ΥΠΕΡ Χ Τεύχος 84

ΥΠΕΡ

TO ΠEPIOΔIKO TΩN SUPER MARKET XAΛKIAΔAKH ΤΕΥΧΟΣ 84 ΧΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2017 ΔΙΑΝΕΜΕΤΑΙ ΔΩΡΕΑΝ

ΧΡΙΣΤΟYΓΕΝΝΙΑΤΙΚΟ ΔΙΗΓΗΜΑ

Τα κάλαντα του Λόρδου Η ακαταμάχητη δύναμη της εικόνας και η ταραγμένη Κρήτη του 19ου αιώνα

OI ΜΙΝΩΙΤΕΣ: ένας ευφυής λαός γεμάτος δύναμη και ζωντάνια

ΔΡΙΛΟΣ. Το φυτό που απαγορεύεται να το φάνε τα ζώα, αλλά το τρώνε οι άνθρωποι



ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 6

38

Φωτογραφήματα

ΟΙ ΜΙΝΩΙΤΕΣ. Ένας ευφυής λαός γεμάτος φινέτσα και ζωντάνια

Φωτογραφίες & κεIμενα: Νίκος Ψιλάκης

Της Κατερίνας Κόπακα

16

ΤΑ ΝΕΑ ΜΑΣ

18

Όλα θυμίζουν Χριστούγεννα

20

Μια φωτογραφία - ένα ποίημα

44

Η ακαταμάχητη δύναμη της εικόνας και η ταραγμένη Κρήτη του 19ου αιώνα Του Ν. Ψιλάκη

Φωτογραφίζει & επιλέγει η Έφη ψιλάκη

30

62

ΧΡΙΣΤΟYΓΕΝΝΙΑΤΙΚΟ ΔΙΗΓΗΜΑ Τα κάλαντα του Λόρδου

ΔΡΙΛΟΣ. Ο βρώσιμος ασφόδελος με... τη φαλλική ονομασία! Του Ν. Ψιλάκη

70

Του Ν. Ψιλάκη

Ο χοίρος των Χριστουγέννων Του Ζ. Σωμαρά

33

Ένα πανέμορφο κρητικό υφαντό 74

36

ΠΕΤΑΛΑΣ. Ένα παραδοσιακό λαϊκό επάγγελμα που επιβιώνει μέχρι σήμερα στην Κρήτη

Κοντά στους προμηθευτές μας

Του Γ. Μανιαδάκη

6

20

62

70

38

74

Tριμηνιαία έκδοση των Σ/M XAΛKIAΔAKH

Yπεύθυνη σύμφωνα με τον νόμο: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ

1o χιλ. Γαζίου-Κρουσώνα 7005 Ηράκλειο τηλ. 2810 824 140

Eκδοτική φροντίδα: Tμήμα Δημοσίων Σχέσεων της A.E. XAΛKIAΔAKH

> www.xalkiadakis.gr Διανέμεται δωρεάν από τα καταστήματα της εταιρείας

44

Σύμβουλος έκδοσης: NIKOΣ ΨIΛAKHΣ Φωτογραφία εξωφύλλου: NIKOΣ ΨIΛAKHΣ Υπεύθυνη Δημοσίων Σχέσεων της Α.Ε. Χαλκιαδάκη: ΤΙΝΑ ΜΥΛΩΝΑΚΗ

Σχεδίαση εντύπου: NIKOΣ NTPETAKHΣ Φωτοστοιχειοθεσία - Mακέτες - Eκτύπωση: TYΠΟΚΡΕΤΑ BI.ΠE. Hρακλείου Tηλ. 2810 382800 FAX: 2810 380887 Tα κείμενα που δημοσιεύονται δεν εκφράζουν κατ’ ανάγκην και την άποψη της εταιρείας ή του περιοδικού.

N Φωτογραφήματα ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Ο ασύνορος χρόνος... Ανάμεσα στις ελιές και τ' αμπέλια Ανάμεσα στις ελιές και τ' αμπέλια, ανάμεσα σε περαστικούς, ξωμάχους και πλάνητες που αποζητούν ν' αποτυπώσουν τη μεγαλοσύνη του τοπίου, ένας αρχαίος τοίχος αλλάζει τα σύνορα του χρόνου. Όχι πως δεν ήξερα... Περπατούσα στα χώματα μιας αρχαίας πόλης της Κρήτης, των Αρκάδων, της πόλης που αποτυπώνει κατά τον καλύτερο τρόπο την ιστορία μιας ολόκληρης εποχής, της Ελληνιστικής. Δεν ήταν ένα συμπαγές άστυ αλλά μια επικράτεια που αποτελούνταν από οικισμούς, τους καλλιεργητές της εύφορης γης, τους μεταπράτες, τους βιοτέχνες που επεξεργάζονταν την παραγωγή. Και τα σύνορα του χρόνου; Δεν ξέρω! Πώς να μετρήσει κανείς τις χιλιάδες των ετών που πέρασαν, τις χιλιάδες των ανθρώπων που πότισαν τη γης με ιδρώτα και αίμα, τα λιόδεντρα που λάδωσαν την λιτή τροφή των απόντων; Κάποιοι μπορεί να ήταν και δικοί μου πρόγονοι. Κάποιοι και δικοί σας, ποιος ξέρει; Λες: υπολείμματα ρωμαϊκού υδραγωγείου και ξεμπερδεύεις. Είναι, όμως, που κι οι πέτρες έχουν μνήμη. Χέρια που τις έχτισαν, μάτια που τις είδαν, ίσκιοι που περνοδιάβηκαν από τις ρωγμές των αιώνων, ξωμάχοι, βουκόλοι, θερίστρες... Είναι, τελικά, η ομορφιά του κρητικού τοπίου. Η ομορφιά της φύσης που τη συμπληρώνουν και την πλουτίζουν τα έργα των ανθρώπων. Εκείνων που ήξεραν να την ημερεύουν. Να κουβεντιάζουν μαζί της. Η φωτογραφία είναι από το Ίνι της άλλοτε επαρχίας Μονοφατσίου. Από την πόλη των Αρκάδων.

◗ 6

ΥΠΕΡ

XΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2017

Περπατούσα στα χώματα μιας αρχαίας πόλης της Κρήτης, των Αρκάδων, της πόλης που αποτυπώνει κατά τον καλύτερο τρόπο την ιστορία μιας ολόκληρης εποχής, της Ελληνιστικής.

7

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Ένας άνθρωπος, χιλιάδες ιστορίες... Ένας άνθρωπος - μια ιστορία πήγα να γράψω. Μα ένιωσα το χέρι μου να μένει μετέωρο. Όχι μια ιστορία, πολλές. Χιλιάδες! Και χιλιάδες αφηγήσεις, βεβαίως. Κάθε άνθρωπος έχει κάτι να πει. Γι' αυτά που έζησε και τον σημάδεψαν, γι' αυτά που δεν έζησε και τον σημάδεψαν, επίσης. Κάποτε μπορείς να μαντέψεις μερικές απ' αυτές κοιτάζοντας μια φωτογραφία, ένα πορτρέτο ας πούμε, μα η αληθινή ιστορία κρύβεται, είναι φυλαγμένη στις μνήμες των ανθρώπων και φανερώνεται με την αφήγηση. Είναι, νομίζω, εκπληκτικό να καθίσεις δίπλα στον άνθρωπο που φωτογράφισες πριν από λίγο (ή που θέλεις να φωτογραφίσεις σε λίγο) και να πιάνεις την κουβέντα μαζί του. Μεσ' από τις περιπέτειες των ανθρώπων αναδύονται οι περιπέτειες των λαών, πόλεμοι, στερήσεις, ελπίδες. Έτσι γιατί οι άνθρωποι κουβαλούν τις ιστορίες των τόπων, των μικρών και των μεγάλων πατρίδων. Μου μιλούσε για τη Μικρασία ο μπάρμπα Σήφης στα ριζά της Δίκτης και κάποιες στιγμές γυρνούσε το βλέμμα στην ανατολή, Κύριος οίδε πού ταξίδευε το μυαλό του, ποιες εικόνες είχαν στοιχειώσει μέσα του και ζωντάνευαν κάθε που θυμούνταν το χτες. «Μας κύκλωσαν οι Τσέτες, είχαμ' ένα λοχαγό από τα Χανιώτικα, εκείνος μπήκε μπροστά...» Σταμάτησε για λίγο, πήρε ανάσα βαθιά. «Πέντε φίλους έχασα στην υποχώρηση. Τους τρεις τους πιάσαν αιχμάλωτους. Δεν τους ξανάδα». Θυμάμαι κι εγώ την ιστορία της φωτογραφίας. Ήταν Σεπτέμβρης, εποχή του τρύγου, κλίβαζαν τότε τα κρασάμπελα. Ο γέρο Σήφης τρυγούσε. Και κουβαλούσε ακόμη κοφίνια με το γαϊδουράκι του. Πώς ν' αφήσει τ' αμπέλι που 'χε φυτέψει ο ίδιος και το 'χε τρυγήσει δεκάδες φορές; Όταν έφευγα με γύρισε πίσω. «Κακό πράμα ο πόλεμος. Δεν έχει καλούς και κακούς, μόνο κακούς. Όλοι γινόμαστε κακοί. Γιατί, μη νομίζεις πως οι δικοί μας ήταν άγιοι...» Τα λόγια του τα έχω γράψει σ' ένα σημείωμα, σε χαρτί από κουτί τσιγάρων που βρήκα δίπλα. Λέω να το βάλω δίπλα στην ίδια σελίδα του άλμπουμ, δίπλα στη φωτογραφία του γέρου. Άλλοτε πάλι άκουγα τον Μπαρμπαντρέα τον Καυκαλά από τα χωριά της Κισάμου να τραγουδά ριζίτικα. «Από μικρός τραγουδώ, δεν ζω χωρίς το τραγούδι». Τραγουδούσε ένα, σταματούσε για να μου πει μιαν ιστορία κι ύστερα πάλι συνέχιζε. Δεν

8

ΥΠΕΡ

XΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2017

«Κακό πράμα ο πόλεμος. Δεν έχει καλούς και κακούς, μόνο κακούς. Όλοι γινόμαστε κακοί. Γιατί, μη νομίζεις πως οι δικοί μας ήταν άγιοι...»

εξηγούσε μόνο τα τραγούδια, μιλούσε για τα γεγονότα που είχαν εμπνεύσει τους δημιουργούς τους, άλλοτε απλά ανθρώπινα περιστατικά, άλλοτε πολεμικά γεγονότα. Λεβέντη που κατέβηκες απ' τον Απάνω Κόσμο για κάτσε να ξεκουραστείς να σε ρωτήξω θέλει: Είδες ανέ κρατεί ουρανός κι αν στέκει Απάνω Κόσμος; Κι ανέ βαφτίζονται παιδιά κι αν χτίζουν μοναστήρια; Κι ανέ ξαναπαντρεύουνται παλικαριώ γυναίκες; Παραδίπλα ο Νικόλας Μαθιουδάκης. Είχε γίνει διαγωνισμός ριζίτικου στα Καστανοχώρια. Κι ο Νικόλας θυμήθηκε τον Άη Δίκιο, το κορφοβούνι της Κίσαμος... Παιδιά κι ειντά 'ναι οι μπαλωτές οθέ τον Άγιο Δίκιο, πιο πάν' απ' το Φτερόλακκο μέσα σε μια χαράδρα; - Πόλεμο κάνει ο Κουμής με Τούρκους Γενιτσάρους τους Φραγκαλήδες τα σκυλιά. Μα πρίχου να βραδυάσει κανένας δεν επόμεινε... Ναι, οι άνθρωποι κουβαλούν τις ιστορίες των τόπων. Άλλοτε τις κρατούνε στη μνήμη σαν φυλαχτά κι άλλοτε τις κάνουν τραγούδι. Σαν τον Σήφη, σαν τον Αντρέα, σαν τον Νικόλα. Που είχα κάποτε την τύχη να καθίσω δίπλα τους για λίγο και να τους παρακολουθήσω καθώς γυρνούσαν πίσω τον χρόνο...

«Από μικρός τραγουδώ, δεν ζω χωρίς το τραγούδι». Τραγουδούσε ένα, σταματούσε για να μου πει μιαν ιστορία κι ύστερα πάλι συνέχιζε.

9

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Απόμαχοι και τούτοι... Είναι που η ομορφιά κρύβεται στα απλά πράγματα... Λίγο φως από ένα μικρό παράθυρο στον πίσω τοίχο, λίγο φως από την πόρτα κι ένα παλιό χάλκινο ταψί μ' ένα μπουκάλι ρακί δίπλα του μεταμορφώνονται! Ξύλινο παλιό το τραπέζι, παλιό το κέντημα σε φόντο λευκό, διάφανο το κελί, διάφανο σαν το φως που γυρεύει χαραμάδες να μπει ν' αλώσει τη μουντή επικράτεια του σκότους. Όταν μπήκα στο άδειο δωμάτιο (στο φινετσάτο Έναγρον της Αξού Μυλοποτάμου) πρόσεξα πως τα μόνα σημεία που φωτίζονταν κάπως ήταν τούτα. Όλα τ' άλλα γίνονταν σκηνικό, κάτι σαν φόντο και τόνιζαν απλώς τις αντιθέσεις. Είναι είδη που χρησιμοποιήθηκαν από κάποιους άλλους ανθρώπους, σε κάποιες άλλες εποχές, για κάποιους άλλους λόγους, είναι κομμάτια ενός κόσμου που άφησε το στίγμα του κι έφυγε. Σήμερα, πολεμιστές απόμαχοι και τούτοι, δεν αναπαύονται μόνο, αλλάζουν πρόσωπα· κάποτε τα βλέπομε μπροστά μας σαν απλό διακοσμητικό υλικό, κάποτε σαν υλικά εναύσματα της μνήμης. Ένα χάλκινο οξειδωμένο ταψί, ένα κέντημα, ένα μπουκάλι ρακής που νομίζομε πως μεταφέρει μιαν αισθητική παρελθούσα μα, αν το κοιτάξομε καλύτερα θα καταλάβομε πως μεταφέρει συγκίνηση. Μαζί με μιαν ιστορία που δεν την ξέρομε κι ούτε θα την μάθομε ποτέ.

◗ Είναι είδη που χρησιμοποιήθηκαν από κάποιους άλλους ανθρώπους, σε κάποιες άλλες εποχές, για κάποιους άλλους λόγους, είναι κομμάτια ενός κόσμου που άφησε το στίγμα του κι έφυγε...

10

ΥΠΕΡ

XΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2017

Και τα πουκάμισα, λευκά! Είδα τη φωτογραφία κορνιζωμένη σ' ένα καφενείο στη Βόνη Πεδιάδας και τη... φωτογράφισα. Δεν εικονίζει πολιτικούς. Ούτε πρόσωπα «λαμπερά» κατά την ορολογία του συρμού (σελέμπριτις στην κολοβή γλώσσα των τηλεοπτικών κουτσομπολιών). Είναι απλοί άνθρωποι, χωρικοί, που βρέθηκαν σε φωτογραφικό στούντιο του Μεγάλου Κάστρου και στήθηκαν μπροστά στον φακό. Το συνήθιζαν τότε στην Κρήτη· έκαναν πολύωρα ταξίδια για να γνωρίσουν τη μαγεία της φωτογραφίας, να δουν κι αυτοί τις μορφές τους τυπωμένες στο χαρτί. Δεν ξέρω ποιος ήταν ο φωτογράφος. Ίσως ο Μπεχαεντίν, ίσως ο Μαραγιάννης, ίσως κάποιος από τους λιγοστούς φωτογράφους που εργάζονταν στο Κάστρο κατά την πρώτη (ή και τη δεύτερη) δεκαετία του 20ού αιώνα. Η διακόσμηση λιτή. Τρεις γλάστρες όλες κι όλες, μια δεξιά, μια αριστερά, ένα χαλί κι ένα σκηνικό που δεν φαίνεται καλά (πέφτει σαν κουρτίνα πίσω από τους ανθρώπους). Στούντιο μάλλον πρόχειρο, ίσως το κανονικό να μην χωρούσε οκτώ νοματαίους, άντρες καλούς κατά πως φαίνεται. Αξίζει να προσέξει κανείς μερικές λεπτομέρειες της αμφίεσης: κούκοι και μαντήλια (κανένα κρουσάτο!), βράκες, γιλέκα και πουκάμισο (κανένα μαύρο). Αντέγραψα τη φωτογραφία για τις ωραίες πληροφορίες που μεταφέρει. Και, κυρίως, για να δούμε και πάλι πώς αλλάζουν οι μόδες και πώς βαφτίζονται «παραδόσεις» επινοήσεις κι εφευρήματα που μας προέκυψαν τις τελευταίες δεκαετίες!

11

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Μάθημα ευαισθησίας κι ευθύνης! Έχει γραφτεί και αλλού, αλλά δεν αντέχει κανείς στον πειρασμό να μην το σχολιάσει. Μια επιγραφή τοποθετημένη σε κεντρικό σημείο του Ηρακλείου, σ' ένα σπουδαίο μνημείο της πόλης, στα δικαστήρια. Κάποιος ευαίσθητος πολίτης δεν άντεξε να βλέπει κάθε τόσο μουντζουρωμένη την πύλη κι αποφάσισε όχι να αποταθεί στις αρχές του τόπου, μεταθέτοντας αλλού την ευθύνη για την προστασία του μνημείου, αλλά να δράσει ο ίδιος. Με γνώση και μ' ευαισθησία έγραψε ένα σύντομο κείμενο, το τύπωσε και το τοποθέτησε σε μια βάση ώστε να το βλέπει όποιος περνά: «Λάθος μνημείο καταστρέφεις, συμπολίτη». Μάθημα ιστορίας γι' αυτούς που αποφασίζουν να εκτονώσουν την οργή τους πάνω σ' ένα μνημείο. Αλλά και μάθημα ευαισθησίας για όλους μας (των τοπικών αρχών συμπεριλαμβανομένων, βεβαίως!) Να τι λέει το περιεκτικό κείμενο (και προσέξτε, παρακαλώ, την υπογραφή· όχι τα αρχικά Σ.Β., τα υπόλοιπα):

«Θύρωμα (πύλη) της εκκλησίας της μονής του Αγίου Φραγκίσκου του Χάνδακα. Η μαρμάρινη ετούτη πύλη ήταν δώρο στην εκκλησία του Αγίου Φραγκίσκου από τον Κρητικό Πέτρο Φίλαργο ο οποίος ήταν τρόφιμος της Μονής και στα 1409 ανακηρύχτηκε Πάπας της Ρώμης (ο μόνος Κρητικός Πάπας) με το όνομα Αλέξανδρος Ε’. Αυτός την έστειλε δώρο από τη Ρώμη στο Ηράκλειο (Χάνδακα), κομμάτι-κομμάτι, και την συναρμολόγησαν εδώ. Τοποθετήθηκε σαν πύλη των σημερινών δικαστηρίων, στα τέλη του 19ου αιώνα. Άκου, λάθος σύμβολο καταστρέφεις, αγαπητέ συμπολίτη. Ετούτη η Πύλη μεταφέρθηκε εδώ για να ομορφύνει την πόλη και να μας θυμίζει ποιοι είμαστε. Για να τη δει στο παρελθόν ο παππούς σου, σήμερα εσύ κι ο πατέρας σου, κι αύριο ο γιος σου και η κόρη σου. Δεν φταίει σε τίποτα και δεν αντιπροσωπεύει καμία αρχή με την οποία εσύ δια-

Βάψε την, χάλασε την Πύλη, το οίκημα, κατάστρεψε κι αυτό το κείμενο να μην υπάρχει. Να ξέρεις όμως, ότι καταστρέφεις κι εμένα κι εσένα και τα "πιστεύω" μας. φωνείς. Μην την καταστρέφεις. Όταν την κτυπάς, κτυπάς τον εαυτό σου. Αν θες να αντιδράς, να πεις και να βρεις το δίκιο σου, αντέδρασε αλλού κι όχι εδώ, στην ιστορία μας. Εγώ έβαλα τον μπέτη μου μπροστά και σου μίλησα. Ήθελα να σου το πω και κάμε ό,τι θες. Βάψε την, χάλασε την Πύλη, το οίκημα, κατάστρεψε κι αυτό το κείμενο να μην υπάρχει. Να ξέρεις όμως, ότι κατα-

◗

στρέφεις κι εμένα κι εσένα και τα "πιστεύω" μας. Και στα "πιστεύω" μας πρέπει το 2017 να είμαστε μαζί για να εισακουστούμε. Δεν θα εισακουστούμε με καταστροφή αλλά με δημιουργία. Σ.Β. Ένας πολίτης αυτής της πόλης. Δηλαδή εσύ, εγώ, ο άλλος, δηλαδή, όλοι μας...»

ΥΠΕΡ

XΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2017

Πορεία στο χιόνι

Τις συνάντησα σε μιαν από τις χιονιές των προηγούμενων χρόνων στο Οροπέδιο του Λασιθιού. Αψηφώντας το δριμύτατο κρύο οι τρεις κυρίες εξήλθαν άνευ συνοδού, πέρασαν στην απέναντι πλευρά του δρόμου και βρέθηκαν να σεργιανίζουν πάνω στο παχύ στρώμα του χιονιού. Προχωρούσαν μάλλον... αγέρωχες, ούτε ξαφνιάσματα ούτε απορίες, μέχρι που άρχισαν να σκαλίζουν με τα πόδια τους. Δεν ξέρω αν βρήκαν κάποιον σπόρο θαμμένο κάτω από την κάτασπρη επιφάνεια, ξέρω μόνο πως τούτες οι τρεις κυρίες μπορεί να μην είχαν ξαναδεί χιόνι, μπορεί να βρέθηκαν ξαφνικά σ' ένα τοπίο αλλόκοτο, αλλά η γονιδιακή τους μνήμη γινόταν αλάνθαστος οδηγός της ζωής!

Είναι το ένστιχτο της αυτοσυντήρησης, είναι τα πόδια που σκαλίζουν, είναι το ράμφος που επιμένει να ψάχνει, είναι η ίδια η ζωή που ζητά το μερτικό της...

13

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Αλκυονίδες... αναγνώσεις Δεν είναι μόνο η αλκυόνη που, σύμφωνα με τον ωραίο μύθο περιμένει τις χειμωνιάτικες λιακάδες για να κλωσήσει τ' αυγά της. Είμαστε κι εμείς, οι άνθρωποι, που σε τούτον τον αίθριο τόπο είμαστε μαθημένοι στο γλυκό κλίμα της Κρήτης, το «εύκρατον και υγιεινόν», όπως γράφανε κάποτε τα σχολικά βιβλία της Γεωγραφίας. Ήπιοι χειμώνες, ήλιος που λες και στοίχειωσε στον ουρανό μας, θερμοκρασίες που θυμίζουν τα ισχνά καλοκαίρια του Βορρά. Τι υπέροχες εικόνες, αλήθεια! Οι ακτίνες του ήλιου ζεσταίνουν κάθε χειμώνα. Όχι μόνο τα σώματα, μάλλον ζεσταίνουν πιο πολύ τις καρδιές. Ξεμυτίζομε, γεμίζομε τις πλατείες, όπως γεμίζαμε κάποτε τις άκρες των δρόμων έξω από τους χωριάτικους καφενέδες, πίνομε δίκταμο, ρακές και φλισκούνι, μιλάμε με φίλους, γεμίζομε τις ώρες μας με εικόνες της μελλούμενης μνήμης. Τι υπέροχες στιγμές, αλήθεια!

◗ Ήπιοι χειμώνες, ήλιος που λες και στοίχειωσε στον ουρανό μας, θερμοκρασίες που θυμίζουν τα ισχνά καλοκαίρια του Βορρά.

14

ΤΑΝΕΑΜΑΣ

Η κάρτα - στήριγμα της κρητικής οικονομίας (και της... τσέπης του καταναλωτή!)

Ξεφυλλίστε το τελευταίο φυλλάδιο προσφορών μας και ανακαλύψτε τις γιορτινές κληρώσεις! Χρησιμοποιήστε την Xtra Card Χαλκιαδάκης και κερδίστε έξτρα προνόμια με ΔΩΡΟΕΠΙΤΑΓΕΣ και πλούσια ΔΩΡΑ! Μέσα στους τρεις προηγούμενους μήνες 3.200 νικητές κέρδισαν δωροεπιταγές αξίας 38.765 €. Επίσης, πελάτες που προτίμησαν προϊόντα της εταιρείας Misko κέρδισαν τα ζυμαρικά τους για έναν ολόκληρο μήνα! Πάντα επιφυλάσσουμε καινούργιες ευχάριστες εκπλήξεις σε πελάτες και φίλους!

Η μοναδική κάρτα που στηρίζει την κρητική οικονομία και επιστρέφει χρήματα και δώρα στους χρήστες της είναι η Xtra Card Χαλκιαδάκης! Προσφέρει έκπτωση 5% στον καταναλωτή, με αγορές κρητικών προϊόντων, αλλά και πολλά χρήσιμα δώρα έπειτα από κληρώσεις.

Κληρώσεις και στο facebook!

>

> Κληρώσεις στα φυλλάδιά μας!

Αξιοποιώντας τα νέα μέσα επικοινωνίας και τις δυνατότητες που προσφέρουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης υποδεχόμαστε στη σελίδα μας στο facebook τους πολιτιστικούς συλλόγους της Κρήτης. Οι άνθρωποι που κρατούν ψηλά τη σημαία της τοπικής παράδοσης μάς ξεναγούν σε συνήθειες και γεύσεις των τόπων τους προτείνοντας συνταγές και ιδέες. Αυτή τη φορά ο Πολιτιστικός Σύλλογος Πολυθέας μάς άνοιξε την όρεξη μ' ένα παραδοσιακό κρητικό πιάτο, ιδανικό για τις μέρες της χριστουγεννιάτικης κρεοφαγίας: Χοιρινό με ξινόχοντρο. Η ανάρτηση κατέληξε σε παιγνίδι επικοινωνίας και διαλόγου. Ανεβάζοντας σχόλια και φωτογραφίες από τα φαγητά που μαγείρεψαν οι διαδικτυακοί μας φίλοι είχαν την ευκαιρία να πάρουν μέρος στην κλήρωση που ακολούθησε. Τρεις τυχεροί κέρδισαν 2 κουζινομηχανές Izzy Top Chef και 1 χύτρα ταχύτητας Izzy, μαζί με τοστιέρα Izzy!

Κληρώσεις στα καταστήματα! Στην προσπάθεια ενίσχυσης του τοπικού αθλητισμού υλοποιούμε ολοένα και περισσότερες ενέργειες σε όλες τις περιοχές του νησιού μας. Κληρώσεις με έπαθλο εισιτήρια διαρκείας της ομάδας ΑΟΧ Κισαμικού, της Αθλητικής Ένωσης Μοιρών και της γυναικείας ομάδας volley του ΓΑΣ Μεσαράς πραγματοποιήθηκαν σε ανοιχτές εκδηλώσεις στα καταστήματά μας με τη συμμετοχή αθλητών των παραπάνω ομάδων. Φίλαθλοι και φίλοι μίλησαν μαζί τους, φωτογραφήθηκαν, αντάλλαξαν απόψεις, πήραν αυτόγραφα και αναμνηστικά δώρα. Είναι από τις επαφές που φέρνουν πιο κοντά τους ανθρώπους και προσφέρουν χαρά σ' όσους υπηρετούν τις αληθινές αξίες του αθλητισμού, συχνά κάτω από δύσκολες συνθήκες.

Για περισσότερες συνταγές μπορείτε να επισκεφτείτε το site μας:

www.xalkiadakis.gr

16

www.xalkiadakis.gr

Εσείς

βρήκατε κανένα...

Να, λοιπόν, που καλωσορίσαμε τα... Χαλικαντζαράκια στα Σ/Μ Χαλκιαδάκης! Ήταν κάτι παράξενα παιγνιδιάρικα πλασματάκια, που με την εύθυμη διάθεση και τις ζαβολιές τους μας θύμισαν τις όμορφες χριστουγεννιάτικες παραδόσεις του τόπου. Έμειναν δώδεκα μέρες κοντά μας (από τις 12 μέχρι τις 24 του Δεκέμβρη) και τα έκαναν όλα… χάλια! Παράλληλα, όμως, κατάφεραν να μεταδώσουν το κέφι και τη χαρά του παιγνιδιού, να μας θυμίσουν πως αντλώντας ιδέες από την τοπική μας παράδοση νιώθομε καλύτερα το κλίμα των εορτών και κάνουμε τον κόσμο μας να φαίνεται ακόμη πιο όμορφος! Ήταν ένα παιγνίδι τα χαλικαντζαράκια μας, ένα γιορτινό παιγνίδι, χαρούμενο και κεφάτο. Και όπως είναι φυσικό, δεν θα μπορούσαν να μείνουν έξω απ’ αυτό όσοι βρέθηκαν στα καταστήματά μας εκείνες τις μέρες.

Ζουμ στα

> ΠΑΙΓΝIΔΙΑ (και στα χαμόγελα)

Νιώσαμε κι εμείς σαν παιδιά βλέποντας το νέο τηλεοπτικό μας σποτ! Το ζουμ του φακού στα παιδικά χαμόγελα, το χρώμα, το φως, η χαρά του παιγνιδιού, μα και η χαρά της ανακάλυψης ενός καινούργιου κόσμου γέμισαν τις καρδιές μας... Χριστούγεννα! Ξέρουμε καλά πως τα παιδιά μπορούν να νιώσουν καλύτερα τη χαρά της γιορ-

Χαλικαντζαράκι;

Τους καλέσαμε να ψάξουν, να… ανακαλύψουν τα παράξενα τούτα πλασματάκια, να τα φωτογραφίσουν και μετά να στείλουν μια φωτογραφία στην επίσημη σελίδα μας στο facebook σημειώνοντας το κατάστημα στο οποίο τα είχαν ανακα-

λύψει. Μ’ αυτόν τον τρόπο μπορούσαν ν’ αποκτήσουν κάποιο από τα… χαλικαντζαρέικα δώρα μας. Ένας τυχερός κάθε μέρα κέρδιζε (ύστερα από κλήρωση, βέβαια) προϊόντα για το χριστουγεννιάτικο τραπέζι.

τής, να μεταδώσουν τη γαλήνη που χρειάζεται σ' όλους μας, μικρούς και μεγάλους, ξέρουμε ακόμη πως είναι μεγαλύτερη η χαρά εκείνου που προσφέρει από τη χαρά που νιώθει εκείνος που δέχεται το κάθε δώρο. Γι' αυτό φροντίσαμε να διαλέξουμε και φέτος τα παιγνίδια που καλύπτουν όλες τις επιλογές των γονιών αλλά και τις ανάγκες των παιδιών. Με τέτοια ευρηματικά και ωραία παιγνίδια… φορτώσαμε φέτος τα καταστήματά μας. Και με μια σκέψη, αυτήν που οδηγεί χρόνια τώρα τα βήματά μας: Να προσφέρουν χαρά όχι μόνο τα παιγνίδια, αλλά... και οι τιμές τους!

Y ΕΙΝΟ Ι Α Ε Κ Ε Ι Ε Ι ΝΑ Ρ Α Ρ Ε ΗΧ Φ Σ Y ΠΡΟ ΕΡΗ ΠΟΥ ΕΓΑΛΥΤ Y ΠΟY Ο Μ ΙΝ Ο ΕΚΕ ΔΩΡ ΑΠΟ ΤΑΙ ΤΟ Ε ΔΕΧ

17

ΤΑΝΕΑΜΑΣ

> ME

Δ ΦΩ ΙΑΘΕ Ι Μ ΤΕΙΝ ΣΗ ΕΧ Η ΠΕ ΡΙΜ ΑΡΑ ΕΝ Σ

ΚΑ

ΟY

ΜΕ

ΑΣ

OΛΑ ΘYΜIΖΟYΝ ΧΡΙΣΤΟYΓΕΝΝΑ! Με μεγάλη χαρά στολίσαμε όλοι μαζί τα super market Χαλκιαδάκης, και ο κόσμος γέμισε χρώμα! Η διάθεσή μας έγινε πιο φωτεινή και με χαρά σας περιμένουμε να σας εξυπηρετήσουμε και αυτή τη γιορτινή περίοδο, προσφέροντας με τις αγορές σας δώρα, διαδραστικά παιχνίδια εντός καταστημάτων, μουσικές εκπλήξεις για τη διασκέδασή σας, και φυσικά την καλύτερη εξυπηρέτηση με τις πιο συμφέρουσες προσφορές! Είμαστε εδώ για εσάς, τόσο για τις απαραίτητες αγορές του

18

νοικοκυριού σας όσο και για να σας βγάλουμε από τη δύσκολη θέση εύρεσης του κατάλληλου δώρου για τις ονομαστικές εορτές και όχι μόνο! Στα καταστήματά μας μπορείτε να βρείτε, εκτός από τις χρήσιμες για όλους δωροεπιταγές, υπέροχα καλάθια με κρητικά προϊόντα, όπως εκλεκτά κρασιά και εδέσματα! Πρόκειται για ένα όμορφο δώρο που ο παραλήπτης θα το εκτιμήσει, ενώ παράλληλα στηρίζουμε τα κρητικά προϊόντα!

