ΥΠΕΡ Χ Τεύχος 85 by Χαλκιαδάκης Α.Ε.

ΥΠΕΡ

TO Π EPIO ΔIKO TΩN S UP ER MA RK E T XA ΛKI AΔ AK H | ΤΕΥΧΟΣ 85 | ΑΝΟΙΞ Η 2018 | ΔΙΑΝΕ ΜΕ ΤΑΙ ΔΩ ΡΕΑΝ

Ιταλοί ναύτες σώζουν αμάχους Κρητικούς!

Οι αμαζόνες της Κρήτης Τα θαλασσινά λιβάδια Ένα κρητικό χωριό, μια «μετα-βάπτιση» και ένα δημοτικό τραγούδι

> Λαγουδόχορτο, η εκλεκτή τροφή των λαγών (και των ανθρώπων της Κρήτης)

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 6 8

Σ/Μ Χαλκιαδάκης: Ξεφυλλίζοντας το (οικογενειακό μας) άλμπουμ ΦΩΤΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ ΦωτογραφIες & κεIμενα: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Οι αμαζόνες της Κρήτης Του Νίκου Ψιλάκη

Γιατί αρνιά Κρήτης;

Iris cretica. Ο κρητικός άγγελος της άνοιξης

Τα θαλασσινά λιβάδια Του Δημήτρη Πουρσανίδη

Είναι μια από τις παλαιότερες φωτογραφίες που τυπώθηκαν στην Κρήτη; Του Νίκου Ψιλάκη

Του Νίκου Ψιλάκη

66 22

ΤΑ ΝΕΑ ΜΑΣ

ΜΙΑ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ - ΕΝΑ ΠΟΗΜΑ

Ένα κρητικό χωριό, μια «μετα-βάπτιση» και ένα δημοτικό τραγούδι Του Γιώργου Δρακωνάκη

ΦωτογραφIζει και επιλέγει η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Το κατράμι και τα πισσοκάμινα της Κρήτης Του Γιώργου Μανιαδάκη

Ιταλοί ναύτες σώζουν αμάχους Κρητικούς! Του Νίκου Ψιλάκη

Το φανέρωμα της καινούργιας ζωής Φωτογραφία του Γ. Δραμουντάνη

Λαγουδόχορτο. Η εκλεκτή τροφή των λαγών Του Νίκου Ψιλάκη

24 Tριμηνιαία έκδοση των Σ/M XAΛKIAΔAKH

Yπεύθυνη σύμφωνα με το νόμο: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ

Σχεδίαση εντύπου: NIKOΣ NTPETAKHΣ

1o χιλ. Γαζίου-Κρουσώνα 7005 Ηράκλειο τηλ. 2810 824 140

Eκδοτική φροντίδα: Tμήμα Δημοσίων Σχέσεων της A.E. XAΛKIAΔAKH

Φωτοστοιχειοθεσία Mακέτες - Eκτύπωση: TYΠΟΚΡΕΤΑ BI.ΠE. Hρακλείου Tηλ. 2810 382800 FAX: 2810 380887

> www.xalkiadakis.gr Διανέμεται δωρεάν από τα καταστήματα της εταιρείας

IS SN : 25 85-36 0 0

Σύμβουλος έκδοσης: NIKOΣ ΨIΛAKHΣ Υπεύθυνη Δημοσίων Σχέσεων της Α.Ε. Χαλκιαδάκη: ΤΙΝΑ ΜΥΛΩΝΑΚΗ

Tα κείμενα που δημοσιεύονται δεν εκφράζουν κατ’ ανάγκην και την άποψη της εταιρείας ή του περιοδικού.

ΤΟ ΕΞΩΦΥΛΛΟ ΜΑΣ

Mια κρητική οικογένεια του Μεσοπολέμου Η λαλούσα σιωπή της εικόνας! $ Κρήτη, πριν από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Μια μεσαρίτικη οικογένεια ποζάρει μπροστά στον φακό του πλανόδιου φωτογράφου. Αντί για τα ζωγραφικά φόντα των φωτογραφικών στούντιο βλέπομε εδώ κλαδιά ελιάς και φοίνικα, κομμένα για κάποιον άγνωστο λόγο. Πιθανότατα για στολισμό. Ή για κάποια τελετή. Ίσως και για να σχηματίσουν αψίδα. Στην πίσω μεριά της φωτογραφίας σημειώνεται απλώς ότι ήταν ημέρα γιορτής.

Η οικογένεια ποζάρει σε κάποια γωνιά του σπιτιού της, στη χωματένια αυλή ή στον δρόμο. Και η πόζα της πρέπει να ήταν βιαστική. Οι πλανόδιοι φωτογράφοι εκείνης της εποχής συνήθιζαν να απλώνουν πίσω από τις πλάτες των ανθρώπων κουβέρτες και σεντόνια· έτσι απομόνωναν ένα κομμάτι του χώρου και δημιουργούσαν την ψευδαίσθηση ότι επρόκειτο για στούντιο. Τούτος δεν το έκαμε. Να θεώρησε ικανοποιητικό σκηνικό τους πετρόχτιστους τοίχους; Ή να βιαζόταν να φωτογραφίσει και άλλες φαμίλιες; Τον φαντάζομαι να στήνει τον τρίποδα. Και να βάζει χαμηλή ταχύτητα. Απόδειξη το χέρι του βρέφους. Το κούνησε τη στιγμή του κλικ και βγήκε θολό. Η ποιότητα της εικόνας είναι πολύ καλή, με καθαρή εστίαση, αν και ο φωτογράφος φαίνεται μάλλον αρχάριος, αφού άφησε τον γέροντα με... μισό στιβάνι. Και η αρχική εικόνα ήταν αρκετά στραβή (εδώ δημοσιεύεται ισιωμένη και ο επιχρωματισμός της στηρίχτηκε σε ανάλυση των διαβαθμίσεων του γκρίζου). Οι ηλικίες διαφορετικές. Να είναι πατέρας με τέσσερις θυγατέρες κι έναν λιλιπούτειο διάδοχο, γιο ή εγγονό; Άγνωστο! Πολύ ενδιαφέρουσες οι παραδοσιακές μεσαρίτικες φορεσιές. Ο γέρος με κούκο, με τσόχινο γιλέκο, βράκα, και με τη χαρακτηριστική κρητική ζώνη. Ο νεότερος (μελλοντικός) άντρας με παιδική φουφούλα - αυτός είναι καθισμένος κατάχαμα (τα αιώνια παιδιά!). Οι γυναίκες με επίσημα ρούχα και πολλά κοσμήματα. Χρυσά βραχιόλια, σκουλαρίκια, δακτυλίδια. Οι δυο μεγαλύτερες είναι στολισμένες με τους χαρακτηριστικούς αμπρακάμους της Κρήτης και τον επίσης χαρακτηριστικό σταυρό·

μας θυμίζουν ότι σε ολόκληρο το νησί δεν υπήρχε εργαστήριο χρυσοχόου που να μην ειδικευόταν στην κατασκευή μποτονιών και αμπρακάμων. Ήταν τα πιο συνηθισμένα μα και τα πιο επίσημα κοσμήματα! Συνήθως προσφέρονταν από τους γαμπρούς, αλλά οι στολισμοί των νέων γυναικών με αυτά δεν αποτελούσαν πάντοτε αποδείξεις οικογενειακής κατάστασης. Αμπρακάμους δεν φορούσαν μόνον οι παντρεμένες γυναίκες· συχνά τα μεγάλα κορίτσια της οικογένειας κυκλοφορούσαν με τα κοσμήματα των μανάδων και των γιαγιάδων. Φουστάνια καλοραμμένα. Μακριά ως κάτω. Πουκαμίσες υφαντές. Μπόλικο το μετάξι, μπόλικα και τα πλουμίδια. Μα διακριτικά, δεν φωνάζουν. Τίποτ' άλλο δεν ξέρομε γι' αυτούς τους ανθρώπους. Κι όμως, είναι σαν να ξέρομε τόσα ώστε να μην μας χρειάζονται περισσότερα. Γιορτή σημαίνει επισημότητα. Η έξοδος των γυναικών στον δημόσιο χώρο κατά τις επίσημες ημέρες είναι από μόνη της γεγονός. Τούτες εμφανίζονται στολισμένες. Και όμορφες. Για να προκαλέσουν τα βλέμματα. Τα πολύτιμα κοσμήματα φανερώνουν το οικονομικό στάτους της οικογένειας. Και η κοινή πόζα είναι μια οικογενειακή τελετή! Σταματούμε στον γέρο. Κρατά ένα μαντήλι και μια κατσούνα. Με μεταλλικό περιτύλιγμα στον λαιμό της λαβής. Πώς να μη «διαβάσει» κανείς την αναγάλλια του; Το ύφος σοβαρό, η τελετουργία της φωτογράφισης δεν επέτρεπε χαμόγελα. Μα τούτος ο γέροντας βρήκε τον τρόπο να φανερώσει σ' όλους τους μελλοντικούς θεατές της εικόνας τα συναισθήματά του: Γελά με τα μάτια!

Ο ΟΤ AΠ ΘΕΣ Χ Ο ΣΤ ΕΡΑ Μ ΣΗ Ψαρουδάκη Μαρία Ημ. Πρόσληψης 15/5/1995 Ξεκίνησε ως υπάλληλος στο κατάστημα της Παπαναστασίου και στη συνέχεια μετακινήθηκε στο τμήμα ανάπτυξης καταστημάτων όπου εργάζεται ως και σήμερα.

Ξεφυλλίζοντας το (οικογενειακό μας) άλμπουμ

Ξεφυλλίσαμε κι εμείς το οικογενειακό μας άλμπουμ. Κι είδαμε στιγμές που πέρασαν, μορφές που άφησαν το αποτύπωμά τους, και μετρήσαμε χαμόγελα, και νιώσαμε πάλι εκείνη τη γλυκιά γεύση της νοσταλγίας. Μια οικογένεια είμαστε κι εμείς εδώ στα Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης. Μια οικογένεια που βρίσκεται κάθε μέρα σε απαρτία, αλλά είναι εξαιρετικά δύσκολο να στηθεί όλη μαζί μπροστά στον φωτογραφικό φακό. Ανδρ εα Ημ. Πρ δάκη Ζαχαρέ ό ν Ξεκίνησ σληψης 06/19 ια 82 ε και από ως ταμίας κα τ τ κεντρικ ο 2005 εργάζ αστήματος ετ ά του νοικ στο τμημά αγ αι στα ορών οκυριού .

ίνα 1/1992 τερ 1 ή Κα ψης 27/ αι στο ρ υ ο τ ς και η ε λ λ ζ σ Φ Πρό εργά εία Ημ. νησε να ης εταιρ ρδιά ί τ κ κ ο ε ι ν α ργειών. Ξ στήρ ε ι στη λογι ρα είνα ικών εν τ σήμε προωθη των

Όταν ξεφυλλίζει κανείς ένα άλμπουμ νιώθει ν' αναδύονται σαν μπουκέτο πολύχρωμο τα συναισθήματα μέσα από τη μαγεία της εικόνας. Και δεν είναι μόνο η νοσταλγία για τις όμορφες στιγμές που περάσανε, είναι κι η προσμονή για τις όμορφες στιγμές που θα έρθουν - εκείνες που φροντίζομε όλοι μαζί να έρθουν! Συγκίνηση, χαρά, ελπίδα, όλα τα έχει τούτο το πολύχρωμο μπουκέτο της μνήμης. Όπως έχει και χαμόγελα! Πολλά χαμόγελα, που νομίζομε πως αυτά είναι οι αλάνθαστοι καθρέπτες των μέσα μας κόσμων. ν) (στο μέσο

Όχι, εμείς δεν αφήνομε τη λήθη να μας παρασύρει στις αβύσσους της. Λένε πως όσο καλύτερα γνωρίζει κανείς το παρελθόν τόσο καλύτερα μπορεί να σχεδιάσει το μέλλον. Κι έχουν δίκιο. Για όλους αυτούς τους λόγους δημιουργήσαμε κι εμείς τούτο το (οικογενειακό μας) άλμπουμ. Σε άυλη μορφή, ψηφιακή, για να μπορεί να το βλέπει ο καθένας μας όποτε θέλει, να βλέπει τις μορφές και τον χώρο, ν' ακουμπά τον χρόνο, που εμείς τον βλέπομε πάντα σαν φίλο γιατί μας βοηθά να γίνουμε

ν Σάλλυ Τζονσο ηψης 4/4/1986 ς στο ία σλ ό ρ τρια-ταμ και Ημ. Π ς ως πωλή Ξεκίνησε α της Αντιστάσεω οντίμ φρ η ς τ ω σ ι ά τ α τ α κ ζε κυριού. 990 εργά από το 1 τμήμα του νοικο ο τ σ στρια

Κου γ Ημ. ιουμου Π τ Ξεκί ρόσληψ ζή Εύα ν η ( και α ησε ως τ ς 06/198 αριστερά) αμία π 1 ό τ τη δι ς κατ ο 201 ε του ν ύθυνση 0 έχει αν αστήματ ος α οικοκ του τ υριού μήματ λάβει ος .

(δεξιά)

Σούλα Πουπάκη ψης 3/12/1990 τος η σλ ό ρ αταστήμα Π Ημ. άλληλος κ εντρικά π υ ς ω ε σ Ξεκίνη ι στα κ α εργάζετα σης και σήμερ τμήμα κοστολόγη το σ α εί φ α ρ γ υριού. του νοικοκ

Αποσ Ημ. Π τολίδη Μ Έχει ε ρόσληψης αρία ρ ματα γαστεί σε 1/4/1994 της ε βρίσκ ταιρε διάφορα κ ία ε πλ. Σ ται στο κ ς μας κα αταστήατ ισ ινάνη στην άστημα τ ήμερα Λεωφ η . Ιωνία ς ς.

Βρέν Ημ. τζου Κα Π Εργά ρόσληψ λλιόπη η και τ ζεται ως ς 7/4/19 του Γ αμίας στ πωλήτρια 92 αζίου ο κατ άστη . μα

Γιαμι ά Ημ. Π Βαγγελ ί Ξεκίν ρόσληψης τσα η στο κ σε ως υπο 12/3/1996 α και σ τάστημα διευθύντρ ή ια τ του κ μερα είνα ου Ρεθύμν ι ατασ τήμα υπεύθυνη ου τος.

Λένε πως όσο καλύτερα γνωρίζει κανείς

Μανουσ ο Ημ. Πρό υδάκη Ρούσα σλ Ξεκίνησε ηψης 31/8/1992 ω από το 1 ς ταμίας κατασ τή 99 κεντρικά 6 μετακινήθηκε ματος, στα και σήμερ στο τμήμ α χονδρικ α εργάζεται ής.

το παρελθόν τόσο καλύτερα μπορεί να σχεδιάσει το μέλλον. Κι έχουν δίκιο.

Μπουρδαμή ς Μάνος Ημ. Πρόσληψ ης 02/1978 Ξεκίνησε ως υπ άλ ματος και τώρα ληλος καταστήείναι διευθυντ ής στο κατάστημ α της Καλοκα ιρινού.

όλοι καλύτεροι. Ξεφυλλίστε το στην ενότητα «Χαλκιαδάκης μια ζωή» στη σελίδα μας στο facebook (πληκτρολογώντας super market Χαλκιαδάκης). Κι αν θέλετε να συνεισφέρετε με παλιές ή καινούργιες φωτογραφίες των καταστημάτων, είστε - όπως πάντα - καλοδεχούμενοι! Όλοι χωράμε σε τούτο το ψηφιακό άλμπουμ. Όλες οι στιγμές, όλα τα χαμόγελα. Μ' αυτά χτίζομε κάθε μέρα το αύριο! Δημήτρης Τρ Ημ. Πρόσληψ ιγώνης (δεξιά) Προσλήφθη ης: 19/3/91. κε της εταιρία στο συνεργείο ς και σήμερα εργάζεται ώ ς οδηγός.

ά) ιστερ

(αρ 93 9 γος Γιώρ ς: 13/7/1 και σής ο η δ η ψ ά λ η λ λ ώ ς ροντίδα Κ ρεοπ Πρόσ Ημ. ησε ως κ άβει τη φ αιρίας. τ λ Ξεκίν έχει ανα ίων της ε μερα ρεοπωλε κ των

κτωρας Διονυσίου Βί 26/8/1998 ης ηψ σλ ρό Π Ημ. ο κρεοπώλης στ νλή Εργάζεται ως Καραμα φ. εω Λ ς τη α κατάστημ στα Χανιά.

(αριστερά)

ία κη Πελαγ Δασκαλά ψης 18/6/1991 η σλ ρό ρια στο Ημ. Π ως διευθύντ λικαρνασσό. Εργάζεται νΑ α Max στη κατάστημ

Μανο υ Ημ. Π σουδάκης ρ Γ Ξεκίνη όσληψης 22/ εώργιος (α ριστερ σ 0 ά) σήμερ ε ως υπεύθυ 1/1990 α ν Τεχνικ έχει αναλάβ ος ασφαλεία ή Διεύ ε ς και θυνση ι την της ετ αιρεία ς μας.

εξιά)

Μαρίνα (δ Μανωλαράκη 29/3/1991 ης Ημ. Πρόσληψ λήτρια και ταμίας πω Εργάζεται ως νη. α του Άι Γιάν στο κατάστημ

ξιά)

Μιχάλης (δε Πλεξουσάκης / 1994 ς 01 ψη λη όσ Πρ μ. Η ηρίου εύθυνος λογιστ Ξεκίνησε ως υπ ομικός ον οικ αι είν ρα και σήμε εταιρείας μας. διευθυντής της

N Φωτογραφήματα ΦωΤΟΓρΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Είναι αυτό που, εδώ στην Κρήτη, το λέμε αποσπερίδα! Οι μικρές στιγμές μιας απλής ζωής. Δεν χρειάζονται πολλά. Ένας παλιός πάγκος μονάχα. Το καφενείο κλειστό. Τώρα και χρόνια κλειστό. Ένα τζάμι σπασμένο, μια επιγραφή σαν θυμίαμα μνήμης (να που κάποιοι πολιτιστικοί σύλλογοι μπορούν να νοηματοδοτήσουν τον χώρο, να κρατήσουν ζωντανές τις ιστορίες των τόπων ως αναμνήσεις από μια περασμένη ζωή). Μια γλάστρα με το ανθισμένο γεράνι. Τα πεσμένα φύλλα της μουριάς, αυτά που μάζεψαν οι αέρηδες. Ο χρόνος που φεύγει. Τρεις άνθρωποι, μια μικρή συντροφιά. Ο ήλιος στην κατηφόρα του, σε λίγο θα δύσει, ίσως να έχει κιόλας κρυφτεί πίσω από τους λόφους. Σε λίγο θα έρθει η νύχτα, θ' ανάψουν τα φώτα. Οι τρεις θα μείνουν εκεί, στον παλιό πάγκο του καφενείου. Θα μείνουν ως αργά. Μοναξιά δεν υπάρχει εκεί που ακούγονται καλησπέρες. Κι εκεί που τρεις άνθρωποι μιλούν, ζουν, θυμούνται, αφηγούνται τα περασμένα. Το φως όλο και λιγοστεύει. Οι τρεις εκεί. Τι να λένε; Είναι αυτό που εδώ, σε τούτο το νησί και σε τούτη τη γλώσσα, το λέμε απλώς αποσπερίδα. Τι ωραία λέξη, αλήθεια! Τι ωραία εικόνα η συντροφιά! (Σημ. Η επιγραφή της φωτογραφίας, όπως και πολλές - πολλές άλλες, είναι έργο του Πολιτιστικού Συλλόγου Κασταμονίτσας. Από τους πιο δραστήριους των τελευταίων χρόνων. Μπράβο, παιδιά!)

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2018

Τρεις άνθρωποι, μια μικρή συντροφιά. Ο ήλιος στην κατηφόρα του, σε λίγο θα δύσει, ίσως να έχει κιόλας κρυφτεί πίσω από τους λόφους...

NΦωΤΟΓρΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Εικόνα Κρήτης! Δεν είπαμε πολλά. Δυο κουβέντες μονάχα. Για τον καιρό, νομίζω. Και για τις ελιές που εκείνη τη χρονιά δεν είχαν καρπίσει. Τον είχα συναντήσει στον δρόμο, σ' ένα μικρό χωριό του Αμαρίου. Περπατήσαμε για λίγο μαζί. Σ' έναν άδειο δρόμο. Ήταν άνοιξη. Μεγάλη Σαρακοστή. Κι εκείνος ήταν φορτωμένος την πρόχειρη βούργια του. Μάλλον από βρουβολόημα θα ερχόταν. Τον ευχαρίστησα για την κουβέντα. Και για τη φωτογραφία. Πήγα να φύγω. - Μα πώς θα φύγεις χωρίς να πιεις μια ρακή; Εικόνα Κρήτης!

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2018

Δεύτερη ανάσταση Είναι από τις φορές που μια φωτογραφία προσπαθεί να κλείσει σ' ένα κλικ το άρρητο. Ένα κομμάτι κεριού που κάποτε ήταν λαμπάδα, μια εικόνα στολισμένη με κρίνα, ένα φως που πηγάζει από κάπου μακριά - ίσως όχι από τον γήινο κόσμο. Κι ένα βλέμμα που κοιτάζει το άπειρο. Η Δεύτερη Ανάσταση είναι από τις γιορτές που φθίνουν. Άγνωστο γιατί. Πριν από λίγες μόλις δεκαετίες ταυτιζόταν με τις μεγάλες πορείες των ανθρώπων, όλοι με εικόνες στα χέρια, όλοι με το μήνυμα της Ανάστασης στα χείλη. Κι αμέσως μετά οι μεγάλες συνάξεις στις πλατείες. Κάποτε το πρώτο παγωτό της χρονιάς, κάποτε τα τελευταία αυτοσχέδια βεγγαλικά. Και πάντα ο πρώτος μεγάλος κύκλιος χορός της άνοιξης. Εκεί, στις πλατείες. Με τις γκαζόζες στα δυο, με τα λουκούμια για τα παιδιά, με το κρασί για τους μεγάλους. Τα τελευταία χρόνια μοιάζουν πολύ μεταξύ τους οι περισσότερες αναστάσιμες λιτανείες. Τουλάχιστον αυτές που έχω παρακολουθήσει στα χωριά της Κρήτης. Ένας παπάς, ένας ψάλτης, λίγες γυναίκες που ακολουθούν με αναμμένες λαμπάδες στα χέρια, άντε και κανένα «παπαδάκι» με θυμιατό. Τούτη η στιγμή, λοιπόν, που αποτυπώθηκε σε ζωντανό χωριό της νότιας Κρήτης, μου θύμισε πως η μεγάλη γιορτή βρίσκεται εδώ! Στη μοναχική απλότητα, στη λαμπάδα που λιώνει, στο βλέμμα που στρέφεται προς το άυλο. Η γιορτή είναι εδώ. Σε τέτοιες μικρές στιγμές, σε τέτοιες απλές εικόνες. Στο μήνυμα της ζωής, που η Ορθοδοξία το συνόψισε στην πιο μεγάλη στιγμή της: στην Ανάσταση!

