ΥΠΕΡ Χ Τεύχος 86 by Χαλκιαδάκης Α.Ε.

ΥΠΕΡ

TO Π E P I OΔ I KO T Ω N S UPE R MA RK ET XAΛ K IA Δ A K H | Τ ΕΥΧΟΣ 8 6 | Κ Α ΛΟ Κ Α ΙΡ Ι 2 0 1 8 | Δ Ι Α ΝΕ ΜΕ ΤΑ Ι Δ Ω Ρ ΕΑ Ν

> Το γλυκοσάλισμα Ιταλοί ναύτες σώζουν Μια ωραία ευχή αμάχους του γάμουΚρητικούς! στην Κρήτη

Οι αμαζόνες Της φασκομηλιάς της Κρήτης τα μήλα! Τα θαλασσινά Η φωτογραφΙα λιβάδια στην εποχή της selfie Ένα κρητικό χωριό, μια «μετα-βάπτιση» Οι υπηρέτριες και ένα δημοτικό στον ελληνικό τραγούδι

κινηματογράφο

ΚΡΗΤΗ 1898 Όταν οι παππούδες μας αναζητούσαν σημαία

ΜΕΛΕΤΩΝΤΑΣ ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΤΩΝ ΣYΓΧΡΟΝΩΝ ΚΡΗΤΩΝ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 8

ΦΩΤΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ

ΜΕΛΕΤΩΝΤΑΣ ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΤΩΝ ΣΥΓΧΡΟΝΩΝ ΚΡΗΤΩΝ Του Aνδρέα Μανιού

ΚΡΗΤΗ 1898. Όταν οι παππούδες μας αναζητούσαν σημαία Του Νίκου Ψιλάκη

Οι υπηρέτριες στον ελληνικό κινηματογράφο Του Νίκου Ψιλάκη

Οι Κεντριανοί πηλοπλάστες Του Γιώργου Μανιαδάκη

ΦωτογραφIες & κεIμενα: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ΤΑ ΝΕΑ ΜΑΣ

Το γλυκοσάλισμα. Από τις ωραιότερες ευχές του γάμου στην Κρήτη Του Νίκου Ψιλάκη

ΜΙΑ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ - ΕΝΑ ΠΟΗΜΑ ΦωτογραφIζει και επιλέγει η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

ΑΛΛΗΛΛΕΓΓYΗ

Η φωτογραφΙα στην εποχή της selﬁe (και ο πολιτισμός του Delete)

Ένας μικροσκοπικός γλύπτης! Της Μαρίας Λαγγουβάρδου Χαιρέτη

Η φιλοξενία των Κρητών Του Μαρίνου Γιάννη Βομβά

Του Νίκου Ψιλάκη

Της φασκομηλιάς τα μήλα! Του Νίκου Ψιλάκη

48 44

Tριμηνιαία έκδοση των Σ/M XAΛKIAΔAKH

Yπεύθυνη σύμφωνα με το νόμο: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ

Σχεδίαση εντύπου: NIKOΣ NTPETAKHΣ

1o χιλ. Γαζίου-Κρουσώνα 7005 Ηράκλειο τηλ. 2810 824 140

Eκδοτική φροντίδα: Tμήμα Δημοσίων Σχέσεων της A.E. XAΛKIAΔAKH

Φωτοστοιχειοθεσία Mακέτες - Eκτύπωση: TYΠΟΚΡΕΤΑ BI.ΠE. Hρακλείου Tηλ. 2810 382800 FAX: 2810 380887

> www.xalkiadakis.gr Διανέμεται δωρεάν από τα καταστήματα της εταιρείας

IS SN : 25 85-36 0 0

Σύμβουλος έκδοσης: NIKOΣ ΨIΛAKHΣ Φωτογραφία εξωφύλλου: ΕΦΗ ΨIΛAKH Υπεύθυνος Δημοσίων Σχέσεων της Α.Ε. Χαλκιαδάκη: ΜΙΧΑΛΗΣ ΤΖΑΓΚΑΡΑΚΗΣ

Tα κείμενα που δημοσιεύονται δεν εκφράζουν κατ’ ανάγκην και την άποψη της εταιρείας ή του περιοδικού.

ΤΑΝΕΑΜΑΣ

Η ΕΛΛΑΔΑ ΠΟΥ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙ ΓΙΑ ΤΟ ΚΑΛΥΤΕΡΟ

Επισκέψεις σε προμηθευτές μας

ΣΤΗ ΒΟΡΕΙΑ ΕΛΛΑΔΑ: Νιώθουμε περήφανοι κάθε φορά που επισκεπτόμαστε συνεργάτες - προμηθευτές μας. Όχι μόνο επειδή διαπιστώνουμε ξανά και ξανά ότι συνεργαζόμαστε με τους καλύτερους, αλλά επειδή βλέπομε μοντέρνες επιχειρήσεις, ανοιχτά μυαλά και, τελικά, μια Ελλάδα που συνεχίζει ν' αναζητά τον δρόμο της προόδου. Αυτή τη φορά βρεθήκαμε στη Βόρεια Ελλάδα, σε μια επίσκεψη που συνδυάστηκε με το τριήμερο εκπαιδευτικό πρόγραμμα των αποφοίτων του Κέντρου Καινοτόμου Αγροδιατροφικής Επιχειρηματικότητας (ΚΕΚΑΓΕΠ). Τα στελέχη της εταιρείας μας, Βατσιθιανός Δημήτρης (Εμπορικός Διευθυντής), Σαμπαθιανάκης Στράτος (Υπεύθυνος Αγορών) και Κριθινάκης Γιώργος (Υπεύθυνος Αγορών στα Λαχανικά), συνοδευόμενοι από τους εκπαιδευτές και τους απόφοιτους του ΚΑΓΕΠ, είχαν την ευκαιρία να γνωρίσουν από κοντά νέους τρόπους οργάνωσης, λειτουργίας, παραγωγής και ανάπτυξης αγροτικών επιχειρήσεων και συνεταιρισμών. Πρώτος σταθμός η Αμερικάνικη Γεωργική Σχολή στη Θεσσαλονίκη, όπου ενημερώθηκαν για τα εκπαιδευτικά προγράμματα σχετικά με την οργάνωση και διοίκηση αγροτικών επιχειρήσεων, τη μεταποίηση και την εξωστρέφεια. Στη συνέχεια βρέθηκαν στην

ΣΤΙΣ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΗΣ CRETA FARMS Οι επισκέψεις μας συνεχίστηκαν και στις εγκαταστάσεις κρητικών επιχειρήσεων. Στις αρχές του Ιούνη τέσσερις συνεργάτες της εταιρείας (Γιώργος Καραγιάννης, Ειρήνη Χαριτωνίδη, Κυριάκος Καλομοίρης και Αντώνης Κιουπάκης) επισκέφθηκαν την Creta Farms και ενημερώθηκαν για τις μεθόδους εκτροφής των ζώων, παρακολουθώντας παράλληλα και όλα

Αλεξάνδρεια Ημαθίας και στην εταιρεία LUCIA’S FARM, που εξειδικεύεται στην παραγωγή ντομάτας με τη μέθοδο της υδροπονίας. Ακολούθησε επίσκεψη στην εταιρεία παραγωγής φύλλου και πίτας ΑΛΦΑ στην Κοζάνη και συνάντηση με τον ιδρυτή της κ. Αθανάσιο Κουκουτάρη, ο οποίος μίλησε για τις εμπειρίες τους σχετικά με το πώς «χτίζεται» μια επιχείρηση, πώς οργανώνεται η παραγωγή και το εξαγωγικό της εμπόριο. Ιδιαίτερα χρήσιμες ήταν οι επισκέψεις στους πρωτοπόρους συνεταιρισμούς Κρόκου Κοζάνης και Βελβεντού, οι οποίοι έχουν επιτύχει την καθιέρωση brand name για τη ζαφορά και τα ροδάκινα - νεκταρίνια, αντίστοιχα, καθώς και στο οινοποιείο ΚΕΧΡΗΣ στο Καλοχώρι Θεσσαλονίκης, μιας επιτυχημένης οικογενειακής επιχείρησης. «Οι αγρότες της Κρήτης μοχθούν σκληρά για να παράγουν ποιοτικά προϊόντα, αλλά αυτό δυστυχώς δεν αρκεί στις μέρες μας, πρέπει να γίνουν συνεργασίες για να υπάρξει σταθερή παραγωγή, ποιότητα και τελικά ανταμοιβή για τους κόπους τους», τόνισε ο κ. Δημήτρης Βατσιθανός, Εμπορικός Διευθυντής της εταιρείας ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣ ΑΕ που συνόδευε την αποστολή του ΚΕΚΑΓΕΠ.

τα στάδια επεξεργασίας των προϊόντων. Οι καινοτόμες ιδέες που εφαρμόζει η εταιρεία έχουν ως αποτέλεσμα την παραγωγή εξαιρετικών προϊόντων, πλούσιων σε ωφέλιμα λιπαρά ω3.

ΔΙΕΘΝΗ ΒΡΑΒΕΙΑ ΣΕ ΚΡΗΤΙΚΑ ΠΡΟϊΟΝΤΑ ΣΤΑ ΑΓΡΟΚΤΗΜΑΤΑ ΚΡΗΤΗΣ ΜΑΝΩΛΙΤΣΑΚΗΣ Δυο σπουδαίες διακρίσεις κατέκτησαν φέτος τα Αγροκτήματα Κρήτης Μανωλιτσάκης. Το Διεθνές Ινστιτούτο Γεύσης και Ποιότητας «iTQi», ένας ανεξάρτητος οργανισμός πιστοποίησης με έδρα τις Βρυξέλες, απένειμε στα Φρέσκα Αυγά Βιολογικής Γεωργίας και στο Νωπό Κοτόπουλο Βιολογικής Γεωργίας Μανωλιτσάκης τα βραβεία Ανώτερης Γεύσης 2018 (Superior Taste Award 2018) δύο χρυσών αστεριών. Σημαντικό γεγονός για μιαν εταιρεία που επενδύει στην ποιότητα των προϊόντων της. Η φάρμα της, εκτάσεως 60.000 τ.μ., βρίσκεται σε ένα εξαιρετικό φυσικό περιβάλλον, στο Αμάρι, στους πρόποδες του Ψηλορείτη.

ΥΠΕΡ

ΚΑΛOΚΑΙΡΙ 2018

www.xalkiadakis.gr ΟΜΙΛΙΑ ΤΗΣ κ. ΧΡΙΣΤΙΝΑΣ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ

> Οι καλές πρακτικές οδηγούν σε πιστούς καταναλωτές!

"Πώς οι καλές Πρακτικές και η Καινοτομία οδηγούν σε πιστούς καταναλωτές" ήταν ο τίτλος της εισήγησης της κ. Χριστίνας Χαλκιαδάκη στο 1ο Συμπόσιο Οικονομίας – Επιχειρηματικότητας και Καινοτομίας που διοργανώθηκε με πρωτοβουλία του Δήμου Ηρακλείου και των τοπικών επιχειρηματικών φορέων στο Επιμελητήριο Ηρακλείου, στις 8-9 Ιουνίου 2018. Ιδιαίτερα σημαντική πρωτοβουλία που αποσκοπεί στην περαιτέρω ανάπτυξη της οικονομίας, με πολλούς εξειδικευμένους εισηγητές, κυρίως ειδικούς επιστήμονες και καθηγητές Ανωτάτων Εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων.

ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΩΜΕΝΗ ΓΡΑΒΙΕΡΑ ΣΠΗΛΙΑΣ ΣΤΕΙΑΚΑΚΗ Την ανώτερη διάκριση στον διαγωνισμό του κορυφαίου Διεθνούς Ινστιτούτου Γεύσης & Ποιότητας (iTQi) 2018 έλαβε η Παλαιωμένη Γραβιέρα Σπηλιάς Στειακάκη. Βραβεύτηκε με 2 χρυσά αστέρια (ανώτερη γεύση) επιτυγχάνοντας γενική βαθμολογία κοντά στο 90%. Η «παλαιωμένη γραβιέρα σπηλιάς» παράγεται στην Κρήτη, στο εκσυγχρονισμένο τυροκομείο της οικογένειας Στειακάκη, ένα τυροκομείο με ιστορία από το 1952, στην τρίτη γενιά σήμερα. Η γραβιέρα τυροκομείται κατά κύριο λόγο από πρόβειο γάλα, με προσθήκη 5% κατσικίσιου, από ζώα που βόσκουν ελεύθερα στην περιοχή Μεσαράς Ηρακλείου. Παλαιώνεται για τουλάχιστον 12 μήνες, με ιδιαίτερη μέθοδο ωρίμανσης. Με βάση τη γραβιέρα Στειακάκη, στην ίδια σειρά κυκλοφορεί η γραβιέρα με θυμάρι, η γραβιέρα με θρούμπη, με 4 πιπέρια, και δυο τυριά ωριμασμένα σε οινολάσπες, ο ξηρός ανθότυρος (κρασότυρος) και η κρασογραβιέρα. Όπως είναι φυσικό, όλα τα βραβευμένα προϊόντα θα τα βρείτε στα ράφια των Σ/Μ Χαλκιαδάκης.

