ο Αγάπιος επιχείρησε μια ετυμολογική ακροβασία ερμηνεύοντας τη λέξη μάλαθρον από το... «μάλα θεωρεί» (βλέπει καλά). Να τι γράφει: Το μάλαθρον είναι θερμόν και κινά το ούρος και τα καταμήνια· κάμνει γάλα πολύ, καθαρίζει τα νεφρά, και δίδει πολλήν ωφέλειαν εις τα εντόσθια, αμή περισσότερα ωφελά τo φως των ομμάτων, να το τρώγουν με ολίγον ζουμόν, αλλά και ωμόν είναι καλόν, και όσοι έχουν ασθένειαν εις τους οφθαλμούς ας κοπανίζουν την ρίζαν του, να την πλύνουν πρώτον καλά, να μην έχη χώμα, έπειτα να την αποσφονιάξουν, και το νερόν της να βάνουν εις τα ομμάτια ταχύ και βράδυ, και φωτίζουνται, όταν έχουν μικράν σκότισιν, ώσπερ να ειπούμεν ορνιθοτύφλωμα. Και ετούτο εμάθαμεν από τα οφίδια, τα οποία κρύπτουνται εις τους φωλεούς και τρύπες αυτών όλον τον χειμώνα και το καλοκαίρι, όταν εύγουν,

ΑΝΟΙΞΗ 2020

είναι ωσάν τυφλά και τρίβοντας τα όμματα εις το μάλαθρον φωτίζονται. Διά τούτο έχει την επωνυμίαν αυτήν εκ του μάλα θεωρείν, ήγουν όστις το συχνεύει βλέπει καλά, αμή, οποίος το πολυτρώγει κινδυνεύει να κάμη φιάγκο, διατί θερμαίνει πολά το αίμα και γεννά την πέτραν. Και ας το τρώγουν ολίγον οι χολερικοί και νεώτεροι, και ας διαλέγουν το τρυφερότερον και ας το βάνουν εις το νερόν πρώτον να κάμνη ώραν πολλήν. Η σχέση του μάραθου με τα φίδια χρονολογείται από την αρχαιότητα, όπως και οι πεποιθήσεις για τις θεραπευτικές ιδιότητες σε περιπτώσεις οφθαλμικών παθήσεων. «Ο χυλός του μαράθου οξυδορκίαν παρέχει, όθεν οι δράκονες περιχρίουσιν εαυτούς τη ουρά», σημειώνει ο σχολιαστής του Νίκανδρου (οξυδορκέω, έχω ισχυράν όρασιν κατά το λεξικό Liddell - Scott). Ο Βυζαντινός Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος (858867 και 877-886 μ.Χ.) θεωρεί το μάραθο «αγωγό» των όφεων: «Μαράθω και λεύκη: ταύτα φυτά μυστικά εστι· και η μεν μάραθος αγωγός εστιν όφεων· και επ’ αυτής το γήρας αποδύονται...».

> 55

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

η λαϊκή ιατρική Θα ήθελα να μεταφέρω μιαν εμπειρία των πολύ νεανικών μου χρόνων. Μια μαρτιάτικη νύχτα με το φεγγάρι να σταλάζει και ν’ ασημώνει τον κόσμο πεθύμησα να περπατήσω στην εξοχή, ανάμεσα στα θυμάρια, τις ασπαλαθιές και τις αλαδανιές. Την ίδια καλή ιδέα, όμως, είχαν και οι χοχλιοί εκείνο το βράδυ. Σύρθηκαν. Ευτυχώς είχα μαζί μου μια μικρή τσάντα κι επιδόθηκα μ’ ευχαρίστηση στην ενασχόληση που, όπως ξέρομε, είναι γραμμένη στο DNA του κάθε Κρητικού, ιδιαίτερα εκείνων που γεννήθηκαν και μεγάλωσαν στην ύπαιθρο του νησιού. Πέρασε μισή ώρα περίπου και ξαφνικά ένιωσα έναν ελαφρό καύσο στο στομάχι. Περισσότερο για παιχνίδι έκοψα ένα βλαστάρι μαράθου και το μάσησα. Η καούρα κόπηκε αμέσως. Υπέθεσα ότι θα δημιουργεί κάποια αλκαλική αντίδραση. Και οφείλω να πω ότι δεν ήταν δική μου ιδέα. Εκείνες τις μέρες είχα καταγράψει τις μαρτυρίες δυο απλών ανθρώπων, όχι πρακτικών γιατρών, για τη χρήση των βοτάνων και μου είχαν αναφέρει ότι παλιότερα χρησιμοποιούσαν το μάραθο για ν’ ανακουφίζουν στομαχικές παθήσεις. Δεν το λέω για να συστήσω κάποιο φυτικό φάρμακο, αφενός δεν είναι δουλειά μου και αφετέρου πιστεύω ότι άλλο η υγιεινή διατροφή και άλλο η φαρμακευτική χρήση των φυτών, που από μόνη της είναι επιστήμη και μάλιστα σπουδαία. Το λέω γιατί μ’ εντυπωσιάζει η συνέχεια του πα-

Μαραθοτηγανίτες

ραδοσιακού (προφορικού) πολιτισμού μας· πολλές από αυτές τις χρήσεις τις συναντάμε ακόμη και σε αρχαιοελληνικά, ρωμαϊκά ή βυζαντινά κείμενα! Να είναι τυχαίο που οι αρχαίοι και οι βυζαντινοί ιατροί θεράπευαν στομαχικές παθήσεις με μάραθο; Ας δούμε σε ελεύθερη απόδοση την αναφορά του Διοσκουρίδη στο μάραθο (Περί ύλης ιατρικής, 3, 70): Όταν τρώγεται το φυτό κατεβάζει γάλα, όπως και ο σπόρος του όταν βράζεται με κριθάρι και πίνεται ως αφέψημα. Το αφέψημα πρέπει να πίνεται σε περιπτώσεις παθήσεων των νεφρών και της κύστεως καθότι είναι διουρητικό. Το δίνουν σε ανθρώπους που δαγκώθηκαν από φίδια ενώ όταν πίνεται μαζί με κρασί προκαλεί έμμηνο ρήση στις γυναίκες. Πίνεται με κρύο νερό για να σταματήσει τον πυρετό, κι ακόμη σταματά τη ναυτία και την καούρα του στομάχου. Οι ρίζες του φυτού θεραπεύουν τα δαγκώματα των σκύλων αν τις κάνομε χυλό, τις αναμίξομε με μέλι και τις επιθέσομε στο δάγκωμα ως κατάπλασμα. Ο χυλός των βλαστών και των φύλλων ξεραμένος στον ήλιο είναι φάρμακο για τα μάτια και βοηθά ώστε να αποκτήσει κάποιος οξεία όραση. Παρόμοια δράση έχει και ο χυλός των μαραθόσπορων όταν είναι ακόμη χλωροί, μαζί με τους βλαστούς και τα φύλλα, όπως και ο χυλός της ρίζας όταν πρωτοβλαστάνει το φυτό... Για να κατανοήσομε καλύτερα πόσες ιδέες και πόσες πεποιθήσεις πέρασαν σχεδόν αυτούσιες στη νεότερη θεραπευτική μεταφέρω εδώ λίγα αποσπάσματα από το βιβλίο της Ευ. Φραγκάκι Η δημώδης ιατρική της Κρήτης, Αθήναι 1978: Σελ. 58: - Για να κατεβεί πολύ γάλα: Τρώει μαυροματάκια ψημένα με τα μάραθα (αν είναι καιρός τω μαράθω), τρώει ταξιδιάρικο ψωμί, πίνει κρασί, πίνει γάλα (πιε γάλα να κατεβάσεις γάλα). - Σελ. 115: Οι κουρφοί ασκορδαψοί (κοκκώδης επιπεφυκίτις - τραχώματα) [...] Ακόμη, πλύνουν τα μάτια με αφέψημα ή ζουμί από κοπανισμένο μάραθο. Ως γαλακταγωγό το μάραθο φαίνεται να χρησιμοποιήθηκε τουλάχιστον από τα κλασικά χρόνια. Καθόλου τυχαίο δεν είναι το ότι το συστήνει ακόμη και η ιπποκρατική ιατρική. Σήμερα η επιστημονική ιατρική θεωρεί το μάραθο εξαιρετική τροφή και άριστη πηγή αντιοξειδωτικών ουσιών, δηλαδή των ουσιών που προστατεύουν τον οργανισμό του ανθρώπου από νεοπλασίες, νοσήματα του καρδιαγγειακού συστήματος κ.α. Άριστη πηγή φυτικών ινών, βιταμινών (του συμπλέγματος B και C), καθώς και μαγνησίου, ασβεστίου, σιδήρου...