...ένα φως που πηγάζει από κάπου μακριά ίσως όχι από τον γήινο κόσμο. Κι ένα βλέμμα που κοιτάζει το άπειρο. 11

NΦωΤΟΓρΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Λίγος τόπος, αρκεί να βλέπεις τον ήλιο! Είναι η ζωή που κρατιέται απ' όπου μπορεί να πιαστεί· λίγο χώμα, λίγες σταγόνες νερού, λίγος τόπος να σταθεί για να βλέπει τον ήλιο. Το μέγα μάθημα του φυσικού κόσμου είναι πάντα εδώ, σε βουνά και σε κάμπους, ακόμη και στις ούγιες των κυμάτων, εκεί που ένα μισοφρυγμένο λιόδεντρο δίνει τη μάχη του για να ζήσει. Το κυκλάμινο του Γιάννη ρίτσου έβρισκε χρώματα στου βράχου τη σκισμάδα κι ανθούσε, τα κυπαρίσσια της Σαμαριάς πιπιλίζουν αιώνες τώρα τη συμπαγή πέτρα, οι καμπανούλες της Δίκτης βυζαίνουν από καταβολής κόσμου τον ασβεστόλιθο, τα χασμόφυτα, τα φρύγανα, οι πόες - μικρές αλλά όχι ασήμαντες ζωές φυτρωμένες συχνά εκεί που δεν τις περιμένεις... Έτσι και τούτο το δέντρο. Βρίσκει τον τρόπο να ζήσει σκαρφαλωμένο σ' έναν μετέωρο κόσμο, πλάι στην είσοδο του Βοτανικού Πάρκου, στον δρόμο προς τον Ομαλό. Έτσι απρόσκλητοι μου ήρθαν στο νου οι στίχοι του ποιητή (πόσο γλυκά μας ταξιδεύουν ακόμη τα κυκλάμινά του!), γιατί κάποτε κι οι ποιητές βουτούνε την πένα τους στις σκισμάδες των βράχων, εκεί που ένα ξεχασμένο βοτάνι ή ένα ανεμοδαρμένο δεντρί διδάσκει το μέγα μάθημα της ζωής...

...λίγο χώμα, λίγες σταγόνες νερού, λίγος τόπος να σταθεί για να βλέπει τον ήλιο. Το μέγα μάθημα του φυσικού κόσμου είναι πάντα εδώ.

ΥΠΕΡ

Μικρό απόσπασμα του μεγάλου μας όλου Τοπίο ελληνικό. Με τα σημάδια της ιερότητας, με τα σημάδια του χρόνου. Ένα κυπαρίσσι, μια καμπάνα, ένας κόσμος ολόκληρος γαντζωμένος στη μνήμη. Το σκοινί δεμένο στον κορμό του δέντρου, κάποιος περαστικός θα θελήσει ν' ακούσει τον ήχο που άλλοτε θυμίζει λαμπρό πανηγύρι κι άλλοτε ξόδι. Τοπίο ελληνικό. Μικρό απόσπασμα του μεγάλου μας όλου. Όσο χρειάστηκε για να γεμίσει το κάδρο. Μα είναι φορές που μια μικρή λεπτομέρεια μπορεί να πει περισσότερες λέξεις απ' όλα όσα βλέπει το μάτι τριγύρω. Τοπίο ελληνικό. Λιτό, μα και όμορφο μέσα στην απλότητά του. Έτσι γιατί ο άνθρωπος αφήνει τα σημάδια του στον χώρο. Τον ιεροποιεί μ' ένα ταπεινό ξωκλήσι, με μια καμπάνα. Ας ακούσομε τη φωνή της.

ΑΝΟΙΞΗ 2018

ΤΑΝΕΑΜΑΣ

Α Σ/Μ Τ Σ Σ Ι Ε Μ Ε ΑΚΗΣ Δ Α Ι Κ Λ Α Χ

Διαλέξαμε μόνοι μας πασχαλινά αρνιά από τα βουνά και τα μητάτα της Κρήτης!

Η εμμονή μας με την ποιότητα είναι γνωστή και αποδεικνύεται καθημερινά μέσα από τους ποιοτικούς ελέγχους και τις διαδικασίες ασφάλειας και υγιεινής που τηρούμε στα καταστήματά μας και το κέντρο διανομής. Στο πλαίσιο της αξιολόγησης και της μακροχρόνιας σχέσης εμπιστοσύνης με τους προμηθευτές μας, φέτος το Πάσχα διαλέξαμε για εσάς τα καλύτερα κρητικά αμνοερίφια. Ήδη από τον Μάρτη ξεκινήσαμε την επιλογή, επισκεφτήκαμε τα βοσκοτόπια και τα μητάτα των παραγωγών μας και διαλέξαμε τα καλύτερα, αποκλειστικά κρητικά, αρνιά και κατσίκια. Γι’ αυτό σε κάθε αρνί ή κατσίκι που θα επιλέξετε για το πασχαλινό σας τραπέζι αποκλειστικά στα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης υπάρχει σήμανση με την περιοχή που εκτράφηκε το ζώο, τον Κωδικό EL του παραγωγού και το ονοματεπώνυμο του κτηνοτρόφου. Για άλλη μια φορά, μείνετε ήσυχοι! Εμείς σας εξασφαλίζουμε την ποιότητα και νοστιμιά των επιλεγμένων κρητικών προϊόντων κι εσείς απολαύστε το πασχαλινό τραπέζι σας!

ΧρΗΣΙΜΕΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΣ

> Πώς θα αποφύγετε

ΕΠ ΚΑΙ ΙΤΕΛΟ ΤΕΡ υΣΤΕΡ υΣ ΑΣ Α ΧΡΗ ΤΙΕΣ Π ΑΠΟ Σ ΙΕΣ Ι ΗΜ Μ Π Λ Ε Ο Π Ο Ι Ε Ε Ι Σ, ΣΦΡ Ι ΤΗ Σ ΑΓΙΔ ΤΑΙ ΤΩΝ ΦΡΑΓΙΣ Α ΓΙΑ Η ΚΡΕ ΑΤΩ Ν.

να σουβλίσετε ... ελληνοποιημένα αρνιά

Η εμμονή μας με την ποιότητα είναι γνωστή και αποδεικνύεται καθημερινά μέσα από τους ποιοτικούς ελέγχους και τις διαδικασίες ασφάλειας και υγιεινής που τηρούμε. Το φαινόμενο δεν είναι καινούργιο. Κάποτε βάφτιζαν κρητικά τα σαπούνια που παρασκευάζονταν σε βιοτεχνίες όλης της Μεσογείου για να τα προτιμούν οι καταναλωτές· ήταν τότε που το κρητικό σαπούνι είχε αποκτήσει τεράστια φήμη. Το ίδιο ακριβώς γίνεται πάντα με τα φημισμένα προϊόντα που παράγονται σε όλον σχεδόν τον κόσμο. Σκεφτείτε πόσα ουίσκι έχουν βαφτιστεί σκωτσέζικα, πόσα λευκά τυριά έχουν βαφτιστεί φέτα. Το πασχαλινό αρνί δεν θα μπορούσε να αποτελέσει εξαίρεση. Μόνιμο φαινόμενο, σύμφωνα με τους ελεγκτικούς μηχανισμούς και τις Ενώσεις Καταναλωτών είναι οι περίφημες «ελληνοποιήσεις» κρεάτων που έρχονται από άλλες χώρες, φαινόμενο που παρατηρείται ιδιαίτερα κατά τις ημέρες του Πάσχα, όταν η ζήτηση είναι μεγάλη. Ζητήσαμε πάλι την άποψη του κ. Ζαχαρία Σωμαρά. Τον ρωτήσαμε πώς μπορεί να προστατευτεί ο καταναλωτής τέτοιες μέρες. Η απάντησή του είναι αρκετά κατατοπιστική: «Στην Κρήτη είναι εύκολο να ελεγχθούν τα πράγματα, αν και η παρανομία βρίσκει πάντα τρόπους να επιβιώνει. Εδώ οι πύλες εισόδου κρεάτων είναι περιορισμένες και ο έλεγχος πιο εύκολος. Δεν υπάρχουν τα άφθονα περάσματα μέσα από τα οποία μπορούν να φτάσουν φορτηγά με παράνομα φορτία. Ίσως ένα πρόβλημα υπάρχει με αυτά που έρχονται από άλλες περιοχές της Ελλάδας σφαγμένα. Βέβαια, αυτό δεν σημαίνει πάντα ότι

ένα ξένο προϊόν μπορεί να είναι κακό. Οπωσδήποτε, όμως, πρέπει να υφίσταται κρεοσκοπικό έλεγχο σε νόμιμες σφαγειοτεχνικές εγκαταστάσεις. Για τη διάκριση των ντόπιων από τα ξένα τώρα: Επιτέλους και ύστερα από τεράστιες πιέσεις, χρησιμοποιείται η μπλε σφραγίδα για τη σφράγιση των κρεάτων. Ωστόσο, ο καταναλωτής θα πρέπει να αναζητήσει δυο ειδών σφραγίδες στα αρνιά ή τα ρίφια που θα προμηθευτεί αν θέλει να είναι σίγουρος ότι είναι ντόπια, μια παραλληλόγραμμη και μια ωοειδή. Στην παραλληλόγραμμη σφραγίδα (χρώματος λαμπρού κυανού - τυρκουάζ)

ΓΙΑ ΝΑ ΜΗΝ ΚΑΝΕΤΕ ΠΟΤΕ ΛΑΘΟΣ:

Αυτά είναι τα αμνοερίφια της Κρήτης Οι κωδικοί των σφραγίδων αποτελούν τις πιο ισχυρές αποδείξεις για την προέλευση των κρεάτων. Κάθε σφαγείο έχει και τον δικό του μοναδικό κωδικό. Έτσι ο καταναλωτής μπορεί να γνωρίζει ακόμη και τον τόπο από τον οποίο προέρχονται όχι μόνο τα αμνοερίφια της Λαμπρής αλλά και τα κρέατα που καταναλώνει όλο τον υπόλοιπο χρόνο.

αναγράφεται η ένδειξη: ΕΛΛΑΣ / ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ Στην ωοειδή σφραγίδα υπάρχει πάλι η ένδειξη ΕΛΛΑΣ και κάτω τα αρχικά της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ΕΕ ή EU. Στην ίδια σφραγίδα ο καταναλωτής πρέπει να αναζητήσει τον κωδικό του σφαγείου. Αυτός επισημαίνεται με ένα S και έναν αριθμό. Ας πούμε S75, S76. Η σφραγίδα αυτή είναι ιδιαίτερα σημαντική όχι μόνο επειδή μας επιτρέπει να ξέρουμε από ποιο σφαγείο προέρχεται το κρέας, αλλά επειδή δείχνει ότι έχει υποστεί κρεοσκοπικό έλεγχο πριν δοθεί στην κατανάλωση. Ας δούμε, λοιπόν, τους κωδικούς των σφαγείων που λειτουργούν σήμερα στην Κρήτη, δημοτικών και ιδιωτικών: S 76 Αρκαλοχώρι S 77 Ασήμι S 78 Μοίρες S 135 Λιβάδια Μυλοποτάμου. S 146 Ρέθυμνο S 165 Χανιά S 160 Βουβάς Σφακίων S 130 Φρε Αποκόρωνα S 115 Κάνδανος S 27 Ρέθυμο S 59 Ρέθυμνο (τα δυο τελευταία ειδικεύονται στη σφαγή χοιρινών).

ΡΩΤΑΜΕ ΤΟΥΣ ΕΙΔΙΚΟΥΣ

Ζαχαρίας Σωμαράς:

Γιατί αρνιά Κρήτης; p Η ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΥΠΕΡΟΧΗ ΤΩΝ ΝΤΟΠΙΩΝ ΚΡΕΑΤΩΝ

Ο κ. Ζαχαρίας Σωμαράς δεν είναι μόνο κτηνίατρος ειδικευμένος και αφιερωμένος για χρόνια τώρα στον διαρκή αγώνα για την προστασία του καταναλωτή, πάντα από θέσεις ευθύνης. Είναι και ο άνθρωπος που προσπαθεί να προβάλλει τις αξίες των τοπικών προϊόντων, συμβάλλοντας πάντα με τον τρόπο του στην προσπάθεια για όλο και πιο ποιοτική παραγωγή.

Επειδή κάθε χρόνο τέτοιες μέρες γίνεται πολύς λόγος για την ποιοτική υπεροχή των ντόπιων αμνοεριφίων, του ζητήσαμε να συνοψίσει τι είναι τελικά αυτό που κατά τη γνώμη του καθορίζει την ποιότητα των προϊόντων της κτηνοτροφίας της Κρήτης. «Πρώτα το περιβάλλον» απαντά. «Τα αιγοπρόβατα της Κρήτης εκτρέφονται σ' έναν εξαιρετικό χώρο, μάλλον ιδανικό θα μπορούσε να τον χαρακτηρίσει κανείς, και τρέφονται με μια πλούσια χλωρίδα στην οποία κυρίαρχο ρόλο παίζουν τα αρωματικά μας φυτά και τα βότανα. Η Κρήτη ευτύχησε να διαθέτει μιαν από τις πιο πλούσιες χλωρίδες στον κόσμο με πληθώρα ενδημικών φυτών, δηλαδή

Οι αρωματικές ουσίες εμπλουτίζουν το ντόπιο κρέας και προσδίδουν όλως ιδιαίτερα γευστικά χαρακτηριστικά. Ακόμη και τα μικρά αμνοερίφια έχουν ιδιαίτερη γεύση. φυτών που δεν υπάρχουν σε κανένα άλλο μέρος της γης. Οι αρωματικές ουσίες εμπλουτίζουν το ντόπιο κρέας και προσδίδουν όλως ιδιαίτερα γευστικά χαρακτηριστικά. Ακόμη και τα μικρά αμνοερίφια έχουν ιδιαίτερη γεύση. Οι ουσίες αυτές μεταφέρονται μέσα από το γάλα ακόμη και στα ζώα που θηλάζουν.

Τα βοσκοτόπια της Κρήτης είναι περιοχές προνομιακές. Χαρακτηρίζονται από το ανάγλυφο του εδάφους, που επιτρέπει να φτάνουν παντού τα θαλάσσια ρεύματα. Έχουν κι αυτά έναν ρόλο στην ποιότητα των προϊόντων που παράγονται στο νησί».Είναι αρκετό, όμως, μόνο το περιβάλλον; «Μα δεν είναι το μοναδικό μας πλεονέκτημα» απαντά ο κ. Σωμαράς. «Εδώ κυριαρχούν οι ντόπιες ράτσες αιγοπροβάτων, δηλαδή οι ράτσες που είναι εγκλιματισμένες στον τόπο και τις κλιματολογικές συνθήκες. Άρα, αρρωσταίνουν πολύ πιο σπάνια, συνεπώς δεν χρειάζονται φάρμακα για να επιβιώσουν. Σκεφτείτε πόσο διαφορετικό είναι να καταναλώνεις ένα φυσικό προϊόν χωρίς επιβαρύνσεις και ένα που έχει μεγαλώσει με αντιβιοτικά. Η διαφορά έγκειται και στον τρόπο με τον οποίο ασκείται η κτηνοτροφία. Άλλο να έχεις ένα ζώο ελεύθερο στα βουνά και άλλο σταβλισμένο σ' έναν περιορισμένο χώρο». Η μικρή συζήτηση με τον κ. Σωμαρά δεν θα μπορούσε να καταλήξει παρά μ' ένα αισιόδοξο μήνυμα: «Η Κρήτη έχει ανασκουμπωθεί τελευταία. Χρέος μας είναι να βελτιωνόμαστε κάθε μέρα σε όλους τους τομείς. Γι' αυτό και είμαστε αισιόδοξοι ότι ο φάκελος που ετοιμάζεται να κατατεθεί για τον χαρακτηρισμό του κρητικού αρνιού ως ΠΟΠ (Προϊόν Ονομασίας Προελεύσεως) θα μας προσφέρει ένα επιπλέον κίνητρο κι ένα επιπλέον σημαντικό πλεονέκτημα».X

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

Iris cretica Ο κρητικός άγγελος της άνοιξης Toυ Nίκου Ψιλάκη

Τη συνάντησα ένα μουντό απόγευμα του Φλεβάρη κι ήταν σαν να συναντούσα όλους τους μύθους μαζί. Παράξενο, κι όμως ήταν μόνη στην πλαγιά του λόφου, κάτω από έναν ουρανό που φοβέριζε. Τη γνωρίζω από παιδί. Από τότε που σκαρφάλωνα στα δώματα των παλιών σπιτιών και την έβλεπα ν' αναμετριέται με τους καιρούς, να χρωματίζει τους μουχρούς χειμώνες της μνήμης. Δεν είχα ρωτήσει ποτέ τ' όνομά της, γι' αυτό και τη βάφτισα μόνος μου, την είπα "Κυρία του Χειμώνα". Και πράγματι, έμοιαζε με μικρή κυρία τυλιγμένη στις νεφέλες, ντυμένη μ' έναν πολύχρωμο χιτώνα· έσκυβα πάντα και μετρούσα τα χρώματά του, απέξω μπόλικο μπλε, προς το μαβί, κι από μέσα μια πανδαισία φωτός, ιώδες και κίτρινο κι ένα δειλό κόκκινο, που λες και φοβόταν να φανερώσει τη λαμπεράδα του για να μην χαλάσει την αρμονία.

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2018

Αναρωτήθηκα πόση σοφία μπορεί να κρύβει μια μικρή δισύλλαβη λέξη: Ίρις! Η αγγελιαφόρος των θεών. Και της άνοιξης.

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

Η Ίρις της μυθολογίας μας σε επιχρωματισμένη απεικόνιση του 19ου αιώνα.

Παράξενο μου φαινόταν που την έβλεπα να φυτρώνει στα δώματα. Ήξερα ίσως ότι, μαζί με το λεπιδόχωμα που κουβαλούσαν οι παλιοί Κρητικοί για να στεγάσουν τα σπίτια τους, θα κουβαλούσαν και τους μικρούς της βολβούς. Δεν μπορούσα, όμως, να καταλάβω γιατί δεν την ξερίζωναν από τις χωμάτινες στέγες. Έλεγαν πως ήταν καλό για το σπίτι, καλό παρατήρημα δηλαδή.

Ποτέ δεν ήταν μόνη· αν έβλεπα μια, ήμουν σίγουρος πως θα βρίσκονταν κι άλλες πιο κει. Έτσι πορεύονται μέχρι σήμερα στ' αδιάκοπα δρομολόγια της μνήμης· συνδυό, συντρείς, μικρές συντροφιές που ψιθυρίζουν πως ακόμη κι ένα λουλούδι δεν την αντέχει τη μοναξιά. Μόνο σαν μεγάλωσα έμαθα τ' όνομά της: Ίρις! Θεά, δηλαδή. Κι αναρωτήθηκα πόση σοφία μπορεί να κρύβει μια μικρή

δισύλλαβη λέξη. Μα και πόση μουσική, μ' αυτήν την αρμονική επανάληψη του γιώτα, μ' ένα ευφωνικό τελικό σίγμα, και μ' ένα εύηχο ρο. Αέρινη πάντα, μα και μαντατοφόρος ακούραστη· κάποτε ανέβαινε στα παλάτια των θεών, γλιστρούσε στους ουρανούς και κουβαλούσε μηνύματα, κάποτε γινόταν ουράνιο τόξο για να χλευάζει τις καταιγίδες. Iris cretica είναι η επιστημονική ονομασία τούτου του μικρού κρίνου· Ίρις κρητικιά, δηλαδή.

Τη συνάντησα και φέτος, λοιπόν, την πλησίασα σαν μια παλιά φιλενάδα κι έψαξα τριγύρω. Σ' ένα κοίλωμα της γης βρήκα τη μικρή συντροφιά της. Τρεις ακόμη "Κυράδες του Χειμώνα" λικνίζονταν στο φύσημα του ανέμου. Σαν αναλαμπή ήρθε στο μυαλό μου ένας γέρος, ο παππούς μου· κάποτε, μάλλον Φλεβάρης θα ήταν και τότε, σήκωσε τη μπαστούνα του, έδειξε τα μαβιά λουλούδια στην άκρη του δρόμου, χαμογέλασε κι είπε στην παρέα του πως ερχόταν η άνοιξη. Καλησπέρισα τις παλιές φιλενάδες κι αναρωτήθηκα μήπως έκανα λάθος όταν τις ονομάτιζα "Κυρίες του Χειμώνα", μάλλον "Κυρίες της Άνοιξης" έπρεπε να τις βαφτίσω. Πόσο δίκιο είχε ο γέροντας, με πόση σοφία τον είχε φορτώσει η εμπειρία της ζωής, η εμπειρία των αιώνων. Ναι, παππού, προμηνύματα της άνοιξης είναι! X

Ποτέ δεν ήταν μόνη· αν έβλεπα μια, ήμουν σίγουρος πως θα βρίσκονταν κι άλλες πιο κει. Έτσι πορεύονται μέχρι σήμερα στ' αδιάκοπα δρομολόγια της μνήμης· συνδυό, συντρείς... 20

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2018

ΤΑΝΕΑΜΑΣ «ΚρητικήΔιατροφή… του χθες… του σήμερα και του αύριο»

Σε έντονη συγκινησιακή ατμόσφαιρα, με κατάμεστη την αίθουσα ΚΑΣΤΕΛΛΑΚΗ του Επιμελητηρίου Ηρακλείου, πραγματοποιήθηκε η βράβευση της κυρίας Χριστίνας Χαλκιαδάκη από το “ΔΙΚΤυΟ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ ΓυΝΑΙΚΩΝ ΚΡΗΤΗΣ”. Κεντρική ομιλήτρια της βραδιάς ήταν η Δρ. Κατερίνα Σαρρή με θέμα: «Κρητική Διατροφή… του χθες… του σήμερα και του αύριο».

Η πρόεδρος Σκεύω Μπιζιώτη στην παρέμβασή της τόνισε: «Βραβεύουμε σήμερα την κυρία Χριστίνα Χαλκιαδάκη για τη συστηματική προώθηση της ταυτότητας των κρητικών προϊόντων και τη διαρκή επιχειρηματική ανάπτυξη και ουσιαστική συμβολή της στην απασχόληση». Την πλακέτα παρέδωσε στη κυρία Χριστίνα Χαλκιαδάκη η Αντιπεριφερειάρχης κυρία Θεανώ Βρέντζου.

Σεμινάριο Μαναβικής

> Φεστιβάλ Κρητικής Κουζίνας Στα s/m Χαλκιαδάκης στηρίζουμε τον πολιτισμό μας του νησιού μας, τις γευστικές μας παραδόσεις και φυσικά την Κρητική Διατροφή! Το Φεστιβάλ Κρητικής Κουζίνας διοργανώνεται με μεγάλη επιτυχία εδώ και 6 χρόνια, και φέτος οι υπεύθυνοι της διοργάνωσης αποφάσισαν να δημιουργήσουν μία έκδοση, η οποία περιλαμβάνει τις παραδοσιακές συνταγές του τόπου μας, τα έσοδα της οποίας θα διατεθούν σε φιλανθρωπικό σκοπό. Η εταιρεία μας στήριξε το φεστιβάλ αλλά και την έκδοση αγοράζοντας αντίτυπα του βιβλίου και προσφέροντάς τα στους πελάτες μας μέσω διαγωνισμού στην επίσημη σελίδα στο facebook: super market Χαλκιαδάκης.