Μύηση στο (καλό) κρητικό

κρασί

ΜΑΤΑ ΤΑΣΤΗ ΣΤΑ ΚΑ Ε Α ΒΡΕΙΤ ΜΑ Σ Θ Ε ΑΘΙΑ Μ ΧΑ ΚΑΛ Α Τ ΥΠΕΡΟ Ν ЇΟ Α ΠΡΟ ΚΡΗΤΙΚ

ΚΑΘΕ ΣΑΒΒΑΤΟ ΣΤΟ ΑΝΑΝΕΩΜΕΝΟ ΚΕΛΑΡΙ ΜΑΣ ΣΤΟ MAX ΑΛΙΚΑΡΝΑΣΣΟΥ

>

Είναι ο καλύτερος τρόπος να γνωρίσει κανείς τα κρασιά ενός τόπου: να μιλήσει με τους ανθρώπους που τα παράγουν! Ν’ ακούσει, να δοκιμάσει, ν’ απολαύσει αρώματα και γεύσεις, να μάθει για τις τοπικές και τις άλλες ποικιλίες, να κατανοήσει πόσος μόχθος και πόση ανθρώπινη προσπάθεια κρύβεται πίσω από κάθε σταγόνα κρασιού. Αυτή την ευκαιρία θελήσαμε να προσφέρουμε στους φίλους μας: να γνωρίσουν του Κρητικούς οινοποιούς και να δοκιμάσουν τα μικρά θαύματα που παράγονται και εμφιαλώνονται στο νησί μας. Τοπικές και διεθνείς ποικιλίες, θαυμάσιοι συνδυασμοί και συνεχείς αναζητήσεις δημιούργησαν μια μεγάλη σύγχρονη κρητική οινική παράδοση, δημιουργώντας μαζί κι ένα όραμα για τον τόπο. Ένας Κρητικός οινοποιός θα βρίσκεται κάθε Σάββατο στο Max Αλικαρνασσού μεταφέροντας στους φίλους και πελάτες τον πλούτο των εμπειριών και των γνώσεών του. Θα προσφέρει ο ίδιος τα κρασιά του, θα μιλά με τους φίλους του καλού κρασιού, θα προτείνει συνδυασμούς και η εταιρεία μας θα προσφέρει τα κρασιά της αρεσκείας σας σε τιμές πραγματικής ευκαιρίας! Και επειδή το καλό κρασί συνδυάζεται θαυμάσια με το εκλεκτό τυρί, στον ίδιο χώρο θα βρίσκονται κάθε Σάββατο άνθρωποι και από ένα κρητικό τυροκομείο. Θα μας ξεναγούν κι εκείνοι στα προϊόντα τους και θα προσφέρουν εκλεκτά τυριά της Κρήτης σε τιμές – έκπληξη! Ενημερωθείτε από τη σελίδα μας στο facebook για το επόμενο ραντεβού γευσιγνωσίας! (Κι όπως είναι φυσικό, στο ανανεωμένο κελάρι μας θα βρείτε δεκάδες άλλες ετικέτες, από γνωστές ελληνικές ποικιλίες μέχρι φημισμένες γαλλικές σαμπάνιες).

19

 Μια φωτογραφία ένα ποίημα ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

ΔΕΝ ΜΕ ΠΕΙΡΑζΕΙ ΑΝ ΑΠΛΩΝΕΙ ΕξΩ Ο ΧΕΙΜΩΝΑΣ ΚΑΤΑΧΝΙΑ... Δεν με πειράζει αν απλώνει έξω ο χειμώνας καταχνιά, σύννεφα, και κρυάδα. Μέσα μου κάμνει άνοιξι, χαρά αληθινή. Το γέλιο είναι ακτίνα, μαλαματένια όλη, σαν την αγάπη άλλο δεν είναι περιβόλι, του τραγουδιού η ζέστη όλα τα χιόνια λυώνει. Τι ωφελεί οπού φυτρώνει λουλούδια έξω η άνοιξις και σπέρνει πρασινάδα! Έχω χειμώνα μέσα μου σαν η καρδιά πονεί. Ο στεναγμός τον ήλιο τον πιο λαμπρό σκεπάζει, σαν έχεις λύπη ο Μάης με τον Δεκέμβρη μοιάζει, πιο κρύα είναι τα δάκρυα από το κρύο χιόνι.

Η ΟΜIΧΛΗ ΜΠΑIΝΕΙ ΑΠO ΠΑΝΤΟY... Η ομίχλη μπαίνει από παντού στο σπίτι κι όσα για σένα είχες ελπίσει έχουνε τώρα πια όλα σβήσει. Η ομίχλη μπαίνει από παντού στο σπίτι.

Κ.Π. Καβάφης Σκιά ήταν ό,τι για ζωή αγαπήθη ήχος στεγνός μιας άδειας λέξης. Σαν ήρθε η ώρα να διαλέξεις είπες ας φράξουν τη φωτιά άλλα στήθη.

> 20

Ποτάμι που έχει μείνει ξερή η κοίτη πώς να ’χεις έτσι ξεστρατίσει σου άξιζε σένα αλλιώς να ζήσεις. Η ομίχλη μπαίνει από παντού στο σπίτι. Βύρων Λεοντάρης

ΥΠΕΡ

XΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2017

21

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

ΒΡΕ IΣΚΙΕ ΜΟY γΙΑΤI Μ᾿ ΑΚΟΛΟYΘΕIΣ;

>

Βρε ίσκιε μου, γιατί μ᾿ ακολουθείς; Δε μ᾿ αφήνεις μόνο μου να τρέχω; Βρε ίσκιε μου, δε πας να μου χαθείς, πρέπει κι εσένα σύντροφο να έχω; Πότε στραβό σε βλέπω πότε ίσο, πότε μακρύ σα σούβλα, πότε νάνο, τη μια πηγαίνεις μπρος, την άλλη πίσω σε απαντώ εδώ, εκεί σε χάνω. Χωρίς να βλέπεις, πιάνεις ότι πιάνω, με οδηγείς αλλά και σ᾿ οδηγώ. Και τέλος πάντων κάνεις ότι κάνω και είσαι άλλος, δεύτερος, εγώ. Βρε ίσκιε μου, γιατί μ᾿ ακολουθείς; Βρε ίσκιε μου, δε πας να μου χαθείς… Σε απαντώ στο σπίτι και στο δρόμο και μου γεννάς πολλές φορές τον τρόμο. Γ. Σουρής

22

ΚΑΝEΝΑ ΔEΝΤΡΟ ΔΕΝ ΒΛEΠΕΙ ΤΟ ΔΙΠΛΑΝO ΤΟY

>

Περίεργη, η περιπλάνηση στην ομίχλη! Μοναχικοί οι θάμνοι και οι πέτρες, κανένα δέντρο δεν βλέπει το διπλανό του καθένας είναι μόνος. Γεμάτος από φίλους ήταν ο κόσμος όταν η ζωή μου ήταν λαμπερή, τώρα που η ομίχλη πέφτει κανείς πια δεν με βλέπει.

Πράγματι, δεν είναι φρόνιμο να μην γνωρίζει κάποιος το σκοτάδι, που αργά και αδυσώπητα απ’ όλους θα τον χωρίσει. Περίεργη η περιπλάνηση στην ομίχλη! Μοναξιά είναι μέσα της η Ζωή. Κανείς δεν γνωρίζει τον άλλο, καθένας νιώθει μόνος.

Hermann Hesse 23

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

ΤΑ ΒΟYΝA ΤΑ ΧΙΟΝOΔΟξΑ Αγγίζεις το νου μου και πονεί το βρέφος της Άνοιξης! Τιμωρείς το χέρι μου και στα σκότη λευκαίνεται! Πάντα πάντα περνάς τη φωτιά για να φτάσεις τη λάμψη. Πάντα πάντα τη λάμψη περνάς για να φτάσεις ψηλά τα βουνά τα χιονόδοξα. Όμως τι τα βουνά; Ποιος και τι στα βουνά; Τα θεμέλιά μου στα βουνά και τα βουνά σηκώνουν οι λαοί στον ώμο τους και πάνω τους η μνήμη καίει άκαυτη βάτος! Οδυσσέας Ελύτης

24

ΥΠΕΡ

XΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2017

...ΚΑΙ γΙΑ ΣΤΟΛH ΤΑ ΧΙOΝΙΑ! Βουνά, παιδιά γιγάντικα της Γης, βουνά ανυπόταχτα, βουνά αιώνια, που έχετε τη λαμπράδα της αυγής για χαμογέλιο, για στολή τα χιόνια, που χύνετε θυμό σας φλογερό την αστραπή, το μαύρο νέφος θλίψη, και μίλημά σας το γοργό νερό που με βοή κατρακυλά απ’ τα ύψη, που έχετε χίλιες γνώμες και καρδιές κι αγάπη και χαρά και περηφάνια, σαν τους ίσκιους σας και τις ευωδιές, σαν τα πουλιά, τ' αγρίμια, τα βοτάνια [...] Βουνά της γης αυτής ελληνικά, διάφανα, καθαρά, πελεκημένα από τεχνίτη χέρια γνωστικά σα μετρημένα αγάλματα ένα - ένα, Καθώς η πρώτη ακτίνα του ουρανού φωτίζει εσάς πριν φωτιστούν οι κάμποι, θέλω κ’ εγώ μεσ’ στο δικό μου νου το φως το αληθινό να πρωτολάμπη. Και θέλω οι στοχασμοί μου καθαροί να μένουν, σαν τα χιόνια στην κορφή σας, και να θυμάται πάντα η θλιβερή ψυχή μου πως επλάστηκε αδερφή σας. Κωστής Παλαμάς

25

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

> ΜΠΟΡΩ ΕΛΕYΘΕΡΑ ΝΑ ΚΟΙΤAζΩ ΤΟΝ ΚOΣΜΟ Κάθομαι εδώ στο παράθυρο, κοιτάω τους διαβάτες και κοιτάζομαι μες στα μάτια τους. Θαρρώ πως είμαι μια σιωπηλή φωτογραφία, μες στην παλαιά κορνίζα της, κρεμασμένη έξω απ’ το σπίτι, στο δυτικό τοίχο, εγώ και το παράθυρό μου. Κοιτάζω κάποτε ο ίδιος ετούτη τη φωτογραφία με τα ερωτικά, κουρασμένα της μάτια – ένας ίσκιος αποκρύβει το στόμα, η επίπεδη λάμψη απ’ το τζάμι της κορνίζας, στιγμές – στιγμές, αντίκρυ στο λιόγερμα ή στο φεγγαρόφωτο, σκεπάζει ολόκληρο το πρόσωπο, κ’ είμαι κρυμμένος πίσω απόνα τετράγωνο φως, χλωμό ή ασημένιο ή ρόδινο, και μπορώ ελεύθερα να κοιτάζω τον κόσμο χωρίς να με βλέπει. Ελεύθερα, – τι να πούμε; Γιάννης Ρίτσος

26

ΥΠΕΡ

Από τον ορεινό όγκο του νομού Χανίων, στο ιστορικό χωριό Θέρισσο, η οικογένεια Μπαλαντίνου ξεκίνησε να ασχολείται με την κτηνοτροφία και την παραγωγή τυροκομικών προϊόντων. Από το 1928 η οικογένεια έχει καταφέρει να δημιουργήσει ιστορία στον χώρο της τυροκομίας με την κορυφαία ποιότητα των προϊόντων μιας συνεχώς αναπτυσσόμενης επιχείρησης που σέβεται πραγματικά την παράδοση. Με ένα σύγχρονο εργοστάσιο στο Βαρύπετρο Νέας Κυδωνιάς, με σεβασμό στην παράδοση, αδιάκοπες επενδύσεις στη σύγχρονη τεχνολογία της τυροκομίας και ένα ολοκληρωμένο, άριστο δίκτυο

XΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2017

από τον γαλακτοπαραγωγό ως και την διανομή των τελικών προϊόντων της, η επιχείρηση έχει κατακτήσει επάξια την τοπική και όχι μόνο αγορά. Έχει επίσης κερδίσει μια από τις κορυφαίες θέσεις στην προτίμηση των καταναλωτών όλης της Κρήτης αλλά και μεγάλων αστικών κέντρων προσφέροντας όλα τα προϊόντα της παραδοσιακής κρητικής τυροκομίας ασύγκριτα τόσο σε γεύση όσο και σε ποιότητα. Σήμερα, η τέταρτη γενιά της επιχείρησης, στόχο έχει να αυξήσει την παραγωγική της δυνατότητα ώστε να συνεχίσει να αντεπεξέρχεται ικανοποιητικά στην ολοένα αυξανόμενη ζήτηση.

Κεντρικό Κατάστημα: Σκαλίδη 25,73100 Χανία Κρήτης Τηλ: +30 28210 95517 - Fax: +30 28210 95517 Εργοστάσιο: Βαρύπετρο Κυδωνίας Χανιά Κρήτης Τηλ: +30 28210 33030, 32222 - Kιν. +30 697 3612 491 e-mail: sales@balantinos.gr - www.balantinos.gr

ΤΑΝΕΑΜΑΣ

>

Ολοκληρώθηκε το πιλοτικό πρόγραμμα ΚΟΜΠΟΣΤΟΠΟIΗΣΗΣ των s/m Χαλκιαδάκης!

Με ιδιαίτερα θετικά αποτελέσματα ολοκληρώθηκε το πιλοτικό πρόγραμμα κομποστοποίησης που εφαρμόσαμε για ένα 6μηνο στο κατάστημα Μax της Ν. Αλικαρνασσού. Το πρώτο στην Κρήτη ολοκληρωμένο σύστημα διαχείρισης φυτικών υπολειμμάτων σε σούπερ μάρκετ εφαρμόστηκε στο πλαίσιο της πολιτικής Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης που υλοποιούμε

και περιλάμβανε δυο στεγανούς κομποστοποιητές, χωρίς οσμές και διαρροές, όπου κατέληγαν όλα τα υπολείμματα του μανάβικου του καταστήματος. Με τη συνεργασία του καθηγητή του Τ.Ε.Ι. Κρήτης κ. Θρασύβουλου Μανιού και την εφαρμογή σύγχρονων πρακτικών κομποστοποίησης, πετύχαμε:  τον μηδενισμό του όγκου των απορριμμάτων από τα μανάβικα των καταστημάτων που κατέληγαν σε κάδους απορριμμάτων  την παραγωγή κομπόστ υψηλής ποιότητας  τη μείωση του περιβαλλοντικού αποτυπώματος  τη δημιουργία ενός ανεξάρτητου συστήματος ολοκληρωμένης διαχείρισης απορριμμάτων και  την ενίσχυση της κυκλικής οικονομίας και της μεθόδου «Διαλογή στην πηγή».

ΗΜEΡΕΣ ΚΑΡIEΡΑΣ στο ΤΕΙ Κρήτης με τη συμμετοχή της εταιρείας μας

>

Στο αμφιθέατρο «Μάρκος Καραναστάσης» του ΤΕΙ Κρήτης πραγματοποιήθηκε, την Τρίτη 14 Νοεμβρίου, η «Ημέρα Καριέρας» για Φοιτητές & Πτυχιούχους του Τμήματος Διοίκησης Επιχειρήσεων του ΤΕΙ Κρήτης.

Το αρίστης ποιότητας κομπόστ που προέκυψε θα το χρησιμοποιήσουμε στην υλοποίηση ενός νέου κύκλου αστικών δενδροφυτεύσεων που εντάσσονται στο «Πράσινο Πρόγραμμα» της εταιρείας μας και οι οποίες θα ξεκινήσουν στις αρχές της επόμενης χρονιάς. Οι δενδροφυτεύσεις αυτές θα πραγματοποιούνται με την εθελοντική συμμετοχή των εργαζομένων της Χαλκιαδάκης Α.Ε. σε χώρους κοντινούς στα καταστήματα, θα γίνονται σε συνεργασία με τις δημοτικές αρχές και τους τοπικούς φορείς, ενώ θα συνοδεύονται και από παρεμβάσεις καλλωπισμού και ανάδειξης των κοινόχρηστων αυτών χώρων. Σκοπός των δράσεων είναι η βελτίωση της καθημερινότητας και της ποιότητας της ζωής των κατοίκων των περιοχών αυτών, αλλά και η ελάχιστη ανταπόδοση προς τους πολίτες που καθημερινά υποστηρίζουν την κρητική εταιρεία!

Συμμετείχαμε στο πάνελ των ομιλητών με τον υπεύθυνο marketing κ. Τζαγκαράκη Μιχάλη, ο οποίος ανέπτυξε στους σπουδαστές τις δράσεις Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης της εταιρείας μας, όπως και τον υπεύθυνο του γραφείου προσωπικού της εταιρείας μας κ. Παπαδαντωνάκη Νίκο, ο οποίος καθ’ όλη τη διάρκεια της εκδήλωσης είχε επαφές με σπουδαστές και συζήτησε μαζί τους τις προοπτικές απασχόλησης στο λιανεμπόριο.

Youth Empowered Στο Ηράκλειο έφτασε το μήνυμα «Εμπνεύσου, Διεκδίκησε, Πέτυχε» για τους νέους που προετοιμάζονται για την αγορά εργασίας! Για πρώτη φορά στην Κρήτη, και συγκεκριμένα στο Ηράκλειο, πραγματοποιήθηκε το τετραήμερο σεμινάριο από το πρόγραμμα Youth Empowered της Coca-Cola Τρία Έψιλον. Από 13 έως 16 Νοεμβρίου, στο Πολιτιστικό Συνεδριακό Κέντρο Ηρακλείου, 50 νέοι, 18-30 ετών, παρακολούθησαν εκπαιδευτικά σεμινάρια από έμπειρα στελέχη της εταιρείας και της τοπικής αγοράς, που θα τους βοηθήσουν να διεκδικήσουν επιτυχώς μία θέση εργασίας. Σκοπός του προγράμματος Youth Empowered ήταν οι νέοι της Κρήτης να αποκτήσουν δεξιότητες, απαραίτητες για τη σύγχρονη αγορά εργασίας, καθοδήγηση από στελέχη της αγοράς, που είναι και οι εθελοντές μέντορες του προγράμματος, αλλά και σημαντικές ευκαιρίες δικτύωσης, ανεξαρτήτως κλάδου εξειδίκευσης. Στην ενότητα «Δεξιότητες Πωλήσεων και Διαπραγματεύσεων», την εμπειρία της μετέφερε στους συμμετέχοντες η κ. Χριστίνα Χαλκιαδάκη εκπροσωπώντας την αλυσίδα Χαλκιαδάκη - τον μεγαλύτερο εργοδότη ιδιωτικού τομέα της Κρήτης. Η κ. Χαλκιαδάκη δήλωσε: «Ως αλυσίδα Super Market υποδεχτήκαμε με πολλή χαρά το Youth Empowered στην πόλη μας και νιώθουμε πολύ τυχεροί που είναι η δεύτερη πόλη όπου πραγματοποιείται μετά τη Θεσσαλονίκη. Η Coca- Cola Τρία Έψιλον γενικά διακρίνε-

ται για την οργανωτική της δομή και την εκπαίδευση των ανθρώπων της και είναι πολύ ωραίο που οι άνθρωποι εκτός αγοράς είχαν αυτή την εμπειρία. Από την πλευρά μας προσπαθήσαμε να παρουσιάσουμε ποια είναι τα ζητούμενα στην αγορά εργασίας και με ποια κριτήρια αξιολογούνται σήμερα οι άνθρωποι στην αγορά».

Τους 2 τελευταίους μήνες ολοκληρώθηκαν 10 ακόμα σεμινάρια με διαφορετική θεματολογία στην Ακαδημία Χαλκιαδάκης! Στόχος της Ακαδημίας είναι να επιμορφώνει το προσωπικό σε θέματα που αφορούν το εργασιακό αντικείμενό του, ώστε να γινόμαστε όλοι καλύτεροι στην εργασία μας. Μέσα σε 194 διδακτικές ώρες 243 άτομα συνολικά παρακολούθησαν σεμινάρια σχετικά με το σύγχρονο management, την κάβα, τυροκομείο και αλλαντικά, delicatessen, και άλλες θεματικές ενότητες.

29

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΙΑΤΙΚΟ ΔΙΗΓΗΜΑ

Τα κάλαντα του Λόρδου Του Νίκου Ψιλάκη Μέρες πριν τις γιορτές φτιάχναμε τις παρέες για τα καλαντίσματα του Δωδεκάμερου. Περιζήτητοι αυτοί που είχαν μεγάλα σόγια, περιζήτητοι κι αυτοί που οι γονέοι τους φημίζονταν για τις κοινωνικές τους σχέσεις, κουμπαριές και συντεκνιές. Η πείρα των προηγούμενων χρόνων μας είχε διδάξει πως οι συγγενείς κι οι φίλοι έδιναν περισσότερα φιλοδωρήματα. Από τα Νικολοβάρβαρα κιόλας, ή και πρωτύτερα μερικές φορές, οι ομάδες μας ήταν έτοιμες· συνδυό, συντρείς συναζόμασταν στα σπίτια κι άρχιζαν οι ετοιμασίες. Πρώτο μας μέλημα να μάθομε απέξω τα κάλαντα, δεύτερο να τα ψάλομε καλά για να μην ακούγονται παραφωνίες, τρίτο να σχεδιάσομε τη διαδρομή· άλλοι ξεκινούσαν από τη γειτονιά τους, άλλοι από τα καφενεία της Μεσοχωριάς κι άλλοι από τα σπίτια των πιο ανοιχτοχέρηδων - τους σφιχτούς και τους κακόβολους τους απόφευγαν όλοι. Κυκλοφορούσαν τότε κάτι τυπωμένα φυλλάδια με τα κάλαντα του συρμού, «Kαλήν εσπέραν άρχοντες», μια κουτσουρεμένη εκδοχή αυτών που ακούγονταν κυρίως στις μεγάλες πόλεις, κι οι περισσότεροι βολεύονταν μ' αυτά· μια δραχμή πουλιόταν το φυλλάδιο, όσο κι ένας καφές στους καφενέδες ή ένα αυγό - η ανταλλακτική οικονομία κάλυπτε ακόμη πολλές από τις ανάγκες των νοικοκυριών. Μήτε να τ' ακούω δεν μπορούσα τα κάλαντα των φυλλαδίων. Αιτία ο γιγαντόσωμος παππούς, ο Νικόλας· ήμουν δεν ήμουν πέντε χρονών όταν μ' έβαλε στην ποδιά του, μέρες Χριστουγέννων θα ήταν, γιατί θυμάμαι τα λουκάνικα και τ' απάκια που κρέμονταν αρμαθιές - αρμαθιές στην παραστιά του, και μου τραγούδησε τα κάλαντα των παιδικών του χρόνων. Θεέ μου, τι μελωδία ήταν εκείνη. Και τι λόγια! Μια ολόκληρη ιστορία ζωντάνευε μπροστά στα μάτια μου, φανταζόμουν τον Ηρώδη με μια χαντζάρα στο χέρι, έβλεπα τους μάγους με τις καμήλες, νόμιζα πως έφτανε ώς τ' αυτιά μου ο θρήνος των μανάδων· «θρήνο κλαυθμό και οδυρμό είχεν η κάθε μάνα» τραγουδούσε ο παππούς κι εγώ κρεμόμουν από τα χείλη του, τον παρακολουθούσα σαν να μου έλεγε παραμύθι. Κι ύστερα, όταν τέλειωνε η αφήγηση των γεγονότων, άκουγα τα παινέματα των νοικοκυραίων, λέξεις πρωτόγνωρες για μένα· άρχοντας μέγας ο κάθε φτωχός φαμελιάρης, αφέντρα κι αρχόντισσα η κάθε φτωχοντυμένη βουκόλισσα, «κερά μαρμαροτράχηλη και φεγγαρομαγούλα», απ' αυτήν άλλωστε ζητούσαν κεράσματα και δοσίματα οι κουστωδίες των

30

καλαντιστάδων, «παράδες (γ)ή λουκάνικα, κι απάκια κι αυγουλάκια / κι από το λαδοπίθαρο πεντέξι αθοτυράκια...». Όνειρό μου, λοιπόν, να τα μάθω να τα λέω κι εγώ. Κι όταν ένιωσα πως ήμουν μεγάλος, φοιτούσα θαρρώ στην Τετάρτη του Δημοτικού, αποφάσισα να κάμω τ' όνειρο πράξη. Μ' ένα τετράδιο παραμάσχαλα πήγα και βρήκα τον παππού καθισμένο στην παραστιά του, η υπαγόρευση κράτησε κάμποση ώρα, ο κόσμος της Βηθλεέμ ξαναζωντάνεψε στα μάτια μου. Έγραφα με βιάση, γέμιζαν οι σελίδες, ψιθύριζα πότε-πότε και τη μελωδία για να μην την ξεχάσω. Μοναδικό πρόβλημα οι συχνές παρεμβάσεις της γιαγιάς, «δεν τα θυμάσαι καλά, γέρο. Ξέχασες να πεις το στιχάκι που λέει: «ολίγον ύπνο πάρετε κι ύστερα σηκωθείτε / να πάτε εις την εκκλησιά...». Βάλθηκα, λοιπόν, να μην παραλείψω κανένα στιχάκι, προσπάθησα να συμπληρώσω τα κάλαντα με τις αφηγήσεις άλλων γερόντων, του άλλου παππού, της άλλης γιαγιάς και της γριάς Μαλαματένιας που καθόταν στη μέση περίπου του χωριού και κάτεχε ξεστίχου όλα τα παλιά τραγούδια. Περνούσαν οι μέρες, πέρασε κι η μεγάλη γιορτή του Άη Νικόλα, είχα γεμίσει μισό τετράδιο με κάλαντα, μα στο τέλος κράτησα μόνο την πρώτη εκδοχή, αυτήν του παππού του Νικόλα με τις συμπληρώσεις της γιαγιάς, πεντέξι πυκνογραμμένες σελίδες. Έτοιμος πια για τις πρώτες πρόβες γύρεψα παρέα για το καλάντισμα των Χριστουγέννων, αλλά παρέα δεν υπήρχε· οι μικρές συντροφιές είχαν σχηματιστεί πολύ πριν, τον καιρό που εγώ γύριζα τα σπίτια και μάζευα στιχάκι-στιχάκι τα κάλαντα του παλιού καιρού. Ένας έμενε μόνο ρέστος, ο Μίχαλος ο Κύκλωπας, έτσι τον ήξεραν όλοι στο χωριό, Κύκλωπα και Μιχάλακα, αλλ' αυτόν δεν τον προτιμούσε κανείς για συντροφιά στα καλαντίσματα. Είχαμε βρεθεί συμμαθητές από τη Δευτέρα τάξη, συνεχίσαμε στην Τρίτη και στην Τετάρτη, την τελευταία του Μιχάλακα στο σχολειό μας. Εκείνος ήταν τρεις χρονιές μεγαλύτερος, είχε φοιτήσει δυο φορές στην Πρώτη, δυο και στη Δευτέρα, μέχρι που τον βαρέθηκε κι ο δάσκαλος, του έβαλε μερικά γενναιόδωρα πεντάρια, κι όταν έφτασε στην Τετάρτη κάλεσε τον πατέρα του στο σχολείο: «πρόοδος αρίστη, έμαθε να γράφει τ' όνομά του, μη ζητάς περισσότερα». Κάπως έτσι ναυάγησε στα ρηχά η απελπισμένη προσπάθεια του πατρός να κάμει επιστήμονα τον υιό του. Ο Μιχάλακας ήταν μεγαλόσωμος, ένα κεφάλι πιο ψηλός απ’ όλους τους συμμαθητές του, παχουλός, γεροδεμένος και γοργοπόδαρος, πρώτος έβγαινε πάντα στο τρέξιμο. Κάλαντα δεν έλεγε

ΥΠΕΡ

XΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2017

Κι ύστερα, όταν τέλειωνε η αφήγηση των γεγονότων, άκουγα τα παινέματα των νοικοκυραίων, λέξεις πρωτόγνωρες για μένα· άρχοντας μέγας ο κάθε φτωχός φαμελιάρης, αφέντρα κι αρχόντισσα η κάθε φτωχοντυμένη βουκόλισσα, «κερά μαρμαροτράχηλη και φεγγαρομαγούλα», απ' αυτήν άλλωστε ζητούσαν κεράσματα και δοσίματα οι κουστωδίες των καλαντιστάδων, «παράδες (γ)ή λουκάνικα, κι απάκια κι αυγουλάκια / κι από το λαδοπίθαρο πεντέξι αθοτυράκια...».

σχεδόν ποτέ, μαζεύονταν τα παιδιά, έφτιαχναν τις μικρές παρέες των αγερμών και τον άφηναν πάντοτε απέξω· οι καλαντιστάδες, που είχαν αναπτύξει από μικροί το επιχειρηματικό τους δαιμόνιο, είχαν φορτώσει δυο σοβαρά κουσούρια στον καημένο τον Μιχάλακα. Το πρώτο: Δεν ήταν από μεγάλο σόι, είχε λιγοστούς συγγενείς κι αυτούς από τον πατέρα του μόνο· η μάνα του ήταν ξενομπάτισσα, χωρίς δικολόι στα μέρη μας, και η πείρα μάς είχε διδάξει ότι τα περισσότερα φιλοδωρήματα τα έδιναν οι «δικοί», οι ξένοι ξεγλιστρούσαν με πενταροδεκάρες. Το δεύτερο: Ήταν ο φόβος κι ο τρόμος των περιβολιών, μήτε φράκτες τον έστεναν μήτε δραγάτες τον έφταναν· αυτός έτρωγε τα πρώτα κεράσια και τα πρώτα βερίκοκα, αυτός τρυγούσε τα πρώτα πεπόνια απ' όλα τα ξένα μποστάνια - ποιος, λοιπόν, θα έδινε φιλοδώρημα σ' έναν τέτοιο χαΐνη; Εγώ, πάντως, τον συμπαθούσα τον Μιχάλακα κι ας μην γειτονεύαμε μήτε στο χωριό μήτε στο σχολείο - εκεί, άλλωστε, δεν γειτόνευε με κανέναν, ο δάσκαλος τον έβαζε να κάθεται πάντα μοναχός, πάντα στο πρώτο θρανίο και πάντα ένα μέτρο πιο μπροστά από το δεύτερο. Τον συμπαθούσα γιατί έβλεπα ένα παράπονο στα μάτια του, φαινόταν θλιμμένος ακόμη κι όταν ξεσπούσε πάνω μας με βρισιές κι αδέσποτα λακτίσματα. Θα κόντευαν τα μισά του Δεκέμβρη όταν τον ξεμονάχιασα σ’ ένα διάλειμμα.