ςτη μαγειρική της Κρήτης Η κουζίνα της Κρήτης έχει μιαν ιδιαίτερη αγάπη στο μάραθο. Εδέσματα όπως το αρνί με μάραθο και οι περίφημες μαραθόπιτες του νησιού απογειώνουν τη γεύση και ήδη αποτελούν πηγές έμπνευσης για τη λεγόμενη «υψηλή» γαστρονομία. Η σοφία της παραδοσιακής μας μαγειρικής φαίνεται από τον τρόπο που χρησιμοποιεί τα βοτάνια με έντονο άρωμα: άλλοτε

Πάνω: Σουπιές με μάραθο. Κάτω: Μάραθο με μαναρόλια.

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2020

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

Μάραθο το μάραθο...

Οι παραλλαγές μιας πασίγνωστης και κοινότατης παροιμίας: • Μάραθο το μάραθο γεμίζ’ η γρα τον κάλαθο Λέγεται κι αλλιώς: • Κουκί κουκί το μάραθο γεμίζει η γρα τον κάλαθο. • Κλαδί κλαδί το μάραθο γεμίζει η γρα τον κάλαθο. • Φύλλο φύλλο μάραθο γεμίζει η γρα τον κάλαθο.

ως αρτύματα και άλλοτε ως χορταρικά· η μεγάλη μαστοριά της Κρητικιάς μαγείρισσας είναι να πετύχει την αρμονία στα απλά και, πολύ συχνά, ανεπιτήδευτα παρασκευάσματά της. Το μάραθο δεν λείπει ποτέ από τις χορτόπιτες (βρουβόπιτες) της Κρήτης, ενώ ιδιαίτερη γαστρονομική αξία έχουν τα μαυρομάτικα φασόλια με μάραθο, ένα από τα πιο συνηθισμένα ανοιξιάτικα πιάτα της Κρήτης. Ας προσθέσομε σ’ αυτά τους μαραθοκεφτέδες, τους χοχλιούς με πατάτες και μάραθο, τις σουπιές με μάραθο, το χοιρινό με μάραθο... Ο Αγάπιος Λάνδος, γνώστης τόσο της κοσμικής όσο και της καλογερικής μαγειρικής, συνιστά «τα ξηρά κουκιά, όταν τα ξεφλουδίσεις να τα βράσεις ωσάν φάβαν με πιπέρι ή κανέλλα ή ορίγανην ή μάραθον, δεν βλάπτουσιν, αλλά χωνεύουσιν ευκολώτερα». Ο ίδιος παραθέτει μιαν ενδιαφέρουσα συνταγή για αλμάδες ελιές: «και σάλευέ τες συχνά και ελαφρά να μη πληγωθούσι με κομμάτι ξύλον. Και τότε τες έβγαλε, πλύνε τες καλά και βάλε τες εισέ νερόν κρύον να κάμουν ημέρας πέντε και άλ-

λασσε το νερόν καθ’ εκάστην και τότε έχε βρασμένες τες μαραθίες με το άλας [....] Και βάλε τες εις την άρμην και ούτως μένουσι πράσινες εις την φυσι-

κήν χρόαν και εις το φαΐ τους γλυκύτατες, τες οποίες φύλαξον εις κουρούπι αλειφθόν να χρονιάσουσιν...». x

«Οι αρχαίοι το είχανε σε μεγάλη υπόληψη...»

Από τα χειρόγραφα κατάστιχα του πρακτικού βοτανολόγου Γεωργίου Πυργιανάκη από τον Κρουσώνα Ηρακλείου: Το μάραθο είναι γνωστό σε όλους μας. Οι αρχαίοι το είχανε σε μεγάλη υπόληψη. Οι καρποί του είναι όπως το σιτάρι οι οποίοι μεταχειρίζονται [χρησιμοποιούνται]: Τα μάτια παθαίνουν βλάβη και τρέχουν δάκρυα και δια να σταματήσουν αυτό πρέπει να βρει της αμαραθιάς μάραθο να τόνε βράσει και με το νερό να τα πλύνει, με το βαμβάκι να στάσει πάνω στο μάτι, να κλείνει το χείλος του αμαθιού πάνω κάτω. Το νερό να είναι χλιαρό διότι το αμάτι είναι πολύ λεπτό. Ακόμα μεταχειρίζονται εις αχωνεψιά και αδυναμία του στομάχου και του εντέρου [...] Δόσις του καρπού για να βράσει από 3 έως 5 δράμια σε 100 δράμια βραστό νερό. (Βλ. Α. Γ. Μανιός, «Απηχήσεις της αρχαίας ιατρικής στη λαϊκή βοτανολογία της Κρήτης», στο τεύχος 78 του περιοδικού μας, - καλοκαίρι 2016 -, σελ. 68-71).

Τα αιώνια σύμβολα της Ανάστασης “...Ο λαϊκός πολιτισμός μας διάλεξε δώρα παμπάλαια, το ψωμί και το σιτάρι, για να εκφράσει το βαθύτερο νόημα της μεγάλης γιορτής. Μας το έμαθε ο ποιητής των Ειδυλλίων, ο Θεόκριτος...”

> Τούτες τις μέρες που η άνοιξη κέντησε πάλι τα πλουμίδια της στο υφάδι της γης, στρέφομε το βλέμμα στις ακατάλυτες αξίες του πολιτισμού μας, στο μήνυμα της ελπίδας που μας έρχεται χέρι-χέρι με τον αναστημένο Χριστό. Πρωτομαγιά κι ανάσταση, σαν ξύπνημα μοιάζει, σαν σάλπισμα που μας έρχεται από τα βάθη της προϊστορίας για να μας θυμίσει πως κάποτε οι μακρινοί πρόγονοί μας πίστευαν στην αέναη ανάσταση, στο κύκλιο σχήμα του ατέρμονος χρόνου. Ο δικός τους Νεαρός Θεός, ο αιώνιος συνοδός της Μεγάλης Μητέρας, πέθαινε κι αναστηνόταν κάθε χρόνο. Θρηνούσαν τη θανή και γιόρταζαν την ετήσια έλευσή του, όπως γιορτάζομε κι εμείς τις Πασχαλιές μας, με τραγούδια κι ελπίδες. Ο δικός μας Θεός ροβόλησε κατά τη γης για να νικήσει τη φθορά του θανάτου, κατήλθε για ν’ ανέλθει και πάλι στο αιώνιο κι ακατάλυτο κατοικητήριο, έχοντας γνωρίσει την πορεία προς τον Γολγοθά και το σταυρικό του μαρτύριο. Το ‘χει τούτος ο κόσμος να σταυρώνει ανθρώπους, να σταυρώνει λαούς, ακόμη και θεούς να σταυρώνει.

“Πετεηνά και ερπετά...» Ο λαϊκός πολιτισμός μας διάλεξε δώρα παμπάλαια, το ψωμί και το σιτάρι, για να εκφράσει το βαθύτερο νόημα της μεγάλης γιορτής. Μας το έμαθε ο ποιητής των Ειδυλλίων, ο Θεόκριτος, που έγραψε πως κάποτε, σε χρόνους μακρινούς, οι γυναίκες έπλαθαν κάθε χρόνο, την εποχή που αναστηνόταν ο δικός τους θεός, αρτίδια πλασμένα με τέχνη σε σχήμα των ερπετών της γης και των πουλιών: «...Ειδατά θ’ όσσα γυναίκες επί πλαθάνω πονέονται άνθεα μίσγοισαι λευκώ παντοία μαλεύρω [...] πάντ’ αυτώ πετεηνά και ερπετά τείδε πάρεστι...» (Ειδύλλια 15, 115-118). Το ίδιο κάνανε κι οι δικές μας γιαγιάδες κι οι δικές μας μανάδες. Έπλαθαν με κάτασπρο ζυμάρι ζωομορφικά κι ανθρωπομορφικά ψωμάκια, τα στόλιζαν με λουλούδια και κόκκινα αυγά. Τα ονομάτισαν κιόλας. Τα είπαν κουκνίκους, μαντόνες, κακαρίστρες, αυγούλες... Τα φούρνιζαν και τα πρόσφεραν στα παιδιά μας άλλης εποχής.

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2020

Πολύτιμο μήνυμα... Δεν ήταν τούτα τα λαμπριάτικα ψωμάκια απλά πασχαλιάτικα δώρα. Ήταν η απλή κι απέριττη κορύφωση μιας σπουδαίας μυητικής τελετής που μετέφερε στις επόμενες γενιές τις αξίες του πολιτισμού μας. Κι εκείνος ο παμπάλαιος πολιτισμός ήξερε να δίνει μορφή στις έννοιες, να δίνει σχήμα στις ευχές, όπως ακριβώς ήξερε να ξεχωρίζει το αιώνιο από το πρόσκαιρο, το πολύτιμο από το ευτελές. Πολύτιμο το μήνυμα της Ανάστασης, πολύτιμα και τα σύμβολά του. Όσο πολύτιμο είναι το ψωμί, το καθημερινό και το γιορτινό. Όσο πολύτιμη είναι και η ελπίδα. Κι η προσδοκία. Κι ο αγώνας για το καλύτερο. x N

Ο δικός μας Θεός ροβόλησε κατά τη γης για να νικήσει τη φθορά του θανάτου, κατήλθε για ν' ανέλθει και πάλι στο αιώνιο κι ακατάλυτο κατοικητήριο, έχοντας γνωρίσει την πορεία προς τον Γολγοθά και το σταυρικό του μαρτύριο.