Στα super market Χαλκιαδάκης φροντίζουμε να εκπαιδεύουμε διαρκώς το προσωπικό μας, ώστε να προσφέρουν τις καλύτερες υπηρεσίες στους πελάτες μας. Αυτό το διάστημα σειρά είχαν οι άνθρωποι των μανάβικών μας. Συνολικά 22 εργαζόμενοι στο τμήμα οπωροκηπευτικών παρακολούθησαν το σεμινάριο μαναβικής στα κεντρικά γραφεία, και μετά ακολούθησε επίσκεψη στην κεντρική αποθήκη στους θαλάμους μαναβικής, ώστε να δουν και στην πράξη τις διαδικασίες ποιοτικού ελέγχου, παραλαβής και διανομής των οπωροκηπευτικών στα καταστήματα, σε ελάχιστο χρόνο από τη συγκομιδή τους. Παρουσιάστηκε και πάλι το αυστηρό σύστημα ελέγχου και ιχνηλασιμότητας των προϊόντων E-cert, από τη στιγμή της σποράς μέχρι το σούπερ μάρκετ.

www.xalkiadakis.gr

Νέο super market και Happy Home Χαλκιαδάκης στα Καπαριανά Μοιρών! Με χαρά ξεκίνησε η λειτουργία του καταστήματός μας στα Καπαριανά Μοιρών (1ο χλμ Μοιρών Ηρακλείου, πρώην Μαρινόπουλος). Εντός του νέου μας super market λειτουργεί και το 2ο κατάστημα Happy Home Χαλκιαδάκης στην Κρήτη με μεγάλη ποικιλία σε εποχικά και είδη για το σπίτι. Το Happy Home Χαλκιαδάκης, μέσα στο νέο super market Χαλκιαδάκης στα Καπαριανά, διαθέτει πάνω από 2.000 κωδι-

κούς και καλύπτει τα πάντα για το σπίτι και την οικογένεια. Πρόκειται για ένα κατάστημα με είδη νοικοκυριού, εποχικά είδη, παιχνίδια, έπιπλα και μικροέπιπλα, γυαλικά, λευκά είδη και άλλα πολλά σε εξαιρετικές τιμές! Ένας όμορφος χώρος 400 τ.μ. μέσα στο υπάρχον super market Χαλκιαδάκης σας περιμένει, να γεμίσει με χαρά εσάς και το σπίτι σας!

Νέα s/m Χαλκιαδάκης στις Μοίρες και το Τυμπάκι! Με ιδιαίτερη χαρά πραγματοποιήσαμε αγιασμό στα νέα μας καταστήματα στις Μοίρες και το Τυμπάκι! Σας περιμένουμε όλους στα καινούρια s/m Χαλκιαδάκης με: ● Μοναδικές τιμές και εκπτώσεις σε προϊόντα που θα βρίσκετε στα Φυλλάδια Προσφορών μας! ● Μεγάλη ποικιλία σε Κρητικά Προϊόντα από δεκάδες τοπικούς παραγωγούς! ● Επιπλέον εκπτώσεις, δώρα και προσφορές με τη χρήση της Χ-tra Card!

Σας περιμένουμε όλους στα καινούρια s/m Χαλκιαδάκης και Happy Home με: ● Μοναδικές τιμές και εκπτώσεις σε προϊόντα που θα βρίσκετε στα Φυλλάδια Προσφορών μας! ● Μεγάλη ποικιλία σε Κρητικά Προϊόντα από δεκάδες τοπικούς παραγωγούς! ● Επιπλέον εκπτώσεις, δώρα και προσφορές με τη χρήση της Χ-tra Card!

Κοπή πίτας κεντρικών γραφείων και αποθήκης Την Παρασκευή 9 Φεβρουαρίου κόψαμε τη βασιλόπιτά μας στις κεντρικές εγκαταστάσεις μας στο Γάζι και διασκεδάσαμε όλοι μαζί με κρητικές γεύσεις και μουσική! Φυσικά από μια κοπή πίτας δεν λείπουν ποτέ οι τυχεροί! Συγχαρητήρια λοιπόν στους τυχερούς της βραδιάς, τον Στέφανο Κρασαγάκη, τον Μάνθο Χαλκιαδάκη, τον Κώστα Σταματίου, την Αιμιλία Παπαδάκη, τον Γιώργο Κλάδο και τη Σάλλυ Τζόνσον, που κέρδισαν το φλουρί! Και του χρόνου!

 Μια φωτογραφία ένα ποίημα ΦωΤΟΓρΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

ΚΑΙ γΙΟΜΙΣΑ ΑγΑΠΗ ΚΑΙ γΙΟΜΙΣΑ ΑΝθΡΩΠΟ! Για μι' ακόμη φορά, σταμάτησα σήμερα κι ώρα πολλή κοιτούσα το πρόσωπο ενός λουλουδιού.

Βρήκα τα μάτια του· έσκυψα μέσα του κι ένιωσα δέος. Και γιόμισα αγάπη γιόμισα ευλάβεια γιόμισα άνθρωπο. Νικηφόρος Βρεττάκος

> 24

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2018

ΚΙ Ο ΤΟΠΟΣ 0ΛΟΣ ΜΙΑ ΣΤΙγΜΗ! Πού πάει ο δρόμος; Πηγαίνω τραγουδώντας, ταξιδεύοντας κατά μήκος της διαδρομής… .... Κι ο τόπος όλος μια στιγμή μένει, βουβός και ζοφερός, να συλλογιέται. Αντόνιο Μασάδο



ΦωΤΟΓρΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ ΤΟ ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΟ

Λεπτομέρεια από τον ναό του Αγίου Λαζάρου 26 της Λάρνακας Κύπρου

ΥΠΕΡ

ΑγΙΟΣ ΛΑζΑΡΟΣ

Γιάννης Νεγρεπόντης

Κουραστήκαμε. Άλλο δεν μπορούμε σ’ αυτόν τον τόπο εδώ που η ιστορία αναβλύζει σε κάθε μας βήμα. Κι αυτές οι πληγές που δε λένε να κλείσουν σε κάστρα, σε ναούς, σε αγάλματα σε τάφους συλημένους που δε συγχωρούν σε αγίων εικόνες μιας θρησκείας παρθένας μαινάδας∙ παντού το πάθος∙ το δέος αυτό άλλο δεν το μπορούμε. Τι να καταλάβουν οι άλλοι; Έρχονται, φωτογραφίζουν, σημειώνουν φεύγουν, περιγράφουν, ησυχάζουν. Τι ξέρουν αυτοί απ’ τα δικά μας μ’ αυτόν τον τόπο τον ανοικτίρμονα τον παντοκράτορα, τον αβασίλευτο.

ΑΝΟΙΞΗ 2018

Η ΜΟΝΑΞΙΑ ΤΟΥ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗ Η αλήθεια βγαίνει χυτή σαν το νιόκοπο άγαλμα, μόνον μέσ’ από τα καθάρια νερά της μοναξιάς· κι η μοναξιά της πένας είναι από τις πιο μεγάλες. Οδυσσέας Ελύτης

ΦωΤΟΓρΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ Ο ΤΟΠΟΣ ΠΟΥ ΑγΑΠΗΣΑ τʼ αμπέλια κι οι χρυσές ελιές ακούτε τα χαμπέρια μου μέσα στα μεσημέρια μου Σʼ όλους τους τόπους κι αν γυρνώ μόνον ετούτον αγαπώ. Οδυσσέας Ελύτης

…Όσο θα πηγαίνει και θα έρχεται η θάλασσα , όσο γεννιούνται λουλούδια και χρώματα, όσο θα δίνουν οι άνθρωποι ο ένας στον άλλο το χέρι τους, θα υπάρχει και η ποίηση. Νικηφόρος Βρεττάκος

ΟΣΟ γΕΝΝΙΟΥΝΤΑΙ ΛΟΥΛΟΥΔΙΑ...

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2018

ΤΑΝΕΑΜΑΣ

> Χαμόγελο του Παιδιού Είναι μεγάλη η χαρά μας όταν οι πελάτες μας αγκαλιάζουν τις δράσεις που υλοποιούμε στο πλαίσιο του προγράμματος «Αλληλεγγύη», το οποίο εφαρμόζουμε όλα αυτά τα χρόνια. Στηρίζοντας την οργάνωση «Χαμόγελο του παιδιού», έχουμε τοποθετήσει κουμπαράδες σε αρκετά καταστήματά μας σε όλη την Κρήτη, και στην τελευταία καταμέτρηση από τη δομή ενημερωθήκαμε ότι το συνολικό ποσό μέσα σε 3 μήνες ξεπέρασε τα 2.000€ ! Επιπλέον, για 2 μήνες είχαμε την ένδειξη «Χαμόγελο του παιδιού» στις συσκευασίες ελαιολάδου «Χαλκιαδάκης» και για κάθε συσκευασία ελαιόλαδο

Χαλκιαδάκης 1 λίτρου προσφέραμε 0,30€, ενώ για κάθε συσκευασία ελαιόλαδο Χαλκιαδάκης 4 λίτρων προσφέραμε 1€. Με τη λήξη του προγράμματος έγινε καταμέτρηση και το ποσό που συγκεντρώθηκε, χάρη στη δική σας στήριξη, ήταν 785,1€, στο οποίο η εταιρεία μας πρόσθεσε ένα επιπλέον ποσόν και παραδώσαμε μία επιταγή συνολικής αξίας 1.000 €.

Σ/M ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣ και KLINEX καθαρίζουν για το Παιδικό Χωριό SOS Κρήτης

> «Στόχος – Πρόληψη» και αντιμετώπιση του καρκίνου του μαστού Η χαρά βρίσκεται στην προσφορά, και εμείς στα super market Χαλκιαδάκης αυτό το κάνουμε πράξη. Οι πελάτες μας το γνωρίζουν, και η χαρά είναι διπλή όταν πραγματικά όλοι μαζί συμβάλλουμε για να καταφέρουμε το μέγιστο για το κοινό καλό. Αυτή τη φορά καλούμε τους πελάτες μας να στηρίξουν την εκστρατεία του παραρτήματος στην Κρήτη «Στόχος – Πρόληψη», ο οποίος δραστηριοποιείται σε ολόκληρη την Κρήτη ενημερώνοντας τις γυναίκες για τον καρκίνο του μαστού και τις προληπτικές εξετάσεις που πρέπει να κάνουν, προσφέροντας δωρεάν προληπτικές εξετάσεις και στηρίζοντας γυναίκες που βρίσκονται στο στάδιο αντιμετώπισης της ασθένειας. Συγκεκριμένα, τα προϊόντα που έσοδά τους προσφέρονται στον «Στόχο – Πρόληψη» είναι τα παρακάτω: ελαιόλαδο Χαλκιαδάκης 1 λίτρο, που προσφέρουμε 0,30€ ανά συσκευασία, και ελαιόλαδο Χαλκιαδάκης 4 λίτρα, που προσφέρουμε 1€ ανά συσκευασία.

Συνεχίζοντας το πρόγραμμα στήριξης του Παιδικού Χωριού SOS Κρήτης, η εταιρεία Χαλκιαδάκης Α.Ε. και η KLINEX ανέλαβαν να καλύψουν τις ανάγκες του Παιδικού Χωριού SOS Κρήτης σε καθαριστικά προϊόντα για έναν ολόκληρο χρόνο. Η παράδοση των προϊόντων έγινε στις νέες εγκαταστάσεις του Παιδικού Χωριού στην περιοχή της Φοινικιάς, όπου έχει κατασκευαστεί ένας πολύ προσεγμένος χώρος για τη φιλοξενία των παιδιών. Παράλληλα, μόλις πριν από λίγους μήνες, και σε συνεργασία με την εταιρεία Unilever, τα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης ανέλαβαν να καλύψουν και τις ανάγκες σε προϊόντα στοματικής υγιεινής και περιποίησης σώματος για το 3μηνο Οκτωβρίου – Δεκεμβρίου 2017 σε ολόκληρο το Παιδικό Χωριό.

Ώρα της Γης

Ακόμα μία χρονιά η εταιρεία μας συμμετείχε στην παγκόσμια πρωτοβουλία της WWF « Ώρα της Γης». Όπως κάθε χρονιά, έτσι και φέτος σβήσαμε τα φώτα των 39 καταστημάτων μας, των κεντρικών μας γραφείων, καθώς και τις εξωτερικές ταμπέλες για μια ώρα (20:30 – 21:30) μειώνοντας έτσι την κατανάλωση κατά 191.203,36 KW. Η Ώρα της Γης είναι μια δράση αφύπνισης για την κλιματική αλλαγή και την ενεργή συμμετοχή όλων μας στην προστασία του περιβάλλοντος.

ε υμ ο ν η Κά ράξ Π ην τ πη ά Αγ

www.xalkiadakis.gr Μια ακόμη πράξη αλληλεγγύης υλοποιήθηκε με επιτυχία! Τα s/m Χαλκιαδάκης, σε συνεργασία με το ΚρΗΤΗ TV και την εκπομπή Κάνουμε Πράξη την Αγάπη, ανέλαβαν με δικά τους έξοδα να καλύψουν τον εξοπλισμό ενός ξενώνα που διέθεσε το Ίδρυμα Ζωοδόχος Πηγή στο Ηράκλειο. Την Πέμπτη 1 Μαρτίου βοηθήσαμε έμπρακτα στο βάψιμο του σπιτιού, τη μεταφορά, τη συναρμολόγηση και την τακτοποίηση των επίπλων και του οικιακού εξοπλισμού. Προσφέρουμε πάντα ό,τι μπορούμε στους ανθρώπους που μας έχουν ανάγκη!

Η ΙΩΣ % ΜΕ

Στηρίζουμε το 1ο ΕΠΑΛ Μοιρών

Στηρίζουμε τις άμεσες ανάγκες για υλικά και μέσα διδασκαλίας των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων του τόπου μας. Έτσι με μεγάλη μας χαρά χορηγήσαμε τον εξοπλισμό του εργαστηρίου τροφίμων του τομέα Γεωπονίας του 1ου ΕΠΑΛ Μοιρών! Παντοτινός μας στόχος είναι να βοηθάμε και να συμβάλλουμε στην ορθή λειτουργία των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων του τόπου μας!

Μπράβο σας! Η νέα χρονιά μας βρήκε με έναν νέο νόμο, που επιβάλλει περιβαλλοντικό τέλος στις πλαστικές σακούλες, με σκοπό τη μείωση της χρήσης τους. Εμείς, στα super market Χαλκιαδάκης, στo πλαίσιο στοχευόμενων ενεργειών για την προστασία του περιβάλλοντος, φροντίσαμε από νωρίς να εφαρμόσουμε εναλλακτικές λύσεις διαθέτοντας τσάντες πολλαπλών χρήσεων. Σε συνεργασία, μάλιστα, με τον Ενιαίο Σύνδεσμο Διαχείρισης Απορριμμάτων Κρήτης (Ε.Σ.Δ.Α.Κ.) διαθέσαμε δωρεάν σε πελάτες μας 1500 τέτοιες τσάντες. Κλείνοντας το πρώτο δίμηνο εφαρμογής του νέου μέτρου, διαπιστώσαμε με χαρά ότι η χρήση της πλαστικής σακούλας είναι μειωμένη κατά 71% σε σχέση με το αντίστοιχο χρονικό διάστημα του προηγούμενου χρόνου. Πιο συγκεκριμένα, φέτος διατέθηκαν μόλις 811.526 πλαστικές σακούλες έναντι 3.024.375 πέρυσι! Τα αποτελέσματα αυτά είναι ιδιαίτερα αισιόδοξα, και η εταιρεία μας θα συνεχίσει να προσφέρει εναλλακτικές λύσεις, ώστε να καταφέρουμε μαζί να ελαχιστοποιήσουμε τη χρήση της!

επίσημη σελίδα μας στο facebook ξεπέρασε τα 41.000 μέλη! Μέσα από τη σελίδα μας οι πελάτες μας μπορούν να ενημερώνονται για τις προσφορές του φυλλαδίου, τις εβδομαδιαίες προσφορές, τους διαγωνισμούς, να συμμετέχουν σε διαγωνισμούς και να κερδίζουν υπέροχα δώρα, να μαθαίνουν για τις δράσεις μας, αλλά και να είμαστε μία μεγάλη οικογένεια διασκεδάζοντας και ανταλλάζοντας απόψεις.

41.000 ευχαριστώ! Είναι πολλά τα ευχαριστώ που θέλουμε να δώσουμε στους πελάτες μας, που τόσα χρόνια βρίσκονται κοντά μας και μας βοηθάνε να στηρίζουμε τους Κρητικούς παραγωγούς και την οικονομία του τόπου μας. Αυτή τη φορά έχουμε και διαδικτυακά ευχαριστώ να δώσουμε, καθώς η

Μείωση πλαστικής σακούλας

Σας ευχαριστούμε που είστε κοντά μας και στο facebook!

ΣΕΛΙΔΕΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΈΝΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Ιταλοί ναύτες σώζουν αμάχους Κρητικούς! ΟΙ ΒΑΡΚΕΣ-ΣΩΣΙΒΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΒΑΡΚΕΣ ΤΗΣ ΠΡΟΣΦΥΓΙΑΣ Toυ Nίκου Ψιλάκη

Φεβρουάριος του 1897. Ο ευρωπαϊκός τύπος παρακολουθεί συγκλονισμένος τα γεγονότα που διαδραματίζονται στην Κρήτη. Είναι η εποχή των τελευταίων επαναστάσεων και οι ανταποκριτές περιγράφουν συγκλονιστικές σκηνές βίας, σφαγές αμάχων, καταστροφές περιουσιών και πυρπολήσεις συνοικιών. Οι περιγραφές αυτές είναι ασφαλώς η "πρώτη ύλη" των σπουδαίων εικονογράφων, που, όπως τονίσαμε και άλλη φορά, αποτυπώνουν με ιδιαίτερη επιμέλεια κάθε τι που γίνεται στο νησί.

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2018

Τα γεγονότα της Κρήτης στα ευρωπαϊκά πρωτοσέλιδα. 1897.

ΣΕΛΙΔΕΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΈΝΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Άνθρωποι βασανισμένοι που συνωστίζονταν στα φιλανθρωπικά συσσίτια ή τριγυρνούσαν άπραγοι στους δρόμους της Αθήνας και του Πειραιά απαθανατίστηκαν από Έλληνες και ξένους φωτογράφους.

Παρουσιάζομε σήμερα ένα τέτοιο περιστατικό. Αν και η περιγραφή του είναι ατελής, εν τούτοις η εικόνα είναι περισσότερο από πλούσια. Πρόκειται για τη διάσωση των κατοίκων ενός χωριού της Κρήτης από ναύτες του ιταλικού πολεμικού ναυτικού. Υπενθυμίζεται ότι η Ιταλία ήταν μια από τις Μεγάλες Ευρωπαϊκές Δυνάμεις που είχαν στείλει στρατό στο νησί. Το κείμενο που συνοδεύει την εικόνα είναι εξαιρετικά φιλελληνικό. Και έντονα φορτισμένο. Ο συντάκτης δημοσιεύει στις εσωτερικές σελίδες έναν μεγάλο χάρτη της Κρήτης και ένα πεντάστηλο αφιέρωμα με τον τίτλο "L' ISOLA DI CANDIA" (Το νησί της Κρήτης). Η διάσωση των αμάχων δεν προτάσσεται στο κείμενο αλλά αναφέρεται στο τέλος. Ξεκινώντας από το διεθνές ενδιαφέρον για τα κρητικά πράγματα, επισημαίνει ότι τα μάτια του πολιτισμένου κόσμου στρέφονται σ' αυτό το νησί, παραθέτει γεωγραφικά και ιστορικά στοιχεία, τονίζει ότι σ' ένα κρητικό βουνό γεννήθηκε ο Δίας, συνεχίζει με μια σύντομη αναφορά στη μινωική εποχή πριν περάσει σε μεταγενέστερες περιόδους για τις οποίες θα έδειχνε, προφανώς, ιδιαίτερο ενδιαφέρον το ιταλικό αναγνωστικό κοινό. Υπενθυμίζεται ότι η εικόνα για τον μινωικό πολιτισμό ήταν ακόμη θολή, αφού τα στοιχεία του μύθου και οι φιλολογικές μαρτυρίες δεν είχαν επαληθευτεί από τις ανασκαφές (η ανακάλυψη της Κνωσού από τον Μίνωα Καλοκαιρινό δεν είχε γίνει ευρέως γνωστή). Ο αρθρογράφος καταγράφει με συντομία τις επόμενες ιστορικές περιόδους, τη ρωμαιοκρατία, τη Βυζαντινή Περίοδο και την αραβική κατάκτηση, για να δώσει ιδιαίτερη έμφαση στη Βενετοκρατία, τονίζοντας ότι οι Κρητικοί θεωρούσαν ακόμη και τότε (1897) πρωτεύουσά τους τη Βενετία! Στα αξιοσημείωτα του άρθρου πρέπει να περιληφθεί και η αναφορά στη βενετσιάνικη διάλεκτο, που ο συντάκτης του κειμένου σημειώνει ότι μιλιούνταν εκείνα τα χρόνια στην Κρήτη (!) Η περίοδος της Τουρκοκρατίας περιγράφεται με τα πιο μελανά χρώματα. «Το σκοτάδι της μουσουλμανικής κυριαρχίας έπεσε στο δυ-

ΥΠΕΡ

στυχισμένο νησί» λέει χαρακτηριστικά, για να επισημάνει ότι είχαν πια ωριμάσει οι συνθήκες και να προβλέψει ότι, πριν τελειώσει ο αιώνας, η Κρήτη θα έβλεπε την ημισέληνο να εξαφανίζεται και το νησί να συνενώνεται με τη μητέρα χώρα (πρόβλεψη που βγήκε κατά το ήμισυ αληθινή). Σημαντικές είναι και οι πληροφορίες για τον τοπικό πληθυσμό, για τα παραγόμενα προϊόντα και, κυρίως, για τις αναπτυξιακές δυνατότητες του τόπου. Αλλά πώς θα μπορούσε να αναπτυχθεί η Κρήτη με ανύπαρκτες υποδομές; Ο αρθρογράφος τονίζει ότι δεν υπήρχαν δρόμοι στο νησί, δεν υπήρχαν σιδηρόδρομοι, ότι οι μεταφορές γίνονταν με υποζύγια, διότι η Τουρκία δεν είχε φροντίσει ποτέ να ανταποδώσει μέρος

των φόρων που εισέπραττε βελτιώνοντας τις συνθήκες ζωής των κατοίκων. Το περιστατικό με κάποιο πυρπολημένο χωριό περιγράφεται επίσης με μελανά χρώματα, αλλά το όνομα του χωριού δεν αναφέρεται στο κείμενο. Οι γενναίοι ναύτες μας, λέει, έσωσαν πενήντα ανθρώπους από την αγριότητα των Τούρκων, περνώντας μέσα από τις φλόγες του πυρπολημένου χωριού τους. Ανάμεσα στους διασωθέντες ήταν γυναίκες και παιδιά που, μέχρι να επέμβουν οι Ιταλοί ναύτες, περίμεναν τρέμοντας τον θάνατο. Το γεγονός αυτό καταγράφηκε με επαίνους στις ελληνικές εφημερίδες. Η τελευταία παράγραφος του κειμένου είναι ουσιαστικά μια έκκληση στην ιταλική κυβέρνηση. Να υποστηρίζει τα

ΑΝΟΙΞΗ 2018

νόμιμα δίκαια του κρητικού λαού για να γίνει και πάλι αγαπητό το ιταλικό όνομα στις ακτές του Αιγαίου!