ΠΡΟΤΑΣΗ

Γρήγορες, γευστικές και οικονομικές λύσεις για το τραπέζι σας Αν θέλετε να βρείτε μια οικονομική, υγιεινή και, φυσικά, λαχταριστή λύση για το καθημερινό σας τραπέζι, μπορείτε να προμηθευτείτε φρεσκοψημένο κοτόπουλο, χοιρινό μπιφτέκι και άλλα νόστιμα φρεσκοψημένα παρασκευάσματα από τους ειδικά διαμορφωμένους χώρους των καταστημάτων μας: • Μαυσώλου και Ηροδότου, Ν. Αλικαρνασσός • Κολωνέλο, Σητεία • Παπαγεωργίου-Κωστούλα Ανδριανού, Ιεράπετρα • Φιλ. Εταιρείας & Ελ. Βενιζέλου, Χερσόνησος • Κοκκίνη Χάνι, Ηράκλειο • Κρασαδάκη-Κασομούλη-Δελαπόρτα, Άγιος Ιωάννης Ηράκλειο • 1ο χλμ Μοιρών Ηρακλείου, Καπαριανά, Μοίρες • Καπαριανά, Μοίρες • Λεωφόρος Κόκκινου Πύργου, Τυμπάκι • Λεωφόρος Καραμανλή, Κουμπές Χανίων • Κουνουπιδιανά, Χανιά • Επιμενίδου 17, Άγιος Νικόλαος

N Φωτογραφήματα ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Μια Παναγιά στο «Περβολίτσι» Μια από τις ελάχιστες πηγές της περιοχής έδωσε τ' όνομα στο τοπίο. Πηγή και περβόλι μαζί, τόπος ιερός, γαλάζιο και πράσινο. Κι ένας ναός αφιερωμένος στη Μεγάλη Μητέρα, στην Κοίμησή της, ορόσημο που σημαδεύει τη μνήμη. Παναγιά Περβολίτσα τη λένε σήμερα. Παλιό μετόχι της Μονής Αγίας Τριάδας των Τζαγκαρόλων, ήταν γνωστή ως «Περβολίτσι» (το μικρό περιβόλι), κατάληξη βυζαντινή, μια και το κρητικό γλωσσικό ιδίωμα διασώζει λέξεις - διαμάντια που προέρχονται από πολλές διαφορετικές περιόδους της γλώσσας μας. Εδώ, λοιπόν, σε τούτο μαγευτικό τοπίο του ξερού Ακρωτηρίου, κοντά στο σημερινό αεροδρόμιο των Χανίων, αναζήτησαν κάποιοι παλιοί Μοναχοί τη γαλήνη. Πότε; Άγνωστο! Τουλάχιστον τον 16ο αιώνα, τότε που η Παναγιά στο Περβολίτσι ήταν μικρό μοναστήρι, αυτόνομο κατά τα φαινόμενα. Αργότερα, στα τέλη του 17ου ή αρχές του 18ου αιώνα, αφιερώθηκε στη μεγάλη μονή της Αγίας Τριάδας. Βαδίζω ανάμεσα στις χαρουπιές και τις ελιές, ακούω τους ψιθύρους της θάλασσας, ένας άνεμος που έρχεται από τα βάθη των αιώνων δροσίζει το μεσημέρι μου. Η συναυλία των χρωμάτων θαμπώνει, ο άνθρωπος συμπλήρωσε το τοπίο με το λευκό του ασβέστη, με το κόκκινο του κεραμιδιού, με τις λιτές γραμμές ενός μονόχωρου ναού κι ενός οικοδομήματος που φέρνει στο νου τα παλιά πετρόχτιστα σπίτια της Κρήτης. Ερείπια τα παλιά κελιά, ερείπια και οι πιο πρόσφατες παρεμβάσεις, μα το τρεχούμενο νερό δεν στερεύει. Κι όπως ανοίγεται μπροστά μου γεμάτος σαγήνη ο κόλπος της Σούδας, θυμάμαι κάποιον φίλο που μου έλεγε κάποτε ότι οι παλιοί καλογέροι δεν είχαν σφάλει ποτέ. Ήξεραν να διαλέγουν τους τόπους. Ίσως επειδή κι οι τόποι μπορούσαν να διαλέγουν τις μελλούμενες χρήσεις τους. 8

ΥΠΕΡ

ΚΑΛOΚΑΙΡΙ 2018

Βαδίζω ανάμεσα στις χαρουπιές και τις ελιές, ακούω τους ψιθύρους της θάλασσας, ένας άνεμος που έρχεται από τα βάθη των αιώνων δροσίζει το μεσημέρι μου.

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Όταν γερνούνε τα όμορφα πράματα... Παλιό το αγροτόσπιτο σε χωριό της Κρήτης, παλιό και το λαδοπίθαρο με τα κομμάτια του ασβέστη ν' αντανακλούνε το φως. Υλικά σε δεύτερη χρήση, πίσω από κάποιο παλιό καμαρωτό παραθύρι που μένει ανοικτό εσαεί για να μπαίνει ο ήλιος. Είναι που τα όμορφα πράματα παλιώνουν όμορφα. Παλιώνουν χωρίς να γερνούνε. Κάποτε μένουν ως κειμήλια μνήμης, κάποτε ξαναπαίρνουν ζωή. Και τότε μπορούν να διδάξουν αισθητική στις γενιές της ψηφιακής εποχής ή, ακόμη, και να δώσουν ζωή σε μιαν ορτανσία. Σταμάτησα στην κλειστή αυλή για μια υπόκλιση στο λευκό του ασβέστη. Και στις απαλές αποχρώσεις των λουλουδιών που νομίζω πως διαλέγονται με το φως. Είναι φορές που τους διαλόγους δεν τους ακούς. Τους βλέπεις.

Είναι που τα όμορφα πράματα παλιώνουν όμορφα. Παλιώνουν χωρίς να γερνούνε. 10

ΥΠΕΡ

ΚΑΛOΚΑΙΡΙ 2018

Οι πικροδάφνες ανθίζουν κάθε καλοκαίρι Μια λουλουδιασμένη πικροδάφνη δίπλα στα κατάλοιπα μιας περασμένης ζωής. Δεν ξέρω γιατί ο πλάστης του κόσμου έκαμε τις πικροδάφνες ν' ανθίζουν μέσα στα πυρωμένα καλοκαίρια μας. Ίσως για να έχει πάντοτε φως το τοπίο, ίσως για να έχει πάντοτε χρώμα. Μια λουλουδιασμένη πικροδάφνη εκεί όπου τ' ανθρώπινα βήματα έπαψαν ν' ακούγονται πια.

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Δεν ξέρω γιατί εκείνη τη στιγμή μου θύμισε κάτι από Βυζάντιο, κάτι από την ορεινή Κρήτη του παλιού καιρού, κάτι από έναν κόσμο που μένει ανέγγιχτος ακόμη στη μνήμη μου.

Τα νεύματα του μαΐστρου Χρόνια τον γνωρίζω, δεκαετίες. Πάντα μ' έναν ζεστό καλόκαρδο χαιρετισμό, πάντα μ' ένα χαμόγελο. Τούτη τη φορά του ζήτησα να τον φωτογραφίσω. Συναντηθήκαμε στο λιμάνι του Μεγάλου Κάστρου, πλάι στο βενετσιάνικο «φρούριο της θάλασσας», ήταν απομεσήμερο κι ο μαΐστρος σήκωνε σημαίες τα κύματα. Δεν ξέρω γιατί εκείνη τη στιγμή μου θύμισε κάτι από Βυζάντιο, κάτι από την ορεινή Κρήτη του παλιού καιρού, κάτι από έναν κόσμο που μένει ανέγγιχτος ακόμη στη μνήμη μου. Φωτογράφος κι ο ίδιος, είδε τον φακό με τη συμπάθεια που βλέπει κανείς έναν φίλο. Και μετά μιλήσαμε για τα πάντα. Για τον καιρό, για τα γεγονότα της ημέρας, για τους κοινούς γνωστούς και τους κοινούς φίλους. Δηλαδή, για όλα αυτά, τα μικρά και μεγάλα, που συζητά κανείς στις τυχαίες, κάποτε κι απροσδόκητες, συναντήσεις με τους ανθρώπους του τόπου του. Κουβέντες στο πόδι. Κάποτε τυπικές, κάποτε όχι. Όπως ήταν φυσικό, καταλήξαμε να μιλάμε (πάλι) για τη φωτογραφία, για τον τρόπο να βλέπεις αλλιώς τα πράγματα· να τους μιλάς και να σου μιλούνε. Κι αν με ρωτήσει κανείς τι μ' έκανε να στριμώξω την ασπρόμαυρη φωτογραφία του Παντελή σε τούτες τις σελίδες, δεν θα δυσκολευτώ ν' απαντήσω: Μα, φυσικά, η ομορφιά των απλών στιγμών της ζωής. Η ομορφιά της καθημερινότητας, η γοητεία του μέτρου. Που πα να πει: η γοητεία των πόλεων μας! Είναι τόσο μεγάλες για να μην πλήττεις ποτέ, είναι τόσο μικρές που δεν περνά μέρα χωρίς να συναντήσεις κάποιον γνωστό, κάποιον συγγενή, κάποιον φίλο. Κι εκεί, στο πόδι, μπορείς να πεις και ν' ακούσεις τα πάντα! Όπως εκείνη τη μέρα που ο μαΐστρος σήκωνε σημαίες τα κύματα. Και τα μαλλιά των περαστικών γίνονταν νεύματα. Κρέμασα στον ώμο τη μηχανή, ο μαΐστρος δεν σταματούσε, οι Καστρινοί κατέβαιναν στο λιμάνι τους. Χαιρετηθήκαμε πάλι κι ο καθένας πήρε τον δρόμο του. 12

ΥΠΕΡ

ΚΑΛOΚΑΙΡΙ 2018

Μια πλατεία θυμάται Είναι οι στιγμές που σε κάνουν να ξεχνάς ό,τι σε πλήγωσε, είναι οι εικόνες που σε κάνουν να θυμάσαι ό,τι σ' έκανε ν' ανασάνεις. Περπατάς στους δρόμους και νιώθεις την ιστορία να σ' ακολουθεί κατά βήμα· «θυμήσου», φωνάζει, «φέτος έπεσε ένας ακόμη τοίχος, ένα κομμάτι του μνημείου που εσείς, οι άνθρωποι του σήμερα, το αποκαλείτε με περισσή ευκολία ερείπιο». Κρήνη Μοροζίνι. Πλάι στο παλιό παλάτι του Δούκα της Κρήτης, πλάι στην περίφημη και πολύκοσμη Βασιλική του Αγίου Μάρκου, πλάι σε μια πόρτα που κατεδαφίστηκε κάποτε από άρχοντες που πίστεψαν ότι ο πολιτισμός των τεσσάρων τροχών απαιτούσε γκρεμίσματα, διανοίξεις λεωφόρων, καταστροφή του παλιού για να μπορέσει να στεριώσει το νέο. Τέτοιες ώρες (πρωί Κυριακής, η κίνηση δεν είχε αρχίσει ακόμη) δεν ήθελα να κρατώ στα χέρια μου μια κοινή φωτογραφική μηχανή. Τη μηχανή του χρόνου ήθελα να 'χα. Να βλέπω τον Μοροζίνι όλο καμάρι μπροστά στο μεγάλο του έργο, να βλέπω το νερό, να γεύομαι τις απλές χαρές της ζωής, να καλημερίζω τις γυναίκες με τις πήλινες στάμνες στους ώμους, να χαμογελώ στους λαχανιασμένους μπόμπιρες που σκύβουν στην κρήνη για να χορτάσουν τη δίψα τους. Τη μηχανή του χρόνου θα ήθελα να 'χα. Να δω πώς ήταν (επιτέλους) το ερείπιο που απλώνεται μπροστά μου, το παλιό δουκικό ανάκτορο της νήσου Κάντια, να δω τις λιτανείες στους δρόμους, να δω ακόμη κι εκείνον τον Μεγάλο Βεζίρη τη στιγμή που περιφερόταν, νικητής και καβαλάρης, στην άδεια πολιτεία. Βενετσιάνοι, Τούρκοι, Εγγλέζοι στρατιώτες, χωροφύλακες της Κρητικής Πολιτείας, και προπάντων Κρήτες. Αστοί, Καστρινοί. Και χωρικοί με ντρουβάδες στα χέρια, και καφενέδες με τους ναργιλέδες να κάνουν παρέλαση. Κι αμέσως μετά, μ' ένα μαγικό κουμπί πάλι, να τα δείξω όλα τούτα στους παλιούς αρχόντους (πού ξέρεις; η μηχανή του χρόνου μπορεί να τους έφερνε κι εκείνους μπροστά μου), τους βουλευτές και τους δημάρχους που κατεδάφιζαν ολόκληρα τετράγωνα για να «ομορφύνουν» την πόλη. Δεν πειράζει που δεν θα καταλάβαιναν τη διαφορά ανάμεσα στη μνήμη και τη λήθη, ανάμεσα στην ομορφιά και την ασχήμια, δεν πειράζει...