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Ο ΧΟΡΟΣ ΩΣ ΤΡΟΠΟΣ ΜYΗΣΗΣ ΣΤΑ EΘΙΜΑ ΚΑΙ ΣΤΟ HΘΟΣ ΤΗΣ ΚΡHΤΗΣ

γλέντια κρητικά Ό,τι έχουμε να πούμε εμείς μαθές με το χορό το λέμε· Ομπρός, παιδιά, να στήσουμε χορό να ξεστουμπώσει ο νους μας. Νίκος Καζαντζάκης

Πήλινο ομοίωμα με παράσταση κρητικού χορού από το Παλαίκαστρο Σητείας, 1400 π.Χ. (Μουσείο Ηρακλείου).

Του ΝΙΚΟΥ ΨΙΛΑΚΗ

Μ' έναν και μόνο στίχο του ο Νίκος Καζαντζάκης είπε όσα θα χρειάζονταν πολλές σελίδες για να λεχθούν: «Ό,τι έχουμε να πούμε εμείς μαθές με το χορό το λέμε». Έτσι γιατί ο χορός δεν είναι μόνο ρυθμός, δεν είναι μόνο τέχνη, δεν είναι μόνο ξεφάντωμα. Είναι ένα σημαντικό πολιτιστικό φαινόμενο που έχει τις απαρχές του στα πολύ μακρινά χρόνια της προϊστορίας. Σ' όλο τον κόσμο χόρευαν και χορεύουν. Σ' όλους τους πολιτισμούς, από τους λεγόμενους «πρωτόγονους» μέχρι τους πιο σύγχρονους. Στην Κρήτη οι πρώτες χρονολογημένες μαρτυρίες μάς έρχονται από τη μινωική εποχή, με εκπληκτικές παραστάσεις που δείχνουν ότι ο χορός ήταν ολόκληρη τελετουργία, ή, μάλλον, ήταν κομμάτι της τελετουργίας που δεν τη γνωρίζομε σήμερα στο σύνολό της, μπορούμε όμως να τη φανταστούμε. Οι γυναικείες μορφές που χορεύουν με υψωμένα τα χέρια επιζητώντας την εμφάνιση της θεότητας (θεοφάνεια) αποτελούν πολύτιμες μαρτυρίες για τον προϊστορικό πολιτισμό του νησιού. Εκείνα τα μακρινά χρόνια ο χορός ήταν τρόπος και μέσον λατρείας, απαραίτητο δρώμενο των θρησκευτικών τελετών. Στα νεότερα χρόνια το γλέντι πήρε τη μορφή που λίγο-πολύ γνωρίζομε. Πάντα, όμως, ήταν ένα σημαντικό κοινωνικό γεγονός. Νοηματοδοτούσε (κι εξακολουθεί να νοηματοδοτεί) την παράδοση και ανακαλεί τις ρίζες ενός πολιτισμού που γνώρισε πολέμους και κατακτήσεις αλλά δεν σταμάτησε ποτέ να απολαμβάνει τη χαρά της ζωής.

ΥΠΕΡ

Κρητικός χορός (από φωτογραφία της δεκαετίας 1950, πιθανότατα λήψη του Κ. Κουτουλάκη).

Οι μαρτυρίες των Πρωτομαστόρων Ας γυρίσουμε για λίγο πίσω τον χρόνο... Κρήτη, 1930, σ’ ένα χωριό πάνω στις πλαγιές των σφακιανών βουνών, στα νοτιοδυτικά του νησιού. Το γλέντι του γάμου αρχίζει και δεν λέει να τελειώσει. Περνούν οι ώρες, περνούν οι μέρες, δυο ξενύχτηδες λαϊκοί μουσικοί προσπαθούν να κρατήσουν τα μάτια τους ανοικτά. Αλλά συνεχίζουν να παίζουν. Δυο μέρες, τρεις, τέσσερις, βδομάδα ολόκληρη. Κάποιοι χορεύουν, κάποιοι τραγουδούν, κάποιοι κερνούν κρασί και κατσικίσιο κρέας. Παρεκεί, κάποιοι λαγοκοιμούνται για να ξεκουραστούν και να ξαναρχίσουν το τραγούδι και τον χορό. Ένα χωριό της Κρήτης γλεντά! Είχα την τύχη να μιλήσω με όλους σχεδόν τους πρωταγωνιστές των παλιών φημισμένων γλεντιών της Κρήτης, τους μουσικούς που άφησαν ανεξίτηλη τη σφραγίδα τους στη μουσική και χορευτική παράδοση του νησιού. Σταματώ στα λόγια δυο καταξιωμένων μουσικών, όπως τα κατέγραψα στα τέλη του 20ού αιώνα (1983-1985): του Ηρακλή Σταυρουλάκη, σπουδαίου βιολάτορα από το χωριό Επισκοπή του Ηρακλείου,

ΑΝΟΙΞΗ 2020

και του Στέλιου Φουσταλιέρη, φημισμένου μουσικού από το Ρέθυμνο. Και οι δυο πέθαναν λίγα χρόνια μετά την καταγραφή. Ηρακλής Σταυρουλάκης: «Εκείνα τα χρόνια ο κόσμος γύρευε αφορμή να γλεντήσει. Έξω από ξωκλήσια στα πανηγύρια, στα καφενεία, στα σπίτια, παντού. Ηλεκτρικό βέβαια δεν υπήρχε, έβαζαν τους λυράρηδες σε δυο καρέκλες στη μέση, μαζεύονταν όλοι γύρω τους κι άρχιζε ο χορός. Εύκολο ν’ αρχίσει, δύσκολο να τελειώσει...». Στέλιος Φουσταλιέρης: «Παντού διαρκούσαν πολλές μέρες τα γλέντια, αλλά στα Σφακιά δεν είχαν σταματημό. Κρατούσαν μέχρι και 15 μέρες. Παίζαμε μέρα - νύχτα. Πρήζονταν τα δάκτυλά μας, σκίζονταν τα νύχια μας, μάτωναν τα χέρια μας. Αλλά παίζαμε. Μερικές φορές αποκοιμόμουν παίζοντας το μπουλγαρί μου και ο λυράρης δίπλα με σκουντούσε για να μείνω ξύπνιος. Οι άγραφοι νόμοι απαγόρευαν να σταματήσει το γλέντι. Στο τέλος έβγαζα φουσκάλες κι αποστήματα στις μασχάλες...».

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Κρητικός χορός.

Η αυθεντική φωτογραφία του λυράρη Κοντόχα σε κρητικό γλέντι. Η φωτογραφία αυτή (αρχές 20ου αιώνα) έγινε καρτ ποστάλ και κυκλοφόρησε σε πολλές πολλές εκδόσεις. (Από το αρχείο του Γιάννη Τζανή).

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2020

Πολεμικές καταβολές Όλα αυτά δεν συμβαίνουν σήμερα. Φανερώνουν, όμως, τι σημαίνει γλέντι για τους Κρητικούς. Ιστορικές μαρτυρίες μιλούν για τις περίφημες «ένοπλες ορχήσεις» της αρχαιότητας, για άντρες που χόρευαν φορτωμένοι με τον βαρύ οπλισμό τους, για ξεφαντώματα ακόμη και σε δύσκολες εποχές, όπως ήταν η περίοδος της ναζιστικής κατοχής, για χορούς που συνδύαζαν την αγριότητα του πολέμου με την τρυφεράδα του έρωτα. Μέσα από τέτοιες παραδόσεις εξελίχτηκε και διαμορφώθηκε το γλέντι στην Κρήτη. Γι’ αυτό και μερικοί από τους κυριότερους χορούς της μεταφέρουν το πάθος και την ένταση, όπως ο πεντοζάλης και ο μαλεβιζιώτης ή πηδηχτός, όπως λέγεται σε κάποιες περιοχές του νησιού. Ακόμη και σήμερα, που η χορευτική παράδοση πέρασε στη δικαιοδοσία των «σχολών χορού», επιφέροντας μια μορφή τυποποίησης, οι χοροί εξακολουθούν να συνθέτουν ένα πολύχρωμο ψηφιδωτό από το οποίο δεν απολείπει ούτε ο δυναμισμός, ούτε το πάθος, ούτε η χαρά της ζωής. Λέγεται πως ο πεντοζάλης, ένας από τους πιο γνωστούς αλλά και πιο δυναμικούς χορούς με πολεμικές καταβολές, έλκει την καταγωγή του από τον αρχαίο ελληνικό χορό πυρρίχη. Από τις ίδιες ρίζες, όμως, φαίνεται να εκπηγάζει και ένας άλλος χορός, η σούστα, που μέσα από την ένταση και τον ρυθμό του αναδύεται ο ερωτισμός και ο κυρίαρχος ρόλος της γυναίκας στην εθιμική ζωή της Κρήτης. Και, βέβαια, καμιά πηγή δεν επιβεβαιώνει τον αστικό μύθο περί επινοήσεως του πεντοζάλη πριν δυο-δυόμισι αιώνες. Είναι τυχερός όποιος καταφέρει να βρεθεί σε κάποια παρέα, σ’ ένα γνήσιο ξεφάντωμα σε χωριό του νησιού, χωρίς μεγάφωνα, χωρίς οργάνωση, χωρίς τυποποιημένες χορευτικές κινήσεις σαν αυτές που βλέπουμε στα τουριστικά events. Δυο ή περισσότεροι μουσικοί κάθονται δίπλα στους άλλους κι αρχίζει το τραγούδι, οι περίφημες μαντινάδες της Κρήτης, σύντομα ποιήματα που αποτελούνται από δυο ομοιοκατάληκτους στίχους και αποδίδουν ολοκληρωμένα νοήματα. Τραγουδούν όλοι στην παρέα, όχι μόνον οι μουσικοί. Κάποτε - κάποτε αρχίζει ο ιδιότυπος διάλογος με τις μαντινάδες. Λέει ο ένας, απαντά ο άλλος. Κάπως έτσι μπορεί ν’ αρχίζει ο χορός σε τούτες τις συντροφιές...