Η λιθογραφία Στην πρωτοσέλιδη (και ολοσέλιδη) λιθογραφία εικονίζονται σκηνές από τη διάσωση. Λέμβοι του ιταλικού πολεμικού ναυτικού έχουν προσεγγίσει τις κρητικές ακτές και έχουν παραλάβει τους αμάχους σώζοντάς τους από τη σφαγή. Η εικόνα συγκινεί με τον ρεαλισμό της. Ένας γέρος υποβαστάζεται από νεαρό οπλοφόρο ναύτη για να ανεβεί στη βάρκα, ένας άλλος ηλικιωμένος σηκώνει τα χέρια ψηλά, μάλλον κραυγάζοντας ή ευχαριστώντας τον Θεό, μια γυναίκα στέκεται έχοντας τα χέρια σε

Το πιο συγκλονιστικό στοιχείο της εικόνας είναι, όμως, οι γυναίκες με τα μωρά τους. Μια απ' αυτές κάθεται στη βάρκα και θηλάζει το μωρό της, μια άλλη το κρατά σφιχτά στην αγκαλιά της και ετοιμάζεται ν' ανεβεί, ένα μικρό παιδί ακολουθεί...

ΣΕΛΙΔΕΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΈΝΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Το κείμενο που συνοδεύει την εικόνα είναι εξαιρετικά φιλελληνικό. Και έντονα φορτισμένο. Ο συντάκτης δημοσιεύει στις εσωτερικές σελίδες έναν μεγάλο χάρτη της Κρήτης και ένα πεντάστηλο αφιέρωμα με τον τίτλο "L' ISOLA DI CANDIA" (Το νησί της Κρήτης). στάση δέησης και ευχαριστίας μπροστά στο πρόσωπο - αυτή κοιτάζει τον ουρανό. Το πιο συγκλονιστικό στοιχείο της εικόνας είναι, όμως, οι γυναίκες με τα μωρά τους. Μια απ' αυτές κάθεται στη βάρκα και θηλάζει το μωρό της, μια άλλη το κρατά σφιχτά στην αγκαλιά της και ετοιμάζεται ν' ανεβεί, ένα μικρό παιδί ακολουθεί (το βλέπομε δεξιά, μπροστά στον ναύτη που έχει γυρισμένη την πλάτη επιβλέποντας την επιβίβαση με το όπλο στο χέρι). Ασφαλώς οι εξειδικευμένοι εικονογράφοι ήξεραν καλά τις τεχνικές επικοινωνίας, ήξεραν να περάσουν μηνύματα μέσα από την εικόνα. Και εδώ το μήνυμα είναι διπλό: Τονώνει την ιταλική εθνική υπερηφάνεια για τα κατορθώ-

ματα του στρατού σε μια χριστιανική χώρα και παράλληλα προβάλλει τον διωγμό των Κρητικών φιλοτεχνώντας ιδιαιτέρως φορτισμένες λεπτομέρειες. Τι θα μπορούσε να συγκινήσει περισσότερο από μια μάνα που προσπαθεί να σώσει το βρέφος της από τη σφαγή;

Κρήτες πρόσφυγες Στον ευρωπαϊκό τύπο δημοσιεύονταν συχνά κατά την περίοδο αυτή ξυλογραφίες και λιθογραφίες σκαφών που προσέγγιζαν τα κρητικά παράλια. Σε πολλές περιπτώσεις αποτυπώνονταν και βάρκες γεμάτες με Κρητικούς. Ήταν αυτοί που ζητούσαν τρόπους να φύγουν. Οι άμαχοι. Παιδιά, γυναίκες, γέροντες. Αυτοί που έφταναν στις ελεύθερες ελληνικές περιοχές ως πρόσφυγες. Η κρητική προσφυγιά είχε απασχολήσει αρκετά και τις ελληνικές εφημερίδες. Άνθρωποι βασανισμένοι που συνωστίζονταν στα φιλανθρωπικά συσσίτια ή τριγυρνούσαν άπραγοι στους δρόμους της Αθήνας και του Πειραιά απαθανατίστηκαν από Έλληνες και ξένους φωτογράφους. Παράδειγμα, οι εντυπωσιακές στεροσκοπικές εικόνες που τυπώθηκαν από τον διεθνή οίκο Underwood & Underwood, οι φωτογραφίες του οποίου κυκλοφόρησαν σε δεκάδες χώρες όλου του κόσμου. X

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2018

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

ΥΠΕΡ

Λαγουδόψωμο, λαγουδοπαξίμαδο, λαγουδόχορτο

Η εκλεκτή τροφή των λαγών (και των ανθρώπων

της Κρήτης) Toυ Nίκου Ψιλάκη

ΑΝΟΙΞΗ 2018

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

Λένε πως είναι το ψωμί των λαγών. Αυτό το μικρό θηλαστικό, που επιβιώνει μόνο χάρη στην ικανότητά του να τρέχει και να κρύβεται, τρελαίνεται για ένα θαμνώδες φυτό που φυτρώνει παντού. Το είπαν λαγουδόψωμο και λαγουδοπαξίμαδο. Και λαγωτό και λαγόχορτο. Σπουδαία τροφή! Όχι μόνο για τους λαγούς αλλά... και για τους ανθρώπους.

Οι παλιοί κυνηγοί λέγανε ότι ο λαγός μπορεί να κάμει χιλιόμετρα για να βρει... το ψωμί του. Δεν υπήρξα ποτέ κυνηγός και δεν ξέρω αν είναι αλήθεια. Φαντάζομαι, όμως, ότι ένας... καθώς πρέπει λαγός δεν θα χρειαζόταν να μπει σε τέτοιο κόπο, γιατί το περίφημο ψωμάκι των μικρών αυτών θηλαστικών είναι τόσο κοινό και τόσο συνηθισμένο (στα μέρη τουλάχιστον στα οποία ευδοκιμεί) που θα μπορούσαν όχι μόνο να χορτάσουν χιλιάδες λαγοί, αλλά να περισσέψει και... για τους ανθρώπους! Θάμνος είναι το ψωμί των λαγών. Ξυλώδης, με πολλές ακανόνιστες διακλαδώσεις, οδοντωτά φύλλα και τρυφερούς αρωματικούς βλαστούς· φυτρώνει σχεδόν παντού, σε αργιλοχώματα, σε φρυγανότοπους, σε πετρώδεις περιοχές. Κι όπως είναι φυσικό, στις πιο διαδεδομένες λαϊκές ονομασίες έχει ως πρώτο συνθετικό του το συμπαθέστατο ζώο: λαγουδόψωμο, λαγόψωμο, λαγουδοπαξίμαδο, λαγουδοφάι, λαγουδόχορτο... Σπανιότερα, και σε περιορισμένες περιοχές των ανατολικότερων επαρχιών, ακούγεται ως λαγουτό (ή λαγούτο), λαγωτό και λάγουρας· σ' όλες τις περιπτώσεις, δηλαδή, οι λέξεις μαρτυρούν με τον αμεσότερο τρόπο τη σχέση του φυτού με τους λαγούς. Όποιον παλαιό Κρητικό κι αν ρωτήσεις για όλες αυτές τις ονομασίες, θα πάρεις πανομοιότυπες απαντήσεις. Όλοι το σχετίζουν με τις γευστικές προτιμήσεις των λαγών, κάποιοι μάλιστα λένε ότι δεν είναι μόνο η αγαπημένη τους τροφή αλλά και... το σπίτι τους· φτιάχνουν, δηλαδή, τις φωλιές τους μέσα στα ξυλώδη ριζώματα του φυτού. Δεν μου φαίνεται, όμως, και τόσο πιθανό, δεν είναι τόσο πυκνά· έχω την εντύπωση ότι τα (αγρίως και βαναύσως) πολυκυνηγημένα θηλαστικά της τοπικής μας πανίδας θα προτιμούσαν πιο ασφαλείς και πιο σίγουρες κρυψώνες. Νομίζω πως οι πιο σημαντικές από τις λαϊκές ονομασίες του αρωματικού θάμνου είναι αυτές που τον σχετίζουν με το ψωμί: λαγουδόψωμο και λαγουδοπαξίμαδο. Αποτυπώνουν τη σημασία του φυτού στο βασίλειο των ωκύποδων φίλων μας με μιαν απλή λεκτική μεταφορά: Ο ρόλος του λαγουδόψωμου στη διατροφή των λαγών είναι ανάλογος με τον ρόλο του ψωμιού στη διατροφή των ανθρώπων: Όλα είναι φάδια της κοιλιάς και το ψωμί στημόνι! Οι λαϊκές ονομασίες των φυτών κρύβουν εμπειρίες αιώνων· συνήθειες, έθιμα, τοπικές δοξασίες, προτιμήσεις, νοοτροπίες. Γι' αυτό και διαφέρουν από τόπο σε τόπο, ακόμη κι από χωριό σε χωριό. Για το λαγουδόψωμο, όμως, τα πράγματα είναι μάλλον 40

απλά: Σ' όλο το νησί, από τη Σητεία μέχρι την Κίσσαμο, απαντάται με παρόμοιες ονομασίες. Παντού... ο λαγός και οι γευστικές προτιμήσεις του! Σκέφτομαι, λοιπόν, ότι τα συμπαθέστατα θηλαστικά πρέπει να έχουν εξαιρετικό γούστο, γιατί το κοινότατο θαμνώδες φυτό με το οποίο τα συνδέει η λαϊκή παράδοση είναι ένα γευστικό θαύμα. Το άρωμά του εξαίρετο, η γεύση του μοναδική. Ίσως να μην είχαν άδικο οι παλαιοί Κρητικοί που χώριζαν κάποτε τα ζώα αναλόγως με τις τροφές τους σε καθαρά και λιγότερο καθαρά. Σ' αυτήν την αξιολογική κλίμακα ο λαγός βρίσκεται στις πρώτες θέσεις· τρώει όχι μόνο τα καλύτερα αλλά και τα καθαρότερα χορταρικά. (Όπως περίπου και ο παρεξηγημένος, αλλά εκλεκτικός στην τροφή του, γάιδαρος· στον αντίποδα, ξέρετε: χοίροι και όρνιθες). Οι παλαιοί κυνηγοί, κυρίως αυτοί που είχαν την καταστροφική συνήθεια να στήνουν παγίδες με τέλια, ήξεραν να ανακαλύπτουν τα περάσματα των λαγών. Παρατηρούσαν τα αποπατήματά τους και τα δαγκωμένα φυλλώματα του λαγουδόψωμου! Φαίνεται πως τούτο το συνηθισμένο και κοινότατο φυτό είναι περιζήτητο από όλα τα φυτοφάγα θηλαστικά. Κανένα δεν φαίνεται να το αποφεύγει, από τα γαϊδουρομούλαρα μέχρι τις αίγες και τα πρόβατα. Οι αγρότες του παλιού καιρού έκοβαν από χαμηλά τους ξυλώδεις βλαστούς του και τους έδιναν για τροφή στα κουνέλια. Δεν ξέρω αν ήταν αγαπημένο έδεσμα και των κουνελιών ή αν οι ευρηματικοί πρόγονοί μας είχαν κάμει την απλή σκέψη: αφού αρέσει στους λαγούς θα αρέσει και... στα ξαδέρφια τους, τα κουνέλια! Δεν είναι, όμως, μόνο τα ζώα που το προτιμούνε· το λαγουδόψωμο αποτελεί περιζήτητο χορταρικό και για τους ανθρώπους της Κρήτης. Δεν έχουν περάσει πολλά χρόνια από τότε που τα βοσκάκια και τα βουκολάκια έπεφταν σαν ακρίδες στους τρυφερούς του βλαστούς. Ήταν κάτι σαν λιχουδιά για τα παιδιά που, έχοντας μπει από νωρίς στην παραγωγική διαδικασία, περνούσαν ατέλειωτες ώρες στις εξοχές· σ' αυτά τα παιδιά αναθέτανε οι αγροτοποιμενικές οικογένειες πολλές από τις θεωρούμενες δευτερεύουσες ξωτάρικες δουλειές, κυρίως τη βοσκή των οικόσιτων ζώων. Το έτρωγαν ωμό, όπως το έβρισκαν στη φύση. Κι επιτόπου! Μαζί με τα ζώα, δηλαδή έβοσκαν κι οι άνθρωποι. Ακόμη και σήμερα όσοι ξέρουν να ξεχωρίσουν τα χόρτα δεν αντιστέκονται στον πειρασμό να δοκιμάσουν τις τρυφερές κο-

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2018

ρυφές του αρωματικού θάμνου. Ο γράφων το έχει κάμει πολλές φορές· κάθε που βρίσκεται μπροστά στον πειρασμό ενός λαγουδόψωμου φυτρωμένου σε καθαρό τόπο δεν παραλείπει να θυμηθεί κάποιες άλλες εποχές και κάποιες άλλες συνήθειες, φυλαγμένες σαν πολύτιμα κειμήλια στη μνήμη. Και νιώθει εκείνο το λεπτό άρωμα να διατρέχει το είναι του. Το λαγουδόψωμο δεν έχει την πικράδα του ραδικιού, μήτε τη γεύση του λαχανευόμενου χόρτου, γλυκίζει και... προκαλεί! Γράψαμε κι άλλη φορά πως η Κρήτη θα μπορούσε να είναι ένα τεράστιο εργαστήρι εθνοβοτανικής. Οι άνθρωποι έμαθαν να τρέφονται με ό,τι παράγει η γης τους, με ό,τι σπέρνουν ή καλλιεργούνε οι ίδιοι, αλλά και με ό,τι έχει φροντίσει να σπείρει ο Μέγας Σπορεύς, ο καλός Θεός του νησιού, για να κάνει πιο εύκολες και πιο όμορφες τις ζωές των ανθρώπων. Και απέκτησαν εμπειρίες ανεκτίμητης αξίας. Αυτές που χάνονται όσο περνούν τα χρόνια και αλλάζει ο τρόπος ζωής. Φοβάμαι μην καταλήξομε σε λίγα χρόνια να τρώμε μόνο πέντε - δέκα χορταρικά, τα πιο κοινά και τα πιο συνηθισμένα.

Οι μαγειρικές χρήσεις του είναι μάλλον αμέτρητες. Όπως είπαμε ήδη, χρησιμοποιείται ευρύτατα στα τσιγαριστά και, φυσικά, στις χορτόπιτες.

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

Φαίνεται πως τούτο το συνηθισμένο και κοινότατο φυτό είναι περιζήτητο από όλα τα φυτοφάγα θηλαστικά. Κανένα δεν φαίνεται να το αποφεύγει, από τα γαϊδουρομούλαρα μέχρι τις αίγες και τα πρόβατα. Το λαγουδόψωμο είναι ένα από τα πιο πολύτιμα γεννήματα της γης μας. Δεν είναι ενδημικό της Κρήτης, υπάρχει και σε πλήθος άλλων περιοχών του κόσμου, σ' όλες τις μεσογειακές χώρες, στα Κανάρια, στη Μαδέρα, στη Μέση Ανατολή. Πουθενά, όμως, δεν είναι τόσο δημοφιλές όσο στην Κρήτη. Και πουθενά δεν αξιοποιήθηκε με τόσους τρόπους όσο εδώ. Σπάνια κάνανε χορτόπιτες οι παλιές νοικοκυρές χωρίς λαγουδόψωμο. Σπάνια μαγείρευαν και τσιγαριστά χόρτα χωρίς αυτό. Μα και σπάνια παρασκεύαζαν κάποιο φαγητό μόνο με Prasium majus (είναι η επιστημονική ονομασία του φυτού)· η μακραίωνη εμπειρία των γυναικών της Κρήτης οδηγούσε σε εξαιρετικούς συνδυασμούς με πλήθος άλλα είδη της εδώδιμης χλωρίδας. Το άρωμά του είναι αρκετά διακριτό, όχι όμως τόσο έντονο που να επιβάλλεται και να κυριαρχεί στα πιάτα της κρητικής λαϊκής κουζίνας. Κι οι μαστόρισσες της κουζίνας ήξεραν μέσα από μια βαθιά ριζωμένη εμπειρία να δημιουργούν την αρμονία της γεύσης. Δεν είναι και τόσο εύκολο στη συλλογή του το λαγουδόψωμο. Όπως συμβαίνει με όλα τα άγρια χόρτα, χρειάζεται υπομονή, εμπειρία και γνώση για να το μαζέψει κανείς. Μπορεί να είναι κοινότατο, αλλά δεν προσφέρονται όλα τα μέρη του για χορτολόημα. Μόνο οι κορυφές, οι πολύ τρυφεροί βλαστοί του. Τα πιο κάτω μέρη του φυτού είναι ξυλώδη και δεν μαγειρεύονται. Ακόμη και ο μίσχος του ξυλοποιείται εύκολα και γρήγορα. Συλλέγεται κατά τη χειμερινή περίοδο, από τις αρχές του φθινοπώρου μέχρι τα τέλη της άνοιξης. Ακόμη και τον Μάη μπορεί να βρει κανείς τρυφερούς βλαστούς.

Η λαϊκή ιατρική δεν το άφησε έξω από τη φαρέτρα της. Το χρησιμοποίησε κυρίως σε στομαχικά νοσήματα (προβλήματα πέψης), καρδιακές παθήσεις, το αξιοποίησε ως αντιπυρετικό, διεγερτικό, εμμηναγωγό καθώς και ως ελιξίριο για τη ρύθμιση του διαβήτη. Ακόμη και σήμερα έχει τη φήμη του γιατρικού που βοηθά στην αντιμετώπιση των ελκών και της «ξινίλας» (γαστροοισοφαγική παλινδρόμηση). Σύγχρονες μελέτες επιβεβαιώνουν τη λαϊκή εμπειρία, καθώς ανακαλύπτουν πλήθος ευεργετικών ουσιών (φαινολικών ενώσεων και άλλων) με αντιοξειδωτικές ιδιότητες και πιθανή αντιφλεγμονώδη και αντιμικροβιακή δράση. Φαίνεται, όμως, ότι ισχύει κι εδώ μια παμπάλαια ρήση, που όσο περνούν τα χρόνια τόσο και πιο πολύ γίνεται κατανοητή: το πιο σπουδαίο φάρμακο είναι η τροφή μας. Και τούτο το ταπεινό χορταρικό θεωρείται στην Κρήτη εκλεκτή τροφή. Οι μαγειρικές χρήσεις του είναι μάλλον αμέτρητες. Όπως είπαμε ήδη, χρησιμοποιείται ευρύτατα στα τσιγαριστά και, φυσικά, στις χορτόπιτες. Ειδικά στις χορτόπιτες· μαζί με τις καυκαλήθρες, τους τσόχους, τους σκούλους, τις κουτσουνάδες, τις γαλατσίδες και άλλα πλουμίδια της κρητικής φύσης απογειώνουν τη γεύση. Ασφαλώς οι χορτόπιτες (βρουβόπιτες ή χορτοκαλίτσουνα τις λέμε στην Κρήτη) αποτελούν μια από τις υγιεινότερες επινοήσεις της λαϊκής κουζίνας· όχι τόσο επειδή συνδυάζονται με αμυλώδεις τροφές, αλλά επειδή αξιοποιούν με τρόπο σχεδόν ιδανικό την πλουσιότατη χλωρίδα του νησιού. X

ΣΕΛΙΔΕΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΈΝΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Οι αμαζόνες της Κρήτης Toυ Nίκου Ψιλάκη

Ο κόσμος άλλαζε τότε. Σέρβοι και Ρουμάνοι ζητούσαν τη λευτεριά τους, οι Ιταλοί ζητούσαν τη Βενετία, στην Ελλάδα κυριαρχούσε η Μεγάλη Ιδέα, η Ευρώπη είχε στραμμένο το βλέμμα στην Ανατολή, ένα έργο παγκόσμιας σημασίας βρισκόταν σε εξέλιξη· η διώρυγα του Σουέζ δεν άνοιγε μόνο νέους ορίζοντες στη ναυτιλία, στο εμπόριο, στα στρατηγικά συμφέροντα, άνοιγε και τις ορέξεις των ισχυρών της γης. Και η Κρήτη άλλαζε. Μεγάλες εκτάσεις γης αγοράζονταν από τους Χριστιανούς του νησιού, οι Μουσουλμάνοι κατέφευγαν στις μεγάλες πόλεις εγκαταλείποντας σταδιακά την ύπαιθρο, πλήθος οι εξισλαμισμένοι Κρήτες που άρχισαν να επιστρέφουν στην πατρογονική τους πίστη. Κι όταν ξέσπασε η πιο αιματηρή επανάσταση, αυτή του 1866 - 1869, εθελοντές και πολεμοφόδια από την Ελλάδα άρχισαν να καταφτάνουν στις ακτές του νησιού. Μαζί τους και Ευρωπαίοι. Άνθρωποι με ιδανικά και φρόνημα υψηλό άκουσαν τη φωνή της Κρήτης κι έτρεξαν κοντά της. Ανάμεσά τους ο σπουδαίος Γουσταύος Φλουράνς, ένας από τους ηγέτες της γαλλικής κομμούνας. Ο ευρωπαϊκός τύπος έστρεφε για τα καλά το ενδιαφέρον του στο εξεγερμένο νησί. 44

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2018

Ο Γάλλος ζωγράφος απέδωσε με αρκετή φαντασία μια πολεμική σκηνή. Πρωταγωνίστριες οι γυναίκες της Κρήτης. Έτος 1867.

ΣΕΛΙΔΕΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΈΝΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Κρήτη 1866. Μέχρι τότε οι Ευρωπαίοι είχαν ακούσει κι είχαν διαβάσει για τις Αμαζόνες του μύθου, τις εκπληκτικές γυναίκες που ασκούνταν από μικρές στην τέχνη του πολέμου και δεν δίσταζαν να τα βάλουν με πολυάριθμους στρατούς. Κι εκεί, λίγο μετά τα μέσα του 19ου αιώνα, μάθαιναν για κάποιες άλλες Αμαζόνες: τις γυναίκες της Κρήτης! Αυτή τη λέξη (Αμαζόνες) χρησιμοποίησε αρχικά ένα γαλλικό περιοδικό για να περιγράψει τον πολεμικό πυρετό που επικρατούσε στο νησί το 1867. Θέμα του άρθρου ήταν οι κοπέλες που

πολεμικές αρετές, σε κυνηγετικές επιδόσεις, και την ικανότητα να δαμάζουν άλογα, δεν τις έλεγαν Ιππολύτη, Αταλάντη, Αντιόπη, Πενθεσίλεια... Τις είχαν βαφτίσει με τα συνηθισμένα ονόματα της εποχής: Αντωνούσα, Μαριγώ, Κατερίνα, Σοφούλα, (ή και Σοφάρα - μάλλον κάποια μεγαλόσωμη Σοφία θα ήταν). Κοινά ήταν και τα επώνυμά τους: Καστανοπούλα, Καλατζοπούλα, Μανουσοπούλα... Που θα πει πως ήταν θυγατέρες κάποιου Καστάνη ή Καστανάκη, κάποιου Καλατζάκη, κάποιου Μανούσου ή Μανουσάκη.