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

«Πόλις εστί...» Και λέγεται Σύια. Ή και Σύβα. Δηλαδή, Σούγια! «Πόλις εστί... Και λιμένα έχει καλόν...» γράφουν οι Σταδιασμοί της Μεγάλης Θάλασσας. «Από δω ξεκινά το αγριότερο και γραφικότερο τμήμα της κρητικής ακτής» γράφει ο πολύπειρος και προσεκτικός παρατηρητής, Άγγλος Πλοίαρχος T. A. B. Spratt. Κι αλήθεια, κοιτάζοντας προς τη μια και την άλλη μεριά, βλέπεις τα βουνά να κατεβαίνουν μέχρι τη θάλασσα, έτσι που τούτη η μικρή γωνιά της Κρήτης να μοιάζει με όαση γαλήνης. Ο Spratt πάλι διηγείται τη μικρή ιστορία της περιπλάνησής του σε τούτα τα μέρη, το πλοίο του βρέθηκε να παρασύρεται από το κύμα του Λιβυκού, και ο έκπληκτος καπετάνιος να παρατηρεί την παραμορφωμένη σημαδούρα του, που η πίεση του νερού την είχε κάμει αγνώριστη:

ΥΠΕΡ

«Ο βυθός της θάλασσας βαθαίνει τόσο απότομα ανοιχτά της κοιλάδας της Συίας που τα πλοία δεν βρίσκουν αγκυροβόλιο παρά μόνο πολύ κοντά στην παραλία· στη Λισσό υπάρχει ένα καλύτερο αγκυροβόλιο. Προτίμησα να αράξω στη Συία για ένα μερόνυχτο, με τη μικρή άγκυρα και όλο το σχοινί· αλλά καθώς δεν είχε κράτημα σ’ έναν τόσο απότομο βυθό, τη νύχτα ο στεριανός αέρας, αν και πολύ απαλός, έκανε το πλοίο να συρθεί σε βάθος 100 οργιών, μεταφέροντας μαζί του σε βάθος 70 οργιών τη σιδερένια σημαδούρα που ήταν προσκολλημένη στην άγκυρα. Όταν η σημαδούρα ανασύρθηκε στην επιφάνεια μαζί με την άγκυρα, οι πλευρές της είχαν γίνει σχεδόν επίπεδες λόγω της μεγάλης πίεσης του νερού σ’ εκείνο το βάθος, παρά το ότι παρουσίαζε σημαντική αντίσταση στην πίεση λόγω του σχήματός της ως σιδερένιος κύλινδρος με διπλό κώνο».

«Κοίτα εκεί... Αν περπατήσεις δέκα λεπτά θα δεις κι άλλα τέτοια πράματα, θα δεις αρχαίους τοίχους και σπασμένες κολόνες. Εκεί έβοσκα κάποτε τα ζωντανά, ξέρω...»

ΚΑΛOΚΑΙΡΙ 2018

Ο λόγος για τη Σούγια, λοιπόν. Τουριστικό προορισμό σήμερα, μικρολίμανο του αρχαίου μας κόσμου, αλλά πάντα τόπο της μνήμης. Κάποιοι λένε πως οι κάτοικοί της εκτρέφανε χοίρους, απέραντες δασώδεις εκτάσεις περιβάλλουν τον τόπο. Κάποιοι λένε πως από δω αναχωρούσαν κατάφορτα καράβια για τις απεναντινές ακτές και τις ακμάζουσες πόλεις της Βόρειας Αφρικής. Τα δέχεσαι όλα, αν θες ν' ανακαλύψεις τα μικρά μυστικά πρέπει πρώτα να τα δεις με συμπάθεια. Κάπου εδώ βρισκόταν η αρχαία πόλη, ανατολικά του χειμάρρου. Εκτεταμένα ερείπια σώζονταν ακόμη κατά τη δεκαετία του 1850, τότε που πέρασε ο Άγγλος καπετάνιος που ανακάλυψε (πρώτος αυτός) την ανύψωση των δυτικών ακτών της Κρήτης. Δεν υπήρχε ίχνος από το λιμάνι των ελληνιστικών και των ρωμαϊκών χρόνων, γράφει ο ίδιος. Υπήρχε όμως το εκτεταμένο υδραγωγείο, υπήρχαν τ' απομεινάρια των ναών, τ' απομεινάρια της μνήμης. Βαδίζεις και θυμάσαι τις θεότητες που εναλλάσσονταν, ιδιαίτερα στις νότιες ακτές του νησιού, κάποτε ίσως μια Μεγάλη Μητέρα κι ένας Νεαρός Θεός, θνήσκων κι αναγεννώμενος, κάποτε το ελληνικό δωδεκάθεο, κάποτε εκείνοι που ήρθαν από την Αίγυπτο, η Ίσις και ο Σέραπις. Κι άλλοι πολλοί, κάποιοι απ' αυτούς ταυτίστηκαν με τους θεούς των Ελλήνων. Μα εδώ, στη Σούγια της μνήμης, οι παλαιοχριστιανικές βασιλικές δείχνουν την εποχή των μεγάλων αλλαγών, την παρακμή του ρωμαϊκού μεγαλείου και την ανάδυση του καινούργιου κόσμου. Τα βιβλία γράφουν ότι κάποιες απ' αυτές τις βασιλικές καταστράφηκαν από τις επιδρομές των Σαρακηνών - όπου και να πας σε τούτο το νησί η ιστορία παραμονεύει. Μια επιγραφή σου θυμίζει όσα δεν πρέπει να ξεχάσεις. Κυρίως τη σχέση των ανθρώπων με το θείο, μια σχέση που εδώ, στ' ακρογιάλια του νότου, πρέπει να ήταν πιο δυνατή, ίσως και πιο μυστική: «ΑΓΙΕ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΩΝ ΒΟΗΘΙ ΑΓΙΕ ΔΗΜΗΤΡΙΕ ΒΟΗΘΙ ΗΜΙΝ». Έτσι ακριβώς λένε τα χαράγματα που εντόπισε πριν από δεκαετίες ο Αναστάσιος Ορλάνδος πάνω από τα θαυμάσια ψηφιδωτά της Σούγιας. Είναι η νεότερη θρησκεία, οι ναοί πάνω στα αρχαία θεμέλια. Φωτογραφίζω τις αρχαίες κολόνες πλάι στον νεότερο ναό κι ακούω μια γυναίκα που μόλις έφτανε μ' ένα μπουκάλι λάδι στα χέρια: «Κοίτα εκεί... Αν περπατήσεις δέκα λεπτά θα δεις κι άλλα τέτοια πράματα, θα δεις αρχαίους τοίχους και σπασμένες κολόνες. Εκεί έβοσκα κάποτε τα ζωντανά, ξέρω...» Ξέρει, όπως γνωρίζουν όλοι οι ντόπιοι, σε κάθε γωνιά της Κρήτης, τα σημάδια του τόπου τους. Είναι ακόμη πρωί, μόλις έχει αναδυθεί ο τόπος από την αχλή, ο ήλιος κάνει το τοπίο σχεδόν εξωπραγματικό. Ζεστές αγκαλιές είναι τα μικρολίμανα του νότου κι όπου κι αν πας σε καλοδέχονται. Περπάτησα στην ακτή, οι πρώτοι λουόμενοι της μέρας άπλωναν κιόλας πετσέτες στην άμμο· εδώ τα νερά προκαλούνε και θ' αδικήσεις πολύ τον εαυτό σου αν δεν του χαρίσεις τη δυνατότητα να νιώσει το χάδι της θάλασσας. 15

ΤΑΝΕΑΜΑΣ

ΧΡYΣΟ ΒΡΑΒΕΙΟ

για την προώθηση των τοπικών παραγωγών > Δύο σημαντικές διακρίσεις, το Χρυσό Βραβείο στην κατηγορία «Συνεργασία με Τοπικούς Παραγωγούς» και το τιμητικό βραβείο για τη συμμετοχή της στην Πανελλήνια Δράση Καθαρισμού των Ακτών του Ι.Ε.Λ.Κ.Α., απέσπασε η εταιρεία μας, στα «Σελφ Σέρβις – Excellence Awards 2018».

Στην εκδήλωση, που πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα την Τετάρτη 11/7/18, βραβεύθηκαν οι πρωτοπόρες επιχειρήσεις του κλάδου των σούπερ μάρκετ & FMCG οι οποίες απέδειξαν για άλλη μια χρονιά την αξία της συνεχούς αναζήτησης νέων δρόμων, την εξυπηρέτηση των αναγκών των πελατών τους, αλλά και την

επίτευξη των στρατηγικών τους στόχων. Στην τελετή παρευρέθηκαν και παρέλαβαν τα βραβεία τα στελέχη της Χαλκιαδάκης Α.Ε. Δημήτρης Βατσιθιανός (Εμπορικός Δ/ντής), Βαγγέλης Μιγαδάκης (Υπεύθυνος Κρεοπωλείων) και Μιχάλης Τζαγκαράκης (Υπεύθυνος Marketing).

> YΠΟΤΡΟΦΙΕΣ των Σ/Μ Χαλκιαδάκης σε φοιτητές του ΤΕΙ Κρήτης Απονεμήθηκαν φέτος για πρώτη χρονιά οι Υποτροφίες Χαλκιαδάκη σε δυο φοιτητές του Τμήματος Διοίκησης Επιχειρήσεων του ΤΕΙ Κρήτης. Πρόκειται για ένα ιδιαίτερα σημαντικό γεγονός που έχει την αφετηρία του στην επιτυχημένη ερευνητική συνεργασία της εταιρείας με το Εργαστήριο Τουρισμού και Επιχειρηματικότητας του Τμήματος Διοίκησης Επιχειρήσεων. Η παρουσίαση των υποτροφιών για το ακαδημαϊκό έτος 2017 - 2018 πραγματοποιήθηκε σε ειδική εκδήλωση στο ΤΕΙ Κρήτης, την Τετάρτη 6 Ιουνίου 2018. Στον χαιρετισμό τους ο Πρύτανης του ΤΕΙ Κρήτης, Καθηγητής Νικόλαος Κατσαράκης, το μέλος του Δ.Σ. της επιχείρησης κ. Χριστίνα Χαλκιαδάκη, και η Πρόεδρος του Τμήματος Διοίκησης Επιχειρήσεων, Αν. Καθηγήτρια Αργυρή Μουδάτσου, ανάδειξαν την ιδιαίτερη αξία που έχει η συγκεκριμένη πρωτοβουλία τόσο για το ΤΕΙ Κρήτης όσο και για την εταιρεία Χαλκιαδάκης Α.Ε. Στη συνέχεια η Δρ. Ειρήνη Δήμου παρουσίασε αναλυτικά τον θεσμό των Υποτροφιών Χαλκιαδάκη και ο κ. Μιχάλης Τζαγκα-

ράκης, Υπεύθυνος Μάρκετινγκ της εταιρείας, παρουσίασε συνολικά το κοινωνικό έργο και τις δράσεις της Χαλκιαδάκης Α.Ε. Η εκδήλωση έληξε με την απονομή των υποτροφιών στους δικαιούχους φοιτητές για το ακαδημαϊκό έτος 2017-2018. Όπως επισημάνθηκε από όλους τους ομιλητές, οι Υποτροφίες Χαλκιαδάκη πρέπει να θεωρηθούν ως ένα ακόμη αποτέλεσμα της άριστης και μακροχρόνιας συνεργασίας του ΤΕΙ Κρήτης με την Χαλκιαδάκης Α.Ε. Τα τελευταία χρόνια οι δυο φορείς έχουν αναπτύξει μαζί μια σειρά ερευνητικών (π.χ. έρευνα Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης), εκπαιδευτικών (π.χ. επιχειρηματικά παιχνίδια για φοιτητές), και περιβαλλοντικών δράσεων (π.χ. πιλοτικό πρόγραμμα κομποστοποίησης στα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης). Το ΤΕΙ Κρήτης και η Χαλκιαδάκης Α.Ε. δεσμεύτηκαν να συνεχίσουν να συμβάλλουν στην ουσιαστική σύνδεση των ακαδημαϊκών ιδρυμάτων με την επιχειρηματική πρακτική, με γνώμονα τον άνθρωπο και την ευρύτερη ανάπτυξη της τοπικής κοινωνίας.