- Χριστούγεννα σιμώνουν. Να τα πούμε μαζί τα κάλαντα, Μιχαλιό; - Και το ρωτάς; Να τα πούμε. Είδα κι έπαθα να τον πείσω πως έπρεπε να πρωτοτυπήσομε. Να πούμε τα παλιά κάλαντα. Δεν του άρεσαν, ήταν πιο δύσκολα, ήταν και κατά πολύ μεγαλύτερα από τ' άλλα· «μέχρι να τα πούμε μια φορά θα έχουν οι άλλοι κάμει τον γύρο του χωριού». Χρησιμοποίησα το έσχατο επιχείρημα που μου έμενε: «Καλά, δεν πειράζει, Μιχαλιό, άμα δεν θες εσύ θα τα πω μοναχός μου». Ένας Θεός ξέρει πόσες πρόβες χρειάστηκαν μέχρι να μάθει κάμποσες στροφές, μέχρι τη μέση περίπου· από κει και κάτω τα έλεγα μοναχός μου κι ο Μιχάλακας ανοιγόκλεινε μόνο το στόμα ψελλίζοντας αδέσποτα φωνήεντα, «εγώ θα σου κρατώ το πάσο» είπε. Απομεσήμερο της παραμονής ξεκινήσαμε. Εκείνος κρατούσε το σταμνί για το λάδι και το καλάθι για τ' αυγά, εγώ τον κουμ-

παρά, ένα σκούρο μπλάβο κουτί από κλωστές DMC με τρυπημένο καπάκι για να μπαίνουν τα κέρματα. Μα γρήγορα φάνηκε πως είχαμε πέσει έξω, οι άλλοι καλαντιστάδες είχαν ξεκινήσει πολύ πιο νωρίς, μερικοί είχαν κάμει κιόλας τον γύρο του μισού χωριού. Το σχέδιο προέβλεπε ν' αρχίσομε από τους καφενέδες, αλλά όταν είδαμε τις παρέες των ανταγωνιστών να συνωστίζονται στο Μακρύ Σοκάκι, τον δρόμο με τα καφενεία και τα μπακάλικα, αποφασίσαμε να τ' αλλάξομε. Πήγαμε πρώτα στη δυτική μεριά, στην παλιότερη γειτονιά του χωριού και χτυπήσαμε την πρώτη πόρτα· «Τα είπαν κι άλλοι» ακούστηκε μια φωνή από μέσα. Δεν ξέρω πώς μου ήρθε η έμπνευση να φωνάξω πως εμείς λέμε άλλα κάλαντα, τα παλιά. «Τα αρχαία λέμε» βροντοφώναξε κι ο Μιχάλακας. Άνοιξε η πόρτα, «για ν' ακούσω, λοιπόν, τα αρχαία σας κάλαντα» απάντησε μια μεσόκοπη γυναίκα, η μάνα της Αγγελικούλας, της πιο μικροκαμωμένης συμμαθήτριάς μας. Μάλλον θα ήθελε να μας περιγελάσει για την αποκοτιά μας, αλλά σαν άκουσε τις πρώτες στροφές σοβαρεύτηκε.

- Ωραία τα λέτε. Μπράβο, παιδιά, χρόνια είχα να τ' ακούσω. Ο θρίαμβος μόλις άρχιζε. Άθελά του ο Μιχάλακας είχε ανακαλύψει το ιδανικό διαλάλημα: «αρχαία κάλαντα». Όλες οι πόρτες άνοιγαν, οι νοικοκυραίοι μας κοίταζαν με περιέργεια, ίσως και με διάθεση για χλεύη, αλλά μόλις άκουγαν τις πρώτες στροφές ξεσπούσαν σ' επιφωνήματα. Μεθυσμένοι από την υποδοχή πήραμε σβάρνα τα σπίτια, ούτε που ξέραμε πλέον ποιες πόρτες χτυπούσαμε. Ύστερ' από λίγο βρεθήκαμε σε μια στενή αυλή, γεμάτη λάσπες. Διαλάλησα τα «παμπάλαια κάλαντα», διαλάλησε ο Μιχάλακας τα «αρχαία», η πόρτα δεν άνοιγε.

- Εέέέέέ... νοικοκυραίοι, βροντοφώναξε πάλι. Ένας γεράκος με γυαλιστερή κεφαλή άνοιξε το πανωπόρτι και μας κοίταξε με σουφρωμένα τα χείλια. Το αίμα μας πάγωσε. Τότε μόνο καταλάβαμε πως βρισκόμασταν μπροστά στην πόρτα του μπάρμπα Γιάννη του Λόρδου. Πρόσεξα πάλι το παχύ κατάλευκο μουστάκι που σκέπαζε τα χείλη, τις βαθιές αυλακώσεις στο μέτωπο που θύμιζαν οργωμένο χωράφι, τα χοντρά κατάμαυρα φρύδια με τις απείθαρχες μακρές τρίχες που πετιόντουσαν άτσαλα εδώ κι εκεί και θυμήθηκα τη γειτόνισσά μου την κερά Κατερινιά· είχε δυο γιούς, από γεννησιμιού τους ρεμπεσκέδες, κι όταν ήθελε να τους μαζέψει στο σπίτι ξεστόμιζε πάντα την ίδια φοβέρα: «ελάτε μέσα γιατί αν σας βρει ο Λόρδος στο δρόμο...»· κανείς δεν ήξερε τι δεινά μπορούσε να επιφέρει η κάθε απρό-

31

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΙΑΤΙΚΟ ΔΙΗΓΗΜΑ

- Ωραία τα λέτε. Μπράβο, παιδιά, χρόνια είχα να τ' ακούσω. Ο θρίαμβος μόλις άρχιζε. Άθελά του ο Μιχάλακας είχε ανακαλύψει το ιδανικό διαλάλημα: «αρχαία κάλαντα». Όλες οι πόρτες άνοιγαν, οι νοικοκυραίοι μας κοίταζαν με περιέργεια, ίσως και με διάθεση για χλεύη, αλλά μόλις άκουγαν τις πρώτες στροφές ξεσπούσαν σ' επιφωνήματα. Μεθυσμένοι από την υποδοχή πήραμε σβάρνα τα σπίτια, ούτε που ξέραμε πλέον ποιες πόρτες χτυπούσαμε.

βλεπτη συνάντηση με τούτον τον γεράκο, αλλά η παιδική φαντασία οργίαζε. «Πάμε να φύγομε» έγρουξε ο Μιχάλακας και με τράβηξε από το μανίκι, «πάμε σου λέω». «Όχι, Μιχαλιό, θα θυμώσει κι αλλοίμονό μας, καλύτερα να τα πούμε» απάντησα, μα και πάλι δίσταζα ν' αρχίσω. Κόντευε να σουρουπώσει, τα μάτια του Λόρδου γυάλιζαν όπως γυαλίζουν τα μάτια της γάτας στο σκοτάδι, δυο τρεις περίεργοι είχαν κιόλας μαζευτεί στην αυλόπορτα και μας κοίταζαν. «Χριστούγεννα, Πρωτούγεννα, πρώτη γιορτή του χρόνου...» άρχισα να λέω σχεδόν ξεψυχισμένα. Δεν πρόλαβα ν' αποσώσω το πρώτο στιχάκι κι είδα την πόρτα ν' ανοίγει. Ο Γιάννης ο Λόρδος έκαμε κάμποσα βήματα και στάθηκε ανάμεσά μας, σαν καλαντιστής κι εκείνος: «Αρχόντοι, βγείτε, μάθετε πού ο Χριστός γεννάται...» συμπλήρωσε. Η βροντώδης φωνή του γέρου αντιλάλησε στα σοκάκια, μαζεύτηκαν κι άλλοι γειτόνοι στην αυλόπορτα, ο Μίχαλος ο Κύκλωπας στεκόταν δίπλα σαν αποσβολωμένος. Μοναχός ζούσε σε τούτο το παλιό ρημαγμένο σπίτι ο μπάρμπα Γιάννης ο Λόρδος, σε τούτους τους πληγωμένους τοίχους στέγαζε τη ρημαγμένη ζωή του. Λέγανε πως ήταν κακόσκωτος, κακόγλωσσος, κακοκέφαλος, όλα τα συναφή κοσμητικά επίθετα τα είχαν ξεφορτώσει στην πλάτη τούτου του γέροντα οι συγχωριανοί μας. Μόνη συντροφιά του ένα μεγάλο κρασοβάρελο, μόνη περιουσία του κάτι μικρά πετροχώραφα και το γονικό κρασάμπελο που το φρόντιζε σαν παιδί του. Μερικοί γερόντοι θυμούνταν πως ήταν στα νιάτα του λυράρης καλός, γλεντιστής και χαροκόπος, άλλοι πίστευαν πως ήταν θύμα ενός ανεκπλήρωτου έρωτα κι άλλοι της κακής κεφαλής του. Ποτέ δεν κατάλαβα γιατί τον έλεγαν Λόρδο. Ίσως επειδή το προτεταμένο στήθος του πήγαινε... μισό μέτρο πιο μπροστά από το υπόλοιπο κορμί του, ίσως επειδή είχε αχώριστη συντρόφισσά του τη λόρδα· σχέση, πάντως, με τους Λόρδους της Ιγγλετέρας είναι σίγουρο πως δεν είχε. «Γεννάται κι ανατρέφεται με μέλι και με γάλα» είπα δειλά, κοιτάζοντας λοξά τον Μιχάλακα. Ο γέρο Λόρδος τον ταρακούνησε με τον αγκώνα, «πιο δυνατά, μωρέ Μιχαλιό...» είπε κι ύψωσε πιο πολύ τη φωνή του: «...Το μέλι τρων' οι άρχοντες, το γάλα οι αφεντάδες».

32

Μας συνόδεψε μέχρι το τέλος, μαζεύτηκαν κι άλλες γειτόνισσες, άκουγαν κι αυτές, κι όταν είπαμε μαζί την τελευταία φράση, ο γέρος έβαλε το χέρι στην παραδοσακούλα, έκανε πως γύρευε λεφτά, και στο τέλος τη σφάλιξε χωρίς να μιλήσει· προχώρησε προς την πόρτα, μα το μετάνιωσε γρήγορα, γύρισε πάλι προς το μέρος μας. «Θα έρθω μαζί σας» είπε. «Θα ψάλλομε κι οι τρεις μαζί τα κάλαντα. Με θέλετε;» Πριν προλάβω ν' ανοίξω το στόμα μου είχε απλώσει τη χερούκλα του ο Μιχάλακας και τον είχε σταματήσει. «Όχι, μπάρμπα, δεν σε θέλομε». Ο γέρος γέλασε δυνατά, έκαμ' ένα βήμα και στάθηκε ανάμεσά μας. «Ξέρω, μωρέ Μιχάλακα, δεν με θες γιατί φοβάσαι πως τα λέω πιο καλά παρά σένα τα κάλαντα». «Χαράς το αηδόνι. Να μην έρθεις γιατί θα θες κι εσύ το μερτικό σου. Κάλιο να μοιράσομε τα κέρδητα στα δυο παρά στα τρία». «Στα δυο θα 'ναι πάλι το μοιράσι σας, εγώ δεν θέλω μερτικό». Είχε νυχτώσει για τα καλά κι η παράξενη συντροφιά συνέχιζε να γυρίζει τα σπίτια και τους καφενέδες. Ο γέρο Λόρδος χτυπούσε πρώτος τις πόρτες κι όταν άνοιγαν έβαζε όλη τη δύναμή του. Έψαλε καλά, τερέριζε τη φωνή του, την απόσερνε, ξεσήκωνε τις γειτονιές. Χωρίσαμε λίγο πριν τα μεσάνυχτα. «Άντε και του χρόνου» μας είπε και κίνησε να φύγει. Μετανοημένος ο Μιχάλακας τον άρπαξε από το μπράτσο. «Θείε Γιαννάκο, εγώ λέω να μοιράσομε στα τρία τα κέρδη μας». «Οι συμφωνίες δεν χαλούνε. Δικά σας είναι». Μας αγκάλιασε, μας κανάκεψε. «Εγώ το μερτικό μου το πήρα» είπε με τρεμάμενη φωνή. «Ποιο μερτικό, θείε;» τόλμησα να ρωτήσω. «Να... μου είπατε κι εμένα τα κάλαντα». Κι ύστερ' από λίγο συμπλήρωσε: «Χαρά μεγάλη να μπαίνουν καλαντιστάδες στο σπίτι». Άναψ' ένα τσιγάρο (θυμάμαι και τη μάρκα, «Τέλειον» - το πιο φτηνό εκείνων των χρόνων) κι έφυγε χωρίς να πει τίποτ' άλλο. Να ήταν, άραγε, η πρώτη φορά που χτυπούσαν καλαντιστάδες την πόρτα του; X

ΑΝΤΛΩΝΤΑΣ ΕΜΠΝΕΥΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΝΑΡΧΑΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΣΥΜΒΟΛΩΝ

Ένα πανέμορφο κρητικό υφαντό Πάνω από εκατόν είκοσι χρόνια έχουν περάσει από τότε... Εκείνα τα χρόνια οι κοπελιές πάλευαν ατέλειωτες ώρες με τις κλωστές και τα τυλιγάδια, με τα χτένια των αργαλειών, τις σαΐτες, τα στημόνια, τα φάδια, περαματούσαν κι ανεκαθάριζαν τα μπερδεμένα νήματα, δύσκολη δουλειά το αργαστήρι της υφαντικής. Εκείνα τα χρόνια, λοιπόν, μια νεαρή Κρητικοπούλα σε κεφαλοχώρι της Μεσαράς ύφαινε με περισσή μαστοριά τα όνειρά της. Ήταν ανύπαντρη, κι όπως όλες οι κοπελιές εκείνης της μακρινής εποχής, έπρεπε να φτιάξει χιράμια και πατανίες, μαξιλαροθήκες και πετσέτες λοήσιμες, όλα όσα θα χρειάζονταν αργότερα, όταν θ' άνοιγε το δικό της σπιτικό, όταν θα χρειαζόταν να στρώσει τη συζυγική της κλίνη. Τ' όνομα της υφάντρας Ελένη. Ελένη Κ. - φρόντισε ν' αφήσει τ' αρχικά της πάνω στο υφαντό, καλοφτιαγμένα κι αυτά, πλουμισμένα με έλικες συμμετρικούς, έτσι όπως θα τα είχε ξεπατικώσει μάλλον από κάποια παλαιότερα εργόχειρα. Είναι ν' αναρωτιέται κανείς αν η νεαρά δεσποσύνη του 1900 ήξερε γράμματα. Πιθανότατα όχι· δύσκολα τα χρόνια, λιγοστά τα σχολεία, κι οι κοπελιές έμεναν συνήθως στο σπίτι. Η Ελένη Κ. ήξερε, όμως, απέξω κι ανακατωτά το δικό της αλφαβητάρι, ήξερε την κοινή γλώσσα της Κρήτης, την καθαρή κι απέριττη λαλιά των συμβόλων. Υφάντρες, κεντήστρες, ζυμώτρες, ξυλογλύπτες κουβαλούσαν από τα μικράτα τους την εμπειρία της ζωής, μάθαιναν σχεδόν αυτόματα τα σύμβολα ενός πολιτισμού που ήξερε να εκφράζεται με απλότητα και σαφήνεια, να δίνει παλμό στις ευχές, πνοή στις ελπίδες, φτερούγες στα όνειρα. Η Ελένη Κ. κράτησε στα χέρια της το χτένι του αργαλειού και πέρασε κλωστή - κλωστή στο υφάδι της τα στιμόνια της πιο όμορφης προσδοκίας. Μέσα

σε τούτες τις μικρές χρωματισμένος κλωστές είναι φυλαγμένος εσαεί ένας ολόκληρος κόσμος - τα όνειρα της κάθε μικρούλας Ελένης. Τα σύμβολα που γίνονταν ευχές, οι ελπίδες που γίνονταν σύμβολα. Σταθήκαμε στα σύμβολα, λοιπόν. Δέντρα, πουλιά, λουλούδια. Και τι δεν έχουν να πουν τούτα τα απλά μα πανέμορφα σχέδια! Το κοκοράκι είναι πανάρχαιο σύμβολο της γονιμότητας, το δέντρο πανάρχαια έκφραση της αθανασίας, το λουλούδι προαιώνια ενσάρκωση της ελπίδας για μιαν ευτυχισμένη ζωή. Γυρνάμε πίσω τους χρόνους, στην αχλύ των πολιτισμών, όταν τα πουλιά και τα δέντρα έγραφαν μαζί τη δική τους ιερή ιστορία. Καθόλου τυχαίο δεν είναι που το δέντρο της ζωής έγινε κάποτε χριστουγεννιάτικο, καθόλου τυχαίο δεν είναι που κάποτε, στις παλαιότερες μορφές του, ήταν στολισμένο με πουλιά. Τούτο το παλαιό κρητικό υφαντό διαλέξαμε για εξώφυλλο. Είναι ο καλύτερος τρόπος να θυμηθούμε τη συμβολική γλώσσα της τέχνης. Και, παράλληλα, να μεταφέρομε τις ευχές μας. Με τον απλό, ίσως κι απέριττο μα παναθρώπινο τρόπο με τον οποίο μόνον η τέχνη ξέρει να μιλά στις καρδιές των ανθρώπων: Χρόνια Πολλά, χαρούμενο κι ευτυχισμένο το 2018. ΣΗΜ. 1. Σε χιλιάδες υφαντά και κεντήματα, δικά μας και άλλων λαών, μπορεί να δει κανείς παρόμοια μοτίβα. Όπως και σε λιθόγλυπτες βρύσες, και σε πολλά άλλα είδη λαϊκής τέχνης. Τούτο το εργόχειρο της Ελένης Κ. φυλάσσεται σε ιδιωτική συλλογή.

2. Στην άλλη φωτογραφία, δανεισμένη από το εξαίρετο βιβλίο της Νότας Δημοπούλου - Ρεθεμιωτάκη "Το αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου", εικονίζεται πήλινο ομοίωμα ιερού δέντρου. Τα πουλιά στα κλαδιά του συμβολίζουν τη Θεοφάνεια. Είχε βρεθεί στη Φορτέτσα Κνωσού.

33

ΤΑΝΕΑΜΑΣ

> Περισσότεροι λόγοι να Χαμογελάμε! Η χαρά βρίσκεται στην προσφορά, και εμείς στα super market Χαλκιαδάκης αυτό το κάνουμε πράξη! Οι πελάτες μας το γνωρίζουν, και η χαρά είναι διπλή όταν πραγματικά όλοι μαζί συμβάλλουμε για να μοιράζουμε μεγαλύτερα Χαμόγελα! Στο πλαίσιο στήριξης του Χαμόγελου του Παιδιού Κρήτης, οι πελάτες μας μπορούν να βρουν στα ράφια των καταστημάτων μας κρητικά προϊόντα με την αγορά των οποίων στηρίζουν την οργάνωση που βοηθά τα παιδιά και τις οικογένειες που αντιμετωπίζουν θέματα υγείας ή οποιαδήποτε άλλη σοβαρή κρίση.

Συγκεκριμένα, τα προϊόντα που έσοδά τους προσφέρονται στο Χαμόγελο του Παιδιού Κρήτης είναι τα παρακάτω: ελαιόλαδο Χαλκιαδάκης 1 λίτρο (προσφέρουμε 0,30€ ανά συσκευασία), ελαιόλαδο Χαλκιαδάκης 4 λίτρα (προσφέρουμε 1€ ανά συσκευασία), και όλες οι συσκευασίες μέλι της Κρεμέλ (η εταιρεία προσφέρει 0,30€ ανά συσκευασία). Παράλληλα, σχεδόν σε όλα τα super market Χαλκιαδάκης, σε όλους τους νομούς της Κρήτης, βρίσκονται κουμπαράδες του Χαμόγελου του Παιδιού και σε μηνιαία βάση οι άνθρωποι του Χαμόγελου λαμβάνουν τα έσοδα με συγκεκριμένες διαδικασίες ώστε να διασφαλίζεται η διαφάνεια.

Είναι συγκινητικό όταν λαμβάνουμε τις συμπληρωμένες φόρμες από το Χαμόγελο του Παιδιού με τις αποδείξεις είσπραξης των εσόδων από τους κουμπαράδες που υπάρχουν στα καταστήματά μας. Διαπιστώσαμε ότι μόνο το πρώτο εξάμηνο του 2017 και μόνο από 3 καταστήματα του νομού Χανίων συγκεντρώθηκαν 662.19€ (καλά το λέει η παροιμία: «φασούλι το φασούλι, γεμίζει το σακούλι»)! Καθώς το γραφείο του Χαμόγελου υπήρχε αρκετά χρόνια στα Χανιά, η στήριξή μας ήταν δεδομένη με πολλούς τρόπους, όπως η δωρεάν παραχώρηση χώρου αποθήκευσης. Με τον ίδιο τρόπο ήταν δεδομένη και η στήριξή μας στο άνοιγμα του γραφείου στον νομό Ηρακλείου. Εκτός από την κάλυψη έκτακτων αναγκών, δωρίσαμε τη συνολική αναγκαία ποσότητα από γρανίτη (120 τ.μ.) για την τοποθέτησή του στον χώρο αποθήκευσης, ώστε όλα να γίνονται… νοικοκυρεμένα! Ευχαριστούμε την εταιρία ΚΡΕΜΕΛ για την υποστήριξή της στο Χαμόγελο του Παιδιού'

> 3,2,1… Ho ho ho! Τρέχουμε για καλό σκοπό! Για 3η συνεχόμενη χρονιά τα super market Χαλκιαδάκης φοράνε το χριστουγεννιάτικο σκουφί τους και τρέχουν για καλό σκοπό! Και αυτά τα Χριστούγεννα στηρίζουμε ως χορηγοί το 3ο Santa Run Ηρακλείου, για το Παιδικό Χωριό SOS Κρήτης. Ένας αγώνας δρόμου που περισσότερο μοιάζει με χριστουγεννιάτικη γιορτή, καθώς οι δρόμοι γεμίζουν με τα χαρακτηριστικά κόκκινα σκουφιά συμμετοχής στο Santa Run. Κάθε συμμετοχή είναι μία στήριξη στο Παιδικό Χωριό SOS Κρήτης, και ισοδυναμεί με ένα ακόμα γέλιο παιδιού που έχει βρει ένα ασφαλές σπίτι και μία μαμά να το προσέχει. Τι περιμένετε; Φορέστε τα αθλητικά σας και ελάτε να τρέξουμε παρέα! Μην ξεχνάτε να κάνετε μία στάση στον κουμπαρά του Παιδικού Χωριού SOS Κρήτης πριν αναχωρήσετε από τα καταστήματά μας, γιατί ακόμα και η πιο μικρή συμβολή σας θα συνεισφέρει να καλυφθούν οι ανάγκες ενός σπιτιού γεμάτου παιδάκια!

34

Ελαιόλαδο Χαλκιαδάκης Στηρίζουμε τα παιδιά του παιδικού χωριού SOS Κρήτης

ΣΤΗΡΙΖΟYΜΕ ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΗΣ ΠΑΙΔΙΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΦΕΡΟΥΜΕ ΣΤΟ ΧΑΜΟΓΕΛΟ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟY

1€ ΑΠΟ ΚΑΘΕ ΣΥΣΚΕYΑΣΙΑ ΕΛΑΙΟΛΑΔΟ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣ 4 ΛΙΤΡΑ

0.30€ ΑΠΟ ΚΑΘΕ ΣΥΣΚΕYΑΣΙΑ ΕΛΑΙΟΛΑΔΟ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣ 1 ΛΙΤΡΟ

0.30€ ΑΠΟ ΚΑΘΕ ΣΥΣΚΕYΑΣΙΑ ΜΕΛΙ ΚΡΕΜΕΛ

www.xalkiadakis.gr

Μεγαλώνουμε μία νέα γενιά καλύτερων οδηγών!

Το φθινόπωρο που μας πέρασε η οδική ασφάλεια έγινε το επίκεντρο των δράσεών μας με στόχο να ευαισθητοποιήσουμε τους μικρούς μαθητές σε θέματα οδικής ασφάλειας και κυκλοφοριακής αγωγής και να συμβάλουμε στη δημιουργία μιας νέας γενιάς καλύτερων οδηγών. Με αυτή τη σκέψη γίναμε περήφανοι χορηγοί της έκθεσης με τίτλο «Η οδική ασφάλεια μέσα από τα μάτια των παιδιών» που, μετά την Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη και τα Ιωάννινα, παρουσιάστηκε σε Ηράκλειο και Χανιά. Πρόκειται για μια δράση που διοργανώ-

νεται από την Ελληνική Αστυνομία και την αστική μη κερδοσκοπική εταιρεία «Συμμαχία για την Ελλάδα». Οι επισκέπτες της έκθεσης, συμπεριλαμβανομένων αρκετών σχολείων, είδαν 214 παιδικές δημιουργίες, παρακολούθησαν το εκπαιδευτικό πρόγραμμα της Τροχαίας στο ειδικό πάρκο για παιδιά και ζωγράφισαν το δικό τους έργο. Αξίζει να αναφερθεί ότι μέχρι σήμερα περισσότερα από 26.000 παιδιά, εκπαιδευτικοί και γονείς έχουν επισκεφτεί την έκθεση και έχουν παρακολουθήσει το ειδικό πρόγραμμα.

βοήθειας σε συνανθρώπους μας που αντιμετωπίζουν σοβαρά οικονομικά ή άλλα προβλήματα. Με τη σειρά μας, θα θέλαμε και δημόσια να ευχαριστήσουμε τον Δήμο Ρεθύμνης και τη Στέγη Ανηλίκων Ηρακλείου για τη συνεργασία τους, καθώς επίσης και την εταιρεία Colgate Palmolive που συμμετείχε αποτελεσματικά στο πρόγραμμα!

Καθαρά δοντάκια,

υγιή παιδάκια! Συνεχίζοντας το πρόγραμμα στήριξης των αδύναμων οικονομικά κοινωνικών ομάδων, σε συνεργασία με την Colgate Palmolive, πραγματοποιήσαμε δωρεάν προληπτικό οδοντιατρικό έλεγχο και φθορίωση σε παιδιά σε Ρέθυμνο και Ηράκλειο! Στο Ρέθυμνο, με τη συνεργασία της Κοινωνικής Υπηρεσίας του Δήμου Ρεθύμνης, πραγματοποιήθηκε οδοντιατρικός έλεγχος και φθορίωση στο Κτίριο Κοινωνικής Μέριμνας, σε 16 παιδιά ωφελούμενων οικογενειών του Κοινωνικού Παντοπωλείου, ηλικίας 5 έως 15 ετών. Στο Ηράκλειο η δράση πραγματοποιήθηκε στη Στέγη Ανηλίκων σε 11 παιδιά ηλικίας 10 έως 16 ετών. Τα παιδιά και οι γονείς τους ενημερώθηκαν από οδοντιάτρους για τον σωστό τρόπο καθαρισμού και προστασίας των δοντιών στην ευαίσθητη παιδική

>

>

ηλικία και πήραν μαζί τους αναμνηστικά δωράκια, προσφορά της Colgate και των super market Χαλκιαδάκης. Οι συγκεκριμένες δράσεις εντάσσονται στο ευρύτερο πρόγραμμά μας Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης, που έχει ως στόχο την παροχή στοχευόμενης και ουσιαστικής

35

ΤΑΝΕΑΜΑΣ

> Κοντά στους προμηθευτές μας Επισκεφτήκαμε χώρους παραγωγής και νιώσαμε περηφάνια για τις γεύσεις του τόπου μας Είναι πάντα μεγάλη μας τιμή και χαρά να επισκεπτόμαστε τους χώρους παραγωγής των προμηθευτών μας και να καμαρώνουμε το μεράκι και τη δουλειά τους.

ΣΤΑ ΣΕΛΛΙΑ

Η υπέροχη οικογένεια Μπαραδάκη με τον Εμπορικό μας Διευθυντή κ. Βατσιθιανό

Πήραμε τον δύσκολο αλλά πανέμορφο δρόμο για τα Σελλιά για να επισκεφτούμε τη Γαλακτοκομική Κρήτης και να ξεναγηθούμε στην υπερσύγχρονη επέκταση της μονάδας. Το αγαπημένο μας Σελλιανό παράγεται καθημερινά από φρέσκο αιγοπρόβειο γάλα που συλλέγεται από την ευρύτερη περιοχή του Αγίου Βασιλείου και γενικά από το Ρέθυμνο, έναν από τους μεγαλύτερους γαλακτοπαραγωγικούς νομούς της χώρας. Η οικογένεια Μπαραδάκη, με απόλυτη τεχνογνωσία και αγάπη για το προϊόν, αξιοποιεί όλα τα μέλη της φτιάχνοντας μία απίθανη ομάδα που κρατά στην κορυφή την ποιότητα και τις διαδικασίες ασφάλειας της παραγωγής της. Η φιλοσοφία τους και η ποιότητα όλων των ανθρώπων της οικογένειας μάς εξέπληξαν ευχάριστα για άλλη μία φορά.

ΣΤΟ ΧΟYΔΕΤΣΙ Με συντροφιά τον γνωστό σεφ και συνεργάτη μας Αλέξανδρο Παπανδρέου επισκεφτήκαμε το Κτήμα Ταμιωλάκη στο Χουδέτσι. Σε έκταση 50 στρεμμάτων φυτεύτηκαν πολλές κρητικές ποικιλίες, κάποιες από τις οποίες -κυρίως λευκές- σχεδόν έτειναν προς εξαφάνιση (π.χ. Βιδιανό και Μοσχάτο Σπίνας), οπότε ο συγκεκριμένος αμπελώνας βοήθησε στη διάσωση και την ανάδειξή τους. Ο οινολόγος Δημήτρης Μανσόλας μας ξενάγησε στον εξαιρετικό χώρο του οινοποιείου, μας ενημέρωσε για τις ποικιλίες και τον Κρητικό Αμπελώνα και γευτήκαμε τους 5 εξαιρετικούς Κρητικούς Οίνους που παράγει το οινοποιείο με την επωνυμία Ρους! Απολαυστική γευσιγνωσία στο Κτήμα Ταμιωλάκη

36

Από την παραγωγή στην κατανάλωση με σεφ τον κ.γιώργο Κασσάκη

ΣΤΟΝ ΓΑΛΑΤΑ Επόμενη στάση μας ήταν ο Γαλατάς και το παραδοσιακό αλλαντοποιείο της οικογένειας Κασσάκη. Σε μία πανέμορφη τοποθεσία η τρίτη γενιά της οικογένειας παράγει με παραδοσιακές συνταγές καπνιστά κρητικά αλλαντικά και λουκάνικα. Με συνεχή εξέλιξη των εγκαταστάσεων και συσσωρευμένη τεχνογνωσία παράγονται τα αγαπημένα μας σύγλινα, απάκια και λουκάνικα ξιδάτα με την επωνυμία Χαλκιαδάκης, αλλά και όλη η ποικιλία των παραδοσιακών γεύσεων Κασσάκη. Στην πρότυπη μονάδα εφαρμόζονται αυστηρά συστήματα υγιεινής και χρησιμοποιούνται υψηλής ποιότητας πρώτες ύλες. Και φυσικά η επιτόπια γευστική δοκιμή με ψήσιμο στον ξυλόφουρνο και τηγανητή πατάτα στην παραστιά μας έκανε για άλλη μια φορά περήφανους για τις γεύσεις του τόπου μας.

ΝΕΟ ΙΧΘYΟΠΩΛΕΙΟ στο κατάστημα της Λ. Καραμανλή στα Χανιά! Η ανακαίνιση του Max της Λ. Καραμανλή στα Χανιά ολοκληρώθηκε με την έναρξη του Ιχθυοπωλείου μας! Με μεγάλη χαρά παραλαμβάνουμε τις φρέσκιες ψαριές καθημερινά ώστε να μπορείτε να βρείτε τα θαλασσινά της επιλογής σας, παράλληλα με τις υπόλοιπες αγορές σας. Το προσωπικό μας με χαρά θα σας προτείνει τρόπους μαγειρέματος εφόσον το επιθυμείτε, όπως και προτάσεις για το γεύμα σας. Σας περιμένουμε!

Παραδοσιακό Αλλαντοποιείο Κασσάκη

COFFEE TREE Καλωσορίζουμε το Ολοκαίνουργιο Coffee Tree στο Χαλκιαδάκης ΜΑΧ του Αγίου Ιωάννη Μοσχομύρισε ο αγαπημένος μας καφές στον Άγιο Ιωάννη. Οι τελειομανείς baristas του Coffee Tree σας περιμένουν από νωρίς το πρωί για ένα ευχάριστο ξεκίνημα της μέρας, παρέα με σνακς για το σχολείο, τη δουλειά, τη βόλτα ή το σπίτι.37 Απολαύστε ελεύθερα!