Πιο εντυπωσιακό είναι, νομίζω, το πρωτοσέλιδο του ιταλικού L' Emporio Pittoresco (τ. 209, 5 Σεπτεμβρίου 1868). Κάτω από τον τίτλο «Ο πόλεμος της Κάντιας» δημοσιεύει δυο ωραίες ξυλογραφίες, ενός άνδρα και μιας γυναίκας. Είναι κι οι δυο ντυμένοι με πανομοιότυπες αντρικές φορεσιές, σαλβάρια, φέσια και στιβάνια, κι έχουν περασμένα μαχαίρια στις ζώνες τους. ασκούνταν στη σκοποβολή προκειμένου να σχηματίσουν δικό τους επαναστατικό σώμα. «Χωρίς αμφιβολία», έγραψε το περιοδικό, «η φάλαγγα των Αμαζόνων της Κρήτης θα προκαλέσει σύντομα τον θαυμασμό όλου του κόσμου». Η εικόνα των γυναικών που πολεμούσαν στα κρητικά βουνά συντηρήθηκε μέχρι τα τέλη του αιώνα, καθώς ακούγονταν διαρκώς διηγήσεις για κάποιες ανύπαντρες κοπέλες που άφηναν τα σπίτια τους, ντύνονταν με αντρικά ρούχα κι αναζητούσαν όπλα για να πάρουν μέρος στον αγώνα. Πολυάριθμα περιοδικά κι εφημερίδες ασχολήθηκαν με τις νεαρές Κρητικοπούλες πολεμίστριες. Ειδήσεις και σχόλια έκαναν τον γύρο του κόσμου, καθώς στις μορφές των οπλισμένων γυναικών οι δημοσιογράφοι της εποχής έβλεπαν τους μύθους να ζωντανεύουν, τους θρύλους να γίνονται ιστορία. Οι καινούργιες Αμαζόνες δεν είχαν τα συμβολικά ονόματα των μυθικών αφηγήσεων, εκείνα που παρέπεμπαν σε

Οι ανταποκριτές των ευρωπαϊκών εφημερίδων έτυχε να συναντήσουν μερικές φορές τις Κρητικές Αμαζόνες. Και ξύπνησαν μέσα τους μνήμες. Θυμήθηκαν την Ιωάννα της Λωραίνης, τις γυναίκες - πολεμίστριες της ισπανικής Σαραγόσας, την Μπουμπουλίνα της Ελλάδας. Μιλούσαν ακόμη και για ολόκληρη λεγεώνα γυναικών που μάχονταν στα ψηλώματα της Μαδάρας. Όσο υπερβολικές κι αν ήταν οι περιγραφές, στηρίζονταν σε μιαν αληθινή ιστορία, που ξεκίνησε το 1867 από τους Λάκκους των Χανίων, τότε που 40 κοπελιές αποτάθηκαν στον Χατζημιχάλη, τον ακαταπόνητο πολέμαρχο της δυτικής Κρήτης, σχημάτισαν σώμα και ζήτησαν όπλα προκειμένου να μπουν αρματωμένες στον πόλεμο. Λίγο μετά φαίνεται πως εντάχθηκαν κι άλλες κοπελιές σ' αυτό το σώμα, πηγές αναφέρουν πως ήταν 54 ή και περισσότερες ακόμη. Διαλύθηκαν όμως λίγο μετά, καθώς δεν κατάφεραν να εξοπλιστούν επαρκώς. Το μικρό σημείωμά μας δεν έχει σκοπό να καταγράψει την ιστορία των

ΥΠΕΡ

Αμαζόνων της Κρήτης (αν και κάποτε θα έπρεπε να συγκεντρωθούν οι διάσπαρτες πληροφορίες για τις γυναίκες που πολέμησαν μεμονωμένα ή κι εκείνες που πρόσφεραν σπουδαίο βοηθητικό έργο κουβαλώντας τροφές και πολεμοφόδια στους επαναστάτες). Ξεφυλλίζοντας, όμως, τις σελίδες των ξένων εφημερίδων της περιόδου 1866-1898, μας εντυπωσίασε ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζονταν τέτοιας λογής γεγονότα κι αναλογιστήκαμε την απήχηση που θα είχαν αυτές οι αναφορές στη διε-

ΑΝΟΙΞΗ 2018

Κάτω: Η Αντωνούσα Καστανάκη στο εξώφυλλο του ιταλικού L' Emporio Pittoresco.

θνή κοινή γνώμη. Κράτησαν αμείωτο το ενδιαφέρον, συντήρησαν το Κρητικό Ζήτημα, πρόσφεραν διεθνή προβολή, προκάλεσαν θαυμασμό και συμπάθεια, ξύπνησαν εφησυχασμένες συνειδήσεις στην Ευρώπη και στην Αμερική. Σε άρθρο του γαλλικού περιοδικού L' Illustration Journal Universel (τ. 1277 της 17ης Αυγούστου 1867), που υπογράφει ο Jules Roussy, φιλοξενήθηκε επιστολή ενός Γάλλου αξιωματικού (δεν αναφέρεται τ' όνομά του, αλλά κατά τα φαινόμενα θα ήταν ο ανατρεπτικός Γουσταύος Φλουράνς, 1838-1871, εξέχων επαναστάτης και, όπως είπαμε, μέλος της παρισινής κομμούνας). Ο εθελοντής αξιωματικός αναφέρθηκε με λόγια πατριωτικού ενθουσιασμού στις Αμαζόνες της Κρήτης. Μεταφέρω κι εδώ κάποια αποσπάσματα της επιστολής (σε ελεύθερη απόδοση): «Σήμερα πήγα να δω τον Χατζημιχάλη. Ας μου επιτρέψετε να σας αναφέρω ένα περιστατικό που μ'

ΣΕΛΙΔΕΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΈΝΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Πάνω δεξιά: Κρητικοπούλα του 1784. Επιχρωματισμένη οξυγραφία του J. Laroque. Πάνω αριστερά: Γυναίκα της Κρήτης (Pashley 1837). Κάτω αριστερά: Οι αρχαίες Αμαζόνες εμπνέουν διαχρονικά την τέχνη (από άγαλμα της ρωμαϊκής εποχής).

έκαμε να δακρύσω γιατί νομίζω πως δεν έχει το προηγούμενό του. Είδα πενήντα κοπελιές από τους Λάκκους να εξασκούνται στο σημάδι. Οι πιο πολλές ήταν ξανθιές και όμορφες και οι βολές τους ήταν εξαιρετικά εύστοχες. Είχαν και σημαία δική τους με σημαιοφόρο μια νεαρή καλόγρια. Οι δοκιμασίες από τις οποίες περνούν είναι φοβερές προκειμένου να αποκτήσουν όπλα, γιατί ο κα-

πετάν Χατζημιχάλης δεν δίνει σ' όλες οπλισμό παρά μόνο στις καλύτερες απ' αυτές [...] Φορούν ρούχα παρόμοια με τ' αντρικά: φέσι, λευκή φουστανέλα, γκέτες από δέρμα ζώου - πιο κοντές από των αντρών - και φαρδύ πανταλόνι. Επίσης, φορούν χλαμύδες πάνω από τα ρούχα». Στηριζόμενος σ' αυτήν την περιγραφή ο σκιτσογράφος του περιοδικού έσπευσε να φιλοτεχνήσει μιαν

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2018

ωραία ξυλογραφία που δημοσιεύτηκε στη σελ. 101 του ίδιου τεύχους. Ο εθελοντής Γάλλος αξιωματικός που βρέθηκε στους Λάκκους και στο πεδίο άσκησης των Αμαζόνων δεν μένει μόνο στην περιγραφή του γεγονότος, αλλά προχωρεί και σε εκτιμήσεις για την έκβαση του αγώνα: «Από τον ενθουσιασμό των γυναικών μπορεί να καταλάβει κανείς πόσο αποφασισμένοι είναι οι άντρες της Κρήτης. Σας εγγυώμαι, μάλιστα, ότι δεν θα αφήσουν τα όπλα πριν κατακτήσουν τη λευτεριά τους, προτιμούν να πεθάνουν παρά να ζουν στη σκλαβιά».

Κι άλλες Κρητικοπούλες... Οι περιγραφές του ευρωπαϊκού τύπου αποτελούν ντοκουμέντο μεγάλης αξίας για τη συμβολή τους όχι μόνο στη διερεύνηση των ιστορικών γεγονότων αλλά και στην κατανόηση της απήχησης που ευτύχησε να αποκτήσει η επανάσταση. Μας φέρνουν στη μνήμη τις αφηγήσεις που ακούγονταν μέχρι και πριν από μερικές δεκαετίες σ' όλη την Κρήτη. Σχεδόν παντού όπου γίνονταν μάχες βρίσκονταν και κάποιες γυναίκες που έμπαιναν δυναμικά στον αγώνα. Θα αναφερθώ σε μια διήγηση μόνο επειδή έτυχε να την ακούω από παιδί. Στ' ανατολικά της επαρχίας Πεδιάδας μιλούσαν για «μιαν εικοσαριά γυναίκες από τα γύρω χωριά» που μπήκαν δυναμικά στον αγώνα, πολεμούσαν και φρόντιζαν τραυματίες στην περιοχή της Μεσάδας (τοπωνύμιο ανάμεσα στην Κασταμονίτσα και το Αβδού). «Δεν είχαν ξαναπιάσει όπλα στα χέρια τους, αλλά προσπαθούσαν να πάρουν ντουφέκια από τους σκοτωμένους Τούρκους. Άλλες πολεμούσαν κατρακυλώντας μεγάλα χαράκια από το φαράγγι του Χαυγά. Κάμποσες απ' αυτές σκοτώθηκαν κιόλας». Μόλις πριν από μερικές ημέρες διάβασα σ' εφημερίδα της εποχής μιαν αναφορά που μάλλον επιβεβαιώνει πλήρως αυτή τη διήγηση! Σ' όποια γωνιά της Κρήτης κι αν πήγαινε κανείς πριν από κάμποσα χρόνια, τότε που οι μνήμες ήταν ακόμη ζωντα-

Η εικόνα που συνοδεύει το κείμενο του γαλλικού περιοδικού L' Illustration, Journal Universel.

νές κι ο προφορικός λόγος μετέφερε εμπειρίες και γνώσεις στις επόμενες γενιές, θ' άκουγε ιστορίες για τις ανώνυμες ηρωίδες που δεν αξιώθηκαν να περάσουν στις δέλτους της ιστορίας. Κι όμως η συμβολή τους στους αγώνες του νησιού δεν υπήρξε καθόλου αμελητέα! Ήδη στην ανταπόκριση του γαλλικού περιοδικού αναφέρεται ότι μια ομάδα γυναικών από το Σέλινο είχαν έρθει σ' επαφή με τις Λακκιώτισσες κι ετοιμάζονταν να συγκροτήσουν δική τους

ομάδα. Υπήρξαν, βέβαια, και κάποιες άλλες γυναίκες, αυτές που μπορεί ν' απουσιάζουν από τις πηγές της ιστορίας, αλλά ενέπνευσαν τη λογοτεχνία με τ' ανδραγαθήματά τους και πέρασαν στον χώρο του θρύλου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Κριτσωτοπούλα ροδάνθη (που η μνήμη της διασώθηκε χάρη στο σχετικό στιχούργημα του Μιχ. Διαλυνά έκδ. 1912).

ΣΕΛΙΔΕΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΈΝΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Η ΑΝΤΩΝΟΥΣΑ Την εποχή που δημοσιευόταν η είδηση για τις Αμαζόνες των Λάκκων έκανε τον γύρο του κόσμου το όνομα μιας άλλης Κρητικοπούλας επαναστάτριας, της Αντωνούσας Καστανάκη (Καστανοπούλας και όχι Καστανοπούλου, όπως έχει αναγραφεί σε σύγχρονες ιστορικές αναφορές), από την Κερά Κισάμου. Ήταν μόλις 22 χρονών το 1868, όταν φόρεσε αντρικά ρούχα κι ακολούθησε τους Κισαμίτες επαναστάτες. Ο θρύλος αναφέρει ότι αφορμή για την αποκοτιά της αυτή στάθηκε ένα περιστατικό που συνέβη στα χρόνια της Κρητικής Επανάστασης ή λίγο πριν απ' αυτήν. Ένας Τούρκος αξιωματούχος απαίτησε από τον πατέρα της να του δώσει την αγελάδα του για να τη σφάξει και να γλεντήσει με την παρέα του και η Αντωνούσα όχι μόνο δεν τον άφησε αλλά κατάφερε να σκοτώσει τον Τούρκο. Από τότε βγήκε στα βουνά. Συναντήσαμε τ' όνομα της Αντωνούσας στις πιο απίθανες εφημερίδες, ακόμη και στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού· στη Marin Journal της Καλιφόρνιας (15 Αυγούστου 1868), στη Rockland County Messenger (6 Αυγούστου 1868), στη Weekly Democrat της πολιτείας του Μισισίπη (27 Ιουλίου 1868) κ.α. Σε σύντομες αναφορές (σύμφωνα με το πνεύμα της εποχής και τον τρόπο παρουσίασης των εξωτερικών ειδήσεων) καταγράφεται ως σημαντικό γεγονός η συμμετοχή μιας γυναίκας στην Κρητική Επανάσταση. Σε κάποιες απ' αυτές τις ειδήσεις αναφέρεται ότι ήταν μόλις 19 ετών, μάλλον όμορφη, και ηγούνταν μιας ομάδας 500 ανδρών επαναστατών, τους οποίους είχε υπό τις διαταγές της. Σημείωναν ακόμη ότι η Αντωνούσα δεν ήξερε να διαβάζει, ότι ντυνόταν σαν άνδρας, ότι κάπνιζε κιόλας. Οι ειδήσεις αυτές (με τις όποιες υπερβολές τους) δημιούργησαν έναν θρύλο γύρω από τη νεαρή Κισαμίτισσα, που δεν σταμάτησε ν' αγωνίζεται, και για ν' αποφύγει τη σύλληψή της από τους Τούρκους κατέφυγε στην Αθήνα (1882), όπου κι έζησε πολλά χρόνια. Ο

Η Αντωνούσα Καστανάκη στο εξώφυλλο του ιταλικού L' Emporio Pittoresco.

Η Αντωνούσα στην αμερικάνικη ειδησεογραφία.

Σημείωναν ακόμη ότι η Αντωνούσα δεν ήξερε να διαβάζει, ότι ντυνόταν σαν άνδρας, ότι κάπνιζε κιόλας. Οι ειδήσεις αυτές (με τις όποιες υπερβολές τους) δημιούργησαν έναν θρύλο γύρω από τη νεαρή Κισαμίτισσα.

ΥΠΕΡ

Κρήτες επαναστάτες

βασιλιάς της Ελλάδος, μάλιστα, της απένειμε τον τίτλο της οπλαρχηγού. Πιο εντυπωσιακό είναι, νομίζω, το πρωτοσέλιδο του ιταλικού L' Emporio Pittoresco (τ. 209, 5 Σεπτεμβρίου 1868). Κάτω από τον τίτλο «Ο πόλεμος της Κάντιας» δημοσιεύει δυο ωραίες ξυλογραφίες, ενός άνδρα και μιας γυναίκας. Είναι κι οι δυο ντυμένοι με πανομοιότυπες αντρικές φορεσιές, σαλβάρια, φέσια και στιβάνια, κι έχουν περασμένα μαχαίρια στις ζώνες τους. Η γυναίκα, που δεν είναι άλλη από την Αντωνούσα Καστανάκη, κρατά με το αριστερό της χέρι πυροβόλο όπλο, έχει ύφος μάλλον αυ-

στηρό και αποφασιστικό βλέμμα. Ο καλλιτέχνης που φιλοτέχνησε τις ξυλογραφίες στηρίχτηκε σε φωτογραφίες της εποχής (εκείνα τα χρόνια οι τεχνικές δυνατότητες των εντύπων αυτών δεν επέτρεπαν την αναπαραγωγή αυθεντικών φωτογραφιών). Το άρθρο, που αναφέρεται στην Κρητική Επανάσταση του 1866-1869 αντλώντας πληροφορίες από την αγγλική Daily News, υπογράφεται από μια δυναμική γυναίκα, την Dora d' Istria, επιφανή φιλελληνίδα, που εξόπλιζε Κρητικούς Επαναστάτες και δημοσιογραφούσε στον ευρωπαϊκό τύπο. Μετα-

ΑΝΟΙΞΗ 2018

φέρομε εδώ μερικά αποσπάσματα (πάλι σε ελεύθερη απόδοση): «Η επιμονή των ατρόμητων Κρητικών, που για δυο χρόνους κράτησαν υπό έλεγχο όλες τις δυνάμεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, θα προκαλέσει θαυμασμό μόνο σε εκείνους που δεν γνωρίζουν την ιστορία του νησιού. "Μεταξύ των πληθυσμών που κατοικούν στη νήσο Κάντια, λέει ένας Γάλλος συγγραφέας, ο Audiffret, οι Σφακιανοί διακρίνονται για το ανάστημα, την καλή εμφάνιση, το θάρρος, την επιδεξιότητα, και πάνω απ' όλα για την αγάπη της ελευθερίας και το μίσος ενάντια στους

ΣΕΛΙΔΕΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΈΝΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

σφετεριστές της πατρίδας τους." Ο Audiffret είναι πεπεισμένος ότι εάν η βενετική κυβέρνηση είχε οπλίσει εκείνους τους τρομερούς ορεσίβιους κατά την εποχή της οθωμανικής εισβολής [1645], οι Τούρκοι δεν θα είχαν καταφέρει να κατακτήσουν ποτέ το νησί». Η αναφορά στις γυναίκες της Κρήτης είναι ακόμη πιο συγκινητική. Λέει πως οι Κρητικοπούλες γνωρίζουν σε τι κινδύνους εκθέτει το φύλο τους ο πόλεμος, αλλά οι καρδιές τους δεν έπαψαν ποτέ να συντάσσονται με την επανάσταση, και αναφέρεται εκτενέστερα στο παράδειγμα της Αντωνούσας: «Μια νεαρή Κρητικιά, επικεφαλής ομάδας επαναστατών, θεάθηκε στην Αθήνα. Ονομάζεται Αντωνούσα Καστανοπούλα. Η ενδυμασία της αποτελείται από μια σκούρα γκρι κάπα, από ένα κοκκινωπό γιλέκο στολισμένο με δύο σειρές κουμπιά, μια κόκκινη ζώνη η οποία στηρίζει δύο μακριές πιστόλες, φαρδιά μπλε βράκα που φτάνει μέχρι το γόνατο, όπου συναντά γκέτες ίδιου χρώματος με την κάπα. Στο κεφάλι φορά κόκκινο φέσι με μακρύ μπλε θύσανο που κρέμεται πάνω από τον ώμο της. Οι σύντροφοι αυτής της Αμαζόνας είναι ξακουστοί για το θάρρος και τον πατριωτισμό τους. Η θαρραλέα αντίσταση του νησιού, την οποία καλούμε το κοινό να προσέξει, δεν θα σταματήσει μέχρι να διακηρυχθεί η ανεξαρτησία του Κρητικού λαού». Συνεχίζει μιλώντας για τις καταστροφές, τις δολοφονίες που είχαν κάνει τα χωριά γύρω από τα Χανιά να αιμορραγούν, τις μαζικές σφαγές στις οποίες επιδόθηκαν ομάδες Βασιβουζούκων. Τονίζει, μάλιστα, ότι οι τουρκικές αρχές είχαν αποκρύψει αυτές τις αποτρόπαιες πράξεις, αλλά οι πρόξενοι των διαφόρων χωρών ήταν σε θέση να τις βεβαιώσουν. Καλεί τους αναγνώστες να μην πιστέψουν σε καμιά περίπτωση ότι οι Τούρκοι σέβονται τους Χριστιανούς και καταλήγει τονίζοντας ότι είναι ανάγκη να υποστηριχτεί σθεναρά το ζήτημα της Κρητικής Ανεξαρτησίας. X

Και μια κάρτα... Τα χρόνια πέρασαν. Και στις αρχές του 20ού αιώνα, στα χρόνια της Κρητικής Πολιτείας, άρχισαν να τυπώνονται κάρτες (επιστολικά δελτάρια) με τις μορφές των αγωνιστών. Η Αντωνούσα δεν μπορούσε να λείπει. Σε μια κάρτα της εποχής τη βλέπομε μαζί με μια άλλη θρυλική μορφή του κρητικού αγώνα: τη λεγόμενη «Σπανονικόλα» (Άννα Κοντογιάννη) που καταγόταν από το Ηράκλειο, είχε πολεμήσει στο Σέλινο (1866-1869), στον Γαλατά (1897), και σε άλλες περιοχές του νησιού.

Τα θαλασσινά λιβάδια >

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2018

Toυ Δημήτρη Πουρσανίδη, μεταδιδακτορικού ερευνητή Ιδρύματος Τεχνολογίας & Έρευνας

Αύγουστος, ο κατ’ εξοχήν μήνας των διακοπών. Η Κρήτη σφύζει από επισκέπτες που έχουν φτάσει από κάθε γωνιά της γης για να απολαύσουν τον ήλιο, την παραλία και το καλό φαγητό. Τα ξενοδοχεία γεμάτα, έτοιμα να παρέχουν και «του πουλιού το γάλα» στους φιλοξενούμενους. Οι παραλίες «καθαρές», έτοιμες να στρωθούν από ξαπλώστρες, να φυτευτούν με ομπρέλες, εγκαταστάσεις για βόλεϊ παραλίας, κιόσκια για τα θαλάσσια σπορ, καθώς και πύργους παρατήρησης για τους ναυαγοσώστες. Όλοι είναι χαρούμενοι και απολαμβάνουν τα δώρα της κρητικής φύσης, τον ήλιο και την θάλασσα. Στο γραφείο, το τηλέφωνο χτυπάει. Στην άλλη άκρη ένας ξενοδόχος μεγάλης αλυσίδας ακούγεται αλαφιασμένος. «Κύριε Πουρσανίδη, χρειαζόμαστε τη βοήθειά σας, στην παραλία έχουν ξεβραστεί καφέ φύκια, συσσωρεύονται σε στοίβες και μυρίζουν άσχημα. Οι επισκέπτες του ξενοδοχείου μας παραπονιούνται πως η θάλασσα είναι βρώμικη, ενώ ο tour operator μας απειλεί πως αν δεν κάνουμε κάτι θα σταματήσει τη συνεργασία. Τι μπορούμε να κάνουμε;». Αμέσως ετοίμασα τον κατάλληλο καταδυτικό και φωτογραφικό εξοπλισμό ώστε να πάω να δω και να καταγράψω τι ακριβώς συμβαίνει, ενώ παράλληλα μέσα μου είχα την πεποίθηση πως είναι κάτι απλό, αλλά το 95% των πολιτών δεν έχει τη γνώση να κατανοήσει τι συνέβη αλλά και γενικότερα τι συμβαίνει στις παραλίες της Ελλάδας εκείνη την περίοδο.