ΒΡΑΒΕΙΟ

Διαμάντι

« της Ελληνικής Οικονομίας» η «Χαλκιαδάκης Α.Ε»! Ως ένα από τα “Διαμάντια της Ελληνικής Οικονομίας” (“Diamonds of the Greek Economy 2018”) βραβεύτηκε η εταιρεία μας από την New Times Publishing*, στο πλαίσιο εκδήλωσης η οποία τελέστηκε υπό την αιγίδα του Συνδέσμου Επιχειρήσεων και Βιομηχανιών (Σ.Ε.Β.). Από 7.000 εταιρείες - τις μεγαλύτερες με βάση τον κύκλο εργασιών - αναδείχθηκαν ως “Διαμάντια” οι 797. Η αξιολόγηση έγινε με βάση τα παρακάτω κριτήρια: συγκεκριμένοι οικονομικοί δείκτες (π.χ. κερδοφορία), πολιτική απέναντι στο ανθρώπινο δυναμικό, και δράσεις εταιρικής και κοινωνικής ευθύνης.

ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ

σε συνεργασία με την L’Oreal για το τμήμα καλλυντικού!

Με στόχο πάντα την καλύτερη εξυπηρέτηση του πελάτη, πραγματοποιήσαμε σεμινάρια στην Ακαδημία Χαλκιαδάκης για τους εργαζόμενους στο τμήμα του καλλυντικού των καταστημάτων μας, σε συνεργασία με την εταιρεία L’Oreal. Κατά τη διάρκεια των σεμιναρίων, εκτός από θεωρητική ενημέρωση των εργαζομένων, υπήρξε και πρακτική επίδειξη και εφαρμογή προϊόντων περιποίησης.

8 χρόνια πρωτοπορίας!

Οι εργαζόμενοί μας ανέκαθεν ήταν και παραμένουν το σημαντικότερο κεφάλαιο της εταιρείας μας, ο πραγματικός μας πλούτος. Πιστεύουμε στη δια βίου μάθηση και επενδύουμε στη διαρκή εξέλιξή τους. Η εξειδικευμένη εκπαίδευση όλου του Ανθρώπινου Δυναμικού συνιστά τον πρωταρχικό μας στόχο και μας βοηθά στην επίτευξη της ολοένα και πιο ποιοτικής εξυπηρέτησής σας! Και το σημαντικότερο όχημα για την επίτευξη των εκπαιδευτικών μας στόχων είναι η «Ακαδημία Χαλκιαδάκης». Κύριο μέλημά μας αποτελούν η εκπαίδευση για την υγιεινή και ασφάλεια των τροφίμων, καθώς και την ποιοτική εξυπηρέτηση των καταναλωτών. Οι θεματικές ενότητες των σεμιναρίων ανανεώνονται διαρκώς. Τα σεμινάρια σχετίζονται με την υγιεινή και ασφάλεια, τα logistics, τη διαχείριση κρέατος, την εξυπηρέτηση του πελάτη, την αποτελεσματική διοίκηση προσωπικού, καθώς και την παροχή Πρώτων Βοηθειών. Η Ακαδημία διαθέτει συνολικά 5 αίθουσες διδασκαλίας, στον Άγιο Νικόλαο, στα Χανιά, στη Σητεία, στο Τυμπάκι, και στα κεντρικά Γραφεία μας στο Ηράκλειο, ενώ ενδεικτικά αναφέρουμε ότι το 2017 πραγματοποιήθηκαν 18 διαφορετικά σεμινάρια/ εκπαιδεύσεις με 1.742 εκπαιδευόμενους συμμετέχοντες και συνολικά 7.552 ώρες εκπαίδευσης. Ενώ και για το 2018 (στοιχεία ως 31/5) έχουν ήδη πραγματοποιηθεί 13 διαφορετικά σεμινάρια/εκπαιδεύσεις με 708 εκπαιδευόμενους συμμετέχοντες και συνολικά 2.970 ώρες εκπαίδευσης.

> ΕΚΠΑΙΔΕYΣΗ στελεχών μας

στην Ελληνική Εταιρεία Διοίκησης Επιχειρήσεων Με επιτυχία ολοκλήρωσαν το σεμινάριο της ΕΕΔΕ Procurement Management τα στελέχη της εταιρείας μας Καλομοίρης Κυριάκος (υπεύθυνος αγοραστής) και Ξυλούρης Γιώργος (υπεύθυνος αλλοιώσιμων). Το σεμινάριο είχε διάρκεια 60 ωρών και διεξήχθη από τον Δεκέμβριο του 2017 έως τον Φεβρουάριο του 2018.

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Το γλυκοσάλισμα

Από τις ωραιότερες ευχές του γάμου στην Κρήτη

Κείμενα - φωτογραφίες: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Τι καλύτερο θα μπορούσε να ευχηθεί κανείς την κρίσιμη στιγμή που δυο άνθρωποι αποφασίζουν να ενώσουν τις ζωές και τις τύχες τους; Μια λιγόλογη ευχή, διαδεδομένη παλιότερα σε όλη την Κρήτη, εκφράζει στον απόλυτο βαθμό τις πεποιθήσεις της κοινωνίας που τη δημιούργησε για την ευτυχία και τη ζωή. Ποιος είναι ο ευτυχισμένος ανθρώπινος βίος, λοιπόν; Μα, φυσικά, ο γλυκοσαλισμένος!

> Οι φωτογραφίες είναι από τον παραδοσιακό Κρητικό Γάμο της Κριτσάς και έχουν ληφθεί από το 1995 έως το 2015.

ΥΠΕΡ

ΚΑΛOΚΑΙΡΙ 2018

ΤΟ ΓΛΥΚΟΣΑΛΙΣΜΑ

Είναι από τις ομορφότερες ευχές που ακούγονταν κάποτε στους κρητικούς γάμους, στα λογοστέματα και στ’ αρραβωνιάσματα: Να γλυκοσαλίσετε! Ίσως και ν’ ακούγεται ακόμη σε κάποια μακρινά χωριά, εκεί που διασώζονται μαζί με τις λέξεις οι αξίες, οι αντιλήψεις και τα προτάγματα των παραδοσιακών κοινωνιών. Γιατί τούτη η σύντομη αλλά γεμάτη νοήματα ευχή εκφράζει με τον πιο άμεσο τρόπο τις πεποιθήσεις των παλαιών Κρητικών για την αληθινή ευτυχία και τον τελικό απολογισμό του ανθρώπινου βίου. Συνοδεύει συνήθως μιαν άλλη σπουδαία ευχή με την οποία ασχοληθήκαμε παλιότερα: «Να σογεράσετε» (ΥΠΕΡ τ. 76, σελ. 74-78), αλλά εκφέρεται και με διαφορετικούς τρόπους: «Χαρούμενοι κι απίκραντοι και γλυκοσαλισμένοι» (πολλές φορές και καλοκαρδισμένοι). Ή και πιο απλά: «Να ζήσετε και να γλυκοσαλίσετε». «Καλή γλυκοσάλιση» (Ι. Κονδυλάκης, Κρητικόν Λεξιλόγιον, επιμ. Θ. Δετοράκης, Ηράκλειο 1990: Βικελαία Βιβλιοθήκη). «Να σογεράσετε και να γλυκοσαλίσετε». Σε κρίσιμες στιγμές του βίου, όπως ο γάμος, η απλή και ανθρώπινη ευχή δίνεται πάντα στον πληθυντικό. Γιατί αφορά σε δυο ζωές, σε δυο ανθρώπους που αποφασίζουν να ζήσουν μαζί. Τελικά, δεν έχουν σημασία μόνο τα λόγια της ευχής, σημασία έχει και ο χρόνος κατά τον οποίον εκφέρονται. 20

Και κατάρα! Το ρήμα γλυκοσαλίζω και τα παράγωγά του (γλυκοσάλισμα, γλυκοσάλιση) δεν ακούγονται μόνο στον γάμο και στ’ αρραβωνιάσματα. Χρησιμοποιούνται σε πολλές καθημερινές εκφράσεις, κυρίως σε ευχές και κατάρες· όσο όμορφο κι ευχάριστο ακούγεται σαν ευχή το γλυκοσάλισμα, τόσο φοβερό κι αποτρόπαιο ηχεί σαν κατάρα: «Γλυκοσάλισμα να μην γνωρίσεις». «Ο Θεός να μου τ’ αξώσει να μη γλυκοσαλίσεις γιατί ’σαι ζηλόφτονος άθρωπος» - Λεξικό Γ. Παγκάλου, τόμος Β: 283). «Να μη γλυκοσαλίσει ο κερατάς που μου ’φάενε τσι παράδες, στσι γιατρούς να τα δώσει και να μην τονε φτάξουνε» (Α. Τσιριγωτάκης, Θησαυρός της Κρητικής Διαλέκτου, Ηράκλειο 2008). Οι περισσότερες ευχές και οι κατάρες που λέγονται στις παραδοσιακές κοινωνίες μοιάζουν κάπως με τις επωδές. Είναι παγιωμένες και εκφέρονται σε κρίσιμες στιγμές, άλλοτε τυπικά και άλλοτε κάτω από την επήρεια φόρτισης. Πολλές φορές συνοδεύονται από χειρονομίες και ασπασμούς που έχουν ως στόχο να ενδυναμώσουν τον λόγο και, με κάποιο μαγικό τρόπο, να τον καταστήσουν ισχυρότερο. Η μελέτη τους αποκαλύπτει την ψυχοσύνθεση ενός λαού, τις κοινωνικές συνθήκες κάτω από τις

ΥΠΕΡ

ΚΑΛOΚΑΙΡΙ 2018

οποίες δημιουργήθηκαν, τις ατομικές ή κοινωνικές ανάγκες τις οποίες εκφράζουν. Άραγε, ποια ευχή θα μπορούσε να είναι καλύτερη από ένα απλό, μα και τόσο εκφραστικό, «να γλυκοσαλίσετε;»

Το γλυκό σάλιο... Αν αναζητήσει κανείς την ετυμολογία του ρ. γλυκοσαλίζω τα πράγματα είναι μάλλον απλά, όπως τονίζεται και στα λεξικά: «από το επίρρ. γλυκά και σαλίζω» (Εμμ. Κριαράς, Λεξικό της Μεσαιωνικής Δημώδους Γραμματείας, τ. Δ, σελ. 318), «από τη φρ. γλυκό σάλιο με κατάλ. - ίζω» (Λεξικό Ξανθινάκη). Και έτσι είναι. Οι ερμηνείες, όμως, διαφέρουν: Μόνιμη ευτυχία, μικροχαρά και μικροαπόλαυση, ανακούφιση και ησυχασμός, αρμονική συμβίωση... Η παλιότερη προσπάθεια ερμηνείας της λέξης που έχω υπόψη μου είναι του Στέφανου Ξανθουδίδη, σπουδαίου αρχαιολόγου και άριστου γνώστη του κρητικού λαϊκού πολιτισμού, δημοσιευμένη το 1909. Εκείνα τα χρόνια είχε εκδοθεί από τον Αγαθ. Ξηρουχάκη ο «Κρητικός Πόλεμος» του Μαρίνου Τζάνε Μπουνιαλή, αλλά ο εκδότης δεν είχε αντιγράψει σωστά τη λέξη και αντί για γλυκοσαλίσου(ν) έγραψε γλυκοφιλήσου(ν): Ανίμενα τη λύτρωση, τ’ άρματα για ν’ αφήσου κι οι χριστιανοί για να χαρού και να γλυκοφιλήσου (459, 22). Ο Ξανθουδίδης επεσήμανε το λάθος και τόνισε ότι το (σωστό) γλυκοσαλίσου είναι «ιδιαζόντως κρητικόν, σημαίνον το ευτυχείν» (Byzantinische Zeitschrift, τ. 18 / 1909: 597). Ο Δημητράκος ταυτίζει το γλυκοσαλίζω με το γλυκοσαλιάζω:

Σε κρίσιμες στιγμές του βίου, όπως ο γάμος, η απλή και ανθρώπινη ευχή δίνεται πάντα στον πληθυντικό. Γιατί αφορά σε δυο ζωές, σε δυο ανθρώπους που αποφασίζουν να ζήσουν μαζί. Τελικά, δεν έχουν σημασία μόνο τα λόγια της ευχής, σημασία έχει και ο χρόνος κατά τον οποίον εκφέρονται.