Οι παρέες Στα δυτικά της Κρήτης οι παρέες έχουν τα δικά τους ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Ίσως να μην χρειάζεται μήτε καν μουσικός για ν’ αρχίσει το ξεφάντωμα. Στρώνονται μεγάλα τραπέζια με όλα τα καλά του Θεού, κρέατα, τυριά, ψωμιά, πίτες, οι άνθρωποι αρχίζουν να πίνουν και να κουβεντιάζουν. Κάποια στιγμή ένας από τους καλεσμένους αρχίζει το τραγούδι, περισσότερο για να τιμήσει τους οικοδεσπότες:

Δεν χρειάζονται πολλά πολλά οι Κρητικοί για ν' αρχίσουν το γλέντι. Μια φιλική συντροφιά, μια ονομαστική γιορτή, ο ερχομός ενός ξενιτεμένου είναι από τις πιο συχνές αφορμές για τα συχνά αυθόρμητα οικογενειακά γλέντια. Τα άλλα, τα μεγαλύτερα, οργανώνονται στα τοπικά πανηγύρια και στις κοινωνικές εκδηλώσεις, συνήθως γάμους, αρραβωνιάσεις και βαφτίσια. Το πανηγύρι είναι πάντα σημείο αναφοράς όχι μόνο για τους κατοίκους μιας περιοχής αλλά και για όσους έχουν φύγει σε πόλεις ή και σε άλλες χώρες ακόμη.

«Τη συντροφιά σας χαίρομαι την αξιοτιμημένη την άξια και φρόνιμη...». Τραγουδά ο ένας, επαναλαμβάνουν οι άλλοι τα λόγια του, ακολουθεί δεύτερο τραγούδι σαν απάντηση στο πρώτο, το κέφι ανάβει. Είναι τα περίφημα ριζίτικα τραγούδια της Κρήτης, με ανομοιοκατάληκτους στίχους, με αρχαίες και βυζαντινές καταβολές, ριζωμένα βαθιά στις ψυχές των ανθρώπων. Ο χορός μπορεί ν’ ακολουθήσει, μπορεί και όχι. Εδώ οι άνθρωποι έχουν έναν ιδιαίτερο τρόπο να γλεντούν, αλλά το γλέντι δεν είναι μόνο χορός και τραγούδι. Είναι συντροφιά, έχει συναίσθημα. «Ένιωσα ένα τέτοιο σκίρτημα σε κάποια παρέα που σηκώθηκα μόνος μου και άρχισα να χορεύω», λέει ο φίλος μου ο Ευτύχης, μέλος μιας ομάδας που προσπαθεί να διατηρήσει την αυθεντικότητα του ριζίτικου τραγουδιού. Κι αν δεν μπορεί να τα ζήσει κάποιος όλα τούτα, πράγμα δύσκολο στην εποχή της νεωτερικότητας, τότε ας προσπαθήσει να γνωρίσει το οργανωμένο κρητικό γλέντι στην πλατεία κάποιου μακρινού χωριού, σε εκδήλωση πολιτιστικού συλλόγου ή, καλύτερα, σε κάποιο τοπικό πανηγύρι. Εκατοντάδες τέτοια γλέντια οργανώνονται κυρίως κατά τους θερινούς μήνες. Σ’ αυτές τις εκδηλώσεις το γλέντι γίνεται στοιχείο ταυτότητας. Οι παλιότεροι θυμούνται, οι νέοι μυούνται. Ανάβουν οι φούρνοι του χωριού, το κρητικό γλέντι έχει μυρωδιές και γεύσεις, πολύ συχνά συνδυάζεται με τα φαγητά που δημιούργησαν τη μεγάλη γαστρονομική παράδοση του νησιού, επίσης συχνά μαγειρεύουν όλες οι γυναίκες του χωριού και κουβαλούν τις γεμάτες χύτρες στις πλατείες· έτσι για να δοκιμάσουν όλοι...

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Τα υπέροχα στειακά γλέντια Βρέθηκα κάποτε σε χωριό της Σητείας, στ’ ανατολικά του νησιού (Τουρτούλοι ή Άγιος Γεώργιος), παρέα με καλούς φίλους. Μέσα σε λίγα λεπτά γέμισε η πλατεία. Οι ντόπιοι ήθελαν να τιμήσουν τους φίλους τους. Από τις κουζίνες των σπιτιών άρχισαν να καταφτάνουν οι πιατέλες με κάθε λογής λιχουδιές, δηλαδή με τα φαγητά της ημέρας και με πίτες που φτιάχνονταν εκείνη την ώρα, ειδικά για τη μάζωξη. Η λύρα άρχισε να παίζει. Οι μουσικοί τραγουδούσαν, όπως και οι θαμώνες. Μαντινάδες γνωμικές ή ερωτικές, τραγούδια γεμάτα συναίσθημα. Γρήγορα κατάλαβα ότι οι άνθρωποι αυτοί δεν τραγουδούσαν και δεν γλεντούσαν μόνο για τους φίλους τους, γλεντούσαν επειδή γέμιζαν με νότες και τις δικές τους ψυχές. Το γλέντι κράτησε ως αργά, μετά τα μεσάνυχτα. Ήταν η εποχή που τρυγούσαν τ’ αμπέλια, Αύγουστος μήνας, και το πρωί θ’ άρχιζαν πάλι δουλειά. Ένα παρόμοιο σκηνικό ξαναέζησα πέρσι στην πόλη της Σητείας. Ήμουν καλεσμένος να μιλήσω για το τελευταίο βιβλίο μου και οι φίλοι είχαν κλείσει μια ολόκληρη ταβέρνα για τον «επίλογο» της εκδήλωσης. Αρκούσε ένα λαούτο για να στηθεί το γλέντι. Και πολλές μαντινάδες! Όλοι τραγουδούσαν, λες και κρατούσαν σκυτάλη που την έδινε ο ένας στον άλλον. Στη μέση ένας καταπληκτικός ποιητής (Μανώλης Μιαουδάκης το

όνομά του) που του είχαν ζητήσει να διαβάσει το τελευταίο σατυρικό του ποίημα. Μέσα σε λίγα λεπτά ο ερωτισμός της κρητικής μαντινάδας έδωσε τη θέση του στον σύγχρονο αριστοφανικό λόγο. Το γέλιο ασταμάτητο. Και το κρασί ατέλειωτο, συνεισφορά άλλου φίλου, που είχε φροντίσει να το εμφιαλώσει και να γράψει στις ετικέτες των μπουκαλιών ότι το κρασί δεν πωλείται, απλώς δωρίζεται! Κρατώ σαν ενθύμιο ένα τέτοιο μπουκάλι.

ΥΠΕΡ

Στειακός χορός σε καρτ ποστάλ του 1900-1910 (εκδ. Θεοφάνους).

ΑΝΟΙΞΗ 2020

Γιορτές και πανηγύρια ...Aν δεν μπορεί να τα ζήσει κάποιος όλα τούτα, πράγμα δύσκολο στην εποχή της νεωτερικότητας, τότε ας προσπαθήσει να γνωρίσει το οργανωμένο κρητικό γλέντι στην πλατεία κάποιου μακρινού χωριού, σε εκδήλωση πολιτιστικού συλλόγου ή, καλύτερα, σε κάποιο τοπικό πανηγύρι. Εκατοντάδες τέτοια γλέντια οργανώνονται κυρίως κατά τους θερινούς μήνες. Σ' αυτές τις εκδηλώσεις το γλέντι γίνεται στοιχείο ταυτότητας. Οι παλιότεροι θυμούνται, οι νέοι μυούνται.