Πράσινο ποτάμι που κρύβει μυστικά

ΤΑ ΘΑΛΑΣΣΙΝΑ ΛΙΒΑΔΙΑ

Τα καφέ φύκια που βρίσκουμε στις παραλίες ξεβρασμένα, σε μορφή κορδελών, στοιβαγμένα σε σωρούς, δεν είναι φύκια αλλά νεκρά φύλλα από ένα σημαντικό θαλάσσιο φυτό της Μεσογείου. Ένα φυτό που σχηματίζει εκτεταμένα υποθαλάσσια λιβάδια λίγο βαθύτερα από την επιφάνεια της θάλασσας έως και 40 μέτρα βάθος. Πρόκειται για την ποσειδώνια (Posidonia oceanica), το φυτό του Ποσειδώνα, ένα ενδημικό είδος της Μεσογείου. Ένα θαλάσσιο ανώτερο φυτό (Magnoliophyta, Embryobionta, Plantae), που ζει μόνο στη θαλάσσια λεκάνη της Μεσογείου. Δημιουργεί μεγάλα λιβάδια στην υποπαραλιακή ζώνη, κυρίως σε μαλακά υποστρώματα (αμμώδη βυθό), αλλά και λωρίδες άμμου και βιογενών θρυμμάτων ανάμεσα σε σκληρά υποστρώματα (βραχώδη βυθό), από την επιφάνεια της θάλασσας μέχρι και τα 40 μέτρα βάθος (ανάλογα με τη διαύγεια του νερού). Η ποσειδωνία είναι ανεκτική σε διαβαθμίσεις θερμοκρασίας και θαλάσσιων ρευμάτων, αλλά είναι πολύ ευαίσθητη σε αλλαγές αλατότητας (στενόαλο είδος μεταξύ 36–39‰) και θρεπτικών στοιχείων που δημιουργούν ευτροφικά φαινόμενα και υπέρμετρη ανάπτυξη επίφυτων

στα φύλλα της, με αποτέλεσμα τη μειωμένη ικανότητα για φωτοσύνθεση και τελικά τον θάνατο του λιβαδιού. Η ποσειδωνία αποτελεί ένα εξαιρετικά σημαντικό οικοσύστημα για τη Μεσόγειο, από βιολογική άποψη, φυσική ισορροπία αλλά και οικονομική πλευρά, προσφέροντας πολύ υψηλή πρωτογενή παραγωγή στο θαλάσσιο οικοσύστημα. Μεγάλα τμήματα του λιβαδιού (ως νεκρά φύλλα) προσφέρουν θρεπτικά στοιχεία στο θαλάσσιο οικοσύστημα, ενώ όταν αυτά μεταφέρονται στην παράκτια ζώνη, σε αμμώδεις παραλίες, λειτουργούν ως φυσική άμυνα κατά της διάβρωσης των παραλιών. Η ποσειδωνία αποτελεί «νηπιαγωγείο» (nursery ground) για πολλά είδη ψαριών και καρκινοειδών (αστακός, καραβίδα, καβούρια, γαρίδες) εμπορικής σημασίας, ενώ έχει την ικανότητα να ελέγχει τη ροή των επιφανειακών ιζημάτων και να αποθηκεύει το ίζημα στα ριζώματά του. Επιπλέον, είναι ένα οικοσύστημα με πολύ υψηλή ποικιλότητα: το 25% των θαλασσίων ειδών που απαντώνται στη Μεσόγειο μπορούν να βρεθούν στα λιβάδια της P. oceanica. Έχει την ικανότητα να αναπαράγεται και σεξουαλικά και ασεξουαλικά. Στην πρώτη

Η ποσειδωνία αποτελεί ένα εξαιρετικά σημαντικό οικοσύστημα για τη Μεσόγειο, από βιολογική άποψη, φυσική ισορροπία αλλά και οικονομική πλευρά, προσφέροντας πολύ υψηλή πρωτογενή παραγωγή στο θαλάσσιο οικοσύστημα. περίπτωση, ανθίζει και σχηματίζει ένα μικρό κίτρινο λουλουδάκι, ενώ μόλις αυτό γονιμοποιηθεί από τη γύρη, μετατρέπεται σε καρπό που μοιάζει πολύ με τις ελιές. Αυτές οι «ελιές» έχουν ως κέλυφος μια κατασκευή σωσιβίου, που μοιάζει με φελλό. Όταν αποκοπεί από το φυτό της ποσειδωνίας, αρχίζει το ταξίδι του με τη βοήθεια των θαλάσσιων ρευμάτων. Σε διάστημα 2-3 μηνών, ο «φελλός» ανοίγει και το «κουκούτσι» πέφτει στον πυθμένα της θάλασσας ώστε να ξεκινήσει η διαδικασία της βλάστησης ενός νέου φυτού. Ο ασεξουαλικός τρόπος λειτουργεί όπως οι παραφυάδες στα χερσαία φυτά ή το κόψιμο βλαστών και η μεταφύτευσή τους. Έτσι, είτε πλάγιοι βλαστοί βγάζουν ρίζες και επεκτείνουν το λιβάδι ή, κατά τη διάρκεια καταιγίδων, βλαστοί σπάνε λόγω της έντονης κυματικής δράσης, μεταφέρονται σε άλλες θέσεις και δημιουργούν νέα λιβάδια. Ο ρυθμός ανάπτυξής τους είναι ιδιαίτερα αργός και έχει υπολογισθεί πως μεγαλώνουν με ρυθμό 3 εκατοστών ανά έτος.

Αριστερά: Ένα από τα εμβληματικά ζώα της Μεσογείου είναι η πίννα, ένα δίθυρο, που προστατεύεται από την εθνική και διεθνή νομοθεσία. Δεξιά πάνω: Τυπικοί κάτοικοι των λιβαδιών είναι μικρά ψάρια όπως οι καλόγριες και οι γύλλοι. Δεξιά κάτω: “Αλέρτ ! Εισβολέας στην περιοχή μου” μονολογεί ο μικρός γύλλος αντικρύζοντας τον δύτη.

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2018

ΤΑ ΘΑΛΑΣΣΙΝΑ ΛΙΒΑΔΙΑ

Πράσινο και μπλε - τα χρώματα που έχουν δοθεί απλόχερα στην Ελλάδα.

Λόγω του σημαντικού οικολογικού ρόλου, καθώς και της τάσης που έχει για συρρίκνωση, η ποσειδωνία προστατεύεται από όλες τις χώρες της Ευρώπης.

Κοπάδι μεσογειακών μπαρακούντα περιδιαβαίνει πάνω από τα λιβάδια.

ΥΠΕΡ

Tα λιβάδια παρέχουν προστασία σε πολλά είδη ψαριών. Αρκετά αποκτούν παρόμοιο χρώμα ως καμουφλάζ.

ΑΝΟΙΞΗ 2018

Μικροί σαργοί σε αναζήτηση τροφής στα λιβάδια.

Τα λιβάδια της ποσειδωνίας είναι πολύ ευαίσθητα στις ανθρωπογενείς επεμβάσεις στη θάλασσα και τις αλλαγές που προκαλούν αυτές στο θαλάσσιο οικοσύστημα. ως αποτέλεσμα αυτών, από το 1960 έως και σήμερα, σε πολλές περιοχές της Μεσογείου έχει παρατηρηθεί η συρρίκνωσή τους, ενώ σε πολλές περιπτώσεις τα λιβάδια έχουν οδηγηθεί σε αφανισμό. Οι κύριοι λόγοι της συρρίκνωσης και του αφανισμού είναι οι ακόλουθοι:

• Η ανεξέλεγκτη ανάπτυξη στην παράκτια ζώνη (κατασκευές, λιμάνια, εγγειοβελτιωτικά έργα, κατασκευές προβόλων κάθετων στην ακτογραμμή). • Η δημιουργία αμμωδών παραλιών σε περιοχές που δεν υπήρχαν πριν. • Η θαλάσσια ρύπανση (κυρίως αυτή που σχετίζεται με την οργανική ρύπανση και προκαλείται από τη διάθεση ανεπεξέργαστων αστικών λυμάτων στο θαλάσσιο περιβάλλον). • Η ανεξέλεγκτη εγκατάσταση ιχθυοκαλλιεργειών (η μη καταναλωμένη τροφή που διαφεύγει στο θαλάσσιο πε• • •

ριβάλλον έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση των οργανικών φορτίων, που επηρεάζουν την ευαίσθητη στην οργανική ρύπανση ποσειδώνια). Η παράνομη χρήση συρόμενων αλιευτικών εργαλείων (π.χ. τράτες βυθού) σε περιοχές που υπάρχουν λιβάδια. Η ανεξέλεγκτη αγκυροβόληση επαγγελματικών σκαφών και σκαφών αναψυχής σε περιοχές που υπάρχουν λιβάδια. Η παράνομη αλιεία με εκρηκτικές ύλες σε περιοχές που υπάρχουν λιβάδια.

Στα όρια των λιβαδιών οι κουτσομούρες αναζητούν τροφή.

“Πάλι εσύ εδώ” αναρωτιέται η μικρή λάμπραινα κοιτώντας τον φωτογραφικό φακό.

ΤΑ ΘΑΛΑΣΣΙΝΑ ΛΙΒΑΔΙΑ

Ο αχινός βρίσκει προστασία στις ρίζες της ποσειδωνίας.

Λόγω του σημαντικού οικολογικού ρόλου, καθώς και της τάσης που έχει για συρρίκνωση, η ποσειδωνία προστατεύεται από όλες τις χώρες της Ευρώπης. Στη Συνθήκη της Βέρνης και της Βαρκελώνης είναι στη λίστα του Παραρτήματος Ι, ενώ αποτελεί Οικότοπο Προτεραιότητας στην Οδηγία για την προστασία και διατήρηση των οικοτόπων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (92/43/ΕΟΚ) με κωδικό 1120*. Τέλος, σύμφωνα με τη δράση για τη Διατήρηση της Θαλάσσιας Βλάστησης στη Μεσόγειο, ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δοθεί στα λιβάδια της ποσειδωνίας για τον μοναδικό ρόλο που έχουν στο θαλάσσιο περιβάλλον, καθώς και τις οικοσυστημικές υπηρεσίες που παρέχουν στον άνθρωπο. Για την ορθή διαχείρισή της απαιτείται η γνώση της χωρικής της έκτασης, η χαρτογράφησή της με σύγχρονα εργαλεία και μεθόδους. Στην Κρήτη, ελάχιστα λιβάδια έχουν χαρτογραφηθεί, κυρίως σε περιοχές του δικτύου Natura 2000. Η χρήση νέων τεχνολογιών (δορυφορική τηλεπισκόπηση) επιτρέπει τη συχνή αποτύπωση της χωρικής κατανομής των λιβαδιών και μάλιστα με μικρότερο κόστος από τις κλασικές μεθόδους (ωκεανογραφικά σκάφη με ηχοβολιστικές συσκευές). Αυτά τα δεδομένα βάσης (baseline data) θα αποτελέσουν τη βάση για τη δημιουργία ενός δικτύου σταθμών για την παρακολούθηση της εξέλιξης των λιβαδιών σε βάθος χρόνου. Με τον τρόπο αυτό, κάθε αλλαγή που θα υφίστανται τα λιβάδια θα γίνεται αντιληπτή από τους εμπλεκόμενους φορείς και έγκαιρα θα λαμβάνονται μέτρα για την αντιμετώπιση φαινομένων υποβάθμισης. Επιπρόσθετα, τα δεδομένα αυτά είναι πολύτιμα για την παρακολούθηση των επιπτώσεων που θα έχει η κλιματική αλλαγή και η άνοδος της στάθμης της θάλασσας. Την επόμενη φορά που θα βρείτε στην παραλία καφέ κορδέλες ποσειδωνίας, να ξέρετε πως βρίσκεστε σε καθαρή θάλασσα. Αρπάξτε μια μάσκα, έναν αναπνευστήρα και ψάξτε να βρείτε τα λιβάδια. Ένας νέος κόσμος σας περιμένει να τον ανακαλύψετε! X

Τα νεκρά φύλλα των λιβαδιών μπορούν να προστατεύσουν τις ακτές από τη διάβρωση.

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2018

ΕIΝΑΙ ΜΙΑ ΑΠO ΤΙΣ ΠΑΛΑΙOΤΕΡΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ ΠΟΥ ΤΥΠΩΘΗΚΑΝ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ; Toυ Nίκου Ψιλάκη

Να είναι μια από τις πρώτες φωτογραφίες που δημιουργήθηκαν στην Κρήτη; Δεν αποκλείεται! Είναι γνωστό ότι πολύ πριν την επανάσταση του 1866 είχαν έρθει ή είχαν περάσει φωτογράφοι από το νησί, αλλά δεν γνωρίζομε σχεδόν τίποτα για το έργο τους. Στα χρόνια της μεγάλης Κρητικής Επανάστασης (1866-1869) δημοσιεύτηκε σε εικονογραφημένο ιταλικό περιοδικό η εικόνα ενός νέου άνδρα, αξιωματούχου της οθωμανικής διοικητικής μηχανής, του Καβουλή Πασά. Πρόκειται για ένα πορτρέτο στο οποίο ο εικονιζόμενος Οθωμανός αξιωματούχος φαίνεται τα ποζάρει με την επίσημη στολή του. Η στάση του δεν είναι μετωπική, αλλά έχει στρέψει το κεφάλι ελαφρώς προς τα αριστερά, όπου και κοιτάζει. Την εποχή εκείνη δεν είχε προχωρήσει η τεχνική της λιθογραφικής αναπαραγωγής φωτογραφιών και το περιοδικό ανέθετε σε συνεργάτες του χαράκτες να κατασκευάζουν ξυλογραφίες τις οποίες δημοσίευε στις σελίδες του. Πολλές απ' αυτές στηρίζονταν στη νεόκοπη εκείνη την εποχή τεχνική της φωτογραφίας. Ήταν, δηλαδή, αντιγραφές από τυπωμένες φωτογραφίες. Στην ξυλογραφία του Καβουλή Πασά βλέπομε μια πολύ ενδιαφέρουσα επισήμανση: Το περιοδικό σημειώνει ότι το πορτρέτο βασίζεται στη φωτογραφία του! Εύκολα καταλαβαίνει κανείς τους λόγους για τους οποίους γράφτηκε: Ήταν μια σαφής αναφορά στην πιστότητα της εικόνας! Η αξιοπιστία της φωτογραφίας δεν αμφισβητούνταν. Οι άνθρωποι του 19ου αιώνα θεωρούσαν τη φωτογραφία ως έκφραση της απόλυτης αλήθειας, μια και ήταν δημιούργημα όχι του ανθρώπου αλλά της μηχανής. Δεν γνωρίζω αν υπάρχει κάπου η πρωτότυπη φωτογραφία του Καβουλή. Η δική μου αναζήτηση, πάντως, δεν απέδωσε καρπούς.

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2018

ΕΙΝΑΙ ΜΙΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΠΑΛΑΙΟΤΕΡΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΠΟΥ ΤΥΠΩΘΗΚΑΝ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ;

Τόσο η ξυλογραφία όσο και η λεζάντα της έχουν ξεχωριστή σημασία για την ιστορία της φωτογραφίας στην Κρήτη. Αρκεί να αποδειχτεί ότι δημιουργήθηκε σε κάποιο στούντιο του νησιού. Πότε όμως; Ο Καβουλή φαίνεται να ήρθε δυο φορές στην Κρήτη, όπου και παρέμεινε για αρκετά μεγάλα χρονικά διαστήματα. Τα περισσότερα χρόνια του, όμως, τα είχε ζήσει στην Κωνσταντινούπολη ως στέλεχος της οθωμανικής διοικητικής και στρατιωτικής μηχανής. Οι αξιωματούχοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας είχαν ιδιαίτερη συμπάθεια στον φακό. Κολακεύονταν να ποζάρουν στα φωτογραφικά στούντιο τόσο της Πόλης όσο και των περιοχών που υπάγονταν στην Υψηλή Πύλη. Απ' όσα γνωρίζομε σήμερα, ο Καβουλή Εφέντης πρέπει να ήρθε για πρώτη φορά το 1859, έτος κατά το οποίο οργίαζε στην Κρήτη η παπική προπαγάνδα. Οι καθολικοί προσπαθούσαν με κάθε τρόπο να προσηλυτίσουν τους ορθοδόξους Κρητικούς και να δημιουργήσουν νέα εκκλησιαστικά δεδομένα, με απώτερο στόχο την τελική υπαγωγή της κρητικής Εκκλησίας στο Βατικανό. Πρωταγωνιστής σ' αυτήν την δυσώδη υπόθεση υπήρξε ένας Γάλλος ιερωμένος ονόματι Σεραφίνο. Αυτός περιόδευε όλες τις επαρχίες, ζητούσε από τους Κρητικούς να υπογράψουν σ' ένα μεγάλο βιβλίο ότι δέχονται την υπαγωγή τους στον Πάπα και υποσχόταν λαγούς με πετραχήλια - κυρίως τη συμβολή των ευρωπαϊκών δυνάμεων στην απελευθέρωση της Κρήτης από τους Οθωμανούς. Υποσχόταν ακόμη ότι το γαλλικό κράτος θα παρείχε προστασία σε όσους υπέγραφαν. Η δραστηριότητα του Σεραφίνο προκάλεσε την έντονη αντίδραση της τοπικής Εκκλησίας και δημιούργησε σοβαρές πολιτικές αναταράξεις. Εκπρόσωποι του Οικουμενικού Πατριαρχείου ήρθαν εσπευσμένα στην Κρήτη, ενώ για την υπόθεση ενδιαφέρθηκε άμεσα η ελλαδική Εκκλησία, διάφορες ευρωπαϊκές κυβερνήσεις και, φυσικά, η Υψηλή Πύλη. Ο Καβουλή Εφέντης έφτασε στην Κρήτη ως απεσταλμένος της οθωμανικής διοίκησης προκειμένου να εξετάσει το ζήτημα. Στην έκθεση που συνέταξε ανέφερε ότι οι Κρητικοί δεν ήταν καθόλου πρόθυμοι να αλλάξουν θρησκεία, υπηκοότητα ήθελαν να αλλάξουν! Λίγα χρόνια μετά, το 1867, ο Καβουλή βρισκόταν πάλι στην Κρήτη, και μάλιστα στην πρωτεύουσα, στα Χανιά. Ήταν η εποχή της Μεγάλης Κρητικής Επανάστασης, οι μάχες δεν είχαν κοπάσει και η Οθωμανική Διοίκηση κατέβαλε τεράστιες προσπάθειες να καταπνίξει κάθε επαναστατική κίνηση. Ο αδίστακτος Μεχμέτ Εμίν Ααλή Πασάς σχεδίαζε μέχρι και τη δολοφονία των αρχηγών των Κρητών επαναστατών! Στις 26 του Σεπτέμβρη του ίδιου χρόνου ο Καβουλή, που είχε πλέον το αξίωμα του Πασά, ταξίδεψε στο Ηράκλειο και προχώρησε σε σημαντικούς διπλωματικούς ελιγμούς. Πρώτη του κίνηση ήταν η άμεση αποφυλάκιση πολιτικών κρατουμένων και επαναστατών· σ' όλους τους αποφυλακισθέντες, μάλιστα, είχε χορηγήσει σεβαστά χρηματικά ποσά ως φιλοδωρήματα! Αμέσως μετά εφάρμοσε το δεύ-

τερο και κύριο μέρος του σχεδίου του: τη δημιουργία μιας παρασυνέλευσης Κρητικών (σχέδιο του Ααλή κι αυτό) προκειμένου να εμφανιστεί το νησί πλήρως υποταγμένο στον Σουλτάνο. Για να το πετύχει άσκησε αφόρητες πιέσεις προς κάθε κατεύθυνση. Και μοίρασε χρήμα... Εκείνη ακριβώς την περίοδο είναι πιθανότερο να στήθηκε μπροστά στον φωτογραφικό φακό και να τυπώθηκε η φωτογραφία την οποία αντέγραψε ο Ιταλός χαράκτης. Το εικονογραφημένο περιοδικό που τη δημοσίευσε, και μάλιστα σε περίοπτη θέση, ονομαζόταν L' Illustrazione universale (1867). Δυστυχώς δεν γνωρίζω την ακριβή ημερομηνία της δημοσίευσης επειδή το αντίγραφο που έπεσε στα χέρια μου ήταν απόκομμα χωρίς άλλα στοιχεία, σίγουρα όμως καταχωρήθηκε σε ένα από τα τελευταία τεύχη εκείνης της χρονιάς. Πίσω ακριβώς από την εικόνα δημοσιεύτηκε ένα σύντομο κείμενο στο οποίο αναφέρεται ότι δεν είχαν φτάσει ειδήσεις τον τελευταίο καιρό από την Κρήτη, ότι υπήρχε ένα διάλειμμα ηρεμίας1 και ότι, μετά τον θάνατο του ρεσίτ στις 9 Νοεμβρίου 1867, η Υψηλή Πύλη είχε αναθέσει στον Καβουλή Πασά την προσπάθεια ειρήνευσης του νησιού. Στη συνέχεια παραθέτει στοιχεία για τη ζωή του Καβουλή σημειώνοντας ότι ήταν 47 χρονών, είχε γεννηθεί το 1820, και έχαιρε μεγάλης εκτίμησης στην Τουρκία. Από τα 31 του χρόνια (το 1851) είχε καταλάβει σημαντικές θέσεις στον οθωμανικό κυβερνητικό μηχανισμό. Όπως είναι γνωστό, τη διοίκηση του νησιού δεν ανέλαβε ο Καβουλή αλλά ο Χουσεΐν Αβνή Πασάς, που έφτασε τον ίδιο ακριβώς μήνα, τον Νοέμβρη του 1867. Ίσως κάποια μελλοντική έρευνα καταφέρει να ξετρυπώσει την πρωτότυπη φωτογραφία του Καβουλή... Τα επόμενα χρόνια, μετά την παραμονή του στην επαναστατημένη Κρήτη, τον συναντούμε πολλές φορές και τουλάχιστον για 15 χρόνια ακόμη σε πολλές ανώτερες και ανώτατες θέσεις της Αυτοκρατορίας. Αλλά αυτά αφορούν στην ιστορία του οθωμανικού κράτους και μάλιστα σε μια κρίσιμη περίοδο που οδήγησε στην παρακμή. Για τη δική μας ιστορία παραμένουν πολλές λεπτομέρειες αδιευκρίνιστες. Ο Καβουλή ήταν ο διπλωμάτης που προσπαθούσε να πετύχει με κάθε τρόπο τον στόχο του. Και, φυσικά, διατηρούσε σχέσεις με ξένους δημοσιογράφους. Σαν κι αυτόν που πιθανότατα παρέλαβε τη φωτογραφία και την έστειλε στο ιταλικό περιοδικό. Για την προσωπική προβολή του φυσικά -ένα τέτοιο δημοσίευμα θα ενίσχυε τη θέση του στην Κωνσταντινούπολη. Πιθανολογούμε ότι θα ήταν δύσκολο να κουβαλούσε φωτογραφίες όταν ήρθε στην Κρήτη. Πιθανολογούμε, ακόμη, ότι θα είχε ποζάρει σε κάποιο τοπικό στούντιο, μάλλον στα Χανιά, όπου διέμενε τον περισσότερο καιρό. Αλλά ποιο; Ποια στούντιο δούλευαν ενώ μαινόταν η φωτιά της Μεγάλης Κρητικής Επανάστασης; X

1. Προφανώς αναφέρεται στην απόφαση του Σουλτάνου να κηρύξει την κατάπαυση των εχθροπραξιών για πέντε βδομάδες, από τις 5 του Σεπτέμβρη του 1867.

ΕΞΗΝΤΑ ΧρΟΝΙΑ ΠρΙΝ:

Ένα κρητικό χωριό, μια «μετα-βάπτιση» και ένα δημοτικό τραγούδι Toυ Γιώργου Δρακωνάκη

Α! Πώς χτυπά καμιά φορά τούτη η καρδιά κι αναφτερά …………………………….