«γλυκοσαλιάζω. δημ. κ. γλυκοσαλίζω οιονεί έχω γλυκύν σίαλον, εξ ηδονής σωματικής ή ψυχικής, ευφραίνομαι: μια στιγμή δεν γλυκοσαλιάζει από τους γιούς του· 2) μτφ οιονεί εκκρίνω γλυκύν σίελον αντικρύζων το αντικείμενον σφοδράς επιθυμίας ή πόθου ερωτικού όθ. σφόδρα επιθυμώ: βλέπει τις κοπελιές και γλυκοσαλιάζει· 3) μτφ. επί ανδρών ερωτύλως μετά γυναικών, αδολεσχώ: γέρος άνθρωπος και γλυκοσαλιάζει κάθε μέρα με τα κοριτσόπουλα». Ο Ι. Κονδυλάκης είχε καταγράψει τη λέξη στα χειρόγραφά του ερμηνεύοντάς την μονολεκτικά ως ευτυχία. Ο Ξανθινάκης στο Λεξικό του Δυτικοκρητικού Ιδιώματος ερμηνεύει τη γλυκοσάλιση ως αρμονική συμβίωση (και γλυκοσαλίζω = συμβιώνω αρμονικά). Ο Πάγκαλος αποδίδει στο ρ. γλυκοσαλίζω τη σημασία του ευτυχώ («τρόπον τινά εκκρίνω γλυκύ σίελον»).

Όταν χάνεται μια λέξη... Ένας σπουδαίος φιλόλογος, ο Ι. Θ. Κακριδής, έγραψε κάποτε ότι ο αφανισμός μιας λέξης είναι θλιβερός, σαν τον θάνατο ενός ανθρώπου, και δεν είχε άδικο. Γιατί δεν χάνεται ποτέ μοναχή της μια λέξη. Χάνεται μαζί της και μια ιστορική διαδρομή - όλες οι λέξεις έχουν την ιστορία τους-, ίσως να χάνεται και μια έννοια, κι ένας τρόπος ζωής, χάνεται η σχέση της με κάποια ρίζα· χάνεται, τέλος, κι η δική μας σχέση με τον κόσμο που τη δημιούργησε. Μια τέτοια λέξη νομίζω πως είναι το γλυκοσάλισμα. Που κάποτε η λογιοσύνη το αντικατέστησε με φράσεις κλισέ, όπως «Βίον ανθόσπαρτον». Κι αργότερα με το κοινότατο «Σας ευχόμεθα να ζήσετε ευτυχισμένοι».

ΤΟ ΓΛΥΚΟΣΑΛΙΣΜΑ

Όλοι ερμηνεύουν τη γλυκοσάλιση ως ευτυχία, τέρψη, καλοκάρδιση, ή, έστω, και ως μικροχαρά. Ως ευχή γάμου, όμως, φαίνεται να εκφράζει κάτι βαθύτερο: τον τελικό απολογισμό του ανθρώπινου βίου. Όχι την ίδια την ευτυχία αλλά την επίγευσή της, αυτό που μένει στο τέλος.

Φωτογραφία γάμου σε στούντιο του Ηρακλείου στις αρχές του 20ού αιώνα. Το εικονιζόμενο ζευγάρι είναι από το Πετροκεφάλι της Μεσαράς.

ΥΠΕΡ

ΚΑΛOΚΑΙΡΙ 2018

Ο Πιτυκάκης (Λεξικό του Γλωσσικού Ιδιώματος της Ανατολικής Κρήτης) υποστηρίζει ότι δεν εκφράζει την «απόλυτη, τη μόνιμη ευτυχία, όπως την εννοούμε, αλλά περισσότερο την καλοκάρδιση, τις καθημερινές μικροαπολαύσεις, μικροχαρές και μικροϊκανοποιήσεις που εντοπίζουν τα φαρμάκια και τις πίκρες της ζωής». Και στα υπόλοιπα λεξικά συναντούμε παρόμοιες ερμηνείες. Ο Μαρίνος Ιδομενέως, που ερμηνεύει τη γλυκοσάλιση ως «ευτυχία, τέρψη, απουσία στεναχώριας ή λύπης», παραθέτει δυο ενδιαφέρουσες δικές του μαντινάδες: Παντέρμη γλυκοσάλιση και πού τηνέ πουλούνε να πέψω χίλιους παραγιούς να μου την κουβαλούνε. Μ’ ετσά πολλή κακομοιριά που μ’ έχει πλακωμένο ποτές μου γλυκοσάλιση δεν έχω ν’ ανιμένω.

Το καταστάλαγμα της ευτυχισμένης ζωής Οι ερμηνείες των λεξικογράφων της Κρήτης δεν φαίνεται να απέχουν από την πραγματικότητα. Όλοι ερμηνεύουν τη γλυκοσάλιση ως ευτυχία, τέρψη, καλοκάρδιση, ή, έστω, και ως μικροχαρά. Ως ευχή γάμου, όμως, φαίνεται να εκφράζει κάτι βαθύτερο: τον τελικό απολογισμό του ανθρώπινου βίου. Όχι την ίδια την ευτυχία αλλά την επίγευσή της, αυτό που μένει στο τέλος. Το καταστάλαγμα, το απόσταγμα του ανθρώπινο βίου: «Να σογεράσετε και να γλυκοσαλίσετε» (υπενθυμίζω κι εδώ: Να σογεράσετε σημαίνει να γεράσετε μαζί!).

Το γλυκοσάλισμα του Στεργιογιάννη Είναι ιδιαιτέρως ενδιαφέρον το γεγονός ότι ο γάμος αρχίζει μ’ ένα γλυκοσάλισμα. Όπως ακριβώς εύχονται όλοι και να τελειώσει. Παραθέτω ένα μικρό απόσπασμα από το ενδιαφέρον στιχούργημα του Στεργιογιάννη (Γιάννη Καραταράκη) «Ο γάμος στην Κρήτη» (Έπαινος Ξανθουδίδειου Λαογραφικού Διαγωνισμού της Εταιρείας Κρητικών Ιστορικών Μελετών 1957), όπου ως γλυκοσάλισμα αναφέρεται η προσφορά μελιού στους νεονύμφους: ΤΟ ΓΛΥΚΟΣΑΛΙΣΜA Και σα δα φτάξει ο παπάς στα λέει το ψαλτήρι: «ποτήριον Σωτηρίου ληψόμεθα» παίρν’ ο παπάς, ετότεσάς, στα χέργια το ποτήρι. Μέλι, καρυδαμύγδαλα, βαρμένα μέσα του ‘χαν, και τώσε βάνει ο παπάς τρεις κουταλιές στη μπούκα. Και σα θα δώσει και στσοι δυο και τσοι γλυκοσαλίσει, εις τσοι κουμπάρους, ύστερα, την κούπα δα χαρίσει. Τρώνε και αυτοί μια κουταλιά καρύδια με το μέλι· στέκουν οι νέοι δίπλα ντως κι ο πάσα ένας θέλει. Πιστεύγουν πως στη μπούκα ντως και το κουτάλ’ αν βάλουν τη στράτ’ αυτή, τση παντρειγιάς, ογλήγορα δα πάρουν (σελ. 61).

Το γλυκοσάλισμα στον Καζαντζάκη Α. ΟΔΥΣΣΕΙΑ (K 340-345): Kι η γριά κοντοζυγώνει βάγια της, και μαύρα ξεχειλίζουν, μες σ’ αμπελόφυλλα οι παλάμες της δροσολουσμένα σύκα

γυρνάει η βασίλισσα και πρόσχαρη το πιο καλό διαλέγει. “Bάγια, καλή ’ναι φέτος η χρονιά, και θα γλυκοσαλίσει με γλυκοστάφυλο το αχείλι μου κι ο κόρφος μου με αγγόνι! Eίπε, και φράθη ο κάτασπρος λαιμός το μελωμένο σύκο. Β. ΚΑΠΕΤΑΝ ΜΙΧΑΛΗΣ Μα κάθε χρόνο και λιγόστευαν τα μαθήματα - τι να την κάνουν την κιθάρα οι Καστρινοί; κι οι γαϊδουροφωνάρες τους δε συμμορφώνουνταν με τις ζακυνθινές καντσονέτες — κι ο καημένος ο Μπερτόδουλος πεινούσε, γύριζε στους καφενέδες, στορούσε με περίσσια χάρη για τη ζωή του, για τα περασμένα μεγαλεία του, για τις αρχοντοπούλες και τις καντάδες και τα μαντολάτα της Ζάκυνθος, έπαιρνε την κιθάρα στα γόνατά του και σιγοτραγουδούσε κανένα παλιό σκοπό, κι ο καφετζής έρχουνταν στο φιλότιμο και τον τράτερνε κανένα καφεδάκι με παξιμάδι, πότε ένα λουκούμι, πότε ένα νεραντζάκι γλυκό, και ξεγελούσε ο κόντες την πείνα του. Κάποτε ζητούσε την άδεια και τύλιγε σ’ ένα καθαρό χαρτάκι το λουκούμι και το ’παιρνε μαζί του· τα ’χε ψήσει, μαθές, με τη γριά σπιτονοικοκυρά του, μια χήρα μπαμπόγρια, και ντρέπουνταν να τρώει και να γλυκοσαλίζει μοναχός του· και το ’ξερε πως τ’ αγαπούσε η καημένη τα λουκούμια, γιατί δεν ήθελαν δόντια. Πάμε το λοιπόν, αναστέναξε ο Χαρίδημος και βλαστήμηξε τη μοίρα του που δεν τον άφησε ποτέ να γλυκοσαλίσει, ορίστε τώρα, τη στιγμή που άρχιζε να σπάζει κέφι... Χ

ΤΑΝΕΑΜΑΣ > Δώρα και στιγμές που ξεχωρίζουν! Στα Σ/Μ Χαλκιαδάκης πάντα φροντίζουμε το καλύτερο για τους πελάτες μας! Πέρα από τις καθημερινές προσφορές, τις ανταγωνιστικές μας τιμές και τα ποιοτικότερα προϊόντα, με ιδιαίτερη έμφαση στα προϊόντα του τόπου μας, προσπαθούμε να προσφέρουμε συνεχώς και χρήσιμα δώρα στους πελάτες των καταστημάτων μας. Και αυτό το τρίμηνο προσφέραμε πλούσια δώρα σε πάνω από 300 τυχερούς πελάτες των καταστημάτων μας! Αναλυτικότερα: Αγοράζοντας προϊόντα BARILLA, 20 τυχεροί κέρδισαν ζυμαρικά

για ένα τρίμηνο και ένας μεγάλος νικητής 1 σετ μαγειρικών σκευών! Σε συνεργασία με τη Johnson & Johnson χαρίσαμε ένα τελευταίας τεχνολογίας Sony PS4 και ένα παιχνίδι PES2018. Με μεγάλη χαρά προσφέραμε επίσης 80 δωρεάν εισιτήρια για το ενυδρείο Κρήτης, τα οποία μπόρεσαν να διεκδικήσουν οι πελάτες μας αγοράζοντας προϊόντα Johnson’s Baby. Τόσο εύκολα! Τόσο απλά! Επίσης, 3 πελάτες κέρδισαν από ένα φανταστικό X-Box One, αγοράζοντας προϊόντα Hellmann’s, μια προσφορά της εταιρείας Unilever.

Και πολλές

δωροεπιταγές! Εκτός όμως από δώρα, μοιράσαμε χαμόγελα στους πελάτες μας με πολλές δωροεπιταγές. Τους τελευταίους τρεις μήνες, οι τυχεροί πελάτες των καταστημάτων μας κέρδισαν, μέσα από κληρώσεις που υπήρχαν στα φυλλάδια προσφορών μας, πάνω από 2.600€ σε δωροεπιταγές.

Κρουαζιέρα θα σε πάω… Η κλήρωση δώρων μεγάλης αξίας από τα καταστήματά μας ήταν άλλη μία μεγάλη έκπληξη. 10 υπερτυχεροί πελάτες μας, πραγματοποιώντας αγορές προϊόντων Henkel με τη χρήση της Χtra card, κέρδισαν ένα ταξίδι τριήμερης κρουαζιέρας στο Αιγαίο σε δίκλινη καμπίνα!

Απαραίτητη προϋπόθεση; Η χρήση της Χtra card Χαλκιαδάκης! Αν δεν την έχετε ήδη αποκτήσει, αποκτήστε την άμεσα, για να διεκδικείτε κι εσείς ακόμα περισσότερα δώρα και προνόμια από τα καταστήματά μας! Για ακόμα πιο εύκολη έκδοση Xtra Card Χαλκιαδάκης μπορείτε να επισκεφτείτε το site της εταιρείας μας (xalkiadakis.gr).