Αριστερή σελίδα. Πάνω: Αποκριάτικος χορός. Ο Αρκουδιάρης της Γέργερης. Κάτω: Χορευτές από τον Κρούστα. Αυθεντική εκτέλεση κρητικού χορού στις μέρες μας.

Δεν χρειάζονται πολλά πολλά οι Κρητικοί για ν’ αρχίσουν το γλέντι. Μια φιλική συντροφιά, μια ονομαστική γιορτή, ο ερχομός ενός ξενιτεμένου είναι από τις πιο συχνές αφορμές για τα συχνά αυθόρμητα οικογενειακά γλέντια. Τα άλλα, τα μεγαλύτερα, οργανώνονται στα τοπικά πανηγύρια και στις κοινωνικές εκδηλώσεις, συνήθως γάμους, αρραβωνιάσεις και βαφτίσια. Το πανηγύρι είναι πάντα σημείο αναφοράς όχι μόνο για τους κατοίκους μιας περιοχής αλλά και για όσους έχουν φύγει σε πόλεις ή και σε άλλες χώρες ακόμη. Οι τοπικές θρησκευτικές γιορτές καταλήγουν συχνότατα σε γλέντια. Παλιότερα οργανώνονταν κάμποσα τέτοια γλέντια σε κάθε χωριό, όλα τα μεγάλα καφενεία καλούσαν δικούς τους οργανοπαίκτες. Σήμερα τα περισσότερα οργανώνονται από τους πολιτιστικούς συλλόγους. Ωστόσο, οι σύλλογοι αυτοί δεν αρκούνται μόνο στις θρησκευτικές εορτές, δηλαδή στις ημέρες κατά τις οποίες η ορθόδοξη Εκκλησία τιμά τη μνήμη του πολιούχου ή κάποιου άλλου αγίου. Οργανώνουν κι άλλα γλέντια, με εκατοντάδες ανθρώπους να συνωστίζονται στις πλατείες ή στις αυλές των σχολείων και με σκοπό να προβάλουν κάποιο προϊόν της περιοχής, κάποιο έθιμο, ή κάποιο στοιχείο της τοπικής τους ταυτότητας. Εορτή του... χοχλιού, εορτή του βοσκού και του τυριού, εορτή της πατάτας...

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Παλαιότερη καρτ ποστάλ με κρητικό χορό από κάποια εθνική γιορτή ή άλλη εκδήλωση. (Από το αρχείο του Γιάννη Τζανή).

Πήγα πολλές φορές, αρχές Αυγούστου, στη Γιορτή του Εφτάζυμου στην Κασταμονίτσα, ένα χωριό 40 χιλιόμετρα από το Ηράκλειο. Εκεί συναντώ τις παιδικές μου μνήμες, εκεί και τους προγόνους, λογικό να φουντώνει σε κάθε γωνιά η συγκίνηση. Το εφτάζυμο είναι το παραδοσιακό ψωμί, επιστήμη το έχουνε κάμει. Οι ξυλόφουρνοι ανάβουν από μέρες, εκατοντάδες μοσχομύριστα ψωμιά υπάρχουν παντού, άλλα για κέρασμα και άλλα για πώληση στους επισκέπτες. Το χωριό στολισμένο, πέρσι ειδικά έμοιαζε με μουσείο παραδοσιακής χειροτεχνίας, στους δρόμους κρεμασμένα τα υφαντά - κειμήλια της κάθε νοικοκυράς. Το γλέντι άρχισε στην αυλή του σχολείου μόλις έδυσε ο ήλιος. Αλλά η αυλή ήταν αδύνατον να χωρέσει τους επισκέπτες! Χιλιάδες ντόπιοι και ξένοι σ’ ένα καινούργιο είδος κρητικού γλεντιού. Σε τέτοιες εκδηλώσεις ο ξένος είναι πάντα καλοδεχούμενος. Ακόμη και στα γλέντια των κοινωνικών εκδηλώσεων, στα ελάχιστα που γίνονται ακόμη στις πλατείες των χωριών, κανένας δεν μπορεί να φύγει ακέραστος. Θα έλεγα ότι εδώ φανερώνεται όλη η φιλόξενη διάθεση των Κρητικών. Και δεν είναι σπάνιο να δει κανείς νέους ή γέρους να σέρνουν κάποιον ξένο και να του διδάσκουν τα βήματα κάποιου χορού. Δυστυχώς, όμως, αυτό το είδος του λαϊκού γλεντιού τείνει να εκλείψει, καθώς έχουν κυριαρχήσει οι τεράστιες αίθουσες κοινωνικών εκδηλώσεων. Εκεί γίνονται πλέον οι γάμοι. Χωρούν εκατοντάδες ανθρώπους και συχνά πλαισιώνονται με ξωκλήσια μέσα στα οποία τελούνται οι θρησκευτικοί γάμοι ή τα βαφτίσια. 68

Η χαρά της ζωής Οι αλλαγές στον τρόπο ζωής των κατοίκων της υπαίθρου επέφεραν καταλυτικές αλλαγές και στο γλέντι. Σήμερα έχει χαθεί ο πολυφωνικός χαρακτήρας του, συνήθως τραγουδά μόνο η ορχήστρα, με σύγχρονες μικροφωνικές εγκαταστάσεις, που τις περισσότερες φορές έχουν τόση ένταση ώστε να προκαλούν ακόμη και δυσφορία. Κυρίαρχο όργανο παραμένει πάντα η τρίχορδη κρητική λύρα, σε μερικές περιοχές, όπως οι ανατολικότερες επαρχίες, συνηθίζεται το βιολί, ενώ το λαούτο και το μαντολίνο συνεχίζουν να αποτελούν τα βασικά συνοδευτικά όργανα, με την ασκομαντούρα (ο αρχαίος άσκαυλος), πνευστό όργανο φτιαγμένο με τομάρι κατσίκας, να δίνει τον δικό της τόνο στη μουσική κληρονομιά του νησιού. Σε πολλές περιπτώσεις το γλέντι μπορεί να έχει απολέσει κάποια στοιχεία της αυθεντικότητάς του, να αποτελεί «αναβίωση» παλιότερων συνηθειών ή να έχει επηρεαστεί από τα αστικά φεστιβάλ, παραμένει, όμως, μια από τις κύριες εκφράσεις της εθιμικής ζωής. Είναι αυτό που νοηματοδοτεί την παράδοση και ανακαλεί τις ρίζες ενός πολιτισμού που γνώρισε πολέμους και κατακτήσεις αλλά δεν σταμάτησε ποτέ να απολαμβάνει τη χαρά της ζωής. x

Πέθανε πράγματι ο Μέγας Παν;

Κανίσκι με λοΐσιμα καλούδια στην Κρήτη! ΕΝΑΣ ΑΝΑΣΤΗΛΩΤΗΣ ΗΡΩΣ ΚΤΙΣΤΗΣ: Ο ΜΙΧΑΛΗΣ ΚΟΠΙΔΑΚΗΣ! Του Κ. Ν. Μ. Καζαμιάκη

«... Στα δέκα τελευταία χρόνια οι Έλληνες συμφωνήσαμε και ομονοήσαμε σε ένα κεφαλαιώδες και καθοριστικό θέμα: να μην κτίζουμε το μέλλον μας, να μην εργαζόμαστε για το μέλλον, να μη δημιουργούμε μέλλον. Λίγοι αντιστέκονται σ’ αυτήν την κατεδάφιση. Λίγοι αναστηλωτές, λίγοι ήρωες κτίστες. Ένας αναστηλωτής ήρως κτίστης είναι ο Μιχάλης Κοπιδάκης που παρεμβαίνει δραστικά με την προσωπικότητα και το έργο του...».