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ

ΟΙ ΜΙΝΩΙΤΕΣ EΝαΣ ΕYΦYHΣ λαOΣ ΓΕΜAΤοΣ ΦιΝEΤΣα Και ζωΝΤAΝια! Μινωικός πολιτισμός σημαίνει, προπαντός, ένας λαβύρινθος ανθρώπινων εμπειριών πολλών γενεών ανδρών και γυναικών που γεννήθηκαν, έζησαν και πέθαναν στη μινωική Κρήτη. Της ΚΑΤΕΡΙΝΑΣ ΚΟΠΑΚΑ Καθηγ. Προϊστορικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης

Στην Κρήτη της Μυθολογίας όλα αρχίζουν με μια ιστορία αγάπης· και με μια απαγωγή. Μεταμορφωμένος σε ταύρο, ο Δίας, ο «κρηταγενής», σύμφωνα με μια παράδοση, απήγε τη γοητευμένη Ευρώπη, την πριγκίπισσα της Φοινίκης, και την οδήγησε, μέσα από το βαθύ το πέλαγος, στην Κρήτη. Από την αγάπη του Δία και της Ευρώπης θα γεννηθεί ο Μίνως, ο πρώτος μυθικός βασιλιάς του νησιού, καθώς και οι αδελφοί του, Ραδάμανθυς και Σαρπηδών.

38

ΥΠΕΡ

Σε σχέσεις πάθους θα στηριχθεί και η υπόλοιπη κρητική μυθολογία: - ο παρακινδυνευμένος έρωτας της Πασιφάης για τον θεϊκό ταύρο Αστερίωνα και η γέννηση του τρομερού, του δραματικού Μινώταυρου, - η κατάλυση του Λαβυρίνθου μέσα από τον έρωτα της πριγκίπισσας Αριάδνης για τον νεαρό Θησέα, τον γιο του βασιλιά της Αθήνας, - η αγάπη για ελευθερία που οδήγησε το πρωτοποριακό όσο και τραγικό πέταγμα του Δαίδαλου και του Ίκαρου - τέλος, το καταστροφικό μίσος του Ποσειδώνα, το οποίο προκάλεσε τους σεισμούς που βασάνισαν, σε κάθε στροφή του χρόνου, την Κρήτη και τους κατοίκους της. Αυτά αναφέρει μεταξύ πολλών άλλων η ιδιότυπη κρητική παράδοση. Και από τις τελευταίες δεκαετίες του προηγούμενου αιώνα, η προϊστορική Αρχαιολογία της Κρήτης μοιάζει να επαληθεύει τα βασικά στοιχεία των αρχέγονων μύθων, μέσα από τις μαρτυρίες των μνημείων. Τα μνημεία αυτά άρχισαν να έρχονται στο φως με τις ανασκαφές εμπνευσμένων ελλήνων και ξένων πρωτεργατών, όπως είναι ο πολύς Arthur Evans (στην Κνωσό), ο Federico Halbherr (στη Φαιστό), η Harriet Boyd-Hawes (στα Γουρνιά), ο Στέφανος Ξανθουδίδης, αλλά και μια μορφή που συνήθως ξεχνούμε, αυτή του Ηρακλειώτη/Κνώσιου αστού και φιλάρχαιου Μίνωα Καλοκαιρινού.

XΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2017

Παραδοσιακά, η μόνιμη κατοίκηση του νησιού ανάγεται στις αρχές της 7ης χιλιετίας, δηλαδή, στην Αρχαιότερη Νεολιθική περίοδο. Πρόσφατα όμως αρχαιολογικά δεδομένα ανάγουν τον πρώτο εποικισμό του ενωρίς στην Παλαιολιθική Εποχή, τουλάχιστον 130000 χρόνια πριν από σήμερα - όπως έδειξαν λίθινα εργαλεία από τη Γαύδο και τη νότια Κρήτη! Από την αρχή της 3ης χιλιετίας, η Κρήτη θα γνωρίσει μια γρήγορη ανάπτυξη, που χαρακτηρίζεται από τη συνεχώς αυξανόμενη χρήση του μετάλλου: του χαλκού, του χρυσού, του αργύρου, του μολύβδου... Για 2000 περίπου χρόνια, χονδρικά από το 3000 έως το 1050 π.Χ., η μεγαλόνησος θα αποτελέσει την κοιτίδα και τον σκηνικό χώρο ενός από τους σημαντικούς πρώιμους πολιτισμούς της αρχαιότητας, που έχει καθιερωθεί να ονομάζεται Μινωικός Πολιτισμός και είναι ο πρώτος εγγράμματος πολιτισμός στο σημερινό ευρωπαϊκό έδαφος. Για τους προϊστοριολόγους, Μινωικός πολιτισμός της 2ης χιλιετίας σημαίνει πρωτότυπα αρχιτεκτονήματα, συχνά μεγάλης κλίμακας (τα λεγόμενα ανάκτορα), με έντονη αγάπη για το φως, τον αέρα και το νερό (παντού αυλές, φωταγωγοί, βεράντες, πολύθυρα, πολυπαράθυρα... κολώνες και πεσσοί συνδυάζονται σε ένα ατέλειωτο και ηθελημένο παιγνίδι «φωτός- σκιάς- σκοταδιού». Επίσης, ένα προωθημένο σύστημα ύδρευσης και αποχέτευσης, με διαφορετικών τύπων αγωγούς, πηγάδια, δεξαμενές... Σημαίνει, ακόμη, εντατική και εξειδικευμένη αγροτοκτηνοτροφική και βιοτεχνική παραγωγή, δυναμική διάχυση

39

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ

των προϊόντων τους (κρασιού, λαδιού, αγγείων, υφαντών, αντικειμένων τέχνης κ.λπ.) πέρα από την Κρήτη· και, φυσικά, τη δημιουργία μιας κεντρικής διοίκησης/γραφειοκρατίας που παρακολουθεί και ελέγχει τα οικονομικά κάνοντας χρήση γραφής και αρίθμησης. Πρόκειται για μια περίοδο γενικευμένης άνθησης και ευημερίας, σε όλους τους τομείς έκφρασης της εποχής, κατά την οποία ο κρητικός πολιτισμός ασκεί εντονότατες επιδράσεις στο Αιγαίο (στο Ακρωτήρι της Θήρας, στην Αγία Ειρήνη της Κέας, στις Μυκήνες, στη Μίλητο και αλλού), όπου υιοθετείται ένας «μινωικός τρόπος ζωής», στο πλαίσιο μιας εύρωστης «μινωικής κοινής». Την οικονομική αυτή και κοινωνική ευμάρεια θα καταγράψουν οι πινακίδες των κρητικών ιερογλυφικών και κυρίως της Γραμμικής Α, και θα πλαισιώσουν ιδιαίτερα έργα τέχνης: οι διάσημες τοιχογραφίες, τα ειδώλια, τα λίθινα αγγεία, οι σφραγίδες,

Για τους προϊστοριολόγους, Μινωικός πολιτισμός της 2ης χιλιετίας σημαίνει πρωτότυπα μεγάλα αρχιτεκτονήματα, συχνά μεγάλης κλίμακας (τα ανάκτορα), με έντονη αγάπη για το φως, τον αέρα και το νερό (παντού αυλές, φωταγωγοί, βεράντες, πολύθυρα, πολυπαράθυρα... κολώνες, πεσσοί συνδυάζονται σε ένα ατέλειωτο παιγνίδι «φωτός- σκιάς- σκοταδιού».

τα κοσμήματα... πολλά από τα οποία εκτίθενται στο μοναδικό Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου. Όλα μαζί συγκροτούν την εικόνα ενός ευφυούς λαού, γεμάτου φινέτσα και ζωντάνια, επινοητικού, εξοικειωμένου με τη φύση, που αποτελεί ανεξάντλητη πηγή έμπνευσής του. Μινωικός πολιτισμός σημαίνει, προπαντός, ένας λαβύρινθος ανθρώπινων εμπειριών πολλών γενεών ανδρών και γυναικών που γεννήθηκαν, έζησαν και πέθαναν στη μινωική Κρήτη. Οι άνθρωποι αυτοί κατάφεραν να δημιουργήσουν, γενιά προς γενιά, έναν ιδιότυπο πολιτισμό, στο πλαίσιο του εκτεταμένου εκείνου «διεθνούς» χώρου που υπήρξε ήδη η Ανατολική Μεσόγειος της 3ης και της 2ης χιλιετίας (της Εποχής του Χαλκού). Πέτυχαν όχι μόνο να συμμετάσχουν δυναμικά στα πολιτισμικά κεκτημένα της εποχής αλλά και να τα αφομοιώσουν και, το σπουδαιότερο, να τα «εκμινωίσουν». Να αναφερθώ πολύ σύντομα σε δύο συνιστώσες τους: Αφενός τα ανάκτορα. Η πρωταρχική σύλληψη της ανακτορικής οργάνωσης δεν γεννιέται στην Κρήτη αλλά στη Μεσοποταμία και στην Αίγυπτο, πολλούς αιώνες πριν. Τα κρητικά ανάκτορα, με την ιδιαίτερη αρχιτεκτονική και, κυρίως, την απουσία οχυρώ40

ΥΠΕΡ

XΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2017

41

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ

Την οικονομική αυτή και κοινωνική ευμάρεια θα καταγράψουν οι πινακίδες των κρητικών ιερογλυφικών και κυρίως της Γραμμικής Α και θα πλαισιώσουν ιδιαίτερα έργα τέχνης...

42

σεων, αποτελούν εντέλει ένα αποκλειστικά μινωικό δημιούργημα. Και οι «ηγεμόνες» τους δεν χρειάστηκαν, όπως οι μονάρχες της Ανατολής, ούτε κολοσσιαία ενεπίγραφα αγάλματα για να διακηρύξουν την ισχύ τους ή να γιορτάσουν τις πολεμικές τους νίκες, ούτε τεράστια αρχιτεκτονήματα σαν τις πυραμίδες για να διαιωνίσουν τη μνήμη τους όπως οι Αιγύπτιοι φαραώ. Στην Κρήτη διαφαίνεται κάποια διαφορετική κοινωνική πραγματικότητα, πιο συλλογική, με έμφαση στα κοινοτικά δρώμενα στα οποία συμμετέχουν ενεργά και διαμορφώνουν εναλλακτικές προοπτικές οι γυναίκες. Σε μια «άλλου» τύπου οχύρωση παραπέμπει, για παράδειγμα, ο γνωστός κρητικός μύθος του Τάλου, του μεταλλικού γίγαντα που προστάτευε το νησί διατρέχοντάς το ασταμάτητα απ' άκρου σ' άκρο. Ένα δεύτερο καλό παράδειγμα είναι τα κρητικά γραφικά συστήματα. Στο τέλος της 3ης χιλιετίας οι Κρητικοί υιοθέτησαν την ιδέα της γραφής - που επινοήθηκε 1000 τουλάχιστον χρόνια πριν στη Σουμερία και χρησιμοποιήθηκε λίγο αργότερα και στην Αίγυπτο. Αντί να αντιγράψουν, όμως, ένα από τα σύνθετα συστήματα της Μεσοποταμίας ή της Αιγύπτου, οι Μινωίτες έφτιαξαν τα δικά τους, πρωτότυπα και πολύ απλουστευμένα, συστήματα γραφής. Τα λεγόμενα Κρητικά Ιερογλυφικά, η Γραμμική Α, και, κατόπιν, η Γραμμική Β, είναι όλες φωνητικές/συλλαβικές γραφές, που αποδίδουν με σχετικά λίγα σημεία τους ήχους της γλώσσας ή των γλωσσών που ήταν σε χρήση. «Εκδημοκρατίζεται» έτσι, ώς ένα βαθμό, η γραφή γίνεται κτήμα περισσότερων ανθρώπων, ενώ γίνεται ένα μεγάλο βήμα προς τη μετέπειτα αλφαβητική γραφή. Θα μπορούσε κανείς να πολλαπλασιάσει στο άπειρο τα ανάλογα παραδείγματα, επειδή πολλές μεμονωμένες πλευρές της κρητικής υλικής και συμβολικής παραγωγής της Εποχής του Χαλκού αποκαλύπτουν αυτόν τον λεπτό αν και εξαιρετικά σύνθετο συνδυασμό ταχύτατης αφομοιωτικής ικανότητας, επινοητικότητας, γόνιμης φαντασίας και υψηλής αισθητικής που χαρακτηρίζει τη μινωική ιδιοσυγκρασία και πολιτισμική ταυτότητα.

X

ΣΕΛΙΔΕΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Η ακαταμάχητη δύναμη της εικόνας και η ταραγμένη Κρήτη του 19ου αιώνα

Του Νίκου Ψιλάκη Από τ' αχανή βάθη της προϊστορίας, από τότε που σκάλιζε τις πρώτες παραστάσεις στους βράχους, ο άνθρωπος είχε ανάγκη την εικόνα· άλλοτε για ν' αντιγράψει την ομορφιά, άλλοτε για να μεταφέρει μηνύματα, για να εκφράσει ιδέες κι απόψεις, για να κάνει πιο προσιτές τις αφηρημένες έννοιες. Λαξεύοντας ξύλα και πέτρες, πλάθοντας πηλούς, χαράσσοντας γραμμές στα τοιχώματα των σπηλαίων προσπάθησε να δώσει σχήμα στις ιδέες και μορφή στους θεούς, μόχτησε ν' αναπαραστήσει τη φύση, επιχείρησε να πει όσα δεν λέγονται με λέξεις. Καθόλου παράξενο, λοιπόν, που βλέπομε σήμερα πανάρχαιες σκηνές από τις φανταστικές ζωές των θεών, καθόλου παράξενο που παρακολουθούμε τις περίφημες αναπαραστάσεις της καθημερινής ζωής, αλλά και ιδιαίτερα ελκυστικό που μπορούμε να ταξιδεύομε μέσα από τις πολύσημες εικονογραφήσεις των μύθων. Κι όταν η μεγάλη επινόηση που ονομάστηκε γραφή άρχισε να μεταφέρει με φωνητικά σύμβολα ήχους, λέξεις και φράσεις, η εικόνα ήταν εκείνη που κόσμησε το κείμενο, επεξήγησε, έδωσε νέες διαστάσεις στους κώδικες επικοινωνίας. Μας εντυπωσιάζουν ακόμη τα εικονογραφημένα χειρόγραφα που αποκαλύπτουν νοοτροπίες, αισθητικές επιλογές, τεχνικές εξειδικεύσεις. Οι γραφείς ανακάλυψαν, μαζί με τη γραφή, και την αισθητική του κειμένου. Σχεδίασαν αρχιγράμματα, χρησιμοποίησαν διαφορετικά χρώματα για να τονίσουν τίτλους και υπότιτλους, πλαισίωσαν τις λέξεις με ζωγραφιές. Η ανακάλυψη της χαρακτικής ήταν το πρώτο μεγάλο βήμα. Η ανακάλυψη της τυπογραφίας το δεύτερο. Η χαρακτική ήταν γνωστή από την απώτερη αρχαιότητα, δηλαδή από την εποχή που ειδικευμένοι τεχνίτες σκάλιζαν πέτρες και μέταλλα κι έφτια-

χναν σφραγίδες. Η μαζική αναπαραγωγή της εικόνας μετά την επανάσταση της γουτεμβέργιας τεχνικής έκανε την τέχνη πιο προσιτή, εκτός από το πρωτότυπο έργο υπήρχαν πλέον και χιλιάδες αντίτυπά του. Η μαζική παραγωγή της εικόνας και το σχετικά μικρό κόστος του εντύπου οφείλεται πρωτίστως στη βιομηχανική επανάσταση. Νέες τεχνικές εμφανίστηκαν στο προσκήνιο, οι μεταλλικές εκτυπωτικές μηχανές αντικατέστησαν τα ξύλινα πιεστήρια, η ταχύτητα των εκτυπώσεων πολλαπλασιάστηκε με ιλιγγιώδεις ρυθμούς για τα δεδομένα της εποχής. Τη δεκαετία του 1830 ένα μεταλλικό πιεστήριο μπορούσε να τυπώνει 8-10.000 φύλλα την ώρα! Ο λόγος για την εικόνα, λοιπόν. Και, μάλιστα, την εικόνα που ήρθε να κατακλύσει τον κόσμο μετά τις μεγάλες ανακαλύψεις του ανθρώπου, τις τεχνολογικές επαναστάσεις που άλλαξαν τα πάντα στον όμορφο πλανήτη μας. Αφορμή για τούτο κείμενο στάθηκαν οι αναπαραστάσεις τοπίων και γεγονότων του τόπου μας με τεχνικές που είχαν επινοηθεί και διαδοθεί πριν από την εμφάνιση της φωτογραφίας. Οι περιηγητές σχεδίαζαν συχνά εικόνες από τους τόπους που επισκέπτονταν, προσπαθούσαν να συμπληρώσουν τον λόγο με την εικόνα. Ή, καλύτερα, να εμπλουτίσουν τον λόγο με τη δυναμική που προσδίδουν οι εικόνες στο γραπτό κείμενο. Μορφές, ενδυμασίες, τοπία, αρχαία κατάλοιπα, στιγμές από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων πρόσφεραν στους αναγνώστες των εντύπων νοερά ταξίδια σε τόπους μακρινούς, πολλές φορές και δυσπρόσιτους, αποκάλυπταν τον κόσμο και άφηναν τη φαντασία να συμπληρώσει όσα δεν μπορούσε να περιλάβει Συνέχεια στη σελ. 46

44

ΥΠΕΡ

XΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2017

Οι ασκήσεις σκοποβολής στην Κρήτη του 1896.

Μην πυροβολείτε τα πορτοκάλια! Η επαναστατική ορμή των Κρητικών είχε συγκινήσει τη διεθνή κοινή γνώμη. ο ξένος τύπος μιλούσε συχνά για ακαταλάγιαστους πολεμιστές και σχολίαζε την ιδιαίτερη σχέση τους με τα όπλα. Ήταν η εποχή των τελευταίων επαναστάσεων, οι σφαγές των αμάχων την άνοιξη του 1896 είχαν δημιουργήσει κλίμα έντασης και το Κρητικό ζήτημα ήταν από τα πιο φλέγοντα εποχής. Ένας προικισμένος Εγγλέζος σκιτσογράφος, ο William T. Maud, διάσημος ήδη κι ας ήταν μόλις 31 ετών, βρήκε τον πιο εύγλωττο τρόπο ν' αποτυπώσει το κλίμα που επικρατούσε στην Κρήτη. ζωγράφισε μιαν ομάδα οπλισμένων βρακοφόρων που κάθονται ή στέκονται κάτω από ένα μεγάλο λιόδεντρο· ένας απ' αυτούς σημαδεύει και οι άλλοι τον παρακολουθούν. Στην δεξιά πλευρά εικονίζονται δυο αναμαλλιασμένες γυναίκες που τρέχουν προς το μέρος των οπλοφόρων χειρονομώντας. Η λεζάντα συμπληρώνει την εικόνα: Οι Κρήτες επαναστάτες δεν κουράζονται ποτέ να εξασκούνται στα όπλα και μια αγαπημένη τους διασκέδαση είναι να ρίχνουν τα άγουρα πορτοκάλια από τα δέντρα με μια σφαίρα. Όποτε αρχίζει αυτό το παιγνίδι οι γυναίκες βγαίνουν έξω ανήσυχες για την καταστροφή των φρούτων και των πυρομαχικών λέγοντας στους άντρες να κρατήσουν τις σφαίρες για τους Τούρκους. «ΚΡΑΤΕΙΣΤΕ ΤΙΣ ΣΦΑΙΡΕΣ ΣΑΣ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΤΟΥΡΚΟΥΣ» ΠΡΟΤΡΟΠΗ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ΣΤΟΥΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΕΣ». Πρόκειται για μιαν αντιφατική σκηνή που αποτυπώνει τους διαφορετικούς ρόλους ανδρών και γυναικών στην κρητική κοινωνία του 1896. οι άντρες, τυφλωμένοι από τη μέθη του πολέμου κι από τον αγώνα της λευτεριάς, δεν υπολόγιζαν τίποτα· ούτε καν τα πολύτιμα φρούτα, που ήταν απαραίτητα για τη συντήρηση και των ίδιων αλλά και των οικογενειών τους, προκειμένου να εξασκηθούν στη σκοποβολή. Η εικόνα των γυναικών που τρέχουν με απόγνωση δηλώνει το κύριο μέλημα της Κρήσσας γυναίκας που, σε καιρούς επαναστάσεων, ήταν επιφορτισμένη με τον αγώνα της βιωτής. Το σκίτσο δημοσιεύτηκε στο εικονογραφημένο περιοδικό THE GRAPHIC στις 21 Νοεμβρίου του 1896. ο William T. Maud ήταν από τους πιο σημαντικούς σκιτσογράφους της εποχής. Το σκίτσο με τους Κρητικούς σκοπευτές είναι από τα χαρακτηριστικότερα της δουλειάς του: Δεν τον ενέπνεαν τόσο οι πολεμικές σκηνές και οι συρράξεις, αλλά η ζωή στα στρατόπεδα. Δεν γνωρίζω αν ήρθε στην Κρήτη για να ζωγραφίσει από κοντά τα θέματά του. Πήγε, όμως, στην ελεύθερη Ελλάδα και μας άφησε μερικές σπουδαίες εικόνες από τον άτυχο πόλεμο του 1897.* Πέθανε το 1903 έχοντας καλύψει με την πένα του σηκωμούς, πολέμους και διωγμούς, όπως οι σφαγές των αρμενίων το 1895. * Βλ. W. Kinnaird Rose, 1897. With the Greeks in Thessaly, with 23 illustrations by W. T. Maud, map and plans.

45

ΣΕΛΙΔΕΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

το κείμενο. Περίφημες είναι οι απεικονίσεις φυτών, τοπίων, εργαλείων και ενδυμασιών που κοσμούν το έργο του Joseph Pitton de Tournefort (επισκέφτηκε την Κρήτη κατά την πρώτη εποχή της Τουρκοκρατίας, το 1700), περίφημες και οι εικόνες που περιέλαβαν στα βιβλία τους οι μεταγενέστεροι, κυρίως ο λόγιος Robert Pashley (1834) και ο φιλέρευνος T.A.B. Spratt. Μακρύς είναι ο κατάλογος των ξένων περιηγητών που είχαν συμπεριλάβει την Κρήτη στα ταξίδια τους από τα πρώτα χρόνια της ενετικής κυριαρχίας μέχρι το τέλος της οθωμανικής κατοχής, μακρύς κι ο κατάλογος όσων κόσμησαν τα βιβλία τους με εικόνες. Πολλοί απ' αυτούς σχεδίαζαν πρόχειρα τα θέματα που τους ενδιέφεραν κι όταν επέστρεφαν στις πατρίδες τους ανάθεταν σε έμπειρους χαράκτες να δημιουργήσουν αρτιότερες απεικονίσεις προκειμένου να τις τυπώσουν στα βιβλία τους. Μακρύς είναι και ο κατάλογος των περιοδικών εκδόσεων που ασχολήθηκαν με την Κρήτη, κυρίως κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, κατά την περίοδο των μεγάλων αναταραχών και των μεγάλων επαναστάσεων. Η αρκαδική εθελοθυσία συγκίνησε τους Ευρωπαίους. Μέσα από ένα απίστευτο δράμα που θύμιζε τις πιο ηρωικές στιγμές της ιστορίας, η διεθνής κοινή γνώμη μάθαινε για τους ακαταλάγιαστους αλλά και βασανισμένους Κρητικούς που προσπαθούσαν ν' αποκτήσουν τα στοιχειώδη: ανθρώπινα δικαιώματα! Κάπως έτσι φτάνομε στον μαγικό όρο «κοινή γνώμη». Σύμφωνα με τους γνωστούς ορισμούς, είναι η άποψη της πλειοψηφίας μιας κοινωνίας για θέματα κοινού ενδιαφέροντος. Κι όπως ορίζουν οι κανόνες της πολιτικής, η κοινή γνώμη είναι ικανή να επηρεάσει (μερικές φορές σε ύψιστο βαθμό) τα κέντρα των αποφάσεων, τις κυβερνήσεις των κρατών, τα κοινοβούλια, τους ηγεμόνες, τους βασιλικούς οίκους. Να, λοιπόν, τι πρόσφερε η εικόνα στην Κρήτη του 19ου αιώνα: την άμεση επιρροή της κοινής γνώμης. Ήταν η εποχή της μεγάλης επανάστασης της ειδησεογραφίας. Σε αντίθεση με την προηγούμενη περίοδο (τις αρχές του αιώνα) η εφημερίδα άρχισε να γίνεται κτήμα ακόμη και των ευρύτερων κοινωνικών στρωμάτων, εφημεριδοπώλες διαλαλούσαν τις ειδήσεις των πρωτοσέλιδων, μικρότερης σημασίας ειδήσεις, κυρίως αυτές που μπορούσαν να προκαλέσουν την περιέργεια του κοινού, καταλάμβαναν εξέχουσες θέσεις στις σελίδες του τύπου. Ήταν, όμως, και η εποχή του τηλέγραφου. Η πληροφορία μεταδιδόταν πιο γρήγορα πια...

επανάσταση των χρωμάτων, η τεχνική που ανακαλύφτηκε λίγα χρόνια πριν την ανατολή του 19ου αιώνα πυροδότησε ταχύτατες εξελίξεις στον εκδοτικό χώρο. Στην Αγγλία, τη Γαλλία, τη Γερμανία και την Ιταλία ξεφυτρώνουν διαρκώς έντυπα που αξιοποιούν με κάθε τρόπο τις δυνατότητες της λιθογραφίας, οι εικαστικοί καλλιτέχνες βρίσκουν ένα καινούργιο προσοδοφόρο πεδίο απασχόλησης, και ο κόσμος παρακολουθεί τις εικονογραφημένες ειδήσεις που φτάνουν από κάθε γωνιά του πλανήτη. Εκείνα τα χρόνια, βέβαια, η ταχύτητα μετάδοσης της πληροφορίας ήταν αργή, όσο αργή ήταν και η διαδικασία δημιουργίας της εικόνας. Οι εικαστικοί καλλιτέχνες μάθαιναν τις λεπτομέρειες της κάθε είδησης και την εικονογραφούσαν συμπληρώνοντας τα κενά της πληροφορίας με τα περισσεύματα της φαντασίας. Η φωτογραφία βρισκόταν ακόμη στα σπάργανά της, αλλά ακόμη και όταν εξελίχτηκε δεν είχε τη δυνατότητα ν' αναπαραστήσει τον κόσμο με χρώμα. Ξεφυλλίζοντας σήμερα περιοδικά κι εφημερίδες του 19ου αιώνα (όπως Le Pettit Parisien, Le Petit Journal, The Illustrated London News, The Graphic, The Penny Illustrated Paper, La Domenica del Corriere, La Tribuna Illustrata della Domenica, L' Illustrazione Italiana) και πολλά άλλα, ανακαλύπτομε κι εμείς έναν κόσμο που διψούσε όχι μόνο για την πληροφορία αλλά και για την εικόνα. Θέματα από την Ασία και την Αφρική έβρισκαν θέση στις έγχρωμες σελίδες, το εξωτικό στοιχείο συγκινούσε τους Ευρωπαίους και κέντριζε την περιέργειά τους για τη διαφορετικότητα των πολιτισμών. Εξωτική φάνταζε στα μάτια των αναγνωστών η διπλωματική αποστολή της Αβησσυνίας, εξωτικοί και οι στρατοί του τρίτου κόσμου. Ήταν η εποχή που είχαν αρχίσει να απλώνονται οι ιδέες περί ανωτερότητας του ευρωπαϊκού πολιτισμού (φυσικά και ανωτερότητας του λευκού ανθρώπου - ιδέες που τις πλήρωσε ακριβά η ανθρωπότητα). Εξωτικές φορεσιές, εξωτικές κομμώσεις, δόρατα και τόξα φιλοξενούνταν στις σελίδες των εφημερίδων με ευρηματικούς τίτλους που κι αυτοί μπορούσαν να εξάψουν τη φαντασία του αναγνώστη. Πιο πολύ, όμως, τα έντυπα αυτά εστίαζαν στις εντυπωσιακές ειδήσεις που ενδιέφεραν πιο άμεσα το αναγνωστικό κοινό τους. Πολιτικές εξελίξεις, πολεμικές συρράξεις, κοσμικά γεγονότα, κοινωνικά θέματα. Οι τραγωδίες είχαν πάντα θέση στα πρωτοσέλιδα και εικονογραφούνταν με τρόπο δραματικό, το αίμα δεν έλειπε!

«Τίποτα δεν θα μπορέσομε να κάνομε χωρίς τη βοήθεια της εικόνας. Οι δυνατότητές μας δεν επαρκούν για να κατανοήσομε μεταφυσικούς συλλογισμούς και αφηρημένες αναλύσεις» παρατηρούσε στα τέλη του 18ου αιώνα ένας σπουδαίος Γάλλος ποιητής και θεατρικός συγγραφέας, ο Philippe-François-Nazaire Fabre, γνωστός ως Fabre d'Eglantine, που διακρίθηκε και ως επαναστάτης στην εποχή των μεγάλων ιδεολογικών κλυδωνισμών της Ευρώπης. Ομολογία - κραυγή: «Τίποτα δεν μπορούμε να κάνομε χωρίς τη δύναμη της εικόνας»! Πέρασαν πολλά χρόνια από τη Γαλλική Επανάσταση, από τις αρχές του 19ου αιώνα η λιθογραφία πρόσφερε έναν καινούργιο τρόπο θέασης του κόσμου, αμέτρητες εφημερίδες και περιοδικά τυπώνονταν σε χιλιάδες αντίτυπα. Με λίγα λόγια: η λιθογραφία έφερε την

Τι θα μπορούσε να γυρεύει, λοιπόν, η Κρήτη σ' αυτή τη νέα εποχή; Τι θα μπορούσε να γυρεύει και η Ελλάδα, το νέο κράτος που είχε δημιουργηθεί μετά την επανάσταση του 1821 κουβαλώντας σαν προίκα το προζύμι της αρχαιότητας; Ο ελληνικός χώρος ήταν διάσπαρτος με ερείπια, κολόνες, πεσμένους τοίχους, σπασμένα αγάλματα. Ήταν ένας κόσμος στο μεταίχμιο της Ευρώπης, στα άκρα της, ένας κόσμος μνήμης που του προσέδιδαν ποικιλία οι τοπικές φορεσιές, φουστανέλες και βράκες. Ήταν ο τόπος όπου είχαν αναπτυχθεί σπουδαίοι πολιτισμοί, οι ελληνικές αρχαιότητες γοήτευαν πάντα τους μορφωμένους της Ευρώπης. Ήταν, όμως, κι ένας κόσμος που ανάσαινε με το όραμα της Μεγάλης Ιδέας. Οι αλύτρωτες περιοχές επιζητούσαν με κάθε θυσία την ένταξη στο ελληνικό βασίλειο, η Κρήτη, η

46

ΥΠΕΡ

Θεσσαλία, η Ήπειρος... Οι επαναστάσεις συχνές, οι σφαγές δεν απέλειπαν. Οι σηκωμοί της Κρήτης έβρισκαν συχνά θέση στις σελίδες του ευρωπαϊκού τύπου. Και προς το τέλος του 19ου αιώνα είχαν αρχίσει να απασχολούν τους δυτικούς εικονογράφους, ιδιαίτερα οι τελευταίες επαναστάσεις και οι τελευταίες σφαγές, του 1896, του 1897 και του 1898. Το ίδιο και η ελληνική περιπέτεια του 1897 με την εκστρατεία του Τιμολέοντα Βάσσου, που είχε επιχειρήσει να καταλάβει το νησί εν ονόματι του Βασιλέως των Ελλήνων. Το ενδιαφέρον αυτό εντάθηκε όταν αποβιβάστηκαν στο νησί χιλιάδες στρατιώτες των λεγομένων Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής. Οι εικόνες που δημοσιεύτηκαν εκείνα τα χρόνια στον ευρωπαϊκό τύπο αποτελούν πολύτιμα τεκμήρια της ιστορίας μας. Πάνω σ' αυτές βλέπομε στοιχειωμένη τη ματιά του «άλλου»: πώς έβλεπαν οι ξένοι τα γεγονότα, πώς τα περιέγραφε όχι μόνον η γραφίδα των δημοσιογράφων αλλά και το κοπίδι των χαρακτών και το χρώμα των λιθογραφικών εργαστηρίων. Και, επιπλέον, πόσο πυροδότησαν οι εικόνες αυτές το συναίσθημα, κατά πόσο στάθηκαν ικανές να μεταφέρουν όχι αποστεωμένα γεγονότα, όχι σκέτη την πληροφορία δηλαδή, αλλά και τις προθέσεις των εικονογράφων. Μπορούσε, τελικά, να συγκινήσει μια εικόνα πιτσιλισμένη με αίμα; Σφαγές, καταστροφές κι επαναστάσεις συνθέτουν ένα μεγάλο μέρος του εικονιστικού υλικού που αφορά στην Κρήτη της τελευταίας δεκαετίας του 19ου αιώνα. Επιλέξαμε μερικές μόνον από τις δεκάδες έγχρωμες λιθογραφίες, μερικές μόνο από τις ασπρόμαυρες γκραβούρες, και ξεκινήσαμε ένα μικρό ταξίδι στον χρόνο. Είναι περισσότερο από βέβαιο ότι η εικόνα δεν μεταφέρει μόνο γεγονότα, απόψεις, ή στάσεις των δημιουργών της. Μεταφέρει και συναισθήματα.

XΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2017

Αρκάδι, 1866 Έτσι είδε ο εικονογράφος του Illustrated London News την πολιορκία του αρκαδίου (Νοέμβριος του 1866), λίγο πριν την ολοκαύτωση. Η έγχρωμη ξυλογραφία δημοσιεύτηκε στις 19 ιανουαρίου του 1867, δυο μήνες και δέκα μέρες μετά. οι αναγνώστες του ευρωπαϊκού τύπου πληροφορούνταν έκπληκτοι πως ένας λαός στην εσχατιά της γηραιάς ηπείρου προτιμούσε την εθελοθυσία από την υποταγή στην οθωμανική αυτοκρατορία και τη στέρηση ακόμη και των στοιχειωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων. ο καλλιτέχνης εδώ αποτυπώνει στην εικόνα του τις πληροφορίες που είχαν φτάσει στο μακρινό λονδίνο, την ηρωική αντίσταση, τη συγκέντρωση βαρέως οπλισμού ολόγυρα στο φρουριακό συγκρότημα της μονής, ενώ οι καπνοί παραπέμπουν ευθέως στα γεγονότα που ακολούθησαν, δηλαδή την ανατίναξη της μπαρουταποθήκης. Και, όπως είναι φυσικό, οι πληροφορίες αυτές συμπληρώθηκαν με τη δημιουργική φαντασία του εικονογράφου. οι έγχρωμες ξυλογραφίες από την αρκαδική εθελοθυσία είναι από τις πρώτες που δημοσιεύτηκαν στον ευρωπαϊκό τύπο με κρητική θεματολογία.

Μέθοδος καταπολέμησης της ακρίδας! Μάστιγα ήταν πάντα η ακρίδα για τους αγρότες όλης της γης. από τις βιβλικές διηγήσεις ακόμη γνωρίζομε ότι τα σμήνη των ακρίδων κατάστρεφαν τα πάντα στο πέρασμά τους. Κι από την ιστορία της γεωργίας γνωρίζομε ότι τα μέσα που διέθεταν οι καλλιεργητές της προβιομηχανικής εποχής δεν ήταν επαρκή για την καταπολέμησή της (βλ. σχετικό θέμα στο ΥΠΕΡ, τ. 58 / 2010). Γι' αυτό και ο τύπος της επο-

χής αφιέρωνε αρκετό χώρο τόσο στις απανωτές εμφανίσεις του εντόμου όσο και στις νέες μεθόδους καταπολέμησής του. Η εικονογραφημένη εφημερίδα Le Petit Journal της 4ης αυγούστου του 1901 πληροφορούσε το αναγνωστικό της κοινό ότι σμήνη ακρίδων είχαν εμφανιστεί στη Νοτιοδυτική Γαλλία, στην περιοχή Charentes (σήμερα: Charente-Maritime), ακόμη και στη φημισμένη περιοχή Cognac

47

ΣΕΛΙΔΕΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

τρόπο, οι αμφισβητήσεις των εμβολίων εμφανίζονται συχνά, ιδιαίτερα τώρα που οι απόψεις των αντιρρησιών βρίσκουν φιλόξενο χώρο στις διαδικτυακές ιστοσελίδες και αναπαράγονται με απίστευτη ευκολία και επίσης απίστευτη ταχύτητα. Η εικονογραφημένη εφημερίδα Le Petit Journal της 13ης ιανουαρίου του 1901 αφιέρωνε την τελευταία της σελίδα στην εκπληκτική επινόηση του Άγγλου γιατρού Edward Jenner (1749-1823), τον δαμαλισμό, που είχε σώσει την ανθρωπότητα από την ευλογιά (οι παλιότεροι θα θυμούνται τις λεγόμενες «βατσίνες», τα σημάδια σε μέγεθος μεγάλου νομίσματος που «κοσμούσαν» τα μπράτσα παιδιών και μεγάλων - τότε ο εμβολιασμός κατά της ευλογιάς γινόταν μαζικά στα σχολεία). Η μέθοδος είχε ανακαλυφθεί έναν αιώνα πριν, το 1798, αλλά οι εφημερίδες της εποχής πρόσφεραν στο κοινό τους, μαζί με τις εικονογραφημένες ειδήσεις, και εκλαϊκευμένες επιστημονικές γνώσεις. Στο κείμενο τονίζεται ότι οι άνθρωποι συνέρεαν στον χώρο του Jenner αφού είχαν πλέον πιστέψει ότι οι βατσίνες του μπορούσαν να τους προστατέψουν από τη μάστιγα της ευλογιάς. Ξεφυλλίζοντας ευρωπαϊκές εφημερίδες της εποχής διαπιστώνομε ότι οι αναφορές στα εμβόλια ήταν συχνές και διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στη διάδοσή τους. Παράδειγμα οι δυο εικόνες από την Le Petit Journal (1901 και 1905). Στην εικόνα κάτω παρακολουθούμε τον (υποχρεωτικό;) εμβολιασμό ενός αναπήρου.

(κονιάκ) στην οποία οφείλει την ονομασία του το πασίγνωστο αλκοολούχο ποτό. οι κάτοικοι προσπάθησαν να τις αντιμετωπίσουν με μια μέθοδο που είχε εφαρμοστεί στις αραβικές χώρες και που ονομαζόταν Melhafa: Μια ομάδα ανθρώπων κρατούσαν τεντωμένη μια λουρίδα πανιού μήκους 10 και πλάτους 3 μέτρων, όπως ακριβώς φαίνεται στην εικόνα. Τρεις άλλοι χτυπούσαν κλαδιά δέντρων στο έδαφος αναγκάζοντας τις ακρίδες να πετάξουν προς το ύφασμα και να παγιδευτούν. Παρόμοια μέθοδος είχε εφαρμοστεί στην Κύπρο το 1871. Την περιγραφή της από τον Άγγλο H. Ridder Haggard (1900) καταχωρήσαμε στο τεύχος 58/2010 τούτου του περιοδικού.

Ο λόγος περί εμβολίων (και τότε...) Είναι χρήσιμο ν' ανατρέχει κανείς στην ιστορία της επιστήμης όχι μόνο για να παρακολουθεί την εξέλιξη της ανθρώπινης επινοητικότητας αλλά και για να βγάζει χρήσιμα συμπεράσματα για το σήμερα. Η ιστορία των εμβολίων είναι παλιά. Όπως είναι από παλιά παραδεκτό, τα εμβόλια έσωσαν την ανθρωπότητα από πολλές φονικές επιδημίες. ωστόσο, και μάλλον κατά παράδοξο

48

ΥΠΕΡ

XΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2017

Ο γιατρός που έσωσε την ανθρωπότητα από τη μάστιγα της ευλογιάς.

49

ΣΕΛΙΔΕΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Μεγάλωσαν πριν την ώρα τους! Μάρτης του 1897. Στην εφημερίδα The Illustrated London News δημοσιεύεται μια εντυπωσιακή εικόνα: οπλισμένοι μα και αποφασισμένοι Κρήτες σε στάση αναμονής. οι πληροφορίες που έφταναν στα γραφεία του ευρωπαϊκού τύπου μιλούσαν για γενικό ξεσηκωμό στην Κρήτη και ο Raphael Junes βρήκε τον πιο εύγλωττο τρόπο να περιγράψει την κατάσταση: Σχεδίασε μια μάζωξη επαναστατών στο χωριό Τζιτζιφέ του αποκόρωνα. Άνδρες κάθε ηλικίας συζητούν και περιμένουν. Εντύπωση προκαλούν τα δυο παιδιά που βρίσκονται μπροστά κρατώντας όπλα στα χέρια. λιλιπούτειοι πολεμιστές, άνδρες από την παιδική τους ηλικία (η μορφή και το ανάστημά τους δείχνουν να μην είναι πάνω από 12 χρονών) έχουν ήδη μυηθεί στο θανατερό παιγνίδι του πολέμου. Το όπλο του παιδιού που βλέπομε όρθιο δεξιά μπροστά από τον γενειοφόρο πολεμιστή είναι πιο μακρύ από τον χειριστή του, οι σφαίρες που κρέμονται στο μπέτη του είναι φορτίο βαρύ. Τα παιδιά είναι το μεγάλο όπλο του Junes σ' αυτή την εικόνα. Ίσως να μην υπήρχε καλύτερος τρόπος να δείξει το κλίμα που επικρατούσε στην Κρήτη. Και, βεβαίως, να συγκινήσει. Πάντα συγκινούν οι εικόνες των παιδιών. ιδιαίτερα των παιδιών που βιώνουν από τα μικράτα τους την ανάγκη να μεγαλώσουν πριν την ώρα τους και να ζητήσουν άλλοτε το ψωμί (που τους λείπει) ή την ελευθερία (που τους λείπει ακόμη πιο πολύ)...

Ένα δράμα στον Ατλαντικό! Εποχή των πυκνών μεταναστεύσεων στον ελπιδοφόρο Νέο Κόσμο, την αμερική, 1906. Πολυήμερα ταξίδια, συνθήκες άθλιες, οι πένητες της Ευρώπης δεινοπαθούσαν μέχρι να φτάσουν στη γη της ελπίδας (που για τους περισσότερους αποδεικνυόταν φρούδα, αφού η μετανάστευση κατέληγε σε μεγαλύτερη φτώχεια). οι εικονογράφοι της εποχής φιλοτέχνησαν ένα φαντασιακό «φωτορεπορτάζ» με αφορμή ένα τραγικό περιστατικό που συνέβη κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του πλοίου New Amsterdam, το οποίο είχε αποπλεύσει από το Ρότερνταμ. Μια γυναίκα σε παράκρουση (Naegle τ' όνομά της) άρπαξε το κοριτσάκι της Ρωσίδας συνταξιδιώτισσάς της Buvosski και το πέταξε στον ωκεανό! Το κοριτσάκι δεν βρέθηκε ποτέ...

Άνδρες κάθε ηλικίας συζητούν και περιμένουν. Εντύπωση προκαλούν τα δυο παιδιά που βρίσκονται μπροστά κρατώντας όπλα στα χέρια. Λιλιπούτειοι πολεμιστές, άνδρες από την παιδική τους ηλικία...

50

Παιδιά στη φωτιά του πολέμου! Κρήτη, 1897.

51

ΣΕΛΙΔΕΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Ο Φεβρουάριος της ελληνικής ελπίδας, η τραγωδία και η κάθαρση Ιανουάριος του 1897. Μετά τις φοβερές σφαγές των Ελλήνων και την πυρπόληση της χριστιανικής συνοικίας των Χανίων ξεσπά διαμάχη στο ελληνικό κοινοβούλιο: Είχε δικαίωμα η Ελλάδα να σιωπά; Μπορούσε να παρακολουθεί αμέτοχη τις στρατιές των ξεριζωμένων Κρητών προσφύγων, τους ποταμούς των αιμάτων; Οι διαμάχες των πολιτικών οξύτατες, οι συζητήσεις θυελλώδεις. Μέσα σ' ένα κλίμα γενικευμένης αναταραχής αποφασίζεται η ανάληψη στρατιωτικής δράσης. Μια μοίρα του ελληνικού στόλου με αρχηγό τον πρίγκιπα Γεώργιο στάλθηκε στα κρητικά νερά προκειμένου να παρεμποδίσει τους Οθωμανούς να ενισχύσουν τις δυνάμεις τους με τη μεταφορά στρατού στο νησί. Οι εξελίξεις υπήρξαν ραγδαίες. Στα Χανιά τα ερείπια καπνίζουν ακόμη, στρατιές αμάχων συνωστίζονται στα ξένα πολεμικά πλοία, Σφακιανοί και Αποκορωνιώτες προβαίνουν σε αντεκδικήσεις και πυρπολούν μουσουλμανικές ιδιοκτησίες, η Κρήτη στα τέλη του μήνα θυμίζει και πάλι καζάνι που βράζει. Ωστόσο στην Ελλάδα οι ελπίδες για επίλυση του κρητικού ζητήματος είχαν αναπτερωθεί. Η αναχώρηση των ελληνικών πλοίων δεν θύμιζε στρατιωτική επιχείρηση που αποφασίζεται και υλοποιείται με μυστικότητα, θύμιζε μάλλον τελετή στην οποία παρευρίσκεται επισήμως το ελληνικό βασιλικό ζεύγος! Με το πρόσχημα της ειρήνευσης οι Μεγάλες Δυνάμεις αποφασίζουν την κατάληψη του νησιού. Η πληροφορία φτάνει γρήγορα στην Αθήνα και πυροδοτεί νέες εξελίξεις. Η ελληνική κυβέρνηση προσπαθεί να προλάβει τα γεγονότα και αποφασίζει να στείλει στρατό με την εντολή, όπως ειπώθηκε, να καταλάβει την Κρήτη. Η δύσκολη αυτή στρατιωτική αποστολή ανατίθεται σε ένα πρόσωπο κύρους, έναν στρατιωτικό που διατηρούσε ισχυρούς δεσμούς με το παλάτι, τον Τιμολέοντα Βάσσο. Γιος του ηπειρωτικής καταγωγής θρυλικού επαναστάτη του 21 Βάσσου Μαυροβουνιώτη, ο Τιμολέων είχε γεννηθεί το 1836, είχε φοιτήσει στη Σχολή Ευελπίδων, είχε συνεχίσει τις σπουδές του στη Στρατιωτική Ακαδημία της Γαλλίας, και είχε διατελέσει για πολλά χρόνια υπασπιστής του βασιλιά Γεωργίου του Α'. Όταν ανάλαβε την ηγεσία του εκστρατευτικού σώματος ήταν σε προχωρημένη ηλικία, σε λίγους μήνες θα συμπλήρωνε 61 χρόνια ζωής. Έμπειρος, τολμηρός, ευφυής ο Τιμολέων Βάσσος εντυπω-

52

σίαζε με την πρώτη ματιά. Ήταν ευθυτενής και αγέρωχος. Με μακρύ λευκό μούσι, μουστάκι που του σκέπαζε το στόμα και ύφος αποφασιστικό έδινε την εικόνα ανθρώπου που συνδύαζε τον ηρωικό ρομαντισμό της εποχής με ένα κράμα ευγένειας και αυστηρότητας, σθένους, στρατιωτικής πειθαρχίας και αποφασιστικότητας μαζί. Γαλουχημένος με το όραμα της Μεγάλης Ιδέας, της ιδέας που καθόρισε την ελληνική πολιτική για πολλές δεκαετίες, ο Τιμολέων προσπάθησε με κάθε τρόπο να συμβάλει στην εκπλήρωση του εθνικού οράματος. Μάλλον τον έχει αδικήσει η ιστορία, δεν υπήρξε ποτέ από τα λαμπερά πρόσωπα, ελάχιστες είναι οι αναφορές του στα σχολικά εγχειρίδια, όπως και ελάχιστη είναι η παρουσία του στην ελλαδική ιστοριογραφία. Κι όμως! Ο Συνταγματάρχης Τιμολέων Βάσσος ήταν από τα πιο προβεβλημένα διεθνώς πρόσωπα του 1897. Η φωτογραφία του, μάλιστα, κυκλοφόρησε από τον διεθνή οίκο στερεοσκοπικών εικόνων Underwood & Underwood και σήμερα βρίσκεται σε πλήθος μουσείων αλλά και ιδιωτικών συλλογών σε όλον τον κόσμο! Ο φωτογράφος του Underwood τον συνάντησε στην Κρήτη, στο στρατηγείο του, σ' έναν χώρο λιτό. Τον φωτογράφισε καθισμένο σε μια ψάθινη καρέκλα απ' αυτές που διέθεταν τότε τα κρητικά νοικοκυριά, σε στάση τριών τετάρτων. Πίσω του ακριβώς στεκόταν ο γιος του, επίσης στρατιωτικός. Να φωτογραφήθηκαν, άραγε, από τον ίδιο φωτογράφο που είχε απαθανατίσει τα ρημαγμένα Χανιά λίγο μετά τη σφαγή και την πυρπόλησή τους; Άγνωστο! Στη σειρά των στεροσκοπικών εικόνων του Underwood, πάντως, υπάρχουν μερικές συγκλονιστικές φωτογραφίες εκείνης της εποχής με κρητικά θέματα, κυρίως εκείνες που αφορούν στους κρητικούς πρόσφυγες της Αθήνας. Οι καλλιτέχνες που είχαν αναλάβει την εικονογράφηση των ευρωπαϊκών εφημερίδων και των περιοδικών φιλοτέχνησαν πολλές φορές τον Τιμολέοντα Βάσσο. Σκίτσα και λιθογραφίες του δημοσιεύτηκαν ακόμη και στα χρωματιστά πρωτοσέλιδα της εποχής! Το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης ήταν στραμμένο στα γεγονότα της Κρήτης, δημοσιογράφοι και εικονογράφοι τα παρακολουθούσαν στενά και ο Τιμολέων αποτελούσε πρόσωπο - κλειδί για τις εξελίξεις. Η αποστολή στην Κρήτη δεν ήταν εύκολη υπόθεση παρά το

Η γνωστή φωτογραφία του Τιμολέοντα Βάσσου με τον γιο του.

γεγονός ότι στην Ελλάδα είχε επικρατήσει ήδη ένα κλίμα γενικευμένου ενθουσιασμού και μεγάλων προσδοκιών. Ο έμπειρος Τιμολέων γνωρίζει ότι δεν θα έμεναν αδρανείς οι ξένοι στόλοι, πιθανότατα θα προσπαθούσαν να εμποδίσουν την απόβαση του στρατού, γι' αυτό και επιλέγει να πλεύσει όχι σε παράκτιες περιοχές κοντά στην πρωτεύουσα (τα Χανιά) αλλά δυτικότερα, εκεί ακριβώς όπου είχε αποβιβαστεί δυόμισι αιώνες πριν ο οθωμανικός στρατός που κατέλαβε την Κρήτη. Με σβησμένα τα φώτα των πλοίων προσεγγίζει τον όρμο Κολυμπαρίου, κοντά στο μοναστήρι της Γωνιάς. Ήταν περίπου μεσάνυχτα, 2 του Φλεβάρη του 1897. Το ξημέρωμα της επόμενης μέρας, 3 του Φλεβάρη, βρήκε την Κρήτη ανάστατη. Μια νέα σελίδα της ιστορίας άρχισε να γράφεται εκείνο το κρύο χειμωνιάτικο ξημέρωμα. Ήταν η πρώτη φορά που πατούσαν επισήμως ελληνικά στρατεύματα στο νησί. Ο Τιμολέων Βάσσος αναλαμβάνει αμέσως δράση, ξέρει πως ο αιφνιδιασμός του αντιπάλου αποτελεί κλειδί για την έκβαση κάθε πολεμικής επιχείρησης. Εκδίδει αμέσως διαταγή πορείας:

Αρχηγείο Στρατού Κατοχής Τα υπ' εμέ σώματα θέλουσιν αναχωρήσει την 3ην ώραν μ.μ. σήμερον δια Πλατανιά, ακολουθούντα την παραλιακήν οδόν. Ο Λόχος των ευζώνων αποτελέσει την πρωτοπορείαν. Τούτον θέλει συνοδεύσει μία διμοιρία Μηχανικού. Έπειτα ακολουθήσει το Μηχανικόν εν κεκανονισμένη αποστάσει. Κατόπιν πορευθήσεται το Πυροβολικόν και μετά τούτο τα δυο Τάγματα Πεζικού. Είτα τα λοιπά τμήματα και αι υπηρεσίαι, ως εξής: Ι. Το χειρουργείον. II. Αι εφοδιοπομπαί συνοδευόμεναι υπό τμήματος της χωροφυλακής ενισχυομένου υπό διμοιρίας του Τάγματος 1 του Συντάγματος. Εν Κολυμπαρίω (Μονή Γωνιάς) τη 3η Φεβρουαρίου 1897. Ο Αρχηγός του Στρατού της Κατοχής. Τιμολέων Βάσσος Ένας γυμνασμένος στρατός (1500 άνδρες συνολικά κατανεμημένοι σε δυο τάγματα πεζικού, ένα τάγμα μηχανικού, μια πυροβολαρχία και έναν λόχο ευζώνων) άρχισε την πορεία του προς τα ανατολικά, στην Κίσαμο και την Κυδωνία, επιδιώκοντας να καταλάβει ολόκληρο το νησί. Πρώτος σταθμός οι Βουκολιές, δεύτερος τα Λιβάδια και το στρατόπεδο της Αγιάς· τα τουρκικά οχυρά που προστατεύονταν από πολλαπλάσιο οθωμανικό στρατό (6.000 άνδρες!) πέφτουν στα ελληνικά χέρια. Οι κινήσεις του Έλληνα Συνταγματάρχη υπήρξαν καίριες και φανερώνουν ευελιξία, στρατηγική και ετοιμότητα. Εκείνο, όμως, που είναι λιγότερο γνωστό αφορά στην πολιτική σκέψη και τη διαπραγματευτική ικανότητα του. Δεν διακρίθηκε μόνο στα στρατιωτικά πεδία. Ήξερε να συζητά, να διαπραγματεύεται και να κερδίζει μάχες. Ήταν ο άνθρωπος που, σε συνεργασία με τον Έλληνα Γενικό Πρόξενο στα Χανιά Νικόλαο Γενάδη, διαπραγματευόταν με τους Ναυάρχους - εκπροσώπους των Μεγάλων Δυνάμεων και επεδίωκε να πετύχει την καλύτερη δυνατή λύση για το κρητικό ζήτημα. Εκτός από τη στρατιωτική ευφυΐα διέθετε και πολιτική σκέψη. Δυστυχώς, ελάχιστα πράγματα έχουν

ΥΠΕΡ

XΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2017

γίνει μέχρι σήμερα γνωστά από τις απόρρητες συζητήσεις του με τους Ναυάρχους. Οι επιτυχίες του ελληνικού στρατού πρόσφεραν αυτό που είχε περισσότερο ανάγκη η Κρήτη: ελπίδα! Οι Χριστιανοί του νησιού ήξεραν πως δεν ήταν πια μόνοι, παραδομένοι στην οργή του οθωμανικού όχλου και των οθωμανικών υποσχέσεων για ισότητα και ισονομία, υποσχέσεων που δεν τηρήθηκαν ποτέ. Ωστόσο, προκαλεί πολλά ερωτήματα σήμερα η στάση της ελληνικής κυβέρνησης. Πίστευε όντως κανείς στην Αθήνα ότι ένας στρατός 1.500 ατόμων θα μπορούσε να φέρει σε πέρας ένα τόσο δύσκολο έργο, να καταλάβει ένα νησί στο οποίο βρίσκονταν ήδη πολλαπλάσιοι Οθωμανοί στρατιώτες; Ακολούθησαν τα γεγονότα του Ακρωτηρίου (9 Φεβρουαρίου 1897), ο βομβαρδισμός από τους στρατούς των Μεγάλων Δυνάμεων, οι διεθνείς αντιδράσεις, η απαγόρευση κάθε μορφής ένοπλης δράσης. Ο Τιμολέων βρισκόταν πια στο νησί, αλλά χωρίς δυνατότητα ν' αναλάβει πρωτοβουλίες ή να συνεχίσει τις στρατιωτικές επιχειρήσεις. Κι όταν τελείωσε πια η αποστολή στην Κρήτη (τον Απρίλιο του ίδιου χρόνου, μετά την αποδοχή της λύσης της Αυτονομίας, η ελληνική κυβέρνηση ανακάλεσε στην Αθήνα το εκστρατευτικό σώμα), ο Τιμολέων δεν κάθισε με σταυρωμένα χέρια. Γαλουχημένος, όπως είπαμε, με το όραμα της Μεγάλης Ιδέας ζήτησε να πάει σε άλλες περιοχές μαζί με τον στρατό του, μαζί με τους Κρήτες πολεμιστές που τον είχαν αγαπήσει και τον ακολούθησαν. Η Μεγάλη Ιδέα, σε συνδυασμό με την μάλλον κοντόφθαλμη ελληνική πολιτική, οδήγησαν στον λεγόμενο «άτυχο πόλεμο» του 1897, σε μια δεινή ήττα της χώρας. Τα ευρωπαϊκά πρωτοσέλιδα συνέχισαν να παρακολουθούν τα γεγονότα, οι εικαστικοί καλλιτέχνες συνέχισαν να εικονογραφούν πραγματικά γεγονότα συμπληρωμένα με μπόλικη δημιουργική φαντασία. Η Κρήτη συνέχισε να αγωνίζεται. Τον Δεκέμβριο του 1898 φτάνει στο νησί ο πρίγκιπας Γεώργιος ως Ύπατος Αρμοστής. Ο δρόμος για την οριστική επίλυση του κρητικού ζητήματος έχει ήδη ανοίξει... Ο Τιμολέων Βάσσος πολέμησε στη Θεσσαλία και στη συνέχεια ξεχάστηκε. Πέθανε στην Αθήνα το 1929 σε ηλικία 93 ετών, έχοντας ζήσει μια ζωή γεμάτη δράση!

Οι επιτυχίες του ελληνικού στρατού πρόσφεραν αυτό που είχε περισσότερο ανάγκη η Κρήτη: ελπίδα! Οι Χριστιανοί του νησιού ήξεραν πως δεν ήταν πια μόνοι, παραδομένοι στην οργή του οθωμανικού όχλου και των οθωμανικών υποσχέσεων για ισότητα και ισονομία, υποσχέσεων που δεν τηρήθηκαν ποτέ.

53

Τα τεκμήρια της ιστορίας Η διαταγή του Υπουργού Στρατιωτικών Εν ονόματι του Βασιλέως των Ελλήνων Το Υπουργείον των Στρατιωτικών Προς τον Aρχηγόν τον σώματος της Κατοχής της Κρήτης Συνταγματάρχην του Πεζικού Βάσσον Τιμολέοντα. Τα εν Κρήτη διαπραχθέντα μέχρι τούδε επήνεγκον εις την δυστυχή νήσον αληθή αναρχίαν, καθ' ην αι οικογένειαι των Χριστιανών και η περιουσία αυτών έμειναν εκτεθειμένα εις την διάθεσιν του αχαλίνωτου φανατισμού και εις την διαρπαγήν του όχλου. Η Ελληνική Κυβέρνησις δεν ηδύνατο επί πλέον ν' ανεχθεί την αξιοθρήνητον κατάστασιν, εις ην περιήχθησαν οι επί της νήσου ομόφυλοι πληθυσμοί, μεθ' ων συνδέεται δια της θρησκείας και δεσμών ιερών. Δια τούτο απεφάσισε ν' αποστείλη στρατόν, όπως καταλάβει την νήσον, αποκαταστήση την τάξιν και την ειρήνην εν αυτή, του στρατού δε τούτου την διοίκησιν ενεπιστεύθη εις υμάς. Αποβιβαζόμενος μετά του υφ' υμάς στρατού εις Κρήτην και εν καταλλήλω μέρει, θέλετε εν ονόματι του Βασιλέως των Ελλήνων Γεωργίου του Α' καταλάβει την νήσον ταύτην, αποδιώκων τους Τούρκους εκ των φρουρίων και κατέχων αυτά· πάσαν ενέργειαν υμών θέλετε στηρίζει εις τους κείμενους Ελληνικούς νόμους εν ονόματι του Βασιλέως και υπ' ευθύνην της Ελληνικής Κυβερνήσεως. Άμα τη αποβιβάσει υμών θέλετε εκδώσει την σχετικήν προκήρυξιν περί της κατοχής. Εν Αθήναις, τη 1 Φεβρουαρίου 1897. Ο υπουργός Ν. Σμόλενιτς

Η πρώτη προκήρυξη του Τιμολέοντα Βάσσου Προκήρυξις προς τον λαόν της Κρήτης Τα δεινά, τα οποία υπέστητε από μακρών ήδη χρόνων και τα οποία υφίστασθε έτι εκ της επικρατούσης πλήρους αναρχίας, αι καταστροφαί των οικογενειών και περιουσιών σας, ευρισκομένων εις την διάθεσιν αχαλίνωτου φανατισμού και την διαρπαγήν βαρβάρου όχλου, εξήγειραν το εθνικόν αίσθημα και συνεκίνησαν ολόκληρον τον ελληνισμόν. Η αξιοθρήνητος αύτη κατάστασις λαού ομοφύλου, ομοθρήσκου και κοινάς έχοντος μεθ' ημών τας τύχας και την ιστορίαν, δεν ηδύνατο να είναι επί πλέον ανεκτή. Η AM ο Βασιλεύς των Ελλήνων και Υψηλός μου κύριος απεφάσισε να θέση τέρμα εις την κατάστασιν ταύτην δια της στρατιωτικής καταλήψεως της νήσου. Εν ονόματι της AM του Βασιλέως των Ελλήνων Γεωργίου του Α' καταλαμβάνω την νήσον Κρήτην και κηρύσσων τούτο προς τους κατοίκους της, άνευ διακρίσεως θρησκεύματος ή εθνικότητος, υπόσχομαι εν ονόματι της Μεγαλειότητός Του, ότι θα προστατεύσω την τιμήν, την ζωήν, την περιουσίαν και θα σεβασθώ τας θρησκευτικάς πεποιθήσεις των κατοίκων της, φέρων προς αυτούς ειρήνην και ισοπολιτείαν. Εξεδόθη εκ της Μονής Γωνιάς της Κρήτης την 2αν Φεβρουαρίου 1897. Ο Αρχηγός του στρατού της κατοχής της Κρήτης Συνταγματάρχης Τιμολέων Βάσσος

54

Ο Frédéric Lix ζωγραφίζει τις σφαγές του 1896 1896. Οι σφαγές στην Κρήτη. Στα Χανιά, στα χωριά της Κισάμου και του Αποκόρωνα, στο Ηράκλειο, στα χωριά της Πεδιάδας, και ιδιαίτερα στη Μονή Ανωπόλεως. Ο ζωγράφος Frédéric Theodore Lix (1830-1897) φιλοτεχνεί για την εημερίδα Le Petit Journal μια φαντασιακή αλλά και τραγική συνάμα εικόνα των σφαγών. Τα στίφη των Οθωμανών έχουν ξεχυθεί στους δρόμους, άλλοι έχουν ανέβει πάνω σε σπίτια, οι δρόμοι γεμίζουν με κουφάρια σφαγμένων. Μέσα σ' αυτό το σκηνικό τρόμου μια γυναίκα αρπάζει το μωρό της και τρέχει να ξεφύγει από το μένος των σφαγέων, ένα άλλο μωρό είναι γαντζωμένο στο φουστάνι της μητέρας του, που έχει ήδη δεχτεί το πρώτο χτύπημα και τα αίματα τρέχουν στις παρειές της, ενώ ο άγριος άνδρας με το κόκκινο φέσι έχει σηκώσει το σπαθί για να την αποτελειώσει. Είναι μια από τις πιο συγκλονιστικές εικόνες που αναφέρονται στο κρητικό ζήτημα. Ο Frédéric Lix, διακεκριμένος ζωγράφος της εποχής, είχε φιλοτεχνήσει κι άλλα εξώφυλλα της Le Petit Journal, σχεδόν πάντα με τρόπο έντονα ρεαλιστικό. Πολυπρόσωπες εικόνες που μεταφέρουν αδρά στο χαρτί τη βία, πρόσωπα σε στιγμές υπερέντασης ή έντονου πόνου, κινήσεις που θυμίζουν κινηματογραφικές λήψεις. Ο Lix ήταν τότε σε ηλικία 66 ετών (πέθανε τον επόμενο χρόνο) και είχε παγιώσει μια ευρύτατα διαδεδομένη τεχνοτροπία της εποχής, η ζωγραφική του πυρπολούσε εντάσεις και ακραία συναισθήματα. Άλλωστε, η τέχνη των ευρωπαϊκών εξωφύλλων υπηρετούσε τις εκδοτικές σκοπιμότητες, τη συγκίνηση των αναγνωστών και την αύξηση της κυκλοφορίας των εντύπων. Ας μην ξεχνάμε ότι ο κόσμος βρισκόταν σε μια ταραγμένη περίοδο με τα εθνικά κράτη να διαμορφώνουν έναν καινούργιο χάρτη και περιοχές ολόκληρες, όπως η Κρήτη, να αποζητούν την αποδέσμευσή τους από Βασίλεια και Αυτοκρατορίες όπως ήταν η Οθωμανική. Οι ρεαλιστικές εικόνες των σφαγών στο νησί επηρέασαν ασφαλώς την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη και διατήρησαν αμείωτο το ενδιαφέρον για το κρητικό ζήτημα.