> Facebook διαγωνισμοί τρέχουν συνεχώς! Μπείτε στη σελίδα μας, κάντε like και κερδίστε! Η μέθοδος είναι απλή και τα δώρα πολλά! Αφήνετε ένα σχόλιο που θα σας ζητηθεί κάτω από την ανάρτηση και αυτόματα συμμετέχετε στον διαγωνισμό. Με τον τρόπο αυτό προσφέραμε πάνω από 40 δωρεάν προσκλήσεις σε μουσικές και πολιτιστικές εκδηλώσεις ως τώρα και μοιραστήκαμε ιδιαίτερα όμορφες στιγμές με τους φίλους μας στο Facebook. Μία ευχάριστη έκπληξη ήταν η μοναδική παγκοσμίως εκδήλωση Agios Nikolaοs Cliff Diving, που διοργανώθηκε για τρίτη συνεχόμενη χρονιά στη λίμνη Βουλισμένη του Αγίου Νικολάου στις 7 και 8 Ιουλίου! Μαζί με τις θεαματικές καταδύσεις των αθλητών που μπόρεσαν να απολαύσουν οι θεατές της εκδήλωσης, χαρίσαμε σε συνεργασία με το Δήμο Αγίου Νικολάου 5 σακίδια αναμνηστικών δώρων!

Οι εκπλήξεις όμως δεν σταματούν εδώ, καθώς συνεχίζουμε να μοιράζουμε πλούσια δώρα! Στο φυλλάδιο προσφορών μας, αλλά και στη σελίδα μας στο facebook, μπορείτε να δείτε τις τρέχουσες κληρώσεις και να διεκδικήσετε δώρα και δωροεπιταγές από τα Supermarket Χαλκιαδάκης.

Καλό ταξίδι, Θεοδόση…

ΥΠΕΡ

Σε κλίμα βαθιάς θλίψης και οδύνης αποχαιρετήσαμε τον αγαπημένο μας συνάδελφο Θεοδόση Καραγιάννη το Σάββατο 19/5/18. Ο Θεοδόσης έδωσε με απαράμιλλη παλικαριά την τελευταία μάχη της ζωής του παραμένοντας μέχρι το τέλος περήφανος, δίνοντας σε όλους μας θάρρος εν όψει της δεδομένης έκβασης. Για πολλούς από μας στάθηκε σαν πατέρας, συμβουλεύοντας και καθοδηγώντας μας σε κάθε δυσκολία, με ηρεμία και σύνεση. Στη Μαρία και στον Γιάννη εκφράζουμε τα ειλικρινή μας συλλυπητήρια, να κάνουν κουράγιο και να τον θυμούνται πάντα γερό και δυνατό. Αποχαιρετώντας τον για το τελευταίο ταξίδι του, ευχόμαστε να πλησιάσουμε κι εμείς την αρετή, τη φιλοτιμία και την πίστη στο καθήκον που τον διέκρινε σε όλη την 30ετή διαδρομή του στην εταιρεία μας. Θα σε θυμόμαστε πάντα με αγάπη! Οι συνάδελφοί σου από το Τμήμα Αγορών

www.xalkiadakis.gr

Καλό ταξίδι, Σταύρο… Με μεγάλη θλίψη αποχαιρετήσαμε τον Σταύρο Τσιτσιρίδη, έναν ξεχωριστό συνάδελφο και φίλο, που έφυγε πρόωρα από κοντά μας. Με τις αξίες από τον τόπο καταγωγής του, το Ασκύφου Σφακίων, να τον συνοδεύουν, ο Σταύρος ξεχώριζε για το μεγαλείο της ψυχής και την πηγαία καλοσύνη του. Αυθεντικός και γνήσιος, από τη θέση του κρεοπώλη που κατείχε στο κατάστημά μας στη Λ. Σούδας, κέρδιζε τους πελάτες, που σταματούσαν πάντα για έναν ζεστό, ανθρώπινο χαιρετισμό. Ο Σταύρος άφησε πίσω τη σύζυγο και τα δυο του παιδιά. Αντίο, καλέ μας Σταύρο, θα σε θυμόμαστε πάντα με αγάπη. Οι συνάδελφοί σου στο Χ3.

ΚΑΛOΚΑΙΡΙ 2018

Συγχαρητήρια σε όλα τα παιδιά που έζησαν τη δοκιμασία των Πανελλήνιων εξετάσεων Στη μεγάλη οικογένεια της εταιρείας Χαλκιαδάκης, όπως κάθε χρόνο, ήταν και φέτος πολλά τα παιδιά εργαζομένων που πέρασαν τη δοκιμασία των Πανελλήνιων εξετάσεων. Συγχαρητήρια στην Αριστέα, την Κατερίνα, τις Μαρίες μας, στη Χρύσα, τον Δημήτρη, την Άννα, την Πόπη, τη Σοφία, τα δίδυμα Γιώργο και Αμαλία, και σε όλα τα παιδιά που κατάφεραν να πετύχουν τον στόχο τους! Συγχαρητήρια και στα παιδιά που δεν τα κατάφεραν προς το παρόν και ευχόμαστε δύναμη και κουράγιο να κυνηγήσουν το όνειρό τους ξανά. Ένα ιδιαίτερο μπράβο στον Μανόλη για το ήθος και την επιτυχία του παρά τη δοκιμασία της τεράστιας απώλειας του πατέρα του Σταύρου.

GDPR

> Syoss event στη Σητεία Για μια ακόμα χρονιά πραγματοποιήσαμε το καθιερωμένο πλέον event ομορφιάς και περιποίησης μαλλιών για τους πελάτες των καταστημάτων μας στη Σητεία, σε συνεργασία με την Henkel και τα Syoss. Συγκεκριμένα, στις 20 και 21 Ιουλίου υποδεχτήκαμε τους πελάτες στο κατάστημά μας στο Κολωνέλο Σητείας με πολλές εκπλήξεις και δώρα, όπως στιγμιαία χτενίσματα, συμβουλές ομορφιάς, καθώς και δωρεάν δείγματα Syoss. Όμορφα events για αγορές που μοιράζουν χαμόγελα!

Στα Σ/Μ Χαλκιαδάκης η προστασία των προσωπικών δεδομένων είναι… δεδομένη! Η προστασία των προσωπικών σας δεδομένων ήταν πάντα πρωταρχικής σημασίας στα Σ/Μ Χαλκιαδάκης. Διατηρούμε μόνο τα απολύτως απαραίτητα δεδομένα σας, πάντα σύμφωνα με τις πιο αυστηρές προδιαγραφές ασφάλειας και εμπιστευτικότητας, και με μοναδικό γνώμονα την εξειδικευμένη προσφορά. Όλες οι διαδικασίες μας που αφορούν προσωπικά δεδομένα, τόσο των πελατών μας όσο και του προσωπικού μας, είναι απόλυτα και πλήρως εναρμονισμένες με τον Γενικό Κανονισμό Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα (GDPR, Ευρωπαϊκός Κανονισμός 2016/679). Για οποιαδήποτε απορία ή περισσότερες πληροφορίες, μπορείτε να επισκεφτείτε την ιστοσελίδα μας, https://www.xalkiadakis.gr/el/privacy ή να επικοινωνήσετε μαζί μας στο dpo@xalkiadakis.gr ή τηλεφωνικά στο 2810 824140.

 Μια φωτογραφία ένα ποίημα ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

> ...Ν’ ΑΠΟΔΕΙξΕΙ ΤΙ ΑΠΕΡΑΝΤΗ ΕΙΝΑΙ Η ΑΓΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΜΗΤΕΡΑΣ (Ο ΡΕΜβΑΣΜΟΣ ΤΟY ΔΕΚΑΠΕΝΤΑYΓΟΥΣΤΟY) Εδώ χρειάζεται κοντύλι του Ζωγράφου, στη μοναξιά, στην προσευχή και στην προσήλωση, με τα ζωογόνα τα χρώματα τα πρώτα να ξαναγαλουχήσει το βρέφος-Θεό, να ξαναγράψει τις πληγές της Αγάπης, να ξαναδροσίσει τη ρίζα τη συμπονετική, ν’ αποδείξει τι απέραντη είναι η αγκαλιά της μητέρας, να συναθροίσει πάλι εκ περάτων όλους εκείνους, που με σέβας πολύ θα σταυρώσουν τα χέρια της Κόρης με συνοδεία των αγγέλων, με ηχητικές αρμονίες και θα ενεργήσουν όπως αξίζει την ταφή της, ανοίγοντας το δρόμο για την καθέδρα τ’ ουρανού, όπου η αδιάκοπη Παράκληση. Ενώ τα δέντρα τα ευσκιόφυλλα στη λιτάνευση, καθώς το Σώμα περνάει της Βασίλισσας, ριγούντα και φρίττοντα, θα συγκλίνουν για προσκύνηση σκορπώντας τη δροσιά τους με το ανέμισμα, ριπίδια της λατρείας, αναστυλώνοντας όσους μαραίνονται κι ασθμαίνουν στις τροπικές τις λαύρες του καλοκαιριού μας, μισοκαμένες θημωνιές κοντά στο αλώνι, καπνοί, που διαλύουν τις αυγουστιάτικες τις αμαρτίες μας. Τότε μονάχα τ’ άλαλα τα χείλη, ίσως έρθει στιγμή και λαλήσουν. Τ. Παπατσώνης

Στη φωτογραφία: Δεκαπενταύγουστος στη Φανερωμένη Σητείας.

ΥΠΕΡ

ΚΑΛOΚΑΙΡΙ 2018

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ ΟΙ ΜYΡΟYΔΙΕΣ EΧΟYΝ ΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚH ΜΑΣ ΗΛΙΚIΑ Το καλοκαίρι ο ουρανός διανυκτερεύει οι μυρουδιές έχουν την παιδική μας ηλικία μέσα στον ύπνο μας κοιμούνται τα πιο ωραία ταξίδια κι εγώ δεν έχω άλλο όπλο απ' το να διηγούμαι ψεύτικες ιστορίες και να τις πιστεύω. Τ. Λειβαδίτης

ΣΩΜΑ ΤΟY ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟY Πάει καιρός που ακούστηκεν η τελευταία βροχή πάνω από τα μυρμήγκια και τις σαύρες τώρα ο ουρανός καίει απέραντος τα φρούτα βάφουνε το στόμα τους της γης οι πόροι ανοίγουνται σιγά σιγά και πλάι απ' το νερό που στάζει συλλαβίζοντας ένα πελώριο φυτό κοιτάει κατάματα τον ήλιο. Οδυσσέας Ελύτης

> Πάει καιρός που ακούστηκεν η τελευταία βροχή... ...τώρα ο ουρανός καίει απέραντος 28

ΥΠΕΡ

ΚΑΛOΚΑΙΡΙ 2018

ΑΝΤΙ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑΣ

ΕΓΩ ΕΙΜΑΙ ΠΟY ΧΤYΠΩ ΤΗΝ ΠΟΡΤΑ ΣΑΣ... Διαλέξαμε ένα μαύρο φόντο. Είναι η φωτογραφία της επικαιρότητας. Είναι ό,τι έμεινε από το πέρασμα της φωτιάς. Δυο δίδυμα κορίτσια εννέα χρονών. Και άλλα πολλά δίπλα τους στις στρατιές των μικρών αγγέλων. Ποια φωτογραφία να χωρέσει τον πόνο; Για λεζάντες διαλέξαμε δυο ποιήματα. Ένα του Τούρκου Ναζίμ Χικμέτ κι ένα του Γιάννη Ρίτσου.