Μια σύντομη παρουσίαση ενός σπουδαίου έργου

Μ. Ζ. Κοπιδάκης 2019. Πέθανε πράγματι ο Μέγας Παν; Και άλλα κείμενα παντοδαπά, Φιλολογική επιμέλεια Κώστας Μπουρναζάκης, εκδ. Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου Κρήτης. Έξι θεματικοί κύκλοι συναπαρτίζουν τη νέα συναγωγή μελετημάτων του Μ. Ζ. Κοπιδάκη, η οποία τιτλοφορείται Πέθανε πράγματι ο Μέγας Παν και άλλα κείμενα παντοδαπά. Στον πρώτο κύκλο εντάσσονται κείμενα που αφορούν την αειθαλή νεότητα του κόσμου, την ελληνική αρχαιότητα. Έτσι, για παράδειγμα, στο δοκίμιο «Πέθανε πράγματι ο μέγας Παν» διερευνάται η αναγκαστική συμβίωση του ασκητικού χριστιανισμού με τη θρησκεία των Ελλήνων που, όπως λέει ο ποιητής, πρώτοι εδώ έκαμαν οίστρο της ζωής τον φόβο του θανάτου! Οι καλλιτέχνες, λοιπόν, αναπαριστούσαν αρχικά τον Ιησού ως αγένειο Απόλλωνα ή ως νεαρό πανέμορφο Ορφέα και τον παντοκράτορα του

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2020

και θαυμαστής του Σόλωνα, διαφωνεί μαζί του και υποστηρίζει ότι οι κόποι οι μεγάλοι και οι πολλοί ταιριάζουν στους νέους. Είμαστε όλοι μας Πλατωνικοί. Και άλλα ευφρόσυνα κείμενα έχουν ενταχθεί σε αυτόν τον κύκλο, όπως η ουτοπική ελπίδα που αναπτύσσεται στον Πλούτο του Αριστοφάνη ότι μόνο οι ενάρετοι θα είναι πλούσιοι. Ακλόνητα είναι και τα επιχειρήματα για την ορθότητα της αρχαίας παροιμίας πως οι ερωτικοί όρκοι, και αν ακόμη παραβιαστούν, δεν επισύρουν τιμωρία. Αλίμονο αν τιμωρούσε η Αφροδίτη τους επίορκους του Έρωτα! Στον δεύτερο θεματικό κύκλο, που τιτλοφορείται «Βίβλου ζηλωτές και αντιλέγοντες» διερευνώνται θέματα όπως οι πονηριές και η τύχη του Άσωτου υιού, η πεποικιλμένη πρόζα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, η μάλλον λανθασμένη ερμηνεία που έδωσε ο μακαριστός Χριστόδουλος στον στίχο «Της Δικαιοσύνης ήλιε νοητέ και μυρ-

Ομολογώ ότι ταράχθηκα όταν είδα ότι ο πασίγνωστος στίχος του Σόλωνος «Γηράσκω δ’ αεί πολλά διδασκόμενος» επέχει θέση τίτλου στο δεύτερο άρθρο της συλλογής, επειδή σκέφτηκα: «Μα ως πότε πια θα διδασκόμαστε;» Αντέχει ο σημερινός ηλικιωμένος τη δια βίου μάθηση, την οποία ευαγγελίζονται όλοι οι πολιτικοί, εξαιρώντας φυσικά τους εαυτούς τους;

> τρούλου ως βλοσυρό Δία (ίδιες μορφές, διαφορετικό περιεχόμενο). Οι εκπαιδευτικοί, για να αποφύγουν τις παγίδες του δόγματος και για να ψυχαγωγήσουν του μαθητές τους, δίδασκαν την αρχαία ποίηση, που έβριθε από μυθολογικές αναφορές. Ο τραγόμορφος, όμως, Πάνας στάθηκε άτυχος, γιατί οι χριστιανοί αγιογράφοι απεικόνισαν με την αλλόκοτη μορφή του τον Διάβολο. Εν τούτοις, ο ποιμενικός θεός Παν της Αρκαδίας αποκαταστάθηκε ήδη κατά την Αναγέννηση από καλλιτέχνες και ποιητές. Ο Ανδρέας Εμπειρίκος δωρίζει το ωκεάνιο έργο του Ο Μέγας Ανατολικός στη θρησκεία του Πανός, που δίδασκε τη χαρά της ζωής. Ομολογώ ότι ταράχθηκα όταν είδα ότι ο πασίγνωστος στίχος του Σόλωνος «Γηράσκω δ’ αεί πολλά διδασκόμενος» επέχει θέση τίτλου στο δεύτερο άρθρο της συλλογής, επειδή σκέφτηκα: «Μα ως πότε πια θα διδασκόμαστε;» Αντέχει ο σημερινός ηλικιωμένος τη δια βίου μάθηση, την οποία ευαγγελίζονται όλοι όλοι οι πολιτικοί, εξαιρώντας φυσικά τους εαυτούς τους; Όμως, οι φόβοι μου έπαψαν όταν σκέφτηκα ότι ο Πλάτων, μολονότι απόγονος αλλά

σίνη συ δοξαστική» και η σχέση της περίπτυστης, ξακουστής νουβέλας του Θανάση Βαλτινού Η κάθοδος των Εννιά με την Ιλιάδα και τα Ευαγγέλια. Το δοκίμιο «Μαρξ και Βίβλος» δεν είναι ούτε δυσνόητο ούτε πληκτικό, αλλά γι’ αυτά τα ακανθώδη προβλήματα ας μιλήσουν οι θεολόγοι και οι μαρξιστές, γιατί εγώ τη μεν μελέτη της Βίβλου την εγκατέλειψα με τα πρώτα σκιρτήματα του έρωτα στις αρχές του εξατάξιου Καπετανάκειου Γυμνασίου Ηρακλείου Κρήτης, τη δε ενασχόληση με τον μαρξισμό και τις παραφυάδες του αναγκάστηκα να την αναστείλω κατά τη διάρκεια των μεταπτυχιακών στο Πολυτεχνείο και στη Φιλοσοφική και έκτοτε δεν έχω βρει χρόνο και διάθεση να συνεχίσω. Από την τρίτη ενότητα «Ποικίλα νεοελληνικά», η προτίμησή μου στρέφεται στη βιβλιοκρισία «Πολύτροφα ορεκτικά τραγούδησε μου, Μούσα» ή «Δεν πάμε στο φιλόπτωχο να φάμε καμιά σούπα;» όπου σχολιάζονται και δύο χαριέστατες και δραματικά επίκαιρες συλλογές ποιημάτων του Νίκου Λεβέντη από τις οποίες η πρώτη τιτλοφορείται «Μέσα στο μύθο του σήμερα» και η δεύτερη 71

«Ραγού και άλλα εδέσματα». Από τον τέταρτο κύκλο «Ώσπερ ο Πρωτεύς παντοδαπός», ο πρόλογος στη μετάφραση της «Ανατομίας της μελαγχολίας» του Ρόμπερτ Μπέρτον με ενθαρρύνει να διαβάσω το τρίτομο αυτό έργο γιατί φαίνεται ότι, παρά τον δυσοίωνο τίτλο, το πόνημα αυτό του Άγγλου ιερωμένου αποτελεί μιαν απύθμενη πηγή ευθυμίας και γέλιου. Η πέμπτη ενότητα «Καστρινοί και καστροφόροι» είναι αφιερωμένη στη διάλεκτο, τη λογοτεχνία και την ιστορία της Κρήτης. Έτσι, στη μελέτη «Ρωτόκριτος -Provveditor» αποκρυπτογραφείται η σοφή συμβουλή που δίνει ο Κορνάρος στη Βενετία και την αριστοκρατία της Κρήτης: να αναλάβει το ανώτατο αξίωμα του Προβλεπτή ένα άξιος άνθρωπος από τη μεσαία τάξη, όπως ο Ρωτόκριτος, γιατί O Mιχάλης Ζ. Κοπιδάκης γεννήθηκε το 1945. Σπούδασε κλασική φιλολογία στα πανεπιστήμια Θεσσαλονίκης και Χαϊδελβέργης. Από το 1975 έως το 1998 δίδαξε αρχαία ελληνική φιλολογία στη Φιλοσοφική Σχολή του Α.Π.Θ. Ήταν καθηγητής της ιστορίας και ερμηνευτικής της κλασικής φιλολογίας στο Τμήμα Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήμης (Μ.Ι.Θ.Ε.) του Πανεπιστημίου Αθηνών. Στο συγγραφικό, ερευνητικό, γλωσσολογικό, φιλοσοφικό του έργο ασχολείται με την αρχαία ελληνική και ελληνοϊουδαϊκή γραμματεία και τη νεοελληνική ποίηση.

Λίγοι αναστηλωτές, λίγοι ήρωες κτίστες. Ένας αναστηλωτής ήρως κτίστης είναι ο Μιχάλης Κοπιδάκης, που παρεμβαίνει δραστικά με την προσωπικότητα και το έργο του. Εργαλείο του είναι η άρτια επιστημονική, φιλολογική, γλωσσολογική, γλωσσοπλαστική, λογοτεχνική και φιλοσοφική του υπόσταση.