Μέσα σ' αυτό το σκηνικό τρόμου μια γυναίκα αρπάζει το μωρό της και τρέχει να ξεφύγει από το μένος των σφαγέων, ένα άλλο μωρό είναι γαντζωμένο στο φουστάνι της μητέρας του, που έχει ήδη δεχτεί το πρώτο χτύπημα και τα αίματα τρέχουν στις παρειές της, ενώ ο άγριος άνδρας με το κόκκινο φέσι έχει σηκώσει το σπαθί για να την αποτελειώσει.

Ο Frederic Lix προσπάθησε ν' αποδώσει με παραστατικότητα τις τρομερές σκηνές βίας που έζησε η Κρήτη στα τέλη του 19ου αιώνα.

ΣΕΛΙΔΕΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Μάχες ολόγυρα στα Χανιά Πρωτοσέλιδο στην ιταλική La Tribuna Ilustrata della Domenica στις 28 Φεβρουαρίου του 1897. Η ελληνική σημαία εμπνέει τους Κρητικούς επαναστάτες που μάχονται εναντίον πολυάριθμου τουρκικού στρατού. Τη σημαία κρατά ένας ηλικιωμένος ιερέας· τον βλέπομε κι αυτόν μέσα στη φωτιά του πολέμου να φωνάζει, προφανώς εμψυχώνοντας τους πολεμιστές, και στο δεξί του χέρι κρατά υψωμένο έναν ξύλινο σταυρό. Εντυπωσιακή είναι εδώ η παρουσία των γυναικών. Μια κοπέλα (σε πρώτο πλάνο) κουβαλά πέτρες, ίσως και να τις εκσφενδονίζει εναντίον των Οθωμανών. Παραδίπλα μια κοπέλα με μπλε μαντήλι στο κεφάλι περιποιείται έναν ηλικιωμένο τραυματία μαχητή. Η λιθογραφία μεταφέρει ιδεολογικά στερεότυπα, στον ευρωπαϊκό τύπο κυριαρχούσε η εικόνα ενός χριστιανικού λαού που πολεμούσε αλλόθρησκους κατακτητές, το ελληνικό εθνικό σύμβολο εικονίζεται μαζί με το θρησκευτικό, και η μορφή του ορθόδοξου ιερέα κατέχει ιδιαίτερα σημαντική θέση μέσα στην εικαστική σύνθεση. Προφανώς ο ζωγράφος εικονίζει γεγονότα που είχαν συμβεί πριν από την απόβαση του ελληνικού στρατού στο Κολυμπάρι.

Η ελληνική σημαία εμπνέει τους Κρητικούς επαναστάτες που μάχονται εναντίον πολυάριθμου τουρκικού στρατού. Τη σημαία κρατά ένας ηλικιωμένος ιερέας· τον βλέπομε κι αυτόν μέσα στη φωτιά του πολέμου να φωνάζει, προφανώς εμψυχώνοντας τους πολεμιστές, και στο δεξί του χέρι κρατά υψωμένο έναν ξύλινο σταυρό.

Ο Τιμολέων Βάσσος με τους Ναυάρχους Ιταλική λιθογραφία στην πρώτη σελίδα της La Tribuna Ilustrata della Domenica (28 Μαρτίου 1897). Εικονίζει τους εκπροσώπους των Ναυάρχων να ζητούν από τον Τιμολέοντα Βάσσο να σταματήσει κάθε μορφής πολεμική επιχείρηση στο νησί. Η μορφή του Βάσσου ήταν γνωστή στους Ιταλούς ζωγράφους από τις πολλές φωτογραφίες του Έλληνα Συνταγματάρχη που είχαν κυκλοφορήσει.

56

ΥΠΕΡ

XΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2017

Ο Τιμολέων Βάσσος στην Κρήτη.

57

ΣΕΛΙΔΕΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Ο Τιμολέων Βάσσος με τη βασιλική οικογένεια Προβληματισμένος και σκεπτικός ο βασιλιάς των Ελλήνων Γεώργιος δέχεται στο ανάκτορό του, στην Αθήνα, τον Συνταγματάρχη Τιμολέοντα Βάσσο που μόλις έχει επιστρέψει από την Κρήτη. Πρωτοσέλιδο της ιταλικής La Tribuna Ilustrata della Domenica. Τυπική εικόνα ανακτόρου με πολυτελή έπιπλα, βαριές κουρτίνες, χνουδωτά χαλιά και λουσάτα βελούδα, το λαμπερό σκηνικό έρχεται σε ευθεία αντίθεση με το θλιμμένο βασιλικό ζεύγος, ενώ μια μικρή πριγκίπισσα μεταφέρει ψήγματα οικογενειακής θαλπωρής. Η λιθογραφία δημοσιεύτηκε στις 28 Μαΐου 1897, έναν μήνα και πλέον μετά την επιστροφή του Τιμολέοντα, και στο μεταξύ είχαν συμβεί πολλά και ενδιαφέροντα γεγονότα. Ο πόλεμος του 1897 είχε εξελιχθεί σε εθνική συμφορά, η ανησυχία για τις εξελίξεις παρέμενε έντονη, οι ελπίδες για μια νέα Ελλάδα είχαν ήδη ναυαγήσει στα θολά νερά της Μεγάλης Ιδέας. Ο Τιμολέων στέκεται προσοχή και προφανώς ενημερώνει τον βασιλιά για τα γεγονότα της Κρήτης.

...πολυτελή έπιπλα, βαριές κουρτίνες, χνουδωτά χαλιά και λουσάτα βελούδα, το λαμπερό σκηνικό έρχεται σε ευθεία αντίθεση με το θλιμμένο βασιλικό ζεύγος.

Το στρατηγείο του Τιμολέοντα Βάσσου στον Αλικιανό Ο Τιμολέων Βάσσος συγκεντρώνει πληροφορίες από το επιτελείο του και από Κρήτες επαναστάτες για τις κινήσεις των οθωμανικών στρατευμάτων. Ένα μπουκάλι και δυο φλιτζάνια εικονίζονται πάνω στο τραπέζι, κρεμάστρες με πηλίκια και χλαίνες στους τοίχους και πίσω (αριστερά στη φωτογραφία) μια τουρκική σημαία που παραπέμπει σε λάφυρο του πολέμου.

58

Μια καταβύθιση ελληνικού πλοίου στον όρμο της Αγίας Πελαγίας Φανταστική απεικόνιση ενός ναυτικού επεισοδίου που έχει ξεχαστεί σχεδόν σήμερα αλλά την εποχή κατά την οποία συνέβη, τον Μάρτιο του 1897, απασχόλησε τον ελληνικό, ευρωπαϊκό και αμερικάνικο τύπο κι έφτασε να γίνει πρωτοσέλιδο σε μεγάλες εφημερίδες: Ήταν η βύθιση ενός ελληνικού ιστιοφόρου από το αυστροουγγρικό τορπιλοβόλο Sebenico τον Μάρτη του 1897. Οι Μεγάλες Δυνάμεις είχαν αποφασίσει τον ναυτικό αποκλεισμό της Κρήτης για να εμποδίσουν τόσο την Ελλάδα όσο και την Οθωμανική Αυτοκρατορία να στείλουν στρατεύματα και οπλισμό στο νησί. Το Sebenico συμμετείχε στην αποστολή κάτω από τις διαταγές του Άγγλου Ναυάρχου. Στις αρχές του Μάρτη το αυστροουγγρικό τορπιλοβόλο περιπολούσε ανοιχτά της νησίδας Ντία όταν ειδοποιήθηκε (μάλλον από τουρκικό σκάφος) ότι μια ελληνική βρατσέρα (μικρό ιστιοφόρο) κατευθυνόταν προς τον όρμο της Αγίας Πελαγίας. Το Sebenico έσπευσε και σε λίγην ώρα το ελληνικό πλοιάριο βρισκόταν στον βυθό. Τα γεγονότα δεν είναι απολύτως ξεκαθαρισμένα. Αυστριακές πηγές αναφέρουν ότι το Sebenico είχε σπεύσει να χαιρετήσει το ελληνικό ιστιοφόρο, αλλά αντί για απάντηση δέχτηκε τα πυρά των επαναστατών οι οποίοι επέβαιναν σ' αυτό και κατευθύνονταν προς το νησί μεταφέροντας όπλα και πυρομαχικά. Μάλλον φαίνεται δύσκολο να το πιστέψει κανείς. Είναι γνωστό ότι ελληνικά σκάφη κάθε είδους προσέγγιζαν συχνά - πυκνά τα κρητικά παράλια και ξεφόρτωναν εφόδια και τρόφιμα για τους επαναστάτες και τους αμάχους Κρητικούς. Ωστόσο, τι θα μπορούσαν να καταφέρουν οι επαναστάτες που επέβαιναν σε μικρό ιστιοφόρο πυροβολώντας με λιανοντούφεκα ένα πλοίο μήκους 65 μέτρων, με δυο ατμομηχανές και εξοπλισμένο με πυροβόλα και εκτοξευτήρα τορπιλών; Στον αμερικάνικο τύπο δημοσιεύτηκαν ανταποκρίσεις από τη Βιέννη σύμφωνα με τις οποίες οι Αυστριακοί αξιωματικοί και ναύτες (σύνολο 150 περίπου) εξοργίστηκαν όταν είδαν τους Κρητικούς να πυροβολούν πλοίο που έφερε τη σημαία της χώρας τους. Δεν παραλείπουν, όμως, να τονίσουν ότι τα κρητικά πυρά ήταν αδύνατον να πλήξουν το Sebenico επειδή η απόσταση ανάμεσα στα δυο σκάφη ήταν μεγάλη.

ΥΠΕΡ

XΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2017

Το θέμα συζητήθηκε στο ελληνικό κοινοβούλιο στις 6 Μαρτίου 1897 ύστερα από ερώτηση του βουλευτή Ραζέλου. Στην απάντησή της η ελληνική κυβέρνηση τόνισε ότι το ελληνικό ιστιοφόρο μετέφερε τρόφιμα για τους λιμοκτονούντες Κρήτες, όχι όπλα. Την επόμενη μέρα (7 Μαρτίου) ο Αυστριακός πρέσβης

Φωτογραφία του Sebenico μάλλον δεν έχει διασωθεί. Ήταν, όμως, παρόμοιο με το εικονιζόμενο (κάτω) τορπιλοβόλο Zara (αδελφό πλοίο). Η είδηση για τη βύθιση του ελληνικού ιστιοφόρου από το αυστροουγγρικό Sebenico βρήκε θέση μέχρι και στον αμερικανικό τύπο. Εδώ η δημοσίευση της εφημερίδας New York Journal, φύλλο της Παρασκευής 19 Μαρτίου 1897 (νέο ημερολόγιο).

59

ΣΕΛΙΔΕΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

μετέβη στο ελληνικό Υπουργείο των Εξωτερικών και έδωσε εξηγήσεις για την καταβύθιση· υποστήριξε ότι το ιστιοφόρο χτυπήθηκε με τορπίλη επειδή βρισκόταν «εντός της απηγορευμένης ζώνης»! Στον ευρωπαϊκό και τον αμερικάνικο τύπο δημοσιεύτηκε μόνο η αυστριακή εκδοχή (περί μεταφοράς επαναστατών και όπλων από την Ελλάδα στην Κρήτη). Στη λιθογραφία που δημοσιεύτηκε στην La Tribuna Illustrata della Domenica (4 Απριλίου 1897) εικονίζεται το ελληνικό ιστιοφόρο μισοβυθισμένο. Τα πανιά του είναι σκισμένα, η ελληνική σημαία όμως εξακολουθεί να κυματίζει ψηλά στο κατάρτι, μεγάλα ξύλινα κιβώτια κατρακυλούν προς τη μια πλευρά, λίγο πριν πέσουν κι αυτά στη θάλασσα. Δίπλα, σε μια βάρκα, σε στιγμές μεγάλης έντασης, οι επαναστάτες προσπαθούν να διασώσουν μερικά απ' αυτά τα ξύλινα κιβώτια μέσα στα οποία μεταφέρονταν τα όπλα. Η πρό-

ΜΙΑ ΠΡΟΤΑΣΗ: Ας γίνει τώρα ένα Κρητικό Μουσείο ιστορικών εικόνων (λιθογραφίας, φωτογραφίας, γκραβούρας...)

Το γράφομε μόνο σαν ιδέα, σαν πρόταση, κι ας γνωρίζομε εκ των προτέρων ότι θα μείνει γράμμα κενό: Στα παλαιοβιβλιοπωλεία της Ελλάδας και, πιότερο, πολλών άλλων χωρών διατίθεται ακόμη μεγάλος αριθμός εντύπων της περιόδου 18901940, με πλήθος έγχρωμων λιθογραφιών και μονόχρωμων ξυλογραφιών που εικονογραφούν τα γεγονότα εκείνης της περιόδου. Οι αγώνες των Κρητών στα βουνά του νησιού, οι περιπέτειες στις θάλασσες, η ζωή των επαναστατημένων προγόνων μας, η διαβίωση των ξένων στρατιωτών, τοπία της Κρήτης και πολλά άλλα θέματα κοσμούν τόσο τα εξώφυλλα όσο και τις εσωτερικές σελίδες των αγγλικών, γαλλικών, γερμανικών, ιταλικών, αμερικάνικων εντύπων (πιθανότατα υπάρχουν παρόμοιες εικόνες και στον τύπο άλλων χωρών, εκείνων που η δική μας μικρή έρευνα δεν είχε τη δυνατότητα να εντοπίσει). Θα ήταν γεγονός ιδιαίτερης σημασίας η συγκέντρωσή τους σε κάποιο

60

θεση των εικονογράφων είναι φανερή: Υιοθετούν την αυστριακή εκδοχή περί μεταφοράς πολεμοφοδίων στην Κρήτη, την οποία, μάλιστα, υπερτονίζουν στην εικόνα: Όλη η προσπάθεια των επιβαινόντων επικεντρώνεται στην περισυλλογή και διάσωση του μεταφερόμενου υλικού. Ένας νεαρός κολυμπά με βιασύνη για να προλάβει τη βάρκα ενώ στο βάθος εικονίζεται το αυστριακό τορπιλοβόλο. Ωστόσο, το επεισόδιο φαίνεται πως έληξε χωρίς να χαθούν ανθρώπινες ζωές. Το Sebenico είχε ναυπηγηθεί το 1880 (μαζί με τα αδελφά πλοία Zara και Spalato) σε μια προσπάθεια της Αυστροουγγαρίας να ανανεώσει τον στόλο και να αυξήσει τη ναυτική της δύναμη. Στην Κρήτη έφτασε στις 3 Φεβρουαρίου του 1897 και παρέμεινε εδώ μέχρι τις 4 Μαΐου του ίδιου χρόνου. Η καταβύθιση του ελληνικού ιστιοφόρου είναι το μόνο πολεμικό γεγονός που καταγράφεται στην ιστορία του!

εξειδικευμένο ίδρυμα (δημόσιο ή και ιδιωτικό), θα αποτελούσε εκπλήρωση χρέους προς την ιστορία και τον πολιτισμό μας, αλλά και παρακαταθήκη μνήμης ανεκτίμητης αξίας. Οι τιμές πώλησης των εντύπων αυτών δεν είναι απαγορευτικές, μάλλον προσιτές θα τις έλεγε κανείς, ακόμη και ελκυστικές σε πολλές περιπτώσεις (μονοψήφιος ή διψήφιος αριθμός ευρώ), αλλά όσο περνούνε τα χρόνια και το υλικό αυτό λιγοστεύει οι αξίες απογειώνονται. Ας ονειρευτούμε, λοιπόν, ένα Κρητικό Μουσείο Ιστορικής Εικόνας, το οποίο θα συγκεντρώνει όχι μόνο τις λιθογραφίες και τις χαλκογραφίες, αλλά και το φωτογραφικό υλικό που προέρχεται από το νησί και που αποτελεί ένα επίσης σπουδαίο πολιτισμικό κεφάλαιο. Από την εποχή που ο Αμερικανός Stillman δημιούργησε τις πρώτες γνωστές απεικονίσεις του κρητικού τοπίου μέχρι την Ένωση με την Ελλάδα (1913) τυπώθηκαν χιλιάδες φωτογραφίες, άλλες εδώ και άλλες στο εξωτερικό. Το νησί αποτελούσε πόλο έλξης για τον φωτογραφικό φακό, οι μορφές των βρακοφόρων εντυπωσίαζαν, οι αγροτικές ασχολίες επίσης, όπως και οι αρχαιότητες που έφερνε στο φως η σκαπάνη των ξένων αρχαιολογικών αποστολών, ο περίφημος Μινωικός Πολιτισμός ο οποίος έβρισκε πάντα θέση στα ευρωπαϊκά πρωτοσέλιδα. Πιο πολύ, όμως, εντυπωσίαζε ο ασταμάτητος αγώνας των Χριστιανών Κρητών που επεδίωκαν με κάθε τρόπο και κάθε προσιτό

μέσον την εθνική τους αποκατάσταση· στον αντίποδά τους οι Μουσουλμάνοι (Τουρκοκρητικοί) που κι αυτοί προσπάθησαν να τονώσουν τη θρησκευτική τους ταυτότητα μέσα από τη φωτογραφία. Τα επιστολικά δελτάρια της περιόδου 18981913 κυκλοφορούν ακόμη στα κάθε λογής παλαιοπωλεία. Ας ονειρευτούμε ένα ίδρυμα που θα συγκεντρώνει και θα διασώζει την ιστορική μνήμη. Ένα ίδρυμα που θα διδάσκει ιστορία, φωτογραφία, λαογραφία, αισθητική. Θα εκπονεί μελέτες και θα προσφέρει υλικό για μελέτη, θα δέχεται μαθητές και φοιτητές, θα γίνεται πεδίο μύησης σ' έναν πολιτισμό που λίγες δεκαετίες μετά είχε αρχίσει να φθίνει. Ας ονειρευτούμε έναν χώρο στον οποίο θα εκτίθενται όλα τα οπτικά τεκμήρια της ιστορίας και του πολιτισμού μας. Με σύγχρονο τρόπο, με φαντασία. Εκθέσεις που θα αποκαλύπτουν την πορεία της Κρήτης από την Οθωμανοκρατία μέχρι την ένταξή της στον εθνικό κορμό κι ακόμη πιο μετά. Τίποτα πιο άμεσο από την εικόνα, νομίζω! Δυστυχώς, όμως, τέτοιες πρωτοβουλίες εκπηγάζουν πάντα από το όραμα. Και σε δύσκολες εποχές (σαν τη δική μας) το όραμα σπανίζει. Εμείς, όμως, η κρητική κοινωνία, έχομε δικαίωμα να ονειρευόμαστε. Ας ονειρευτούμε, λοιπόν. Τίποτα δεν κοστίζει. Άλλωστε, είναι και φορές που τα όνειρα βγαίνουν. Χ

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

ΔΡΙΛΟΣ Ο ΒΡΩΣΙΜΟΣ ΑΣΦΟΔΕΛΟΣ ΜΕ... ΤΗ ΦΑΛΛΙΚΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ!

Το φυτό που απαγορεύεται να το φάνε τα ζώα αλλά... το τρώνε οι άνθρωποι Κείμενο - φωτογραφίες: Νίκος Ψιλάκης

Κ

Μια τόση δα λέξη, πέντε γράμματα όλα κι όλα: δρίλος... ακούγεται (καταπώς φαίνεται) για χιλιάδες χρόνια σε τούτο το νησί. Είναι η ονομασία ενός φυτού που... απαγορεύεται να το τρώνε τα ζώα, αλλά αποτελεί τροφή για τον άνθρωπο. Άκουσα πριν από χρόνια στη Μεσαρά μιαν ωραία παράδοση, απ' αυτές που αφηγούνταν οι παλιοί ερημίτες για να περιγράψουν τις ξεχωριστές εμπειρίες της ασκητικής ζωής. Ήταν, λέει, ένας νέος εύπορης οικογένειας, φτώχεια και στέρηση δεν είχε γνωρίσει. Θα είχε πατήσει τα τριάντα του όταν αποφάσισε να αλλάξει ζωή. Αποχαιρέτησε μάνα και πατέρα και βρέθηκε να περιπλανάται στα βουνά αποζητώντας τη θεοφόρα μοναξιά του ασκητικού βίου. Δεν είχε πολλά στο βουργιάλι του, λίγο ψωμί και λίγες ελιές, όσα πίστευε ότι θα του χρειάζονταν για τον δρόμο· βλέποντας στα βουνά τ' αγρίμια και τα πετεινά τ' ουρανού συλλογίστηκε πως είναι πλάσματα του ίδιου Θεού και μοιράστηκε το ψωμί μαζί τους ήταν αρχές του φθινοπώρου κι η βλάστηση λίγη. Μόνον όταν τέλειωσε και το τελευταίο ψίχουλο κατάλαβε τι θα πει πείνα. Άρχισε να δοκιμάζει τα χόρτα και τις ρίζες, άλλα του φαίνονταν περίσσια πικρά, άλλα του έφερναν ζαλάδα, κι άλλα του προκαλούσαν αναγούλα ή του τάρασσαν το στομάχι.

62

ΥΠΕΡ

XΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2017

63

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

Είχε βρει ένα λαγούμι, εκεί θα περνούσε τις μέρες της περισυλλογής, του είχαν πει πως ο τόπος ήταν γεμάτος μοναστήρια αλλά εκείνος δεν είχε συναντήσει κανένα. Πέρασε μια βδομάδα, πέρασαν δυο, συλλογιζόταν την αποκοτιά του και πολλές φορές επήγε να μετανιώσει και να γυρίσει στην προηγούμενη ζωή του, μα και πάλι δεν τ' αποφάσιζε. Κάποια μέρα βρέθηκε μπροστά σ' ένα σπήλιο, ένας γέρος ασκητής ντυμένος με ρούχα φθαρμένα από τον χρόνο καθόταν στην είσοδο. «Γέροντα, πεινώ» ήταν τα μόνα λόγια που κατάφερε να ξεστομίσει κι έπεσε κουρασμένος, μισολιπόθυμος καταγής. Όταν συνήλθε είπε στον ασκητή την ιστορία του κι εκείνος, με τη σοφία των ογδόντα ή κι ενενήντα του χρόνων, απάντησε πως τ' αγρίμια που τάισε με το ψωμί του δεν θα τον αφήσουν να πεθάνει, θα μοιραστούν κι αυτά μαζί του το δικό τους ψωμί. Για να μην μακρηγορήσω - η παράδοση λέει κι άλλες πολλές λεπτομέρειες - ο γέρος τον συμβούλεψε να πάρει ένα αγριοκάτσικο μαζί του, να το παρακολουθεί όταν βόσκει κι ό,τι τρώει το ζωντανό να τρώει κι εκείνος. «Ο θεός δίδαξε τ' αγρίμια να ξεχωρίζουν τα χόρτα, μόνο τα καλά τρώνε...». Η παράδοση, που με τόσο απλό και άμεσο τρόπο μας διδάσκει την ενότητα του φυσικού κόσμου και αποτελεί ένα απλοϊκό αλλά όχι ασήμαντο μάθημα οικολογίας, έχει τις ρίζες της στα συναξάρια και τους βίους των ασκητών· στη γραμματεία μας είναι γνωστή μια παρόμοια διήγηση που μιλά για κάποιον ασκητή στη Συρία, είχε κι εκείνος δοκιμαστεί από τις κακουχίες, κόντευε να πεθάνει από τις διάρροιες και τα ψακωτάρια (τα δηλητηριώδη βοτάνια) όταν τον πλησίασε, σταλμένο από βούληση θεϊκή, έν' αγρίμι. Ο ασκητής είχε μαζέψει δεμάτια τα χόρτα,

κοινή μας ασφεντηλιά), μα τα άνθη του είναι κίτρινα και τα φύλλα του γραμμοειδή και λεπτά. Στην Κρήτη ονομάζεται δρίλος, η επιστημονική ονομασία του είναι Asphodelus luteus (Ασφόδελος ο κίτρινος) και κουβαλά μια μακρά όσο και άκρως ενδιαφέρουσα ιστορία. Όταν ανθίζει στα τέλη της άνοιξης απλώνονται παντού όπου φυτρώνει αδρές χρυσόχροες πινελιές, οι δρίλοι μοιάζουν με κίτρινες αναμμένες λαμπάδες που ομορφαίνουν το κρητικό τοπίο1. Το παράξενο, λοιπόν, με τούτο το φυτό είναι ότι οι βοσκοί δεν αφήνουν τα πρόβατα να το πλησιάσουν γιατί αποτελεί πηγή κινδύνων, αλλά σε πολλές περιοχές του νησιού οι άνθρωποι το τρώνε και, μάλιστα, το θεωρούν εξαιρετικό χορταρικό!

Οι βρώσιμοι ασφόδελοι

τα κοίταζε απελπισμένος κι αμήχανος, μα δεν μπορούσε να ξεχωρίσει τα φαγώσιμα από τα δηλητηριώδη. Πλησίασε το αγριοκάτσικο κι άρχισε να τα χωρίζει με τη μουσούδα του. Στη μια μεριά τα φαγώσιμα, στην άλλη τα ψακωτάρια. Έτσι δίδαξε, λέει, ο Θεός τη χορτοφαγία στον ασκητή... Θυμήθηκα την ωραία μοναστική ιστορία ψάχνοντας υλικό για ένα βρώσιμο χόρτο που θυμίζει ασφόδελο (ανήκει, άλλωστε, στην ίδια οικογένεια με την

Πανάρχαια είναι η συνήθεια να καταναλώνονται από τον άνθρωπο κάποια τμήματα των ασφόδελων.2 Ακόμη και οι κονδυλώδεις ρίζες της κοινής ασφεντηλιάς αντικατέστησαν σε περιόδους σιτοδείας το αλεύρι των φτωχών, κι ας λέει η επιστήμη πως είναι δηλητηριώδεις· από την αρχαιότητα κιόλας οι πεινασμένοι του μεσογειακού κόσμου είχαν βρει τρόπους να εξουδετερώνουν τις τοξικές ουσίες και να παίρνουν μόνο το πολύτιμο άμυλο, είδος που βρισκόταν συχνά σε απόλυτη (μα και βασανιστική) ανεπάρκεια. Έβραζαν τις ρίζες του σφόδελου, τις ξέραιναν και τις άλεθαν. Με τη θερμότητα καταστρέφονταν οι βλαβερές ουσίες. Κάτι παρόμοιο γίνεται, καταπώς φαίνεται, και με τον κίτρινο σφόδελο, τον κοινότατο δρίλο. Και λέμε γίνεται (χρόνος ενεστώτας) γιατί το φυτό εξακολουθεί να καταναλώνεται στο νησί και να αποτελεί εξαιρετικό έδεσμα. Για τους ανθρώπους, βέβαια. Για τα ζώα μήτε λόγος να γίνεται!

1. Ευχαριστίες οφείλω στους φίλους που με τις πληροφορίες τους συνέβαλαν στη σύνταξη τούτου του κειμένου: στον αρχαιολόγο κ. Χαρ. Κριτζά (είναι πάντα εκεί όπου τον χρειάζονται οι φίλοι του και ικανός να ξετρυπώσει ακόμη και την πιο απίθανη βιβλιογραφία). Στον βοτανολόγο κ. Ζαχ. Κυπριωτάκη (σπάνιο να συνδυάζει κανείς τη βιωματική εμπειρία με την επιστημονική γνώση· φυσικά και την προθυμία να συνεργάζεται για να διασωθούν σημαντικά στοιχεία του λαϊκού μας πολιτισμού). Στον βιολόγο κ. Μανώλη Στρατάκη (είναι ο άνθρωπος που ξέρει να μιλά με τα βουνά της Κρήτης. Με την πανίδα και τη χλωρίδα της). Στους θεματοφύλακες της διατροφικής μας παράδοσης, τους ηλικιωμένους κατοίκους της υπαίθρου που μοιράζονται πάντα πρόθυμα μαζί μας τις εμπειρίες και τις γνώσεις τους.

2. Το άρθρο αυτό δεν αποτελεί παρότρυνση για την κατανάλωση κάποιας τροφής ή την αποφυγή της. Δεν αποτελεί ούτε σύσταση για την ιατρική χρήση των βοτάνων όπως τα χρησιμοποίησε η προ-επιστημονική δημώδης ιατρική. Έχει απλώς ιστορικό και λαογραφικό χαρακτήρα και προσπαθεί να διασώσει στοιχεία της κρητικής διατροφικής παράδοσης.

64

ΥΠΕΡ

XΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2017

Η παράδοση, που με τόσο απλό και άμεσο τρόπο μας διδάσκει την ενότητα του φυσικού κόσμου και αποτελεί ένα απλοϊκό αλλά όχι ασήμαντο μάθημα οικολογίας, έχει τις ρίζες της στα συναξάρια και τους βίους των ασκητών.

Λένε πως τα περισσότερα ζωντανά δεν πλησιάζουν ασφόδελους. Μήτε τον κοινό (με τα λευκά άνθη) μήτε τον άλλο με τα κίτρινα, αυτόν που λέμε δρίλο στην Κρήτη. Μόνο κατά τα μέσα της άνοιξης, όταν οι δρίλοι αρχίζουν να πετούν τρυφερούς βλαστούς, γίνονται τροφή για τις αίγες, τα πρόβατα, τα ιπποειδή. Και τότε... αρχίζουν τα προβλήματα. Τα ζώα που τρέφονται με τα βλαστάρια του δρίλου... «καλογριδιούνε»! Δεν ήξερα μήτε τη λέξη μήτε την αρρώστια που δηλώνει μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1990· τότε την άκουσα για πρώτη φορά, σε μια λαογραφικο-βοτανολογική εξόρμηση με τον φίλο καθηγητή βοτανολογίας στο ΤΕΙ Κρήτης Ζαχαρία Κυπριωτάκη. Είχαμε πάει στα ορεινά δυτικά Σφακιά, Ανώπολη, Άι Γιάννη κι Αράδενα, κι εκεί μια πολύπειρη βόσκισσα μας έδειξε το φυτό Asphodelus luteus, μας είπε ότι στα μέρη τους το λένε καλογρίδα3 και καλογρίδι και ότι δεν πρέπει να το τρώνε τα πρόβατα. Καλογριδιούνε στην ποιμενική ορολογία σημαίνει ότι ψακώνονται, βγάζουν πράσινα ζουμιά από το στόμα και σε μια βδομάδα περίπου εγκαταλείπουν τα εγκόσμια. Προφανή συμπτώματα δη-

λητηρίασης, δηλαδή! Η αρρώστια περιγράφεται από τον Γυμνασιάρχη Γιάννη Μαυρακάκη (Τα Ποιμενικά, εκδ. Βασιλόπουλος, Αθήνα 1985, σελ.