> ΤΟ ΜΙΚΡΟ ΚΟΡΙΤΣΙ Εγώ είμαι που χτυπώ την πόρτα σας Εδώ ή αλλού χτυπάω όλες τις πόρτες. Ω μην τρομάζετε καθόλου που ’μαι αθώρητη κανένας μια μικρή νεκρή δεν μπορεί να δει. Εδώ και δέκα χρόνια εδώ καθόμουνα στη Χιροσίμα ο θάνατος με βρήκε κι είμαι παιδί τα εφτά δεν τα καλόκλεισα μα τα νεκρά παιδιά δεν μεγαλώνουν. Πήραν πρώτα φωτιά οι μακριές πλεξούδες μου μου καήκανε τα χέρια και τα μάτια όλη όλη μια χουφτίτσα στάχτη απόμεινα την πήρε ο άνεμος κι αυτή σ’ ένα ουρανό συννεφιασμένο. Ω μη θαρρείτε πως ζητάω για μένα τίποτα κανείς εμένα δεν μπορεί να με γλυκάνει γιατί το παιδί που σαν εφημερίδα κάηκε δεν μπορεί πια τις καραμέλες σας να φάει. Εγώ είμαι που χτυπώ την πόρτα σας, ακούστε με φιλέψτε με μονάχα την υπογραφή σας έτσι που τα παιδάκια πια να μην σκοτώνονται και να μπορούν να τρων τις καραμέλες. Ναζίμ Χικμέτ (σε απόδοση Γιάννη Ρίτσου)

ΠΟΤΕ ΔΕ ΦΕYΓΟYΝ ΤΑ ΝΕΚΡA ΠΑΙΔΙA ΑΠ’ ΤΑ ΣΠIΤΙΑ ΤΟYΣ Ποτέ δε φεύγουν τα νεκρά παιδιά απ’ τα σπίτια τους, τριγυρίζουν εκεί, μπλέκονται στα φουστάνια της μητέρας τους την ώρα που εκείνη ετοιμάζει το φαΐ κι ακούει το νερό να κοχλάζει σα να σπουδάζει τον ατμό και το χρόνο. Πάντα εκεί – Και το σπίτι παίρνει ένα άλλο στένεμα και πλάτεμα σάμπως να πιάνει σιγαλή βροχή καταμεσής καλοκαιριού, στα ερημικά χωράφια. Δε φεύγουν τα νεκρά παιδιά. Μένουν στο σπίτι κι έχουν μια ξέχωρη προτίμηση να παίζουν στον κλεισμένο διάδρομο και κάθε μέρα μεγαλώνουν μέσα στην καρδιά μας, τόσο που ο πόνος κάτω απ’ τα πλευρά μας δεν είναι πια απ’ τη στέρηση μα απ’ την αύξηση. Κι αν κάποτε οι γυναίκες βγάζουν μια κραυγή στον ύπνο τους, είναι που τα κοιλοπονάνε πάλι. Κάποτε, μες στο βράδυ της άνοιξης, ένα παιδί σηκώνεται και φεύγει ανεξήγητα χωρίς κανείς να το μαλώσει. Σηκώνεται αργά, απροειδοποίητα, εκεί που καθόταν ήσυχα στο χώμα κι η θέση του στο χώμα μένει ζεστή και το σχήμα της στάσης του αχνίζει ακόμη στο δροσερόν αέρα σχηματίζοντας ένα άλλο παιδί από υπόλευκη ζέστα. Τότε ολόγυρα μαζεύονται, σα γύρω από μιαν άσπρη φωτιά, τα μικρά πρόβατα να ζεσταθούνε. Και λίγο πιο πέρα ένα ψηλό, ολομόναχο, άσπρο άλογο φέγγοντας όλο κάτω απ’ την αστροφεγγιά κλαίει με μεγάλα, κατάφωτα δάκρυα, κρατώντας ολόρθο το κεφάλι του. Γιάννης Ρίτσος 29

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ ΕΙΝΑΙ ΚΑΤΙ ΝΗΣΙΑ... Είναι κάτι νησιά που αναδύονται έτσι όπως αναδύονται τα όνειρα μεσ' από έναν ακύμαντο ύπνο έτσι όπως γυμνώνεται τ' αγριολούλουδο μπροστά σε μια πεταλούδα. Σ.Ρ.

ΑΠ’ ΟΛΑ ΠΙΝΩ ΤΟ ΓΑΛΑΖΙΟ Όμορφη, Θε μου, που ’ναι η πλάση, μύρια ποτήρια του νερού φρεσκοπλυμένα, σκουπισμένα στο περιγιάλι αστράφτουνε. Απ’ όλα πίνω το γαλάζιο, κι ακόμη, γιε μου, να μεθύσω. Γιάννης Ρίτσος

ΥΠΕΡ

ΚΑΛOΚΑΙΡΙ 2018

> «Νοιαζόμαστε σήμερα Ζούμε καλύτερα αύριο» «Πράσινο Πρόγραμμα»: Από την κομποστοποίηση στις φυτεύσεις!

ΚΑΘΑΡΙΣΜΟΣ

ΙΕΛΚΑ 3 Με αποδεδειγμένες περιβαλλοντικές ευαισθησίες εδώ και πολλά χρόνια, ένα ιδιαίτερο «πράσινο» πρόγραμμα Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης και πολλές παράλληλες δράσεις ανακύκλωσης και επαναχρησιμοποίησης, η Κρητική Εταιρεία Χαλκιαδάκης Α.Ε. συμμετείχε και στην Πανελλαδική εκστρατεία του Ινστιτούτου Έρευνας Λιανεμπορίου Καταναλωτικών Αγαθών (ΙΕΛΚΑ) «Νοιαζόμαστε σήμερα – Ζούμε καλύτερα αύριο», κατά την οποία περισσότεροι από 1.500 εθελοντές –εργαζόμενοι των εταιρειών λιανεμπορίου πραγματοποίησαν δράσεις καθαρισμού των ακτών σε όλη τη χώρα. Ειδικότερα, οι εθελοντές των σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης, σε συνεργασία με πολυάριθμους εθελοντές από τις αλυσίδες Σκλαβενίτης, ΑΒ Βασιλόπουλος και Praktiker, που δραστηριοποιούνται στην Κρήτη, με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Περιβάλλοντος, προχώρησαν σε καθαρισμό της παραλίας στην Αμμουδάρα Ηρακλείου, στην περιοχή των εκβολών του Αλμυρού ποταμού. Μια δράση που είχε ως στόχο να προσφέρει, να ευαισθητοποιήσει, αλλά και να στείλει ένα ισχυρό μήνυμα συνεργασίας σε εθνικό επίπεδο, η οποία και στέφτηκε με απόλυτη επιτυχία.

Ανακύκλωση πλαστικών καπακιών για καλό σκοπό Στηρίζουμε στην πράξη την ανακύκλωση, προσφέροντας τη δυνατότητα στους πελάτες μας να ανακυκλώνουν μέσα από το δίκτυο των καταστημάτων μας. Μετά τα τηγανέλαια, ηλεκτρικές συσκευές, λαμπτήρες και μπαταρίες, τώρα οι πελάτες μας θα μπορούν να ανακυκλώνουν και πλαστικά καπάκια. Ειδικοί κάδοι έχουν ήδη τοποθετηθεί στα περισσότερα καταστήματά μας, ενώ τα έσοδα θα διατίθενται αποκλειστικά σε φιλανθρωπικά ιδρύματα του τόπου μας, ανάλογα με τις ανάγκες τους. Για την πρώτη περίοδο συλλογής, τα χρήματα που θα συγκεντρωθούν θα διατεθούν στο ίδρυμα Δικαίωμα στη Ζωή.

Με απόλυτη επιτυχία και σύμφωνα με τον αρχικό σχεδιασμό από το ΤΕΙ Κρήτης, ολοκληρώθηκε το πρώτο στην Κρήτη ολοκληρωμένο σύστημα διαχείρισης φυτικών υπολειμμάτων σε σούπερ μάρκετ με τη μέθοδο της κομποστοποίησης, που υλοποίησε η εταιρεία μας. Τελευταίο στάδιο του προγράμματος, ήταν η χρήση του αρίστης ποιότητας κομπόστ που δημιουργήθηκε από την επεξεργασία των υπολειμμάτων του μανάβικου, στους κομποστοποιητές που είχαν τοποθετηθεί στο κατάστημα Χαλκιαδάκης MAX στη Ν. Αλικαρνασσό, σε φυτεύσεις που πραγματοποιήθηκαν στους εξωτερικούς χώρους καταστημάτων της εταιρείας μας. Οι συγκεκριμένες φυτεύσεις έγιναν στα καταστήματα της πλ. Σινάνη (Ιερολοχιτών και Εμμ. Παυλάκη), της Παραλιακής (Ισαύρων & Σοφ. Βενιζέλου), της Κρασαδάκη στον Άι Γιάννη και του Γαζίου (Ελ. Βενιζέλου 176), με την εθελοντική συμμετοχή του προσωπικού των καταστημάτων. Η δράση εντάσσεται στο «Πράσινο Πρόγραμμα» Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης που υλοποιούμε και αποσκοπεί:

• Στον μηδενισμό του όγκου των απορριμμάτων από τα μανάβικα των καταστημάτων που καταλήγουν στους κάδους απορριμμάτων. • Στην παραγωγή κόμποστ υψηλής ποιότητας. • Στη μείωση του περιβαλλοντικού αποτυπώματος. • Στη δημιουργία ενός ανεξάρτητου συστήματος ολοκληρωμένης διαχείρισης απορριμμάτων, με ενίσχυση της κυκλικής οικονομίας και της «Διαλογής στην πηγή». • Στην γενικότερη αναβάθμιση των χώρων των καταστημάτων της, αλλά και των κοινόχρηστων χώρων των περιοχών αυτών.

ΑΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΑΝΑΚYΚΛΩΣΗΣ

Κοντά στους ανθρώπους που φροντίζουν την Υγεία και την Ασφάλεια Η εταιρεία μας, στο πλαίσιο της Εταιρικής Κοινωνικής της Ευθύνης, στηρίζει έμπρακτα τις δομές υγείας και τα σώματα ασφαλείας, όπου υπάρχει ανάγκη σε ολόκληρη την Κρήτη! Πριν λίγες ημέρες, πραγματοποιήσαμε τη δωρεά ενός νέου κλιματιστικού στο Κέντρο Υγείας Μοιρών αντικαθιστώντας το προηγούμενο που καταστράφηκε. Επίσης, προσφέραμε δύο ηλεκτρονικούς υπολογιστές και ένα πολυμηχάνημα στο σωματείο εργαζομένων του ΕΚΑΒ, για να ενισχύσουμε τον ηλεκτρονικό εξοπλισμό τους. Είμαστε δίπλα στο Σώμα Πυροσβεστικής και την Ελληνική Αστυνομία, συμπαραστάτες στην κάλυψη βασικών αναγκών για την εύρυθμη λειτουργία τους!

Ενημέρωση και Πρόληψη σχετικά με τον Καρκίνο του Μαστού

Συνεχίζοντας το πρόγραμμα στήριξης των Κοινωνικών Παντοπωλείων Κρήτης, η εταιρεία μας, σε συνεργασία με την εταιρεία Sarantis, προσφέρει είδη πρώτης ανάγκης της εταιρείας Sarantis, τα οποία θα παραδοθούν σε Κοινωνικά Παντοπωλεία της Κρήτης ανάλογα με τις ανάγκες τους. Η εταιρεία μας βρίσκεται έμπρακτα και ουσιαστικά στο πλευρό της τοπικής κοινωνίας. Είναι το ελάχιστο που μπορούμε να κάνουμε ως ανταπόδοση της αποδοχής και της εμπιστοσύνης που η ίδια αυτή κοινωνία μας δείχνει, εδώ και πολλές δεκαετίες. Η προσπάθεια φυσικά και συνεχίζεται με νέες δράσεις και πρωτοβουλίες, που θα ανακοινωθούν το επόμενο διάστημα.

Ανησυχώντας με τα αποτελέσματα για την Κρήτη της έρευνας του Κέντρου Καταγραφής Καρκίνου, ξεκινήσαμε δράσεις ενημέρωσης για την πρόληψη κακοήθων νεοπλασιών. Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα της Μητέρας, προσφέραμε, σε συνεργασία με το Διαγνωστικό Κέντρο «ΑΣΚΛΗΠΙΟΣ ΔΙΑΓΝΩΣΙΣ», 10 δωρεάν εξετάσεις ψηφιακής μαστογραφίας και υπερήχου σε Μητέρες που δραστηριοποιούνται και κατοικούν στην Κρήτη! Παράλληλα, συμμετείχαμε στη συγκέντρωση χρημάτων για την αγορά μιας συσκευής φορητού υπέρυθρου, ενισχύοντας έτσι τις προσπάθειες πρόληψης που καταβάλλει ο Σύλλογος Στόχος, ο οποίος δραστηριοποιείται στην «Πρόληψη του Καρκίνου του Μαστού». Επιπλέον, δωρεάν έντυπο ενημερωτικό υλικό διατίθεται μέσα από τα καταστήματά μας. Γιατί η σωστή και έγκαιρη πρόληψη σώζει ζωές.