> αυτός θα μπορούσε να κυβερνήσει αφού ανήκε σ’ αυτήν την τάξη. Διαβάζω τους τέσσερις βαθυστόχαστους στίχους: Ήρθεν η μέρα η λαμπυρή, γλυκύς καιρός αρχίζει, Και κάθισεν ο Ρώκριτος εις το θρονί κι ορίζει, Με φρόνηψη πορεύγεται, με γνώσιν ορδινιάζει Πριχού ’ρθουσιν τα πράματα, προβλέπει και λογιάζει. Σε μιαν άλλη μελέτη ερμηνεύεται η παράλειψη μιας στροφής από το σκοτεινότερο ποίημα του Σεφέρη, την «Στέρνα», με βάση τον πίνακα του Θεοτοκόπουλου

«Άποψη και χάρτης του Τολέδο». Με συγκίνηση αναλύεται το θαυμάσιο ελεγείο «Κοντομαρί Χανίων, 2 Ιουνίου 1941» του Κώστα Μπουρναζάκη, ο οποίος είχε αναλάβει τη φιλολογική επιμέλεια και την τυπογραφική φροντίδα του βιβλίου. Όπως ομολογεί, ο συγγραφέας παρέδωσε στον επιμελητή έναν ογκώδη φάκελο με γραπτά σαν τα μαλλιά της αράπισσας και ο Κώστας Μπουρναζάκης, που συνεχίζει την παράδοση των Κρητών λογίων και εραστών την τυπογραφίας, μας προσφέρει αυτόν τον καλαίσθητο τόμο. συνέχεια στη σελ. 74

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2020

μεθοδολογίας. Σπανίως στην Ελλάδα ο αυτοσαρκασμός εμφανίζεται σε φιλολογικά κείμενα. Μακάρι η ενότητα αυτή να ήταν εκτενέστερη, συμπεριλαμβάνοντας και τα άλλα κείμενα που ο συγγραφέας είχε δημοσιεύσει ψευδωνύμως στο περιοδικό Αντί. Εν ολίγοις, ένα κανίσκι με λοΐσιμα καλολοΐδια, όπως λέμε στην Κρήτη, είναι το Πέθανε πράγματι ο Μέγας Παν;

Υστερόγραφο: 1. Στα δέκα τελευταία χρόνια οι Έλληνες συμφωνήσαμε και ομονοήσαμε σε ένα κεφαλαιώδες και καθοριστικό θέμα: να μην κτίζουμε το μέλλον μας, να μην εργαζόμαστε για το μέλλον, να μη δημιουργούμε μέλλον. Λίγοι αντιστέκονται σ' αυτήν την κατεδάφιση. Λίγοι αναστηλωτές, λίγοι ήρωες κτίστες. Ένας αναστηλωτής ήρως κτίστης είναι ο Μιχάλης Κοπιδάκης, που παρεμβαίνει δραστικά με την προσωπικότητα και το έργο του. Εργαλείο του είναι η άρτια επιστημονική, φιλολογική, γλωσσολογική, γλωσσοπλαστική, λογοτεχνική και φιλοσοφική του υπόσταση. Με το εργαλείο αυτό κτίζει ακούραστα το μέλλον ώστε ο χρόνος να μην ξωμένει στην αναπαυτική φυσική του ραστώνη και ουδετερότητα. Μέσα από το έργο του Μ.Ζ. Κοπιδάκη, ο χρόνος γίνεται Χρόνος. Ο χρόνος αποκτά χαρακτήρα σοβαρό και ηθικό, ο χρόνος αξιοποιείται, ο χρόνος αποκτά ρίζες και θεμελιώνεται μ’ ένα ριζιμιό χαράκι. x Λέγεται ότι ένας Κρητικός έδωσε τον ορισμό του σωβινιστή ως εξής: Σωβινιστής είναι ο κερατάς εκείνος που νομίζει ότι η πατρίδα του είναι ανώτερη και από την Κρήτη». Σωβινιστής δεν είμαι, αλλά, θερμή παράκληση, μην παραλείψετε να διεξέλθετε τις ανακοινώσεις σε συνέδρια «Kenning στην κρητική διάλεκτο» και «Κρητικά ακληρήματα». Στην πρώτη ερμηνεύονται αινιγματικές λέξεις και συνάψεις, όπως: «ξεκουκούλωτος», «τση στρογγυλανύχας η κόρη», «θεός αξεβράκωτος». Στη δεύτερη σχολιάζονται τα όσα καταμαρτυρούν η μια πόλη στην άλλη και το ένα χωριό στο άλλο. Έχουμε κι εμείς τα στερεότυπα και τις προκαταλήψεις μας. Για πολιτική ορθότητα ούτε λόγος. Η τελευταία έκτη ενότητα επιγράφεται «Σκαλαθύρματα», που σημαίνει: μικροπράγματα, ασημαντολογίες. Αυτό το τέλος στεφανώνει το έργο, γιατί πρόκειται για παρωδίες και ανηλεείς σάτιρες της ίδιας της «φιλολογικής»

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2020

DELTA

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ

ςΠΑΡγΑΝΟ-ΦΑςΚΙΑ Μια βρεφική ενδυματολογική πρακτική που κράτησε αιώνες Του γιώργου Μανιαδάκη

«Καλόν γ’ ὄνειδος σπαργάνων ἀνειλόμην». Φρικτή ντροπή απ’ τα σπάργανά μου επήρα. (Σοφοκλής, Οιδίπους Τύραννος, μτφ. Ν. Γρυπάρης) Το αρχαίο και μεσαιωνικό σπάργανον (λωρίδα υφάσματος), η νεοελληνική φασκιά, πόσες, αλήθεια, μνήμες ζωντανεύει στις μωρομάνες του παλιού καιρού, σήμερα 80άρες και 90άρες γιαγιάδες! Η φασκιά (λατιν. fascia) είχε καθιερωθεί στον ελλαδικό χώρο, από την αρχαιότητα μέχρι τα νεότερα χρόνια, ως η αναγκαία ενδυματολογική και ορθοπεδική βρεφική ενδυμασία. Οι νεότερες γνωστές φασκιές μήκους 1,5 μ. και πλάτους 0,10 μ. περίπου, με το κορδονάκι δέσης στη μιαν άκρη, ήταν μάλλινες υφαντές στον αργαλειό, βαμβακερές πλεχτές ή υφασμάτινες εμπορικές. Η αντίληψη, ότι η φασκιά συντελεί στην ορθή διάπλαση του οστικού βρεφικού πεδίου, διαπερνούσε διαχρονικά όλα τα κοινωνικά στρώματα και κυριάρχησε από την αρχαιότητα μέχρι την κατάργησή της. Εκτός των ορθοπεδικών ιδιοτήτων της, σύμφωνα με τις αντιλήψεις της λαϊκής ιατρικής, τα δεσμά της φασκιάς κατέστελλαν και τις φυσικές ακούσιες κινητικές αντανακλάσεις των χεριών και των ποδιών των νηπίων, αιτία συχνών αφυπνίσεων και ανησυχιών. Η αντίληψη της ορθοπεδικής φασκιάς, εντονότερη στις παραδοσιακές κοινωνίες, κράτησε τα φασκιώματα μέχρι τη δεκαετία του 1960. Τα πρώτα πρακτικά μαθήματα η πρωτοτόκος μητέρα τα μάθαινε από την παραδοσιακή μαμή ή τις έμπειρες μητέρες, που συμμετείχαν στη γέννα. Η Ευαγγελία Φραγκάκι στο έργο της Η δημώδης ιατρική στην Κρήτη, σ. 50, μας δίνει μια εικόνα κρητικών φασκιωμάτων των τελευταίων χρόνων, πριν οι φασκιές αντικατασταθούν από τις βιομηχανικές πάνες μιας χρήσης, τα οποία μάλιστα σπαργανώματα διακρίνει σε δύο είδη: 76

α) στο σπαργάνωμα μακροτύλιμα β) στο σπαργάνωμα κοντοτύλιμα. Όπως διαφαίνεται από τη σχετική περιγραφή της συγγραφέως, η αντίληψη της ορθοπεδικής φασκιάς άρχισε να υποχωρεί σιγά σιγά και τα νεότερα σπαργανώματα δεν είχαν αυτήν την αρχαία σκληρή ενδυματολογική πρακτική των δεσμών, αντίθετα διατήρησαν το πλαίσιο των προλήψεων και δοξασιών που τα συνόδευαν από την αρχαιότητα.

Σπαργανώματα από την αρχαιότητα «Ταῦτα δος ἀντιβολῶ σε μοι τὰ σπάργανα» Δωσ’ μου σε ικετεύω εκείνου (του Τήλεφου ) τα σπάργανα (Αριστοφάνης, Αχαρνής, μτφ. Ν.Γ. Μαυρόπουλος). Ένα περίπλοκο αρχαίο σπαργάνωμα, «το θεσσαλικό», περιγράφει στο βιβλίο του Γυναικείων Α΄-Β΄ ο γιατρός της αρχαιότητας Σωρανός ο Εφέσιος (2ος αι. μ.Χ.). Μέσα από την περιγραφική εικόνα του θεσσαλικού τρόπου σπαργανώματος διαφαίνονται οι αρχαίες αντιλήψεις της λαϊκής παιδιατρικής, οι οποίες επιβίωσαν για αιώνες και έφτασαν μέχρι τα νεότερα χρόνια. … ένα κοίλο στη μέση και στενόμακρο ξύλο τοποθετεί (η μαία) ένα σάκο γεμάτο χόρτα ή άχυρο, έπειτα τον καλύπτει με λινό ύφασμα και πάνω του ξαπλώνει το βρέφος, τυλιγμένο ως τη μέση με λινό πανί και ταινίες. Ύστερα το ακινητοποιεί με εγκάρσιους ιμάντες που βγαίνουν από εγκοπές που πρέπει να έχει το ξύλο στα πλάγια. Αυτός ο τρόπος όμως του δεσίματος είναι δυσβάστακτος για το βρέφος και σκληρός. Γι’ αυτό πρέπει να διαπλάσσουμε κάθε νεογέννητο σύμφωνα με τη φυσική του μορφή κι αν κάποια μέρη του παραμορφώθηκαν τη στιγμή του τοκετού, να τα διευθετούμε και να τα επαναφέρουμε στη φυσική τους κατάσταση. Στη συνέχεια ο γιατρός περιγράφει χωριστά το φάσκιωμα κάθε χεριού και ποδιού και στο τέλος το φάσκιωμα του βρεφικού κορμιού από τους ώμους μέχρι τα πόδια.