123-124) ως εξής: «Προέρχεται από το φάγωμα του ξεσταχιού καυλιού- βλασταριού που βγάζει ένα φυτό που το λένε οι Σφακιανοί καλογρίδα και οι Κυδωνιάτες απολυτρίχι [...] μοιάζει με την ασφεντηλιά μα έχει πολλά πιο ψιλά και πιο λεπτά φύλλα που μοιάζουν με τρίχες [...] Οι αίγες που τρώνε πολλά από τα ξεστάχυα της καλογρίδας αρρωσταίνουν - καλογριδιούν [...] πρήζεται η κοιλιά τους, ξηλώνουν τα πόδια τους, βγάζουν κιτρινοπράσινα ζουμιά από το στόμα και τη μύτη και μετά 5-10 μέρες ψοφούν». Ο ίδιος αναφέρει ότι η κατανάλωση ριζών καλογρίδας μπορεί να προκαλέσει παράλυση των πίσω ποδιών σε αιγοπρόβατα και χοίρους και ότι οι βοσκοί θεραπεύουν τα ζώα τους με ρετσίνι των κυπαρισσιών διαλυμένο σε γάλα (1 προς 3), αλλά και πάλι τα ποσοστά θνησιμότητας παραμένουν υψηλά. Καλογρίδιασμα, λοιπόν! Δεν ξέρω αν έχει καταγράψει κάποια κτηνιατρική σχολή τούτη την ονομασία. Η λέξη παραπέμ-

3. Ο Ξανθινάκης (Λεξικό του δυτικοκρητικού γλωσσικού ιδιώματος, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2009) αναφέρει ότι καλογρίδα (υποκορ. στο καλόγρια) ονομάζεται ο πολύτριχας (φυτό με φύλλα πυκνά, μακρόστενα και πολύ λεπτά που μοιάζουν με τρίχες, το πολυτρίχι).

65

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

πει σε... καλόγρια, αλλά δεν ξέρω γιατί.4 Εμείς, πάντως, απολαύσαμε την αφήγηση της Σφακιανής. Είναι να θαυμάζεις τη γλώσσα των ρεσπέρηδων, των ψαράδων και των βοσκών της Κρήτης, πλάθουν λέξεις δικές τους, μ' αυτές κατανοούν καλύτερα τον κόσμο. Σημειωτέον ότι η ίδια γυναίκα (από τη φαμίλια των Ζαχαριάδων) έτρωγε καλογρίδες (δρίλους) κατά την περίοδο της Κατοχής και ποτέ δεν ...«καλογρίδιασε». Τότε που τη συναντήσαμε ήταν ίσως και πάνω από 75 χρονών, μα κοτσονάτη, καλοστεκούμενη. Να, λοιπόν, μια εξήγηση για την εξάπλωση τούτου του φυτού σε κάποιες περιοχές των Σφακίων: Οι βοσκοί αποφεύγουν να πηγαίνουν τα πρόβατά τους στα δριλοτόπια. Και σε τούτο τον κόσμο όποια είδη δεν έχουν ανταγωνιστές ή δεν διατρέχουν κινδύνους... θεριεύουν, εξαπλώνονται παντού. Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και με το πρώτο ξαδερφάκι του δρίλου, την κοινή μας ασφεντηλιά. Κανένα ζωντανό δεν την τρώει. Κι εκείνη πολλαπλασιάζεται, κατακτά καινούργιες επικράτειες, κυρίως υποβαθμισμένα εδάφη. Σε άγονους τόπους, σ' αυτούς που βρίσκονται στα πρόθυρα της ερημοποίησης, συναντάμε συχνά εκείνους τους απέραντους κι απόκοσμους ασφοδελώνες που θύμιζαν νεκρικά τοπία στους αρχαίους. Άλλωστε, ο ασφοδελός λειμώνας ήταν το... προαύλιο του Κάτω Κόσμου.

Η ανθρώπινη εμπειρία Δεν ξέρω τι συμβαίνει με τα ζώα, δεν ξέρω τα μυστικά της φύσης, δρίλους πάντως έχω δοκιμάσει. Και όχι μόνο μια φορά! Δεν έπαθα τίποτα. Όπως δεν έπαθαν τόσοι και τόσοι, γενεές γενεών που τους τρώγανε κι εξακολουθούν να τους τρώνε. Αντιθέτως, μου έμεινε η ωραία υπόξινη επίγευση του αλευρολέμονου, μου έμεινε και η νοστιμάδα ενός περιφρονημένου χορταρικού που η λαϊκή σοφία το αξιοποίησε με πολλούς τρόπους, όπως αξιοποίησε και αμέτρητα άλλα είδη της τοπικής χλωρίδας. Σκέφτομαι, πάντως, ότι η λαϊκή εμπειρία ξέρει κάτι παραπάνω. Για χιλιάδες φορές και για αιώνες αμέτρητους οι άνθρωποι δοκίμαζαν, πειραματίζονταν με τροφές που αντλούσαν από την ανεξάντλητη μάνα, τη φύση. (Δυστυχώς σήμερα η εμπειρία αυτή χάνεται, ο άνθρωπος της πόλης και των αστικοποιημένων αγροτικών κοινωνιών τείνει να διαγράψει παντελώς από τη ζωή του την εμπειρία των προηγούμενων). Έχουν περάσει αρκετά χρόνια από τότε που συνάντησα τυχαία στον δρόμο τον φίλο Μανώλη Στρατάκη, καθηγητή της Βιολογίας στο Κρητικό Πανεπιστήμιο· με όλο τον ανυπόκριτο αυθορμητισμό του με προσκάλεσε σε δείπνο: «Δρίλους καλούς εμάζωξα στ΄ Οροπέδιο. Έλα να τους φάμε παρέα». Θα το θυμάται κι ο Μανώλης, νομίζω. Το εκτίμησα ιδιαιτέρως γιατί ξέρω πως ο πολύπειρος καθηγητής (και παλιός καλός φίλος) θεωρεί σπουδαίο έδεσμα τούτο το ταπεινό χορταρικό.

Γιατί, λοιπόν, ο φαλός; Πριν προχωρήσομε, όμως, αξίζει να πούμε δυο λόγια για την περίεργη ονομασία του, γνωστή κυρίως στην ανατολική Κρήτη, στην επαρχία Πεδιάδας και σε κάποιες περιοχές του Λασιθίου, ιδιαιτέρως στο Οροπέδιο, στα χωριά του οποίου διατηρήθηκαν - πιθανότατα λόγω γεωγραφικής απομόνωσης - εντυπωσιακά έθιμα άλλων εποχών. Η ονομασία, όμως, είναι γνωστή και δυτικότερα. Στην αρχαία μας γλώσσα δρίλος ήταν... το ανδρικό μόριο! «Δρίλος, λιπόδερμος, ψωλός», αναφέρει το έγκυρο λεξικό Liddell - Scott, προσθέτοντας ότι είναι και το σκουλίκι: «έλμινς, σκώληξ της γης». Στο ετυμολογικό λεξικό του Hofmann διαβάζω ότι δρίλος είναι αυτός που έχει γυμνή τη βάλανο του πέους! «Δρίλος, ο σκώληξ της γης, έλμινς, περιτετμημένος, έχων την βάλανον του αιδείου γυμνήν... Και κροκόδιλος εκ του κροκο-δριλος, σκώληξ των λίθων» (Hofmann, Ετυμολογικό Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής εξελληνισθέν υπό Αντ. Παπανικολάου, Εν Αθήναις 1974). Το έναυσμα για τούτη τη γλωσσική αναζήτηση μου το έδωσε ένας άλλος καλός φίλος, ο πρώην Διευθυντής του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου και του Επιγραφικού της Αθήνας, ο κ. Χαρ. Κριτζάς. Όταν άκουσε τους βοσκούς της Δίκτης να μιλούν για τους δρίλους ξαφνιάστηκε. Ήξερε τη σημασία της λέξης, είδε και το φυτό και υποψιάστηκε ότι θα είχε ορχεοειδή ρίζα. Μα σαν το ξερίζωσε είδε ότι η ρίζα του δεν είχε καμιά σχέση με τα βολβώδη ριζώματα των ορχεοειδών. Ως καλός μελετητής, όμως, επέμεινε· συνέχισε την έρευνα και μόνον όταν είδε τον φαλλόσχημο βλαστό του δρίλου κατάλαβε τι συμβαίνει! Οι Κρήτες ονόμασαν δρίλο το φυτό για λόγους μάλλον ευνοήτους. Κατά τα μέσα του χειμώνα αρχίζει να βγάζει ένα μακρύ βλαστό που θυμίζει κι αυτός ασφόδελο, αλλά δεν κάνει διακλαδώσεις· καταλήγει στην φαλλόσχημη ανθοφόρα κεφαλή. Κύριος οίδε πόσο κρατά αυτή η ονομασία. Δυο χιλιάδες χρόνους; Τρεις; Άγνωστο! Όταν, στα μέσα της δεκαετίας του '90, κουβεντιάσαμε με τον Χαράλαμπο Κριτζά για τούτη τη λέξη αναζήτησα στη λαϊκή μνήμη κάποιες άλλες συσχετίσεις αλλά δεν βρήκα. Τη μόνη φράση που κατέγραψα την άκουσα από τον πρωτοθειό μου τον Δημήτρη στην Κασταμονίτσα, χωριό στο οποίο ο κίτρινος ασφόδελος είναι περιζήτητος: «Δρίλους έφαγε κι είναι αγκρισμένος;» Κυριολεκτούνταν επί... όνων που βρίσκονταν σε περίοδο έντονης ερωτικής διέγερσης. Αλλά λεγόταν και για ανθρώπους σαν πείραγμα (είναι ένα απ' αυτά τα ωραία παιγνίδια της γλώσσας που τα συναντούσε κανείς τόσο συχνά στις βεγγέρες των χωριών και τους παλιούς καφενέδες). Τίποτ' άλλο δεν έμαθα. Μήτε καν αν είχε χρησιμοποιηθεί για κάποιους... ευνόητους σκοπούς από τη λαϊκή ιατρική (ή, ακόμη, και τη λαϊκή κτηνιατρική).

4. Καλογρίδι (το) λένε στη Δυτική Κρήτη κι ένα μικρό μαυροπούλι. Εδώ, όμως, η ονομασία φαίνεται να προέκυψε αφενός από το χρώμα (μαύρα είναι και τα ράσα των καλογράδων) και αφετέρου από τη μονήρη ζωή των εν λόγω πτηνών.

66

ΥΠΕΡ

XΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2017

«Μη... το δρείλον»! Ο φαλλόσχημος εδώδιμος βλαστός του φυτού έρχεται να μας θυμίσει την πλαστικότητα της γλώσσας, τις απροσδόκητες παρομοιώσεις, τις πετυχημένες μεταφορές, που τελικά μπορεί να επιβληθούν ακόμη και ως κύριες ονομασίες. Την ιστορική διαδρομή της λέξης έρχεται να συμπληρώσει η αρχαιολογική μαρτυρία. Και, μάλιστα, με εικόνες: Στα περίφημα ψηφιδωτά της Άμφισσας εικονίζεται μια μάλλον κωμική σκηνή με... υποψία δρίλου, (όχι του φυτού). Να πώς: Ένας έντρομος Πυγμαίος τρέχει προς την αριστερή μεριά της παράστασης ενώ φαίνεται να τον καταδιώκει ένας τεράστιος γέρανος (το μεταναστευτικό πουλί που το μάθαμε από μικροί μ' αυτήν την ονομασία χάρη στον μεγάλο μας παραμυθά, τον Αίσωπο - θυμηθείτε: Ίβυκος και γέρανοι...). Ο καταδιωγμένος Πυγμαίος, λοιπόν, αναφωνεί: ΣΧΟΛΗ ΜΗ ΤΟ ΔΡΕΙΛΟΝ. Προφανώς το πτηνόν είχε βάλει ως στόχο τον... δρίλο του ανθρώπου. Πιο πέρα, σε απόσπασμα άλλης επιγραφής, σημειώνεται: ΒΟΗΘΕΙ ΠΑΠΑ. Πιθανώς είναι φράση - επίκληση του Πυγμαίου που επιζητεί τη βοήθεια του πατέρα του για να διασώσει... τον δρίλο του. Ίσως όμως να εικονιζόταν εκεί κι άλλος Πυγμαίος. Στην επιγραφή αναφέρεται ως ουδέτερο: το δρείλον· το έψιλον γιώτα (ει) αποδίδει, σύμφωνα με τον Χ. Κριτζά, το μακρό γιώτα. Ο αρχαιολόγος Κεραμόπουλος (Ο αποτυμπανισμός: συμβολή αρχαιολογική εις την ιστορίαν του, 1923, σελ.

133) πίστευε πως εκεί βρισκόταν κάποιο αρχαίο γυμναστήριο. Ο νεότερος Πέτρος Θέμελης (Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών, Χ, 1977, σελ. 254) θεωρεί πιθανότερη τη χρήση του χώρου ως λουτρού ή αιθρίου επαύλεως των πρώτων μεταχριστιανικών αιώνων.

67

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

Μια συνταγή από το 1938 Έδεσμα, λοιπόν, ο δρίλος. Και, μάλιστα, αρκετά διαδεδομένο σε παλιότερες εποχές, εθιμικό φαγητό της Μεγάλης Σαρακοστής, γι' αυτό και μαγειρευόταν σπανίως με κρέας. Η παλιότερη, σύμφωνα με όσα γνωρίζω, αναφορά σε μαγειρευμένους κίτρινους ασφόδελους βρίσκεται στα πολύτιμο αρχείο του Κέντρου Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, σε χειρόγραφο της αείμνηστης Μαρίας Λιουδάκη, όπου αναφέρεται το φυτό ως γρύλος. Η Λιουδάκη, που συνέλεξε τις πληροφορίες της στη Λατσίδα Μεραμπέλλου, σημειώνει μεταξύ άλλων: «Γρύλος, οι γρύλοι = άγριο φυτόν που τα φύλλα του ομοιάζουν λίγο με τον ασφόδελο, αλλά είναι πολύ στενά με τριχίτσες. Οι γρύλοι βγάζουν ένα στέλεχος τρυφερό. Αυτό το κόβουν, το βράζουν και κατόπιν το γιαχνίζουν και το κάνουν ντελπιέ...». Παρόμοια συνταγή καταγεγραμμένη σε χωριά του Νομού Ηρακλείου, παραθέσαμε το 1995 στο βιβλίο μας Κρητική Παραδοσιακή Κουζίνα (εκδ. Καρμάνωρ). Οι παλιές νοικοκυρές, που γνωρίζουν κάθε λεπτομέρεια για την εδώδιμη χλωρίδα του νησιού, διάλεγαν τα πιο τρυφερά βλαστάρια των δρίλων, αφαιρούσαν τα φύλλα και στη συνέχεια τα μαγείρευαν. Επιμένω: Δεν ξέρω αν ενέχει κάποιους κινδύνους η κατανάλωση του δρίλου, άλλωστε η λαϊκή εμπειρία έχει μάθει να χρησιμοποιεί με τον καλύτερο τρόπο ακόμη και φυτά με τοξικές ιδιότητες. Ξέρει π.χ. ότι ο κοινότατος στρίφνος, που δεν απολείπει από τα καλοκαιρινά τραπέζια των Κρητικών, γίνεται επικίνδυνος αν καταναλωθεί μαζί με τους καρπούς του. Το ίδιο και η αβρωνιά· δηλητηριώδες είναι το φυτό, έτσι αναφέρεται παντού, αλλά στην Κρήτη οι αβρωνιές είναι περιζήτητες, τόνοι από τρυφερούς βλαστούς του φυτού καταναλώνονται κάθε χρόνο σ' όλες τις περιοχές της Κρήτης. Ίσως θα πρέπει να μελετηθούν από κάποιον ειδικό επιστημονικό φορέα όλα αυτά τα φυτά. Να μελετηθεί και ο δρίλος γιατί εδώ στο νησί μας, ιδιαίτερα στα ανατολικά του, είναι ένα από τα φυτά που ξεχωρίζουν· περιζήτητο στο Μεραμπέλλο και στα ορεινά της Γεράπετρας, ονομαστό στα ανατολικά της Πεδιάδας και στα Βιαννίτικα, παλιότερα τουλάχιστον το έτρωγαν και δυτικότερα... Και ποτέ δεν έχω ακούσει να λεχθεί ότι έπαθε κανείς κάτι τρώγοντας (μαγειρεμένους) δρίλους. Ντερμπιέ, αλευρολέμονο δηλαδή, είναι ο πιο συνηθισμένος τρόπος μαγειρικής του βοτάνου (γιατί περί βοτάνου πρόκειται, όπως θα δούμε στη συνέχεια). Μα οι ευρηματικοί κάτοικοι της κρητικής υπαίθρου ξέρουν να το μαγειρεύουν και με πολλούς άλλους τρόπους. Δρίλοι σφουγγάτο, δρίλοι με κρέας, με μπακαλιάρο, με χοχλιούς - όπως ακριβώς μαγειρεύονται τόσα και τόσα χορταρικά στην Κρήτη. Μα και δρίλοι στα κάρβουνα! Ή και χωμένοι στη στάχτη. Μου έλεγε ο καλός φιλόλογος (συγγενής και φίλος) Μανώλης Ψαράκης που γεννήθηκε και μεγάλωσε στο Αμαριανό, πως ήταν η χαρά του κάθε Μαρταπρίλη να ανηφορίζει στα πλάγια της Δίκτης, να κόβει δρίλους και να τους ψήνει στον άθο ή στα κάρβουνα! Εξαίρετο έδεσμα, ομολογουμένως· το συνήθιζαν

68

πολύ τα βουκολάκια σε πολλά χωριά του νησιού. Ήταν ένα από τα «βρισκούμενα», τα εύκολα ανοιξιάτικα φαγητά που παρασκευάζονταν πρόχειρα και γρήγορα ακόμη και στους χώρους δουλειάς, στα χωράφια και στα βοσκοτόπια. Πιο συγκεκριμένα: Οι αγροτικές οικογένειες έτρεφαν πάντα κάμποσα ζώα, τέσσερις - πέντε αίγες και πρόβατα συνήθως για να εξασφαλίζουν το αρνί της Λαμπρής, το γάλα και το τυρί της χρονιάς, αλλά τη βοσκή και τη φροντίδα τους την αναλάμβαναν πάντα τα νεότερα μέλη της κάθε φαμίλιας. Από τα έξι και τα οκτώ χρόνια τους τα παιδιά συμμετείχαν στην παραγωγική διαδικασία (στον αγώνα επιβίωσης, δηλαδή) κάνοντας τις δουλειές που περνούσαν από τα χέρια τους. Αυτά οδηγούσαν τα οικόσιτα ζώα στην καθημερινή τους βοσκή και περνούσαν ώρες ατέλειωτες, άλλοτε μοναξιάς και άλλοτε συντροφιάς με άλλα παιδιά, αγόρια και κορίτσια. Εκεί πλέκονταν οι πρώτοι έρωτες, εκεί μυούνταν σε μυστικά που δεν λέγονταν από τους μεγάλους, εκεί ασκούνταν στη διαδικασία αναζήτησης της τροφής, εκεί ξεχώριζαν τα χόρτα που τρώγονταν ωμά, διάλεγαν σπόρους και φρούτα, ανάλογα πάντα με την εποχή. Αν έβρισκαν αυγά (ακόμη και πέρδικας - τότε οι πέρδικες αφθονούσαν) τα έκανα οφτά, αν έβρισκαν κολληταρές με χοχλιούς τους έβαζαν στη στάχτη ή έκαναν τις περίφημες χοχλιδόπιτες πάνω σε πέτρινες πλάκες. Τους δρίλους τους έψηναν πάντα στα κάρβουνα. Ή πάνω σε πυρωμένες πετρόπλακες. Κι όσοι τους δοκίμασαν έχουν να λένε... Ήταν ο μεζές της Σαρακοστής, τότε βρίσκονται στην καλή τους ώρα οι δρίλοι, από το Φλεβάρη μέχρι λίγο πριν τη Λαμπρή, ανάλογα πάντα με την πρωιμότητα ή την οψιμότητα της κάθε χρονιάς. Λίγο μετά ανθίζουν και κιτρινίζουν τα δριλοτόπια.

Άλλες ονομασίες Όπως σημειώσαμε ήδη, το φυτό είναι γνωστό σε κάποιες περιοχές και με την ονομασία γρύλλος (κυρίως στα Γεραπετρίτικα και σε κάμποσα χωριά του Μεραμπέλου). Πρόκειται μάλλον για μια γλωσσική διολίσθηση προς το περισσότερο γνωστόν. Η λέξη γρύλλος, που σημαίνει γουρούνι στην αρχαία ελληνική, απέκτησε και άλλες σημασίες, ακόμη και το γουρλώνω ακούγεται στο νησί ως... «γρυλώνω» (πασίγνωστο το παρατσούκλι Γρυλιός - ο γουρλομάτης). Δυτικότερα, στο Ρέθυμνο και τον Αποκόρωνα, ακούγεται και με την ονομασία δρούτσα, στα Σφακιά (όπως είπαμε) το λένε καλογρίδι (στην ίδια περιοχή, πάντως, καλογρίδι ονομάζεται κι ένα μικρό μαύρο πουλί). Πόσο χρήσιμο θα ήταν να συντασσόταν ένας κατάλογος με τις δημώδεις ονομασίες των φυτών και να ταυτοποιηθούν με τις επιστημονικές τους. Πλούτος μεγάλος είναι οι λέξεις. Οι ονομασίες των φυτών διαφέρουν από χωριό σε χωριό, ακόμη κι από φαμίλια σε φαμίλια σε πολλές περιπτώσεις!

Στη λαϊκή ιατρική: Η θεραπεία του τριχοφά! Ο λεγόμενος «κίτρινος ασφόδελος», ο δρίλος των Κρητικών, δεν είναι μόνο φαγητό αλλά χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα από τη δημώδη ιατρική του νησιού και σαν γιατρικό. Πρωτίστως για νο-

ΥΠΕΡ

σήματα του γαστρεντερολογικού συστήματος και ιδιαιτέρως του ίκτερου. Πρέπει να πούμε, όμως, εδώ ότι η χρήση των κάθε λογής βοτάνων δεν είναι ακίνδυνη. Γι' αυτό είναι απαραίτητο να ζητείται πάντα η γνώμη γιατρού. Με τους τρυφερούς βλαστούς του, με κερί μέλισσας και λάδι ελιάς (ίσως και με άλλα βότανα μαζί) έφτιαχναν παλιότερα οι πρακτικοί γιατροί στην Κρήτη αλοιφές για δοθιήνες, ακμή, οιδήματα και φλεγμονές των γεννητικών οργάνων. Είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι παρόμοια χρήση αναφέρεται και στην ιστοσελίδα

τρική, σελ. 106) αναφέρει δυο ακόμη θεραπείες του τριχοφά με επιθέσεις φυτών, με μανδραγόρα και τιθύμαλλο, αλλά δεν φαίνεται να γνωρίζει τον δρίλο. Στην ιστοσελίδα του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, όμως, αναφέρεται ως βοτάνι με το οποίο θεράπευαν την αλωπεκία. Αξίζει, όμως, να πούμε με την ευκαιρία τούτη δυο λόγια για την ονομασία αυτής της δερματικής νόσου που θεράπευαν οι πρακτικοί γιατροί του νησιού με επιθέματα δρίλου: Τριχοφάς θα πει στην κυριολεξία: αυτός που τρώει τις τρίχες (τριχοφάγος - η αρρώστια που κατατρώει

XΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2017

Άλλος ο ασφοδελός λειμώνας... Σε κάμποσες μελέτες σημειώνεται πως τούτο το φυτό και όχι ο κοινός ασφόδελος ήταν το σύμβολο της μετάβασης στον άλλο κόσμο. Ανάμεσα στους δυο κόσμους παρεμβαλλόταν ένα τεράστιο λιβάδι κατάσπαρτο με ασφόδελους, ο λεγόμενος «ασφοδελός λειμώνας». Λένε, λοιπόν, πως ο ασφόδελος (η τροφή των νεκρών) δεν ήταν άλλη από τον δρίλο. Λάθος! Ο ασφοδελός λειμώνας των ελληνικών μύθων ήταν κατάσπαρτος

Ήταν ένα από τα «βρισκούμενα», τα εύκολα ανοιξιάτικα φαγητά που παρασκευάζονταν πρόχειρα και γρήγορα ακόμη και στους χώρους δουλειάς, στα χωράφια και στα βοσκοτόπια...

της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, όπου είναι συγκεντρωμένες πολλές ενδιαφέρουσες πληροφορίες για τη χλωρίδα της Ηπείρου και τη χρήση της από τη λαϊκή ιατρική. (http://mediplantepirus.med.uoi.gr/p harmacology/plant_details.php?id=161). Στην Κρήτη πάλι θεράπευαν με επιθέματα από κοπανισμένους βλαστούς δρίλου τον «τριχοφά», έτσι ονομαζόταν η αρρώστια που εκδηλωνόταν με έντονη αλλά όχι γενικευμένη τριχόπτωση· προσβαλλόταν μόνο συγκεκριμένο μέρος της κεφαλής και θεωρούνταν νόσος μεταδοτική. Η Ευ. Φραγκάκι (Δημώδης ια-

τις τρίχες· είναι μορφή έντονης τριχόπτωσης ή τοπικής περιγεγραμμένης αλωπεκίας). Το κρητικό γλωσσικό ιδίωμα έχει εμπλουτιστεί με πολλές παρόμοιες λέξεις, όλες φτιαγμένες με σύντμηση των δυο τελευταίων συλλαβών και όλες τονισμένες στη λήγουσα: μελλισσοφάς (το πουλί που τρώει τις μέλισσες), συκοφάς, (το πουλί που τρώει τα σύκα), ξυλοφάς (εργαλείο των μαραγκών), γουλοφάς (ουλοφάγος = η ουλίτιδα!), ψωμοφάς, αυγουλοφάς, ωρμοφάς (από το ώριμος), αγουροφάς (από το άγουρος), μοναχοφάς... Ακόμη και χαραμοφάς ή χαραμοφάης (το παράσιτο) κ.α.

με κοινούς (λευκούς) ασφόδελους. Το υπόγειο τμήμα του φυτού αποτελείται από πυκνά σύνολα κονδύλων με μεγάλη περιεκτικότητα σε άμυλο (αυτά που είχαν χρησιμοποιηθεί σε περιόδους σιτοδείας για την παρασκευή άρτου, όπως τονίσαμε και πιο πάνω). Το γεγονός αυτό συνετέλεσε ώστε να θεωρηθεί ως έδεσμα για όσους βρίσκονταν κάτω από την επιφάνεια του εδάφους, στον Κάτω Κόσμο, σ' αυτούς ήταν περισσότερο προσιτές οι αμυλούχες ρίζες του φυτού. Αλλά για τα λαογραφικά του ασφόδελου θα τα πούμε μιαν άλλη φορά... X

69

ΚΡΗΤΙΚΑ ΕΘΙΜΑ

Ένα καλό παράδειγμα από τα χωριά της Κρήτης: Ο χοίρος των Χριστουγέννων

Μνήμες... Η διαδικασία της εκτροφής και διαχείρισης του χοίρου, πέρα από αξιοσημείωτο χριστουγεννιάτικο έθιμο, αποτελεί ένα παράδειγμα καλής πρακτικής όσον αφορά την διαχείριση των υποπροιόντων τόσον φυτικής όσον και ζωικής προέλευσης, με την αξιοποίησή των χωρίς σπατάλη ενέργειας και με μηδενικό περιβαλλοντικό αποτύπωμα. Του κ. ζαχ. Σωμαρά, κτηνιάτρου

70

ΥΠΕΡ

Η Μνήμη είναι μια μέθοδος «εσωτερικής γραφής» - «αποτύπωσης» -αναφέρει ο Αριστοτέλης- «των εννοιών με τη μορφή εικόνων στις κέρινες πλάκες της ψυχής», η οποία επιτρέπει στον ασκούμενο την ανάκληση κάθε είδους πληροφορίας, σαν να ξεφυλλίζει τις σελίδες ενός βιβλίου. Αυτή η σχολαστική οργάνωση και ταξινόμηση των ιδεών, των εννοιών και των πληροφοριών στον ανθρώπινο νου με την, μη δεσμευτική για τη σκέψη, μορφή των εικόνων, επιτρέπει την αλληλεπίδραση και το συσχετισμό τους σε ένα επίπεδο κατά πολύ βαθύτερο από αυτό της συνηθισμένης σκέψης. Με αυτόν τον τρόπο διευκολύνεται η παραγωγή πρωτότυπων ιδεών οι οποίες φαίνονται να προέρχονται από «έμπνευση», καθώς το λογικό μέρος του νου (που λειτουργεί με τον λόγο) δεν παρεμβάλλεται στη νοητική διαδικασία επιτρέποντας ενδεχομένως στην ανθρώπινη διάνοια να συντονιστεί σε κάποιες συχνότητες κατά τις οποίες γίνεται εφικτή η αλληλεπίδρασή της με κάποιο είδος «μορφογενετικού πεδίου» συμπαντικής γνώσης. Σήμερα που η τάση της ευρωπαϊκής πολιτικής στα τρόφιμα είναι η κυκλική οικονομία, τα προϊόντα χαμηλού ενεργειακού αποτυπώματος και μηδενικών χιλιομέτρων, καλό είναι να θυμηθούμε παλιές πρακτικές στα τρόφιμα. Οι παράγοντες αυτοί ήταν κανόνες διαχείρισης των πόρων σε παλιότερες εποχές στον τόπο μας όχι λόγω επιλογής αλλά λόγω ανάγκης και κουλτούρας. Είναι χρήσιμο λοιπόν να μεταφέρονται μνήμες συμπεριφορών και εθίμων που στην ουσία αποτελούν καλές πρακτικές για τους νεότερους, τηρουμένων προφανώς των αναλογιών, λόγω της ανάπτυξης της τεχνολογίας και των κανόνων ζωής. Καλό παράδειγμα είναι το έθιμο της ανατροφής ενός χοίρου για κάθε οικογένεια σε όλα τα χωριά της Κρήτης, ιδιαίτερα στα ορεινά. Η προμήθειά του γινόταν είτε από οικογενειακού τύπου μικρομονάδες (1-8 γουρουνομάνες - χοιρομητέρες) της περιοχής ή από πλανόδιους πωλητές. Πριν από τη δεκαετία του 1970 οι πλανόδιοι αυτοί πωλητές μετέφεραν τα μικρά γουρουνάκια ηλικίας 50-70 ημερών σε κόφες (ξύλινα κιβώτια με οβάλ εγκάρσια τομή, πλεγμένα συνήθως από βλαστούς λυγαριάς ύψους 70-100 εκ.) φορτωμένες σε γαϊδουράκια. Τα δρομολόγια ήταν κουραστικά γιατί πολλές φορές οι αποστάσεις ήταν μεγάλες οπότε ο πωλητής έπρεπε να διαθέτει κάποιο γνωστό σπίτι για να «κονέψει» (φιλοξενηθεί) τη νύχτα και την επόμενη μέρα να επιστρέψει στον τόπο καταγωγής του. Τα μικρά γουρουνάκια, επειδή συνήθως μόλις είχαν απογαλακτιστεί, έπρεπε να συνεχίσουν να τρέφονται με γάλα για κάποιο διάστημα, γι’ αυτό τα αγόραζαν συνήθως μετά τη γέννα της κατσίκας, ούτως ώστε το γάλα της να χρησιμοποιηθεί για την αρχική διατροφή του γουρουνιού. Στη συνέχεια τρέφονταν με τα αποφάγια της οικογένειας, αφού τα πιάτα καθαρίζονταν με πίτουρα, που προέρχονταν από το κοσκίνισμα του αλεύρου το οποίο προοριζόταν για την παραγωγή του ψωμιού της οικογένειας, προσθέτοντας την κατάλληλη ποσότητα νερού. Το καλοκαίρι η διατροφή εμπλουτιζόταν με τα υπολείμματα των φρούτων και των λαχανικών της οικογένειας και επίσης με τεύτλα, που αποτελούσαν μια πολύ καλή τροφή για τα γουρούνια κάθε ηλικίας, δεν ήταν όμως πολύ διαδεδομένη η χρήση τους. Το φθινόπωρο συνεχίζονταν τα υπολείμματα φρούτων και των λαχανικών, ενώ παράλληλα χρησιμοποιούνταν οι μικρές πατάτες σε όσες περιοχές τις καλλιεργούσαν. Οι πατάτες δίνονταν και ωμές, αλλά συνήθως βρασμένες, γιατί έχουν καλύτερα αποτελέσματα όσον αφορά την αξιοποίησή τους από τα ζώα. Μάλιστα στο Οροπέδιο Λασιθίου, όπου καλλιεργούνταν οι πατάτες σε έντονο βαθμό,

XΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2017

οι μικρές πατάτες ήταν πολλές και αποτελούσαν μια από τις κύριες τροφές των γουρουνιών. Η εργασία αυτή γινόταν κυρίως από τα παιδιά της οικογένειας με αποτέλεσμα να συμμετέχουν ενεργά και σ’ αυτή τη δραστηριότητα όπως και σε όλες τις άλλες. Στο Οροπέδιο υπήρχε η ιδιαιτερότητα αυτή λόγω της καθόδου των γονέων, στα τέλη Νοεμβρίου και τον Δεκέμβριο, στα μετόχια για το λιομάζωμα, καθώς στο Λασίθι οι ελιές δεν ευδοκιμούσαν λόγω κλίματος. Εξαιρετική τροφή που προσέδιδε ιδιαίτερο άρωμα και γεύση στο κρέας των γουρουνιών ήταν και τα βελανίδια, που αφθονούν στις ορεινές περιοχές της Κρήτης και αποτελούν άριστη ζωοτροφή. Στην Ισπανία σήμερα εκτρέφονται γουρούνια με βελανίδια μετά τον απογαλακτισμό τους και μάλιστα σε ποσοστό 50%, 70%, 100% της διατροφής τους και πωλούνται σε ιδιαίτερα υψηλές τιμές, διότι προ-

71

ΚΡΗΤΙΚΑ ΕΘΙΜΑ

φανώς οι αποδόσεις τους δεν πλησιάζουν τις αποδόσεις των γουρουνιών που τρέφονται με τα σημερινά ισορροπημένα και πλήρη σιτηρέσια, όμως η ποιότητα και η γεύση τους είναι μοναδικές. Η σφαγή των γουρουνιών γινόταν στις 23 ή 24 Δεκεμβρίου, συνήθως 24, για να μην παραμένει το κρέας πολλές ημέρες χωρίς συντήρηση, διότι προφανώς δεν υπήρχαν ψυγεία. Ήταν πάντα εργασία συλλογικής δράσης καθώς δεν μπορούσε ένα μόνο άτομο να προβεί σ’ αυτή τη διαδικασία. Οι νοικοκυρές είχαν επιφορτισθεί με την υποχρέωση να έχουν βραστό νερό για την αποτρίχωση του χοίρου. Η σφαγή γινόταν από κάποιο ειδικό άτομο το οποίο έπρεπε να βρει το «κομπί», δηλ. να πετύχει την τρώση του νωτιαίου μυαλού μέσα από την ατλαντοινιακή άρθρωση ούτως ώστε να αναισθητοποιηθούν τα άκρα του ζώου και να μειωθεί η ταλαιπωρία αλλά και η πιθανότητα τραυματισμού των ατόμων που συγκρατούσαν το ζώο λόγω των σπασμών που παρατηρούνται σε διαφορετική περίπτωση. Μετά τη σφαγή ο χοίρος τοποθετείται μέσα σε ξύλινη σκάφη ή μεταλλικό βαρέλι και στη συνέχεια με το καυτό νερό διενεργείται η αποτρίχωση, ενώ με ιμάντα τον γυρίζουν και από τις δύο πλευρές. Οι τρίχες που απομένουν στο σώμα του ζώου συνήθως αφαιρούνται με ξυραφάκι ούτως ώστε το δέρμα να μείνει εντελώς καθαρό. Όταν ο χοίρος ήταν μεγάλος, οι τρίχες του, ιδιαίτερα της ράχης που είναι μεγαλύτερες και πιο χονδρές, χρησιμοποιούνταν για τη δημιουργία βούρτσας βαφής υποδημάτων. Μετά την αποτρίχωση γινόταν ο εκσπλαχνισμός του ζώου, αφού τον κρεμούσαν συνήθως στο μπαλκόνι της οικίας του ιδιοκτήτου. Τα σπλάχνα χρησιμοποιούνταν καθ’ ολοκλήρου καθώς ακόμα και η ουροδόχος κύστη αποτελούσε δώρο στα παιδιά, που τη χρησιμοποιούσαν σαν μπάλα ποδοσφαίρου. Το συκώτι και οι πνεύμονες καταναλώνονταν αφού μαγειρεύονταν στο τηγάνι ή στο τσουκάλι, ενώ μέρος των εχρησιμοποιείτο για την παρασκευή των «ομαθιών», οι οποίες ήταν τμήματα του παχέος εντέρου παραγεμισμένου με σπασμένο σιτάρι, ρύζι, σταφίδες, φιστίκια και καρυκεύματα, ενώ στην Ανατολική Κρήτη εχρησιμοποιούντο και πνεύμονας και συκώτι μικροτεμαχισμένα. Το λεπτό έντερο εχρησιμοποιείτο για την παρασκευή του περίφημου ξιδάτου λουκάνικου, που ήταν και είναι ένα προϊόν με ιδιαίτερη αξία και παράδοση, όπως και το απάκι. Με το «βασιλικό λίπος» το μείζον επίπλουν (κνισάρι), που είναι το λίπος που περιβάλλει σαν δαντέλα τα σπλάχνα, αποτελούσε την πρώτη ύλη για την παραγωγή των τσιγαρίδων, οι οποίες ήταν νοστιμότατες διότι περιέχουν μικρά «γλυκαδάκια», «ελιές» κατά τη λαϊκή έκφραση, που τους προσδίδει ιδιαίτερη νοστιμιά. Το σώμα του ζώου στη συνέχεια ανοιγόταν προς τα πλάγια ούτως ώστε να αερίζεται αρκετά η θωρακική ή κοιλιακή κοιλότητα, για να παραμένει δε ανοικτή εχρησιμοποιείτο ένα τυλιγάδι (ξύλινο αντικείμενο υφαντικής τέχνης) τα άκρα του οποίου ετοποθετούντο σε τομές της πανσέτας στις δύο πλευρές του ζώου, και τέλος κρεμιόταν στο πιο κρύο μέρος του σπιτιού για να συντηρείται σε χαμηλή θερμοκρασία. Η μοναδική πηγή θέρμανσης του σπιτιού ήταν ένα τζάκι το οποίο ζέσταινε έναν ούτως ή άλλως περιορισμένο χώρο. Το ζώο παρέμενε κρεμασμένο από τις 24 έως τις 26 Δεκέμβρη, την επόμενη των Χριστουγέννων, οπότε γινόταν η κοπή του με συμμετοχή όλης της οικογένειας. Συνήθως ο πατέρας ή ο παππούς είχε το γενικό πρόσταγμα και τα υπόλοιπα άτομα ήταν βοηθοί του. Το τοποθετούσαν συνήθως στον σοφρά (ξύλινο στρογγυλό έπιπλο με χαμηλά πόδια που χρησιμοποιούνταν για να πλάθονται τα ψωμιά) ή σ’ ένα μεγάλο τραπέζι. Ο τεμαχισμός του κρέατος απέβλεπε στον

72

διαχωρισμό οστών, μυϊκής μάζας, λίπους δέρματος χωριστά. Το κάθε κομμάτι προοριζόταν για άλλη χρήση ανάλογα με την τρυφερότητα και την αναλογία καθαρού μυϊκού ιστού και κολλαγόνου. Το δέρμα της ράχης μαζί με το υποδόριο λίπος, που συνήθως ξεπερνούσε τα δύο δάκτυλα, δηλαδή 4-5 εκατοστά, αφού τεμαχιζόταν το λίπος σε τετραγωνάκια (το δέρμα παρέμενε ενιαίο), εχρησιμοποιείτο για να γίνει το λαρδί. Εάν ο ιδιοκτήτης ήθελε να κάνει χοιρομέρι, κατά τον τεμαχισμό του ζώου απέκοπτε το μπούτι του χοίρου ολόκληρο μαζί με το δέρμα και το λίπος στο ύψος της κατ’ ισχίον άρθρωσης. Τα σύγλινα γίνονταν από τα οστά των πλευρών μαζί με τους μεσοπλεύριους μύες ,από τα μαλακά τμήματα του δέρματος της θωρακικής και κοιλιακής χώρας. Σε μερικές περιοχές της Κρήτης στα σύγλινα έμπαινε και κρέας από την ωμοπλάτη του ζώου που είναι μαλακό. Τα σύγλινα ψήνονταν συνήθως σε σιγλί, σε χαμηλή θερμοκρασία, μόνο με το λίπος τους, χωρίς καθόλου νερό. Στη συνέχεια τοποθετούνταν σε πήλινα δοχεία και σκεπάζονταν με το λίπος που είχε παραχθεί από την τήξη του λίπους του χοίρου. Τα καπνιστά λουκάνικα παρασκευάζονταν από κρέας συνήθως του εμπροσθίου τεταρτημορίου και της λάπας, που είναι πιο μαλακή, και με την προσθήκη λίπους της κοιλιακής χώρας αφού τεμαχιζόταν σε μικρά κομμάτια (λουκανογουλιές). Με αυτά γέμιζαν το έντερο με τη χρήση της λουκανήθρας παλιότερα (ένα σύρμα πλεγμένο από τις δύο άκρες του αφήνοντας μπροστά μια οπή από την οποία περνούσαν οι λουκανογουλιές), αφού είχαν μαριναριστεί σε αλάτι - ξύδι – κύμινο από 12 έως 30 ώρες ανάλογα με την οξύτητα του ξιδιού και την ηλικία του ζώου. Το απάκι γινόταν μόνο από τον θωρακοσφυϊκό μυ (μάτι της μπριζόλας) και τον ψοίτη μυ (φιλέτο του χοίρου). Η παρασκευή των μυών αυτών γινόταν με τα δάκτυλα των χεριών και όχι με το μαχαίρι διότι έπρεπε να βγει ολόκληρος ο μυς χωρίς να τραυματισθεί με κοπή για να παραμένουν τα υγρά του και όλες οι εκχυλισματικές ουσίες που απέδιδαν τα αρώματα τα οποία θυμούνται οι παλιότεροι. Μετά την παρασκευή το λαρδί και το απάκι αλατίζονταν συνήθως βαριά και στη συνέχεια ετοποθετούντο σε δοχείο με ξίδι για 2436 ώρες για μαρινάρισμα, σε μερικές περιοχές μπορούσε το μαρινάρισμα να περιλαμβάνει πιπέρι και κύμινο. Όταν τελείωνε το μαρινάρισμα άρχιζε η κάπνιση με την τοποθέτησή των στο τζάκι σε ψηλό σημείο κατ’ αρχήν, για να μην ανέβει απότομα η θερμοκρασία του κρέατος αλλά να στεγνώσει και στη συνέχεια να γίνει η κάπνισή του. Η συντήρηση γινόταν μετά την κάπνιση, για μεν τα λουκάνικα σε καλάθια για να αερίζονται, για δε το απάκι με κρέμασμα στον τοίχο κοντά στο τζάκι για να παραμένει στεγνό και σε κατάλληλη θερμοκρασία. Όταν τα μπούτια του ζώου δεν γίνονταν χοιρομέρια κόβονταν σε ορθογώνια τεμάχια, ψήνονταν στον φούρνο και στη συνέχεια συντηρούνταν σε δοχεία σκεπασμένα με λιωμένο χοιρινό λίπος (γλίνα) για αρκετούς μήνες, συνήθως στο κελάρι του σπιτιού. Η διαδικασία της εκτροφής και διαχείρισης του χοίρου, πέρα από αξιοσημείωτο χριστουγεννιάτικο έθιμο, αποτελεί ένα παράδειγμα καλής πρακτικής όσον αφορά την διαχείριση των υποπροϊόντων τόσον φυτικής όσον και ζωικής προέλευσης, με την αξιοποίησή των χωρίς σπατάλη ενέργειας και με μηδενικό περιβαλλοντικό αποτύπωμα. Η γνώση και ο τρόπος σκέψης των παλαιότερων ας γίνει σημείο αναφοράς για τους νεότερους ώστε η ακραία ανθρωποκεντρική θεώρηση του σήμερα να μετατραπεί σε περιβαλλοντοκεντρική του αύριο για τη διατήρηση της οικολογικής ισορροπίας, που είναι απαραίτητη προϋπόθεση βιώσιμης ανάπτυξης. X

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΑ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΑ Παλιά σφυρήλατα κρητικά πέταλα (γάντζοι) με τακουνάκια.

ΠΕΤΑΛΑΣ Ένα παραδοσιακό λαϊκό επάγγελμα που επιβιώνει μέχρι σήμερα στην Κρήτη Του κ. Γ. Μανιαδάκη

Στα παιδικά μου χρόνια άκουγα στο σπίτι της γιαγιάς μου να μιλούν για κάποιον αλουμπάντη και τη γυναίκα του την αλουμπάνταινα. Ο χρόνος στον οποίο αναφέρονταν τα πρόσωπα αυτά, αρχές του 20ού αιώνα, αλλά και η προφανής ξενική προέλευση της λέξης αλουμπάντης, δημιούργησαν στη σκέψη μου την εικόνα κάποιου ανδρόγυνου Τούρκων, το οποίο είχε ξεμείνει στο χωριό μετά τη μεγάλη μετανάστευση των μουσουλμάνων το 1898- 1899. Μετά από λίγα χρόνια η εικόνα του τούρκικου ζευγαριού έσβησε, όταν έμαθα ότι ο αλουμπάντης δεν ήταν άλλος από τον Μ. Σιγανό, τον πεταλά1 και πρακτικό κτηνίατρο του χωριού μου, του Κεντριού Ιεράπετρας. Μέχρι τη δεκαετία του 1960 στα χωριά μας επιβίωναν αρκετές λέξεις τούρκικης προέλευσης, μεταξύ αυτών και η λέξη αλουμπάντης, από την τούρκικη λέξη nalpant (ναλμπάντ) = ο πεταλωτής, ο πεταλάς. Σε άλλα μέρη της Ελλάδας ακουγόταν ναλμπάντης, αλμπάντης και αλμπάνης. Οι Βυζαντινοί τον πεταλά τον έλεγαν καλιγωτή και καλικωτή, από τα ρ. καλιγώνω και καλικώνω. Το πετάλωμα, καλίγωμα και καλίκωμα, και καλίγι και καλιγοκάρφια το πέταλο και τα καρφιά των πετάλων. Παρομοίως και η υπόδηση των ανθρώπων λεγόταν καλίκωση και το πιάσιμο (πλήγωμα) από παπούτσια καλικότριμμα. Τα τελευταία χρόνια επικράτησε ο όρος πεταλωτής και πεταλάς από το αρχ. και μεσαιων. πέταλον.

74

ΥΠΕΡ

XΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2017

Το κοινό πανελλήνιο πέταλο (από την Πουλήθρα Αρκαδίας, όπου χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα). Τσαπράνι, χιαντράνι, το μαχαίρι που χρησιμοποιούσαν οι παλιοί πεταλάδες για το κόψιμο των νυχιών.

Το πέταλο, μια μικρή ιστορική ματιά μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα Η ιστορία του πετάλου των φορτηγών ζώων είναι δύσκολο να ανιχνευτεί. Πότε ακριβώς εφευρέθηκε το σιδερένιο πέταλο; Πότε χρησιμοποιήθηκε για την προστασία των νυχιών των μεταφορικών ζώων; Σ' αυτές τις ερωτήσεις μπορούν να δώσουν απαντήσεις μόνον οι ειδικοί.

Στα ομηρικά έπη απαντούν οι λέξεις: «πετάλοις υποπεπτηκότες», Ιλ. Β 312 και «δενδρέων εν πετάλοισι», Οδ. I 520, λέξεις οι οποίες αναφέρονται στα πέταλα των ανθέων και φύλλων των φυτών. Επίσης αναφέρεται (Οδ. I 393 και Ιλ. Δ 187) η παρουσία χαρκιάδων στα ομηρικά στρατεύματα. Είναι πιθανόν οι χαρκιάδες των Δαναών να φρόντιζαν για τα πεταλώματα των αλόγων των Βασιλιάδων.

Στα χρόνια της Αθηναϊκής Δημοκρατίας το πετάλωμα των αλόγων θεωρείται βέβαιο, αφού ο Ευριπίδης στην τραγωδία του «Φοίνισσες» αναφέρει: «Τα πέταλα των αλόγων πιτσίλισαν με αίμα τους τένοντες των ποδιών». Το καλίγωμα - καλίκωμα στα χρόνια των Βυζαντινών επιβεβαιώνεται από το ακριτικό τραγούδι «Βασίλειος Διγενής Ακρίτας»:

«Φαρίν εκαβαλίκευσεν φιτυλόν και αστεράτον» ……………………………………… Δεν είναι εύκολη η δουλειά του πεταλά. Θέλει δεξιοτεχνία και προσοχή.

1. Χρησιμοποιώ τη νεοελλ. λέξη πεταλάς (λέξη με απόλυτη χρηστική λεξική δημοφιλία στην Κρήτη), που ετυμολ. σημαίνει τον κατασκευαστή σφυρήλατων πετάλων, αντί της πιο σωστής νεοελλ. πεταλωτής, που προσδιορίζει τον επαγγελματία του είδους. Ο λόγος είναι ιστορικός - λαϊκός επειδή ο παλιός πεταλάς ήταν ο χαρκιάς, ο κατασκευαστής των σφυρήλατων πετάλων και συγχρόνως ο πεταλωτής. Ακολουθώντας αυτή τη λεξική γραμμή γράφω πεταλάδικο αντί πεταλωτήριο.

75

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΑ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΑ

«Τα τέσσερα νύχια του αργυροτσάπωτα ήσαν καλιγοκάρφια ολόγυρα ήταν καλιγωμένα». Κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας στην Κρήτη έχομε ένα σαφή και καθαρό ορίζοντα για το επάγγελμα του πεταλά, που ασκούν οι χαρκιάδες, οι οποίοι κατασκευάζουν και τα πέταλα2. Ενώ κατά την Ενετοκρατία στην Κρήτη τα πεταλώματα γίνονται κυρίως στα αστικά κέντρα του νησιού, στα χρόνια της Οθωμανοκρατίας το επάγγελμα του πεταλά επεκτείνεται και στις κωμοπόλεις και τα κεφαλοχώρια του νησιού. Εν τω μεταξύ η τεχνική του πεταλώματος δεν άλλαξε. Οι κρητικοί πεταλάδες -χαρκιάδες3 συνέχισαν να χρησιμοποιούν το σιδερένιο πέταλο, σφυρήλατη πλάκα4 με ορθογώνιες πεταλότρυπες δεξιά και αριστερά, που κατασκευαζόταν από τους χαρκιάδες.

Το επάγγελμα του πεταλά από τις αρχές μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα Η κατάρρευση της Οθωμανοκρατίας στην Κρήτη απελευθέρωσε όλα τα έγκλειστα, για πολλά χρόνια, παραδοσιακά επαγγέλματα και μέσα από αυτά αναδύθηκαν οι πολυποίκιλες τεχνικές αρετές των Κρητικών. Το επάγγελμα του πεταλά, εξαρτημένο από τη γεωργική οικονομία και τις χερσαίες ημιονικές μεταφορές, από το

πρώτο τέταρτο του 20ού αιώνα ασκείται πλέον από εξειδικευμένους τεχνίτες, πρώτα στα τρία αστικά κέντρα της Κρήτης, Ηράκλειο, Ρέθυμνο, Χανιά.5 Τα πεταλάδικα λειτουργούσαν και ως λαϊκά κτηνιατρεία. Οι πεταλάδες, από την παράδοση και την εμπειρία τους, με διάφορες φυτικές αλοιφές και καταπλάσματα αντιμετώπιζαν τις παθήσεις των μεταφορικών ζώων οι οποίες απειλούσαν την υγεία τους. Μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα, ενώ ήδη έχει αρχίσει η μηχανοποίηση στη γεωργία και στις μεταφορές, στην Κρήτη, στις πόλεις και στα χωριά, εργάζονται εκατοντάδες πεταλάδες σε αμιγή ή μικτά πεταλάδικα.

Σύγχρονο πέταλο που χρησιμοποιείται σήμερα στην Κρήτη για το πετάλωμα των αλοϊνών.

«Μια στο καρφί και μια στο πέταλο», με κυριολεκτική και μεταφορική έννοια.

Μετά τη δεκαετία του 1950 εισάγεται από την Αθήνα στην Κρήτη το ευρωπαϊκό πέταλο, που οι Κρητικοί ονόμασαν γάντζο,6 με το οποίο στην αρχή πετάλωναν τα καρομούλαρα και τα άλογα ιππασίας. Η άνθηση του επαγγέλματος κράτησε μέχρι τη δεκαετία του 1960. Η μεγάλη αγροτική έξοδος από την επαρχία προς τα αστικά κέντρα, που διήρκεσε από τις αρχές της δεκαετίας του 1950 μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1970, η μηχανοποίηση των μεταφορών και η αντικατάσταση της παραγωγής των παραδοσιακών κατασκευών με μηχανικά μέσα, συντέλεσαν στην κατάρρευση και εξαφάνιση των παραδοσιακών επαγγελμάτων και στον αφανισμό του λαϊκού πολιτισμού των παραδοσιακών τεχνών.

2. Βλ. Γάσπαρης Χ., Τα επαγγέλματα του Χάνδακα κατά τον 14° αιώνα.

3. Η πλειοψηφία των πεταλάδικων στην Κρήτη, μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα λειτουργούσε με ένα μικτό επαγγελματικό τρόπο. Στα χωριά οι πεταλάδες ήταν συνήθως και χαρκιάδες, ενώ σε αρκετές περιπτώσεις ο πεταλάς ήταν και σομαράς. Στην Πελοπόννησο (Αρκαδία) τους σομαράδες - πεταλάδες τους έλεγαν σαγματοπεταλάδες, από το σάγμα (σαμάρι) + πεταλάς.

4. Η Αγγλίδα περιηγήτρια Μέλαινα Ελπίς, στο βιβλίο Περιηγήσεις στην Κρήτη 1866-1870, σ. 387, μας μεταφέρει μιαν ενδιαφέρουσα πληροφορία: «Στην Κρήτη, όπως γενικά στην Ανατολή, έχουν διαφορετικά πέταλα από ότι στην Ευρώπη: για να μην πληγώνουν τις οπλές τους στις αιχμηρές πέτρες τα άλογα και τα μουλάρια, οι Κρητικοί καλύπτουν ολόκληρη την οπλή με μια σιδερένια πλάκα κάπως κυρτή».

5. Στην απογραφή 1919-1920, η οποία έγινε με τη φροντίδα της δημόσιας υπηρεσίας του κράτους, απογράφονται και τα παραδοσιακά επαγγέλματα και ονομαστικά οι επαγγελματίες τεχνίτες. Από αυτήν την απογραφή έχομε μια γενική εικόνα για τα πεταλωτήρια και τους πεταλωτήδες, κυρίως στις πόλεις της Κρήτης. α) Ηράκλειο, πεταλωτήρια: Βρέτζου Ε., Ξενάκη Γ., Σταφυλάκη Κ. β) Ρέθυμνο, πεταλωτήρια: Αβάτζου Ε., Κατρίτζη I., Μαθιουδάκη Χ. γ) Χανιά, πεταλωτήρια: Κοκολάκη Μ., Λιγοτιγκάκη Γ., Μουτάκη Σ., Φωτεινάκη Γ. δ) Πεταλωτήρια ν. Λασιθίου: Άγιος Νικόλαος, Καληωράκη Αρ., Ιεράπετρα, Ρακιτζάκη I., Ταβλάκη Θ.

6. Λένε πως το ευρωπαϊκό πέταλο, το γάντζο, το έφερε στο Ηράκλειο από την Αθήνα ο Βρέτζος, ο οποίος είχε το πεταλάδικο αρχικά στο Καμαράκι και τελευταία στη Χανιώπορτα.

76

ΥΠΕΡ

XΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2017

Αλοϊνά μουλάρια, γαϊδουράκια, σύμμαχοι, σύντροφοι, συνεταιράκια από παλιά στη ζωή του αγρότη, στα οργώματα, στα αλωνίσματα, στον τρύγο και στις μεταφορές. Εικόνες που σφράγισαν το ιστορικό αγροτικό τοπίο της Κρήτης. Σε αλλοτινούς καιρούς μας γυρίζει ο Γιώργης ο Πεταλάς, σελάδικα, πάνω στην ξέστρωτη ράχη της όμορφης γιοργαλίδικης ορφνόχρωμης φοραδίτσας.

Οι πεταλάδες της Κρήτης σήμερα Αν μέχρι σήμερα επιβιώνει το επάγγελμα του πεταλά στην Κρήτη, αυτό οφείλεται στην αγάπη των Κρητών στα αλοϊνά και στην έλξη που ασκεί η τέχνη σε ελάχιστους νέους Κρητικούς. Έναν από αυτούς, νέο Κρητικό, εκπρόσωπο της νέας γενιάς των πεταλάδων της Κρήτης, είχα την τύχη να γνωρίσω. Ο Γιώργης Πατεράκης είναι γυρολόγος πεταλάς, ένας από τους πέντε επαγγελματίες σε όλη την Κρήτη.7 Τον συνάντησα σ' ένα κτήμα μεταξύ Κεντριού και Ιεράπετρας, τεχνικά οργανωμένο, με το αμόνι του και την εργαλειοθήκη του άρτια εξοπλισμένη με πέταλα, πεταλόκαρφα, κόφτες και τανάλιες, έτοιμο να περιποιηθεί τα νύχια μιας όμορφης ορφνότριχης8 γιοργαλίδικης9 φοραδίτσας. «Λέγε μου κι εγώ δουλεύω», λέει ο Γιώργης και πριν προλάβει να τελειώσει τη φράση του, με μια επιδέξια κίνηση, έχει διπλώσει το αριστερό μπροστινό πόδι της φοραδίτσας κι εκείνη, δεμένη στον κλώνο της ελιάς, φαίνεται να το απολαμβάνει. Σήμερα ο Γιώργης θα κάμει στη φοραδίτσα καγιάρι (τ. kayar), δηλαδή θα περιποιηθεί τα νύχια της και θα ξαναβάλει τα ίδια πέταλα, αφού τα ελέγξει πρώτα με προσοχή. Ο Γιώργης δουλεύει σκυφτός, συγκεντρωμένος στη δουλειά του, χωρίς καμιά βοήθεια10 και κάθε φορά χρησιμοποιεί το κα-

Τα σημερινά εργαλεία του πεταλά. Από αριστερά: Κροκοδειλάκι για τα πεταλόκαρφα, σφυρί για το κάρφωμα των πεταλόκαρφων, κοφτάκι για το κόψιμο των πεταλόκαρφων, τανάλια για την αποκόλληση των πετάλων από τα νύχια, τανάλια – νυχοκόπτης, και η ράσπα για τη λείανση των νυχιών.

77

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΑ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΑ

βρίσκεται στην ξέστρωτη ράχη της πεταλωμένης φοραδίτσας, κι αυτή με άψογο πλαγιοτροχασμό12 αρχίζει να λικνίζεται στο τσιμεντένιο οδόστρωμα, ενώ ο ασφαλής τροχασμός της και ο ήχος των πετάλων μαρτυρούν την επιτυχία του πεταλώματος. Ο Γιώργης χαιρετά, κάπου αλλού, κοντά ή μακρύτερα, κάποιο αλοϊνό περιμένει την προστασία των νυχιών του από τα έμπειρα χέρια ενός νέου που διάλεξε ένα ιστορικό παραδοσιακό επάγγελμα, το επάγγελμα του πεταλά.

Το πέταλο ως σύμβολο μαγείας Το πέταλο ως μαγικό σύμβολο ανήκει στην κατηγορία των φιλικών ενεργειών μαγείας, για την πρόληψη και αποτροπή των κακών, όπως βασκανίες (ματιάσματα), αρρώστιες, πυρκαϊές, πλημμύρες κ.τλ. Το συνηθισμένο σημείο όπου κρεμιέται το πέταλο είναι δίπλα ή πάνω από την εξώθυρα.

Στερεότυπες λαϊκές φράσεις

Αν μέχρι σήμερα επιβιώνει το επάγγελμα του πεταλά στην Κρήτη, αυτό οφείλεται στην αγάπη των Κρητών στα αλοϊνά και στην έλξη που ασκεί η τέχνη σε ελάχιστους νέους Κρητικούς.

τάλληλο εργαλείο, σε μια σειρά εξειδικευμένες επιμέρους εργασίες. Αρχίζει με το τράβηγμα των πετάλων, με ειδική τανάλια, από τα νύχια και τον έλεγχο για την επανατοποθέτησή τους. Αμέσως μετά, με μεγάλη προσοχή, με την τανάλια-νυχοκόπτη, κόβει τα νύχια (οπλές) και τα λειαίνει με την ειδική λίμα, τη ράσπα.11 Τελευταία εφαρμόζει τα παλιά πέταλα και τα ασφαλίζει με τα πεταλόκαρφα. Για αλοϊνά «ξυπόλυτα» (αλοϊνά που πεταλώνονται για πρώτη φορά) χρησιμοποιούνται καινούρια πέταλα και ακολουθείται η ίδια διαδικασία, με περισσότερη προσοχή και επιμέλεια. Ο Γιώργης τελείωσε και με ένα σάλτο έμπειρου αναβάτη

«Μια στο καρφί και μια στο πέταλο», με κυριολεκτική και μεταφορική έννοια. «Δεν τον πεταλώνεις με τίποτα», με μεταφορική έννοια = δεν τον ξεγελάς. «Γάτα με πέταλα», με μεταφορική έννοια, για άνθρωπο έξυπνο, πονηρό, καταφερτζή. «Αυτός (ο τάδε) είναι αλμπάνης», με μεταφορική έννοια, για επαγγελματία ασυνείδητο, σκιτζή. «Του χρειάζεται (του τάδε) ένα καγιάρι», με μεταφορική έννοια = του χρειάζεται μια βίαιη αποπομπή. Συνώνυμες εκφράσεις και οι: «Του χρειάζεται ένα σομάρι» ή «Του χρειάζεται να του αλλάξουν τα φώτα».

Τα τοπωνύμια (ενδεικτικές αναφορές) Στου Πεταλά (Τοπόλια, Κίσαμος) Στου Πεταλά (Βαχός, Βιάννος) Στο Μετόχι του Αλμπάνη (περιοχή Ρεθύμνου). X

7. Σήμερα σε όλη την Κρήτη δραστηριοποιούνται πέντε πεταλάδες, δυο στο Ηράκλειο, δυο στο Ρέθυμνο και ένας στα Χανιά.

8. Ορφνότριχη από το αρχ. επιθ. ορφνός-η-ο= ο μαύρος, ο σκοτεινός. Η λέξη ορφνό άλογο μας έρχεται από το βάθος της αρχαιότητας και επιβιώνει μέχρι σήμερα στο λεξιλόγιο των αλογατάρηδων και των πεταλάδων. Ορφνότριχο άλογο, εδώ το σκουρόχρωμο άλογο (όχι το εντελώς μαύρο).

9. Γιοργαλίδικο άλογο: το άλογο με βάδισμα μεταξύ τροχασμού και καλπασμού, τριποδισμός. Η λέξη γιοργά πιθανόν να προέρχεται από την τoυρκ. yorga= τριποδισμός, τροχασμός, ή ασφαλέστερα από την ελληνική γοργός= γρήγορος, ευκίνητος, νευρώδης, ρωμαλέος.

10. Στα πεταλώματα παλιά βοηθούσαν και οι πελάτες κάτοχοι των έμφορτων ζώων, στηρίζοντας σταθερά το διπλωμένο πόδι του ζώου τη στιγμή του πεταλώματος.

11. Ράσπα (η), πιθανόν από την ιταλ. λέξη (raspa): είδος λίμας με αδρή διαμόρφωση, για την επεξεργασία ή λείανση μαλακών υλικών.

12. Πλαγιοτροχασμός, ουσ., πλάγιο + τροχασμός (για άλογα), γρήγορος βηματισμός, που εκτελείται σε δυο χρόνους και κατά τον οποίο το άλογο σηκώνει εναλλάξ τα σύστοιχα πόδια, δηλαδή το μπροστινό και το πισινό, ενώ ταυτόχρονα πατάει τα άλλα δυο πόδια του στο έδαφος.

78