σαν νιος να ξαναχαίρομαι φεγγάρι-μέρα, αστροφεγγιά, δύσες, γλυκοχαράματα. 1

Α΄ Το «μικρό» χωριό Μια διακλάδωση ανατολικά της Νεάπολης του Μεραμπέλου, έπειτα από πέντε έξι χιλιόμετρα ανηφορικού δρόμου, οδηγεί στη Φουρνή όπου ένα σύμπλεγμα τριών χωριών περιτριγυρισμένων με αναρίθμητους κύκλους κοινής ιστορίας υποδέχεται τον επισκέπτη. Το Καστέλλι, το Κάτω Χωριό και το Απάνω Χωριό απλώνονται σε ένα μικρό και εύφορο κάμπο με αμπέλια και λιγοστές ελιές στις παρυφές του. Ήδη από τη νεολιθική περίοδο, όπως μαρτυρούν τα αρχαιολογικά ευρήματα, ο κάμπος, εσωστρεφής αρχικά και περίκλειστος, αιμοδοτούσε αδιάλειπτα και συντηρούσε τους λιγοστούς κατοίκους που τον καλλιεργούσαν. Πριν από 60 χρόνια ακόμη, η περιοχή ήταν κατάφυτη από αμυγδαλιές που το καλοκαίρι χάριζαν απλόχερα την πλούσια σοδειά τους και το χειμώνα κάτασπρες, ολάνθιστες πρόσφεραν ονειρικό θέαμα. Το αναθυμάται, το 1954, ένα ξεχωριστό τέκνο της Φουρνής, η Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη κορφούλες χαμηλές αναγερτές …………………………….

κι ολούθε ελιές και δάση οι μυγδαλιές που κάνουν άνοιξη τα μέσα του χειμώνα.2

Σ΄ ένα από τα τρία χωριά, στο Καστέλλι, ξεπηδούν οι πρώτες παιδικές μνήμες τη δεκαετία του ΄50. Το χωριό έσφυζε από ζωή, όπως όλα τα κρητικά χωριά τότε· μετρούσε τετρακόσιες περίπου ψυχές. Παρά τις δυσκολίες και τη φτώχια η ζωή παραήταν όμορφη και απλή. Ηλεκτροφωτισμός δεν υπήρχε· η ευλογία της ΔΕΗ έφτασε μερικά χρόνια αργότερα, το 1964, αν θυμάμαι καλά. Οι άντρες - άνθρωποι μιας άλλης κοπής – γαντζωμένοι στη γη, αποκαμωμένοι από την καθημερινή πάλη μαζί της, μαζεύονταν τα βράδια στα καφενεία, συζητούσαν και προσπαθώντας να λησμονήσουν τα βάσανά τους με τη ρακή και το λιτό και λιγοστό μεζέ (τέσσερα στραγάλια μόνο! κατά τη μαντινιάδα) τα μετουσίωναν σε δεκαπεντασύλλαβους Τα βάσανά μου στη ρακή ρίχνω για να πνιγούνε, μα κείνα τ΄ αφιλότιμα ξέρουν και κολυμπούνε.

• Άχι και να ΄χα μια ρακή και τέσσερα στραγάλια, να δεις πως ετραγούδουμε με δίχως παρακάλια! Και οι γυναίκες ξεθεωμένες από τις αγροτικές εργασίες και τις δουλειές του σπιτιού – διπλό ασήκωτο καθήκον τότε – ξαπόσταιναν παρέες παρέες στα πεζούλια της γειτονιάς και συζητού-

ΥΠΕΡ

σαν κι αυτές, καθώς έπεφτε η νύχτα στο αντιφέγγισμα του Αποσπερίτη. Όμορφα, ξένοιαστα χρόνια· μακρινά ανακρούσματα τώρα για ένα δεκάχρονο τότε παιδί, καθώς ζούσε τη «μυθική περίοδο» της παιδικής αθωότητας. Πλησίαζα συχνά και καθόμουνα αμίλητος παρατηρητής πλάι στη γυναικεία συντροφιά· τις άκουγα να συζητούν αμέριμνες με τη βαθιά απλοϊκή αλλά ολοζώντανη και παλλόμενη γλώσσα τους για τη δύσκολη καθημερινότητα. Μου άρεσε ο λόγος τους. Λαγαρός, αυθόρμητος και ανεπιτήδευτος με ανάλαφρους και δροσερούς, παρά την κόπωση, κυματισμούς, υποβλητικός στη σιγαλιά της βραδιάς. Μέσα του υπέβοσκε η λεπτή λύπη και τα βάσανα της φτωχολογιάς που κρεμόταν καρτερικά από τη μοίρα της. Β΄ Η (Ζ)άννα Σε μια τέτοια παρέα θυμάμαι μιαν εβδομηντάχρονη γυναίκα, ανύπαντρη, μαυροφορούσα, με την μπολίδα της σφιχτοδεμένη

ΑΝΟΙΞΗ 2018

λίγο πλάγια, αναγερτά, Άννα τη λέγανε, να κάθεται λίγο παράμερα από τις άλλες με ύφος στοχαστικό και λυπημένο σε μια στάση υψηλής σοβαρότητας. Έτσι μου φαινόταν· έμοιαζε εκούσια απομονωμένη. Δε μιλούσε πολύ· και τις λιγοστές φορές που το αποτολμούσε, η ομιλία της ήταν παράξενη. Κόμπιαζε, μπέρδευε τα σύμφωνα και στη θέση μερικών από αυτά έβαζε συνέχεια το ζ· την μπουγάδα την έλεγε μπουζάζα. Και οι φιλοπαίγμονες και φιλογέλωτες Καστελλιανοί, «παίζοντες εν ου παικτοίς» και ακολουθώντας τις πανάρχαιες συμπεριφορές των μικρών κοινωνιών, άραξαν μπροστά από το μικρό της όνομα ένα μεγαλόπρεπο βαρύ και βαθύ Ζ και – πού την έχανες, πού την έβρισκες – έγινε πια όχι η Άννα αλλά η Ζάννα! Έτσι το όνομά της έχασε τον αινιγματικό καρκινικό3 του χαρακτήρα και τη βαθιά νοηματική χροιά του (στα Εβραϊκά η λέξη Άννα σημαίνει χάρη, εύνοια), απώλεια που το ίδιο το κοριτσόπουλο τότε οὐτε την υποπτεύθηκε. Ταυτόχρονα όμως ξεχώρισε

1. Μιλτιάδης Μαλακάσης, «Το λένε τ΄ αηδονάκια». 2. Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη (1905 – 1977). Παιδαγωγός, λογοτέχνης και μεταφράστρια. Τα ποιήματά της διακρίνονται για το λεπτό λυρισμό τους. Έγραψε πολλά αξιόλογα έργα παιδικής κυρίως λογοτεχνίας. Το απόσπασμα έχει παρθεί από το ποίημα «Το χωριό μου». 3. Καρκινική λέξη ή φράση. Διαβάζεται κανονικά αλλά και από το τέλος προς την αρχή, χωρίς να αλλάζει το νόημα π.χ. ΑΝΝΑ, ΣΑΒΒΑΣ. Γι΄ αυτό ακριβώς γίνεται χρήση της και σε μαγικές επικλήσεις.

ΕΝΑ ΚΡΗΤΙΚΟ ΧΩΡΙΟ ΕΞΗΝΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΠΡΙΝ

από όλες τις άλλες Άννες του χωριού. Κι αυτές ήταν πέντε ή έξι. Κέρδος μέγα· ήταν ξεχωριστή πια. Τη συνόδευε έκτοτε το ιδιαίτερα εύηχο ιταλοπρεπές ή γαλλοπρεπές αυτό παρατσούκλι. Στις μέρες μας ένα τέτοιο μικρό όνομα θα ήταν περιζήτητο τεφαρίκι, καμάρι και διακαής επιθυμία της φερώνυμης δεσποσύνης· και κυρίως της μητέρας της. Ίσως η απομόνωσή της αυτή με ωθούσε να την προσεγγίζω. Κι αυτή, τώρα που βρήκε πρόθυμο ακροατή, άδραξε την ευκαιρία. Καταπιεσμένη, έχοντας να πει τόσα πολλά, ξεσπούσε. Ένας Θεός ήξερε τι κουβαλούσε μέσα της. Έμοιαζε με τον «Ηγεμόνα εκ Δυτικής Λιβύης» του Καβάφη που μη γνωρίζοντας καλά τα Ελληνικά και φοβούμενος μην «τον πάρουν στο ψιλό οι Αλεξανδρινοί» απέφευγε να μιλά πολύ και «έπληττεν ουκ ολίγον έχοντας τόσες κουβέντες στοιβαγμένες μέσα του». Ή με τον Μεγάλο Κρητικό που έμπλεως οίστρου βιαζόταν να λευτερώσει από μέσα του τον έξοχο δεκαεφτασύλλαβο στον πρόλογο της Οδύσσειάς του (Μέσα μου) ένας σκοπός θαλασσινός πηδά και θα με ρίξει κάτω4. Έτσι λοιπόν σε αυτά τα όμορφα βραδινά ταξίδια άκουγα, άλλοτε πρόθυμος ακροατής και άλλοτε ακούσιος ωτακουστής, παράξενες και μοναδικές ιστορίες. Θεοσεβούμενη αλλά και υπερβολικά δεισιδαίμων η (Ζ)άννα ήταν σίγουρη πως, αν την προηγούμενη μέρα είχε διαπράξει κάτι κακό, η Παναγία την παρακολουθούσε και τη χαστούκιζε τη νύχτα. Τρόμαζε από το βόμβο των αεροπλάνων πιστεύοντας πως έρχονταν πάλι οι Γερμανοί. Γι΄αυτήν ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος βαστούσε ακόμη· ήταν βαθιές πάνω της οι χαρακιές της Κατοχής. Την Αστυνομία την έλεγε Αστρονομία. Σκάρωνε ιστορίες γεμάτες με υπερφυσικές και μυστηριώδεις δυνάμεις που έμοιαζαν ακόμα πιο φρικιαστικές, καθώς μπέρδευε τα λόγια της. Άκουγα παρόμοιες «ιστορίες» και από άλλους που με τρόμαζαν. Ο σχεδόν συνομήλικός μας, ο Στελιανός, ο γιος του Μανώλη του Στελιανού, μας τρομοκρατούσε λέγοντας πως ο Λιαπογιώργης, ο μεγαλόσωμος και καλοκάγαθος συγχωριανός μας, απήγγελλε τα βράδια ακατάληπτα μαγικά ξόρκια και μ΄ αυτά μάντρωνε τα διαολάκια σε ένα μπουκάλι! Χρόνια πολλά αργότερα ανακάλυψα πως τα ξόρκια αυτά προέρχονταν από τη Σολομωνική, το γνωστό βιβλίο των Αλχημιστών του Μεσαίωνα για την καθυπόταξη των δαιμόνων.

Γ΄ Ένα δημοτικό τραγούδι Οχτώ ή εννιά χρόνια αργότερα, το 1965, στα πλαίσια μιας λαογραφικής εργασίας για το Πανεπιστήμιο της Αθήνας, κατέφυγα πάλι στην ολοζώντανη τότε αυτοσχέδια γυναικεία παρέα. Και αυτή ανταποκρίθηκε με μεγάλη προθυμία. Κι ανάμεσά τους η (Ζ)άννα που βάδιζε, γέρνοντας πια, στην όγδοη δεκαετία της

Καστέλι Φουρνής.

ζωής της. Το λαογραφικό υλικό που απλόχερα προσφέρθηκε ήταν ιδιαίτερα ενδιαφέρον και σημαντικό. Από όσα συγκεντρώθηκαν, θα παρουσιαστεί στη συνέχεια ένα μόνο χαρακτηριστικό δείγμα. Πρόκειται για ένα δημοτικό τραγούδι. Είναι το δραματικό και απονενοημένο μήνυμα ενός ανταριασμένου ερωτοχτυπημένου νέου. Το παλικάρι, ετοιμοθάνατο από το βαρύ σεβντά, εκλιπαρεί και ταυτόχρονα εκβιάζει την καλή του προσκαλώντας τη να το ακολουθήσει στον Κάτω Κόσμο. Στη μαύρη απελπισία του επιστρατεύει ακόμη και τη μάνα του. Σε μια υποθετική ερώτηση του κοριτσιού, η μάνα τού υποδεικνύει να αποχαιρετήσει το γιο της τηρώντας όλα τα επιθανάτια και μεταθανάτια έθιμα. Όμως η κόρη παραμένει ασυγκίνητη. Σκληρή και ανένδοτη στις παρακλήσεις – ποταμό του νέου απαντά σε τρεις μόνο στίχους μαινόμενη: - Ούτε τα κόλλυβά σου δε θέλω. Θα τα «γλεκοπατήσω»! Εκδίκηση άραγε για τη σκληρή μοίρα του νέου ή αγανάκτηση και απελπισία για το θάνατό του; Το ποίημα φαίνεται να τελειώνει απότομα. Όπως απότομα τελειώνει, έτσι τουλάχιστον υπονοείται, και η ζωή του ερωτοπλανταγμένου νέου. Η ογδοντάχρονη (Ζ)άννα δυσκολευόταν να θυμηθεί τη συνέχεια. Ίσως σε άλλες παραλλαγές, που ασφαλώς θα υπάρχουν, να συνεχίζεται σε άλλους στίχους και ενδεχομένως με άλλη τροπή. Την ύπαρξη άλλωστε και άλλων παραλλαγών υποδεικνύει ο καλοδουλεμένος από την πολύχρονη επεξεργασία στίχος που περπατεί σταθερά και αβίαστα σε όλο το ποίημα. Το ίδιο θέμα αλλά από εντελώς διαφορετική οπτική γωνία πραγματεύεται το δημοτικό τραγούδι που αποθησαύρισε ο Μανόλης Πιτυκάκης το 1939 στη Βουλισμένη του Μεραμπέλου, ένα χωριό σχετικά κοντά στη Φουρνή. Το τιτλοφορεί «Παραγγελίες ετοιμοθανάτου»5. Εδώ όμως υπάρχει μόνο ο ερωτοχτυπημένος νέος. Το αντικείμενο του πόθου, το κορίτσι, παραμένει αθέατο αλλά υπολανθάνει σκοτεινό6 σαν υφέρπουσα σκιά στους πρώτους 48 από τους 64 συνολικά στίχους. Και στους επόμενους, παρόλο που η κόρη επιτέλους εμφανίζεται, η αντίδρασή της είναι διαφορετική. Επομένως δε διαπράττεται η «ύβρις των κολλύβων», όπως στο άλλο τραγούδι, και δεν προσδίδονται στην υπόθεση χαρακτηριστικά αρχαίας τραγωδίας, σε μικρογραφία βέβαια. Όμως στο τραγούδι από το Καστέλλι το τσαλαπάτημα των κολλύβων, Ύβρις με την αρχαία σημασία της λέξης, ξέμεινε μόνο μέσα στους στίχους, δεν «πραγματοποιήθηκε», έμεινε να αιωρείται ως απειλή. Όπως ίσως ξέμεινε και ο εκβιασμός της κοπελιάς από τον νέο. Όταν πιέζοντας την αδυνατισμένη πια μνήμη της (Ζ)άννας προσπάθησα να εκμαιεύσω αν υπάρχει συνέχεια, η ογδοντάχρονη μου απάντησε πάνω κάτω έτσι (αφαιρώ τα πολλά ζ και τα αποκαθιστώ) - Ε, η κοπελιά ήκαμε την αμαρτία και θες εδά να τηνε τιμωρήσει η Παναγία; Μα ίντα γυρεύγεις; Δε σκοτωθήκανε κιόλας. Παραμύθια είναι!

4. Νίκος Καζαντζάκης, Οδύσσεια, Πρόλογος, στιχ. 35. 5. Μανόλη Πιτυκάκης, Δημοτικά Τραγούδια στην Ανατολική Κρήτη. 6. Η φράση παραπέμπει στον υποβλητικό τίτλο της υπερρεαλιστικής ταινίας του Λουί Μπουνιουέλ «Το σκοτεινό αντικείμενο του πόθου».

ΥΠΕΡ

Παραμύθια λοιπόν. Έτσι η Ύβρις παρέμεινε μετέωρη μέσα στο «παραμύθι», στους καλοδουλεμένους στίχους με τη γοργή περπατηξιά. Το αρχαίο σχήμα Ύβρις - Νέμεσις - Τίσις δε λειτούργησε εδώ. Ή ίσως να λειτουργούσε στους επόμενους στίχους. Αν υπήρχαν ή αν σώθηκαν. Είναι αξιοσημείωτο πάντως ότι, ενώ σε όλο το τραγούδι οι δεκαπεντασύλλαβοι στίχοι ομοιοκαταληκτούν κατά ζεύγη, στους τρεις τελευταίους στίχους η ομοιοκαταληξία παρουσιάζεται τριπλή (μασήσω, σκροπίσω, γλεκοπατήσω). Μια άλλη τελευταία παρατήρηση, στους πρώτους στίχους· ίσως έχει εκπέσει ένας στίχος, ο τέταρτος, όπως καταφαίνεται από την ομοιοκαταληξία του τρίτου στίχου (ψυχογαργιωμένο), που μένει ανανταπόδοτη. Οι πρώτοι στίχοι είναι «κοινός τόπος», κοινό μοτίβο, σε πολλά δημοτικά τραγούδια, που καταπιάνονται με παρακλήσεις

ΑΝΟΙΞΗ 2018

και απειλές ερωτοχτυπημένων «ἁγουρων (ː αγοριών) μυριοφλόγιστων»· η ωραία αυτή έκφραση ανιχνεύεται σε άλλο ποίημα με παρόμοιο περιεχόμενο. Το τραγούδι παρατίθεται στη συνέχεια, όπως υπαγορεύτηκε το 1965. - Ψυχομαχώ, μαραίνομαι, θέλω να σου μηνύσω να ΄ρθεἰς το γρηγορότερο, πριχού να ξεψυχήσω ανήπλυτο κι ανέραφτο και ψυχογαργιωμένο. ………………………………………………..(;) Κι οντό δα μπεις στην πόρτα μας, μη δείξεις τον καημό σου και ρώτηξε τη μάνα μου – Πού ΄ναι, κερά μου, ο γιος σου; - Μέσα στη μέσα κάμερα δεξά ζερβά στο στρώμα κι έμπα και συ και φίλιε τον γλυκά γλυκά στο στόμα. Και κάτσε στο κλινούρι ντου, πιάσε την κεφαλή ντου 69

ΕΝΑ ΚΡΗΤΙΚΟ ΧΩΡΙΟ ΕΞΗΝΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΠΡΙΝ

και κάλυψε τα μάθια ντου, οντό δα βγει η ψυχή ντου.

• Κι οντό δα δεις να με βαστούν τέσσερα παλικάρια, δείρε το το κορμάκι σου με πέτρες, με λιθάρια. Κι οντό δα με περάσουνε απού τη γειτονιά σου, έμπα κρυφά στση μάνας σου και κόψε τα μαλλιά σου. Και ρίξε μού τα στο λαιμό να τα βαστώ στον Άδη, οντά σου καλοθυμηθώ, να είμαστε αμάδι. Κι οντό δα δεις να σκώνουνε την πλάκα τη μεγάλη, ετοτεσά, σα μ΄ αγαπάς, σύρε φωνή μεγάλη. Κι οντό δα δεις και τον παπά να με καντηλοχύσει7, ετοτεσά, σα μ΄ αγαπάς, εκειά να ξεψυχήσεις. Κι απείτις8 με ποθάψουνε και φαν τα κόλλυβά μου, ………………………………………………………… Και αν σου δώσει ο παπάς τα κόλλυβά μου, φά ΄τα, φάε τα και μακάρισε το νιο απού σ ΄εγάπα.

• - Δεν έχω μάθια να τα δω, δόντια να τα μασήσω κι αν μου τα δώσει ο παπάς, χάμαι δα τα σκροπίσω και με τα ποδαράκια μου δα τα γλεκοπατήσω.

Οι φωτογραφίες που χρησιμοποιήθηκαν για την εικονογράφηση είναι της Έφης Ψιλάκη.

δεκαετία του ΄50, δεν υπάρχει πια. Βαθιά σιωπή. Απόμειναν μόνο στη μνήμη οι απλοϊκές γυναίκες να κάθονται παντοτινά αραγμένες σ΄ αυτό, ενώ το αποσπερνό φεγγάρι ασημώνει τα απέναντι κτήρια. Εξήντα περίπου χρόνια αργότερα, το 2018, λίγο παραπάνω δεξιά στο δρόμο το ίδιο φως, άθελά του, σκοντάφτει σε μια κρητική οξώπορτα – συνομιλώντας μαζί της. Ψηλά πάνω της στο πάνω πελέκι, στο υπέρθυρο, διακρίνονται τα αρχικά του ιδιοκτήτη Μ.Ν.Σ. και δίπλα τους η χρονολογία 19019. Ήταν τότε η εποχή που η Κρητική Πολιτεία, αυτόνομη πια, έκανε τα πρώτα δειλά βήματα φτερώνοντας τα τολμηρά όνειρα των Κρητικών. Και ο ιδιοκτήτης, γεμάτος περηφάνια και αυτοπεποίθηση για το μέλλον, σκάλισε δίπλα στη χρονολογία, στο ίδιο πελέκι, τη σημαία της αυτόνομης Κρητικής Πολιτείας. Απομένει ως τις μέρες μας· ίσα ίσα που φαίνεται, θαμπό απαύγασμα. Κι όμως αν και πετρωμένη η σημαία, μοιάζει σαν να ανεμίζει σ΄ έναν κόσμο περίκλειστο και ταυτόχρονα ορθάνοιχτο, γεμάτο μνήμες, μακρινούς ψιθύρους και ονειρικές αποσπερίδες ανάμεσα στο φως και τη σκιά. Είναι ό,τι απέμεινε. Το κείμενο αυτό ας είναι «μνήμη και αγάπη» (τη φράση δανείζομαι από το Γιώργο Σεφέρη) σε έναν κόσμο ελκυστικό, κρυπτικό σήμερα και απόμακρο, που χάθηκε στην αχλύ του χρόνου. Κι εμείς σε μια λαχανιασμένη περιπλάνηση παίζομε και εμπαίζομε μαζί του. «Ανεκουταλεύγουμε» το παρελθόν. Αν κλείσουμε τα μάτια, μπορούμε ακόμα να το διακρίνουμε. Σε κύματα μνήμης, γλυκόστυφα πια, που νοσταλγικά παφλάζουν. Και καλά κάνουν. Καλοδεχούμενα άλλωστε. «Το καλώς ήρθες πώς να σου το πω;»10. X

Δ΄ Επιλογικά Αυτό το όμορφο λειασμένο από τη συχνή χρήση πεζούλι των παιδικών μου χρόνων όπου αποσπέριζαν οι γυναικείες μορφές τη 7. Καντηλοχύνω: Ο ιερέας κατά την τελετή της ταφής παίρνει μια κανδήλα με λάδι και ραντίζει τον νεκρό σταυροειδώς διά του ελαίου της κανδήλας λέγοντας «ραντιείς με υσσώπω και καθαρισθήσομαι, πλυνείς με και υπέρ χιόνα λευκανθήσομαι» (Ευχολόγιον το Μέγα). 8. απείτις: αφού, όταν. 9. Είναι αξιοσημείωτο πάντως ότι τα περισσότερα σπίτια του χωριού (όσα δεν άγγιξε ακόμη ο χρόνος) εγκαινιάζονται τα ίδια περίπου χρόνια, όπως καταφαίνεται από τη σκαλισμένη στο υπέρθυρο χρονολογία τους. Αξιοπρόσεκτο επίσης είναι ότι την ίδια εποχή για δυο απανωτές χρονιές, το 1901 και το 1902, η γεωργική παραγωγή της Κρήτης ήταν αισθητά μειωμένη λόγω κακών καιρικών συνθηκών. (Θεοχάρης Δετοράκης, Ιστορία της Κρήτης, σελίδα 459). 10. Μιλτιάδης Μαλακάσης, «Στην κόρη μου».