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2020

Υφαντή φασκιά από το υπό ίδρυση λαογραφικό Μουσείο Σίβα Φαιστού Φωτο: Κωστής Αργυράκης Δεξιά πάνω: Αρχαία φασκιώματα. Η Ρέα παραδίδει τον φασκιωμένο Δία στον Κρόνο. Δεξιά κάτω: Μεταβυζαντικά φασκιώματα. Λεπτομέρεια από την εικόνα «Η Γέννηση του Ιωάννη» (Μουσείο Χριστιανικής Τέχνης «Αγία Αικατερίνη Σιναϊτών»).

> Η περιγραφή των αρχαίων σπαργανωμάτων από τον γιατρό Σωρανό μας δίνει την εικόνα ενός βρέφους ακούσιου δεσμώτη. Έτσι δικαιολογείται στα λεξικά του Ησυχίου (5ος αι. μ.Χ) και του Πατριάρχου Φωτίου (820-893) η ερμηνεία της λέξης σπάργανα =δεσμά.

Μεσαιωνικά σπαργανώματα Ο τρόπος σπαργάνωσης διέφερε από τόπο σε τόπο. Όμως, το κοινό χρηστικό αντικείμενο ήταν η πάνινη μάλλινη, λινή ή βαμβακερή, ταινία, η οποία από παλιά ήταν ύφασμα κατώτερης ποιότητας, «ράκη» (βλ. λεξικό Γαζής). Μάλιστα δε στα προ και μετα- κατοχικά χρόνια οι φασκιές στην Κρήτη δημιουργούνταν από φορεμένα οικογενειακά ρούχα, τριμμένα παντελόνια, πουκάμισα, σεντόνια κτ.λ. Τα τελευταία χρόνια πριν την κατάργησή τους, απέκτησαν μια ποιοτική και αισθητική εμφάνιση. Ο Φ. Κουκουλές, στο Β.Β.Κ.Π., τομ. Δ΄, σ. 29, αναφέρει: Μετά ταύτα (την κύηση και αποκοπή ομφάλιου λώρου)

το νιννίον ή νιννίτσιν περιετυλίσσετο διά των σπαργάνων, τα οποία εκαλούντο και με την λατινικήν λέξιν φασκίαι (fasciae) ή φασκέαι και τα οποία ήσαν πενιχραί υφασμάτων λωρίδες παρά τοις πενεστέροις, πορφυρά δ’ υφάσματα προκειμένου περί βασιλοπαίδων. Ήτο δε συνηθεστάτη η σπαργάνωσις, διότι συνετέλει εις όρθωσιν των μελών του σώματος, το οποίον ερρύθμιζεν επί το ευμορφότερον...

Το φασκίδι Το φασκίδι (υποκ. της φασκιάς), κοντύτερο της φασκιάς, συμπλήρωνε την ιδιαίτερη νηπιακή ενδυμασία. Περιτυλιγμένο κάτω από τις βρεφικές μασχάλες μέχρι τη μέση προστάτευε και διαμόρφωνε ορθοπεδικά τη νηπιακή σπονδυλική στήλη και τα πλευρικά οστά, σύμφωνα με τη λαϊκή ιατρική αντίληψη. Έτσι, το φασκίδι, με τα βρεφικά χέρια και πόδια να σπαρταρούν, τόνιζε την «απελεύθερη» νηπιακή χάρη, τη δέσμια των σπαργάνων.

Ματιάσματα, προλήψεις και δοξασίες

> Πάνω αριστερά: Υφαντή φασκιά από το Λαογραφικό Ιστορικό Μουσείο Βαϊνιάς Ιεράπετρας Πάνω δεξιά: Πλεκτό φασκίδι από το υπό ίδρυση Λαογραφικό Μουσείο Σίβα Φαιστού. Φωτό: Κωστής Αργυράκης Δεξιά: Πρόχειρο σκαρίφημα φασκιωμένου βρέφους.

Τα φασκιώματα και ξεφασκιώματα, ένα είδος οικογενειακής τελετουργίας, δεν ξέφυγαν από τις δυνάμεις των φυσικών και μεταφυσικών λαϊκών αναζητήσεων. Τα νεογέννητα βρέθηκαν στο στόχαστρο των λαϊκών προλήψεων και δοξασιών. Η Ευαγγελία Φραγκάκι (ό.π.) καταγράφει τον κρητικό λαϊκό κώδικα προλήψεων με βάση τον οποίο έπρεπε να γίνεται το φάσκιωμα: α) Οι παριστάμενοι κατά το σπαργάνωμα έπρεπε να είναι καθιστοί. β) Η φασκιά κατά το στέγνωμά της, στην απλώστρα έξω, έπρεπε να μαζευτεί πριν βγουν τ’ αστέρια, διαφορετικά το μωρό θα έβγαζε σπυριά. γ) Το φάσκιωμα δεν γίνεται πάνω στο τραπέζι. δ) Μετά το φάσκιωμα η μάνα δεν έπρεπε να φιλήσει τη φασκιά. Τέλος, να σημειώσουμε ότι κατά τη λαϊκή παράδοση όλα τα βρέφη ήταν ευάλωτα στους φταρμούς και στα ματιάσματα και τότε η παραδοσιακή γητεύτρα του χωριού τα ξεμάτιαζε με την ειδική γηθειά. Οι καιροί άλλαξαν. Η παιδιατρική επιστήμη τα τελευταία χρόνια έχει κάνει τεράστια άλματα και ανέτρεψε αντιλήψεις και προκαταλήψεις αιώνων, που βάραιναν τη βρεφική ηλικία. Τη φασκιά, μεταπολεμικά, σιγά σιγά αντικατέστησε η πρακτική πάνα μιας χρήσης και σήμερα τα μωράκια σπαρταρούν ελεύθερα στις κούνιες και στις αγκαλιές των γονιών τους.

Το φάσκιωμα στην εβραϊκή κοινωνία

Ευχαριστίες

Το έθιμο του φασκιώματος υπήρχε από παλιά και στην εβραϊκή κοινωνία. Είναι γνωστό από τις αγιογραφίες της γέννησης, όπου ο Χριστός εικονίζεται σπαργανωμένος και, μάλιστα, με το οριζόντιο σταυρωτό σπαργάνωμα, όπως συνήθιζαν οι Εβραίοι. Ο Φ. Κουκουλές, στο Β.Β.Κ.Π., τομ. Δ΄, σ. 29, γράφει: … οι θεολογούντες μάλιστα διέβλεπαν εις την σταυροειδώς γινομένην σπαργάνωσιν συμβολισμόν της νεκρώσεως του σώματος, εκ των αυτών δε μανθάνομεν ότι δεν ελύοντο τα σπάργανα επί επτά ημέρας, διότι το παιδίον: «κατά πάσαν την εβδοματικήν αυτού ζωήν οφείλει περιφέρειν εν εαυτώ την νέκρωσιν». Το έθιμον, φαίνεται, καθ’ Εβραϊκήν επίδρασιν.

Ευχαριστώ θερμά την Ελένη Βολακάκη, συντ/χο δασκάλα, από τον Σίβα Φαιστού, συνάδερφο και συνοδοιπόρο στις λαογραφικές μου αναζητήσεις, για τη βοήθεια που εγκάρδια μου πρόσφερε και σε αυτό το ελάχιστο άρθρο. Επίσης, ευχαριστώ τον Κωστή Αργυράκη, από το ίδιο χωριό, για τη φωτογράφιση της φασκιάς και για το υπέροχο και σπάνιο φωτογραφικό υλικό των εκατοντάδων λαογραφικών αντικειμένων του λαϊκού πολιτισμού μας, το οποίο, όπως μαθαίνω, γρήγορα θα στεγάσουν σε κατάλληλο επισκέψιμο μουσειακό χώρο. Θερμές ευχαριστίες ακόμη οφείλω στην Ανδρομάχη Καραλιοπούλου- Κουφάκη, υπεύθυνη του Λαογραφικού Ιστορικού Μουσείου Βαϊνιάς Ιεράπετρας, για τις φωτογραφίες της φασκιάς. x

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2020