ΟΤΑΝ ΚΑΠΟΤΕ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΣΥΝΟΜΙΛΟΥΣΕ ΜΕ ΤΗ ΦΥΣΗ

Το κατράμι και τα πισσοκάμινα της Κρήτης Ο συνεργάτης μας κ. Γ. Μανιαδάκης εντόπισε τα τελευταία πισσοκάμινα της Κρήτης και αναζητά τα ίχνη μιας σπουδαίας παραδοσιακής δραστηριότητας που κράτησε για χιλιάδες χρόνια και χάθηκε στα μέσα του περασμένου αιώνα. Σ’ ένα σιδερένιο κυλινδρικό κουτάκι, στα Σκινοκάψαλα, βρήκε το μοναδικό ίσως απολειφάδι μιας άλλης εποχής: έναν μικρό βώλο απ’ αυτό το πανάρχαιο μαύρο παρασκεύασμα, το άλλοτε πασίγνωστο κατράμι. Το άνοιξε κι ο τόπος πλημύρισε από μια θαυμάσια μυρωδιά, ξεχασμένη στις μέρες μας. 80 χρόνια έχουν περάσει από τότε που το είχαν φυλάξει εκεί για κάποια μελλοντική χρήση και το άρωμά του διατηρούνταν ακόμη το ίδιο έντονο, το ίδιο ελκυστικό. Στα ορεινά της Σητείας και της Ιεράπετρας οι άνθρωποι γνώριζαν καλά τις τεχνικές επεξεργασίας του πευκόξυλου.

ΥΠΕΡ

Κείμενο-φωτογραφίες Γιώργος Μανιαδάκης

Αριστερά: Πίσσα σε υγρή μορφή, κατάλληλη για διάφορες επαγγελματικές χρήσεις. Κάτω: Ερειπωμένα πισσοκάμινα στον οικισμό Ορεινό (Ορνό) Ιεράπετρας και στα Καμινάκια της Θριφτής.

Πίσσα - κατράμι, φυσικό δώρο βγαλμένο μέσα από τις φλέβες του πεύκου. Η θεοφραστική «πίττη»1, η μεταγενέστερη πίσσα ή αλλιώς κατράμι, ένα πανάρχαιο πολυχρηστικό φυτικό (δενδρώδες) παρασκεύασμα, έφτασε μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα, όπως στα αρχαία χρόνια, με τα ίδια κατασκευαστικά και χρηστικά χαρακτηριστικά. Εκεί, στα δάση της Ανατολικής Μεσογείου, σ’ έναν προνομιακό κλιματικά χώρο, του κέδρου και του πεύκου, κάπνισαν τα ιστορικά πισσοκάμινα και έτσι άρχισε να ρέει το πολύτιμο μαύρο φυτικό υλικό της ξυλόπισσας. Ο Ερέσιος φιλόσοφος Θεόφραστος (370-287 π.Χ.), στο έργο του Περί φυτών ιστορίας, Η', Θ', Γ, σ. 155, περιγράφει με παραστατική σαφήνεια μεθοδολογικές πρακτικές και λατρευτικά έθιμα, που απηχούν το ιστορικό βάθος και τη χρηστική αξία της πίσσας στην αρχαιότητα. Δεν προκαλεί εντύπωση η κοινωνική χρηστική μακροβιότητα της πίσ-

ΑΝΟΙΞΗ 2018

σας αφού, λόγω και της φυτικής της καταγωγής, αναγνωρίστηκε ως ένα υλικό με πολυχρηστική αξία. Δυστυχώς, η μη έγκαιρη καταγραφή του κύκλου της πίσσας μάς στέρησε όχι μόνον τις μεθοδολογικές πρακτικές, την εξειδίκευση της κοινωνικής χρήσης και τους κανόνες εμπορίας της, αλλά και τα πολιτιστικά στοιχεία, που απορρέουν μέσα από το σύνολο του κύκλου των παραδοσιακών κατασκευαστικών διαδικασιών.

Πίσσα από τα χρόνια του Θεόφραστου2 Φτιάχνουν την πίσσα με καύση με τον ακόλουθο τρόπο: Έχοντας προετοιμάσει ένα καλό μέρος, που κάνουν σαν αλώνι, με μια κλίση ώστε η πίσσα να συρρέει στο κέντρο, αφού το λειάνουν, σχίζουν τους κορμούς και τους τοποθετούν με διάταξη παραπλήσια με εκείνη που χρησιμοποιούν αυτοί που φτιάχνουν κάρβουνα, με τη δια-

ΤΟ ΚΑΤΡΑΜΙ

φορά ότι δεν υπάρχει λάκκος· οι σχίζες όμως τοποθετούνται και όρθιες η μια δίπλα στην άλλη έτσι ώστε ο σωρός συνεχίζει να ψηλώνει ανάλογα με τον αριθμό τους. Λένε πως η διάταξη ολοκληρώνεται όταν ο σωρός έχει περιφέρεια εκατόν ογδόντα πήχεις και ύψος πενήντα ή εξήντα το πολύ ή όταν έχει περιφέρεια και ύψος εκατό πήχεις, όταν το ξύλο τυχαίνει να είναι πλούσιο σε ρητίνη. Έχοντας λοιπόν τακτοποιήσει έτσι το δαδί και αφού το σκεπάσουν με ξύλα, ρίχνουν από πάνω χώμα κρύβοντάς το εντελώς, έτσι ώστε η λάμψη της φωτιάς να μη φαίνεται καθόλου από μέσα, αν συμβεί αυτό, η πίσσα καταστρέφεται. Ανάβουν τη φωτιά από τη δίοδο που έχουν αφήσει, και μετά, αφού γεμίσουν κι αυτό το μέρος με ξύλα και ρίξουν από πάνω χώμα, ανεβαίνουν σε μια σκάλα και παρακολουθούν· όπου δουν να βγαίνει καπνός, ρίχνουν συνέχεια χώμα, για να μη φανεί καθόλου η φωτιά. Κατασκευάζουν αγωγό για την πίσσα μέσα από το σωρό των ξύλων, έτσι ώστε να ρέει σε λάκκο που απέχει δέκα πέντε πήχεις· η πίσσα που ρέει έξω είναι κρύα στην αφή. Ο σωρός καίγεται για δύο μερόνυχτα το πολύ, διότι τη δεύτερη μέρα, πριν από τη δύση του ήλιου, έχει καεί και υποχωρήσει· αυτό συμβαίνει όταν η πίσσα δεν ρέει πια. Όλο αυτό το διάστημα μένουν άγρυπνοι· για να μην φανεί η φωτιά από μέσα, προσφέρουν θυσίες και γιορτάζουν ευχόμενοι να γίνει η πίσσα πολλή και καλή. Με αυτόν λοιπόν τον τρόπο οι κάτοικοι της Μακεδονίας φτιάχνουν πίσσα με καύση. (Θεόφραστος, Περί φυτών ιστορίας, Η', Θ', Γ, σ. 155)

Πώς παρασκευαζόταν το κατράμι Είναι εντυπωσιακή η ομοιότητα της μεθόδου που με τόσο εναργή τρόπο περιγράφει ο Θεόφραστος με τις τεχνικές που εφαρμόζονταν μέχρι και πριν από μερικές δεκαετίες στην περιοχή της Ιεράπετρας και της Σητείας! Είναι, όμως, εντυπωσιακή και η διάδοση της μεθόδου στον ελληνικό χώρο. Με παρόμοιους τρόπους παρασκεύαζαν το κατράμι σχεδόν παντού. Οι παλιοί πισσάδες της Κρήτης ήξεραν τα μυστικά του κατραμιού, ήξεραν πότε πρέπει να κόψουν το δέντρο (συνήθως στη λίγωση του φεγγαριού), πώς θα φτιάξουν τα δαδιά τους, πώς θα τα σκίσουν και, τέλος, πώς θα πετύχουν να πάρουν τη μεγαλύτερη δυνατή ποσότητα και την καλύτερη δυνατή ποιότητα του τελικού προϊόντος. Στα χωριά της νοτιοανατολικής Κρήτης κατασκεύαζαν τα καμίνια τους (γούρνες) κοντά στους τόπους όπου υπήρχε η πρώτη ύλη και σε έδαφος συνήθως επικλινές. Κι αυτό γινόταν για προφανείς λόγους: Η μεταφορά σε άλλες περιοχές απαιτούσε χρόνο. Τα καμίνια τους είχαν διάμετρο περίπου 1,5 - 2 μέτρα και βάθος 50-60 εκατοστά. Για κάμποσες ημέρες, ίσως και περισσότερο από μια βδομάδα,

Πίσσα φαρμακευτική (ανήψητη) με υφή ζυμαριού, κολλώδης, και υπέροχης ευωδιάς.

συγκέντρωναν δαδιά, τα έσκιζαν με τσεκούρια και τα έχτιζαν σε σχήμα πυραμίδας και σε ύψος 1 - 1,5 μέτρο. Όταν ολοκληρωνόταν αυτό το πρώτο στάδιο της εργασίας, σκέπαζαν με βούρλα την πυραμίδα, κάλυπταν τα βούρλα με πηλό και τον πηλό με μια λεπτή στρώση χώματος. Η καύση των δαδιών έπρεπε να είναι ατελής. Αν υπήρχε φλόγα, θα πήγαιναν οι κόποι τους στον βρόντο. Για τη φωτιά χρησιμοποιούσαν πάντα φρύγανα από την περιοχή, ξερούς θάμνους (αστοιβίδες, χινοπόδια) και τα κλαδιά των ρητινοφόρων δέντρων που είχαν κόψει. Η καύση διαρκούσε πολλές ημέρες, όπως περίπου και στα καρβουνοκάμινα (από 6 έως 12 εικοσιτετράωρα, ανάλογα με την ποιότητα του ξύλου). Τέλειωναν όταν σταματούσε η ροή του παχύρευστου κατραμιού. Όλον αυτόν τον καιρό οι πισσάδες δεν κουνούσαν ούτε στιγμή από τα καμίνια τους, μέρα και νύχτα βρίσκονταν εκεί. Αν υποχωρούσε σε κάποιο σημείο το χώμα, φρόντιζαν να ρίξουν καινούργιο, να αποκλείσουν την είσοδο οξυγόνου· η φλόγα ήταν ο μεγάλος εχθρός των κατραμάδων! Το παχύρευστο κατράμι έρεε στη βάση της πυραμίδας και με ειδικές ξύλινες ή μεταλλικές κατασκευές οδηγούνταν σε μεγάλα δοχεία. Όταν τέλειωνε η καύση, φρόντιζαν να σβήσουν και την τελευταία εστία, μάζευαν το κατράμι και άρχιζε η προσπάθεια πώλησης. Άλλοι είχαν εξασφαλισμένη πελατεία (συνήθως στους ταρσανάδες των κρητικών πόλεων) και άλλοι ξεκινούσαν τα μεγάλα ταξίδια για τη διάθεση του προϊόντος τους. Αναφέρονται ακόμη και πολυήμερα ταξίδια με ζώα προκειμένου να πουληθεί το κατράμι... Έχομε, δηλαδή, και εδώ μια μορφή πλανόδιου εμπορίου, όπως γινόταν με τους καλαθάδες και άλλους ειδικευμένους τεχνίτες της Κρήτης. Η εργασία των πισσάδων είχε συνήθως οικογενειακό χαρακτήρα. Όλα τα άρρενα μέλη μιας οικογένειας ειδικεύονταν στην παραγωγή κατραμιού και οι εργασίες καταμερίζονταν ανάλογα με τις δυνατότητες του καθένα. Ο πιο έμπειρος είχε πάντα το γενικό πρόσταγμα και την ευθύνη για την καλή λειτουργία της επιχείρησης. Υπήρξαν όμως και περιπτώσεις συνεργασιών, όπως ακριβώς γινόταν και στα ασβεστοκάμινα της Κρήτης. Σε άλλες περιοχές με λιγότερα ρητινώδη δένδρα ακολουθούνταν διαφορετικές μέθοδοι. Στα Αστερούσια γέμιζαν με ψιλοκομμένα δαδιά μεγάλα σταμνιά και στα στόμιά τους τοποθετούσαν μεταλλικά δοχεία. Στη συνέχεια έσκαβαν λάκκους, αναποδογύριζαν τα σταμνιά, τα σκέπαζαν καλά μέχρι τη μέση με χώμα και άναβαν φωτιά πάνω σ’ αυτά. Με τον τρόπο αυτόν αποκλειόταν εντελώς η είσοδος οξυγόνου, η καύση ήταν

1. «... η δ’ απορρέουσα της πίττης ψυχρά γίνεται κατά την αφήν». (Θεόφραστος, Περί φυτών ιστορίας, Η', Θ', Γ, σ. 155). 2. Ο Θεόφραστος από την Ερεσό της Λέσβου γεννήθηκε το 370 π.Χ. Φοίτησε στην Πλατωνική Ακαδημία και συνδέθηκε φιλικά με τον Αριστοτέλη, τον οποίο διαδέχθηκε στη διεύθυνση του Περιπάτου. Πέθανε σε προχωρημένη ηλικία, το 287 π.Χ. Από τα έργα του μνημειώδες είναι το σωζόμενο έργο Περί φυτών ιστορίας.

Σκινοκάψαλα Ιεράπετρας, το χωριό των πισσοκάμινων και των πισσάδων στα χρόνια της Βενετοκρατίας.

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2018

Θριφτή: Είναι δική μας ευθύνη να διαφυλάξομε τους φυσικούς θησαυρούς του τόπου μας.

ΤΟ ΚΑΤΡΑΜΙ

Πίσσα στερεή, δεύτερης καύσης.

Πεύκινα δαδιά με υπέροχη ευωδιά, που χρησιμοποιούνται μέχρι σήμερα για προσανάμματα στο τζάκι.

πάντα ατελής, και το κατράμι έρεε μέσα στα μεταλλικά δοχεία. Η μέθοδος αυτή εφαρμοζόταν για περιορισμένη παραγωγή κατραμιού, χρησιμοποιούνταν εκεί που δεν υπήρχαν ικανές ποσότητες ξύλου, και το προϊόν προοριζόταν αποκλειστικά για θεραπευτική χρήση (πληροφ. Γ. Σταματάκης, Καπετανιανά Μονοφατσίου). Το γέμισμα του σταμνιού περιγράφεται ως επίπονη εργασία. Έπρεπε να είναι ασφυκτικά γεμάτο, νε μη χωρά ούτε μια σκίζα παραπάνω.

ξουν μέχρι τον προσεχή Σεπτέμβρη στα καμίνια των Σχινοκαψάλων8. Για την πίσσα ο κυρ Γιωργήλης πληρώνει 4 μαρτζέλους9 το καντηνάρι και στους κατασκευαστές δίνει 3 υπέρπυρα στο καντηνάρι. Την πίσσα δεσμεύεται να την κουβαλήσει ο κυρ Γιωργήλης με δικά του έξοδα από το καμίνι. (Χατζάκη Κ., Καστελανία Ιεράπετρας 16ος αι. Διδακτ. διατριβή)

Η κρητική πίσσα και οι χρήσεις της Μενεγής Μισσίνης3, 5° Protoccolo, 26 Ιουνίου 1547 Ο Κώστας Φράγκος και ο Γιώργης Δεκαοχτούρης από το Στραβοδοξάρι4 έλαβαν μετρητά 30 υπέρπυρα5 από τον κυρ Γιωργήλη Σταυράκη με τον όρο να του φτιάξουν μια χιλιάδα6 πίσσα ανήψητη7, καθαρή. Την παραπάνω πίσσα δεσμεύονται να την φτιά-

Οι ελάχιστες και σκόρπιες βιβλιογραφικές μαρτυρίες δεν βοηθούν ώστε να έχομε μια σαφή και ακριβή εικόνα του κατασκευαστικού κύκλου της πίσσας στην Κρήτη. Τα ερειπωμένα πισσοκάμινα του Ορεινού (Ορνού) και των Σχινοκαψάλων, σιωπηλοί μάρτυρες, επιβεβαιώνουν την ιστορική διαχρονικότητα του πολιτισμού της πίσσας. Στα χρόνια της Ενετοκρατίας (1211-1669) η παραγωγή της κρητικής πίσσας κυρίως σε ρευστή μορφή (κατράμι) αυξήθηκε κατακόρυφα λόγω της μεγάλης ζήτησής της από τα κρητικά ναυπηγεία. Αυτό προκύπτει από τον κατάλογο του πολεμικού υλικού των

3 Μενεγής Μισσίνης, νοτάριος Επισκοπής Ιεράπετρας, 16ος αι.). 4 Στραβοδοξάρι (το), η παλιά ονομασία του οικισμού Σταυροχωρίου της επαρχίας Ιεράπετρας. 5 Υπέρπυρο (το), χρυσή συμβατική νομισματική μονάδα από τη βυζαντινή περίοδο. 6 Χιλιάδα (η), χίλια τεμάχια πίσσας και καντινάρι (το) 100 τεμάχια =μονάδα μέτρησης της πίσσας.

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2018

Η ιστορία της πίσσας, μιας παραδοσιακής διαδικασίας του αγροτικού πολιτισμού της Κρήτης, έχει ξεχαστεί στο πέρασμα των χρόνων. Ελάχιστες πληροφορίες μπορεί να συλλέξει κάποιος από την προφορική παράδοση για το υλικό που για δεκάδες αιώνες υπηρετούσε βασικές ανάγκες των παλαιών κοινωνιών. ναυπηγείων του Μεγάλου Κάστρου όπου, μετά την άλωσή του από τους Οθωμανούς (1669), στις αποθήκες του ναυπηγείου καταμετρήθηκαν μεταξύ άλλων και 700 βαρέλα κατράμι (βλ. Ευλ. Τσελεμπί «Οδοιπορικό στην Ελλάδα», 1668-1671, σελ. 214). ωστόσο, από τη συγκομιδή των αποσπασματικών στοιχείων της βιβλιογραφίας και τις αφηγήσεις της προφορικής παράδοσης είναι δυνατόν να αποτυπωθεί μια γενική εικόνα για την κατασκευή της πίσσας στις νότιες πευκόφυτες κορφές της Θριφτής και ειδικά στους οικισμούς των Σκινοκαψάλων, του Ορεινού και του Σταυροχωρίου Ιεράπετρας. Όπως τονίσαμε και παραπάνω, από τα ίχνη των ερειπωμένων πισσοκάμινων και από τις αναφορές της συλλογικής μνήμης φαίνεται να μην διέφεραν οι τεχνικές της κατασκευής της πίσσας στην Κρήτη από αυτές που περιγράφει ο Θεόφραστος (ο.π.). Η επιλογή των δαδιών από τις ρίζες και τον κορμό του πεύκου, η τοποθέτηση και η καύση τους στο πισσοκάμινο, απαιτούσαν πολυετή εμπειρία από ειδικούς τεχνίτες, τους πισσάδες. Οι πισσάδες κατά τη διαδικασία της καύσης των δαδιών (ξηρή απόσταξη) ξεχώριζαν την πίσσα σε δυο κατηγορίες: α) Η πρώτη πίσσα κατά την απόσταξη και ποιοτικά άριστη, η λεγόμενη ανήψητη πίσσα, προοριζόταν για φαρμακευτική χρήση. β) Η υπόλοιπη πίσσα, σε δεύτερη καύση, προοριζόταν για τους καραβομαραγκούς, τους αγγειοπλάστες, τους ξυλουργούς κ.α.

Η πίσσα και οι χρήσεις της Η ανήψητη πίσσα, από κατασκευής εύπλαστη, κολλώδης, και μοναδικής ευωδιάς, χρησίμευε για τη θεραπεία δερματικών παθήσεων, εγκαυμάτων, δερματικών εξανθημά των κ.α., με κατάλληλες επαλείψεις (πληροφορίες από συνταγές της λαϊκής ιατρικής). Η στερεή πίσσα (δεύτερης καύσης),

θερμαινόμενη, σε ρευστή μορφή, χρησίμευε για την αδιαβροχοποίηση των αρμών των ξύλινων πλεούμενων και τη στεγανοποίηση των τροχήλατων πήλινων αγγείων, κυρίως των πιθαριών. Επίσης, λειτουργούσε και ως αντισηπτικό υλικό των ξύλινων κατασκευών. Ακόμη, οι ατμοί της θερμαινόμενης πίσσας, δημιουργώντας μιαν αποπνικτική ατμόσφαιρα σε κλειστό χώρο, ήταν το καλύτερο απολυμαντικό για τις κρασαποθήκες και γενικά για χώρους όπου συχνάζουν διάφορα ανεπιθύμητα ζωύφια. Τέλος εδώ πρέπει να σημειώσουμε ότι η πίσσα, η νάφθα και το λάδι αποτελούσαν τα πιο παλιά φωτιστικά υλικά των λύχνων και των φαναριών.

Η άγνωστη πίσσα Η ιστορία της πίσσας, μιας παραδοσιακής διαδικασίας του αγροτικού πολιτισμού της Κρήτης, έχει ξεχαστεί στο πέρασμα των χρόνων. Ελάχιστες πληροφορίες μπορεί να συλλέξει κάποιος από την προφορική παράδοση για το υλικό που για δεκάδες αιώνες υπηρετούσε βασικές ανάγκες των παλαιών κοινωνιών. Σ’ ένα σιδερένιο κυλινδρικό κουτάκι, στο σπίτι ενός καλού παραδοσιακού Σκινοκαψαλιώτη, ανακάλυψα έναν μικρό βώλο απ’ αυτό το πανάρχαιο μαύρο πεύκινο παρασκεύασμα, που λένε πως ήταν φάρμακο, απολυμαντικό, αντισηπτικό και στεγανωτικό φυσικό δώρο. Αν και είχαν περάσει 80 χρόνια από τότε που κύλισε μέσα από τις φλέβες του πεύκου, σε κάποιο πισσοκάμινο των Σκινοκαψάλων, δεν είχε χάσει τίποτε από τα ιδιαίτερα χαρίσματά του, το μαύρο χρώμα του, την κολλώδη υφή του και την υπέροχη ευωδιά του. Πόσα άραγε θα ήθελε να πει και ακόμη πόσα ενδιαφέροντα θα μαθαίναμε αν μιλούσε αυτός ο βώλος της ξυλόπισσας! X

7 Ανήψητη πίσσα, η πρώτη πίσσα που προορίζεται για φαρμακευτική χρήση. 8. Σχινοκάψαλα (τα), ορεινός οικισμός της επαρχίας Ιεράπετρας. 9. Μαρτζέλος (ο), αργυρό βενετσιάνικο νόμισμα.

Παλαιό μεταλλικό σκεύος (περί τα μέσα του 20ού αιώνα) συλλογής ρητίνης από τα πεύκα.

 Το φανέρωμα της καινούργιας ζωής Δυο φωτογραφίες που μας έστειλε ο κ. Γ. Δραμουντάνης. Απεικονίζουν δυο διαφορετικές στιγμές της ζωής! Στην πρώτη, η περίοδος της επώασης. Στη δεύτερη, οι νεοσσοί σε στάση αναμονής. Ευτυχώς ο φακός είναι το πιο ευγενικό μηχανικό μέσον με το οποίο μπορεί να προσεγγίσει κανείς τη φύση. Αιχμαλωτίζει μόνο στιγμές, όχι ζωές. Όταν τις είδαμε θυμηθήκαμε τον εμπνευσμένο μας ποιητή, τον Ελύτη: «Με τις ξόβεργες μπορεί να πιάνεις πουλιά, δεν πιάνεις ποτέ το κελαηδητό τους. Χρειάζεται η άλλη βέργα, της μαγείας, και ποιος μπορεί να την κατασκευάσει αν δεν του ’χει από μιας αρχής δοθεί;». Με τη φωτογραφία, όμως;