Δίπλα στα παιδιά με αναπηρία με στόχο το χαμόγελο τους Επειδή τίποτα δεν είναι πολυτιμότερο από ένα παιδικό χαμόγελο, στηρίζουμε ενεργά και αποτελεσματικά τα τελευταία 15 χρόνια την ΕΛΕΠΑΠ (Ελληνική Εταιρεία Προστασίας και Αποκατάστασης Παιδιών με Αναπηρία) στα Χανιά προσφέροντας δωρεάν είδη καθαριότητας και σίτισης για τη λειτουργία του κέντρου. Πλέον, μετά και την υποστήριξη σε παροχή εξοπλισμού για τη λειτουργία ξενώνα στο Ηράκλειο για το ίδρυμα Ζωοδόχος Πηγή, ξεκινήσαμε τη συνεργασία και με τα Κέντρα Διημέρευσης Ημερήσιας Φροντίδας Ατόμων με Αναπηρία, Δικαίωμα στη Ζωή. Αρχικά, προχωράμε σε στήριξη μέσω δωροεπιταγών για την κάλυψη των άμεσων αναγκών και τη συνέχιση της ομαλής λειτουργίας των 2 Κέντρων του Σωματείου. Επιπλέον, από 1/8/18 ως και 30/9/18, προσφέρουμε, και με τη δική σας συνδρομή, το ποσό του 1€ με την αγορά κάθε συσκευασίας ελαιόλαδου Χαλκιαδάκης 4 λίτρων

και 0,30€ για κάθε αγορά συσκευασίας 1 λίτρου. Τέλος, συμπαραστεκόμαστε στο έργο του μη κερδοσκοπικού συλλόγου μας «Η Ροδαυγή», προσφέροντας υλικά αγαθά (γραφική ύλη, πρωινά και σνακ, καθαριστικά είδη, χαρτικά, φρούτα κ.ά.) για τη λειτουργία τόσο των εργαστηρίων όσο και του εκπαιδευτικού κυλικείου των παιδιών που στοχεύει στην αυτονομία, εκμάθηση συνδιαλλαγών και ανάπτυξη των ικανοτήτων τους ως αυτόνομοι πολίτες.

ΤΑΣΕΙΣ

Η ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧH ΤΗΣ SELFIE (ΚΑΙ Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜOΣ ΤΟY DELETE) Toυ Nίκου Ψιλάκη

ΥΠΕΡ

ΚΑΛOΚΑΙΡΙ 2018

> Η επιθυμία για τούτο το κείμενο γεννήθηκε κάποιο καλοκαιρινό πρωινό στον ομφαλό του Μεγάλου Κάστρου, στην πλατεία των Λιονταριών. Είχα καθίσει μ' έναν φίλο για καφέ (εννοείται μετά... μπουγάτσας) και στο μπροστινό μας τραπέζι είχε θρονιαστεί ένας κύριος απροσδιόριστης ηλικίας, ίσως λίγο πάνω από τα τριάντα. Πριν παραγγείλει καφέ, βυθίστηκε στην οθόνη του κινητού, ίσως να διάβαζε κάτι στις σελίδες κοινωνικής δικτύωσης, τον πήρε το μάτι μου να μετακινεί την οθόνη αφής πάνω - κάτω. Λίγα λεπτά μετά σηκώνει το τηλέφωνο και το βάζει αντίκρυ στο πρόσωπό του. Χαμογελά στο εαυτό του και η πρώτη σέλφι είναι γεγονός. Η δεύτερη έρχεται την ώρα που μιλά με τον σερβιτόρο, η τρίτη τη στιγμή που πίνει την πρώτη ρουφιά του καφέ (με το ζερβό κρατά το τηλέφωνο, με το δεξί κρατά το φλιτζάνι). Εμείς σκύβομε, σχεδόν κρυβόμαστε πίσω από την πλάτη του μην τυχόν και μας πάρουν... τα σκάγια. Τι δουλειά έχουν δυο ανυποψίαστοι οπισθοδρομικοί στις selfie των άλλων; Μόνο που δεν ξέραμε τότε πως έπρεπε να αλλάξομε τραπεζάκι, γιατί η βιομηχανία της αυτοφωτογράφισης συνεχίστηκε. Κοιτάζω γύρω και συνειδητοποιώ πόσο πολλοί έχουν προσχωρήσει στο (μαζικό) «κίνημα» των selfie. Μικροί και μεγαλύτεροι, άντρες, γυναίκες, παιδιά. Δυο κοπελιές αγκαλιασμένες ποζάρουν

ΤΑΣΕΙΣ

μπροστά στα Λιοντάρια, ένα ζευγάρι τουριστών ποζάρει μπροστά στον Άγιο Μάρκο, άλλοι πέντε - δέκα κοιτάζονται μέσα στις ψηφιακές οθόνες, πατούν κουμπιά, χαμογελούν ή ξεφωνίζουν. Ώρα δέκα και μισή. Ένας μικροκαμωμένος μετανάστης ασιατικής καταγωγής εμφανίζεται στην πλατεία φορτωμένος με στηρίγματα κινητών, αυτές τις λεπτές κατασκευές που θυμίζουν φωτογραφικά μονόποδα. Είναι εξαρτήματα για τις selfie. Κάτι σαν προέκταση του χεριού. Τους θαυμάζω τους νεαρούς Ασιάτες. 'Η και τους Αφρικανούς συναδέλφους τους. Βρίσκονται πάντα στη θέση που πρέπει, την ώρα που πρέπει. Μόλις ψιχαλίσει τους βλέπεις μπροστά σου φορτωμένους με ομπρέλες. Τους είχα δει κι άλλη φορά να κουβαλούνε μηχανισμούς αυτοφωτογράφισης, αλλά εκείνη

την ώρα μου έκαναν μεγαλύτερη εντύπωση. Πραγματικά «μυρίζονται» την αγορά! «Είμαστε ντεμοντέ», ψιθυρίζω στον φίλο, «ποτέ δεν έβγαλα σέλφι». Με κοιτάζει λίγο παράξενα. «Εγώ έβγαλα· μου το ζήτησε η γυναίκα μου και δεν μπορούσα ν' αρνηθώ» λέει. «Δηλαδή, θα τη βγάλατε μαζί...» προσθέτω. «Όχι, μόνος ήμουν. Αλλά εκείνη ήθελε να δει πού βρισκόμουν. Δεν με πίστευε». Να, λοιπόν, και μια ακόμη χρήση των selfie! Δεν είχα σκοπό να σχολιάσω τούτη τη μόδα και μάλιστα τόσο όψιμα, κάμποσα χρόνια μετά την εμφάνιση και την τελική επικράτησή της. Αλλά ως λάτρης της φωτογραφίας δεν μπορώ και να μην προσέξω τη μετατόπιση: Τώρα πια ο φωτογραφικός φακός δεν στρέφεται στο

Κοιτάζω γύρω και συνειδητοποιώ πόσο πολλοί έχουν προσχωρήσει στο (μαζικό) «κίνημα» των selfie. Μικροί και μεγαλύτεροι, άντρες, γυναίκες, παιδιά. Δυο κοπελιές αγκαλιασμένες ποζάρουν μπροστά στα Λιοντάρια, ένα ζευγάρι τουριστών ποζάρει μπροστά στον Άγιο Μάρκο, άλλοι πέντε - δέκα κοιτάζονται μέσα στις ψηφιακές οθόνες, πατούν κουμπιά, χαμογελούν ή ξεφωνίζουν.

τοπίο. Ούτε καν σε αυτό που θα ήθελε κανείς να θυμάται από την επίσκεψη σε κάποιο τόπο. Δεν στρέφεται σ' ένα μνημείο, σ' ένα στιγμιότυπο, σ' αυτό που (μάλλον απλουστευτικά) το αποκαλούμε «θέμα». Τώρα πια ο φακός στρέφεται στο «εγώ» του καθένα μας, το πλάνο είμαι εγώ, το θέμα είμαι εγώ. Το επόμενο βήμα δεν είναι η τοποθέτηση των εικόνων σε κάποιο ιδιωτικό ή οικογενειακό λεύκωμα. Είναι η τοποθέτησή τους στο χάος του άυλου. Στις ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης, εδώ που το ιδιωτικό γίνεται δημόσιο. Η αυτοφωτογράφιση δεν αποτελεί καινούργιο φαινόμενο. Από την εποχή της αναλογικής φωτογραφίας οι κατασκευαστές είχαν φροντίσει να εμπλουτίσουν τις μηχανές με πατέντες που επέτρεπαν στον χειριστή να σταθεί κι εκείνος μπροστά στον φακό, ίσως δίπλα σε κάποιο άλλο πρόσωπο και πάντα σε κάποιο προκαθορισμένο σημείο, μια και οι μηχανές αυτές δεν διέθεταν την πολυτέλεια της ψηφιακής εικόνας, επομένως δεν μπορούσες να βλέπεις ζωντανά το θέμα τη στιγμή που πατούσες το κλείστρο. Και οι αναμνηστικές φωτογραφίες δεν είναι καινούργιο κεφάλαιο. Επιλέγομε τη στάση μας, επιλέγομε το τοπίο, επιλέγομε τι ή ποιους θέλομε δίπλα μας. Άλλωστε, ποιος από μας δεν πόζαρε κάποτε σε κάποιο στούντιο; Ποιος αρνήθηκε τη σαγήνη του φακού και τη δυνατότητα να κοιτάξει τη φωτογραφία όπως ακριβώς κοιτάζει έναν καθρέφτη; Ωστόσο, κάτι φαίνεται να έχει αλλάξει. Και αυτό δεν είναι μόνο η ποσότητα των εικόνων. Επιστρέφω σ' εκείνο το πρωινό στα Λιοντάρια. Ο κύριος με τις selfie μπροστά μου. Προφανώς θα τις ανέβαζε στις σελίδες κοινωνικής δικτύωσης. Να τον δουν οι άλλοι, να δει κι εκείνος τον εαυτό του. Τον παρατηρώ καθώς τεντώνει το χέρι. Τον παρατηρώ καθώς τεντώνει και το κορμί προς τα πίσω. Να χωρέσει στη σέλφι. Το κινητό δεν είναι προέκταση του χεριού, προέκταση της ψυχής του θαρρώ πως είναι. Τον παρατηρώ... Και θυμάμαι πόσες φορές, στο πολύ πρόσφατο παρελθόν, είχα δεχτεί παρα-

ΥΠΕΡ

selfie

κλήσεις από αγνώστους που ζητούσαν να τους φωτογραφίσω με τη δική τους μηχανή μπροστά σε κάποιο μνημείο. Ή σε μια πλατεία, ή καθισμένους σ' ένα κοινότατο παγκάκι. Έτσι γιατί ήθελαν να θυμούνται κάποια στιγμή. Δική τους στιγμή. Είμαι σίγουρος πως θα έχει συμβεί και σε σας. Να σας ζητήσουν να πατήσετε κάποιο κουμπί. Ή να ζητήσατε εσείς από κάποιον άλλο να σας «βγάλει» μια φωτογραφία. Και θυμάμαι πως κάθε τέτοια παράκληση συνοδευόταν από ισχυρές δόσεις ευγένειας. Πάντα πληθυντικός. Και πάντα χαμόγελα. Μα πόσο σπουδαίο είναι να ζητάς κάτι τόσο απλό και ανέξοδο από κάποιον άγνωστο; Και θυμάμαι πόσες φορές χαμογέλασα κι εγώ. Όταν σου προσφέρουν χαμόγελο πρέπει να προσφέρεις κι εσύ. Όχι, δεν το λέει κανένα σαβουάρ βιβρ. Η καρδιά του ανθρώπου το λέει. Η ψυχή του. Τι ωραίο ν' ανταλλάζεις χαμόγελα την εποχή των διαρκών υλικών συναλλαγών! Και θυμάμαι που αυτές οι μικρές στιγμές, που συνήθως περνούν απαρατήρητες, πρόσφεραν μια χαρά. Μικρή αλλά χαρά. Πάντα νιώθει κανείς αναγάλλια όταν προσφέρει κάτι στον άλλον. Ακόμη κι ένα ταπεινό και ασήμαντο κλικ.

ΚΑΛOΚΑΙΡΙ 2018

Τυχαίες συναντήσεις αγνώστων που διαρκούν μόλις μερικά δευτερόλεπτα, όσα αρκούν για εκείνο το περίφημο κλικ, όσα αρκούν για ν' ανταλλάξεις ένα χαμόγελο. Αλλά, μήπως, βρε αδερφέ, ήταν αυτές οι στιγμές ένας ύμνος στην ανθρωπιά; Μήπως μια μικρή ήττα της μοναξιάς του σύγχρονου ανθρώπου; Μήπως αυτές οι μικρές στιγμές γεμίζουν τελικά τις ψυχές μας; Να, όπως όταν ήμασταν παιδιά και θεωρούσαμε σπουδαίο κατόρθωμα να βοηθήσομε μια γριούλα να περάσει στο απέναντι πεζοδρόμιο. Δεν ήταν η (συχνά υποτιθέμενη) βοήθεια. Ίσως να ήταν η ανθρώπινη επικοινωνία. Ίσως... Δεν μου αρέσουν οι selfie. Εκείνο το πρωί στα Λιοντάρια του Μεγάλου Κάστρου κατάλαβα το γιατί. Μου θύμιζαν κραυγές μοναξιάς. «Εγώ είμαι το θέμα, εγώ φωτογραφίζω τον εαυτό μου, εγώ, εγώ».

ΤΑΣΕΙΣ

Η φωτογραφία μου αρέσει. Ο τρόπος να βλέπεις τον τόπο, να βλέπεις τον άλλον, να βλέπεις και τον εαυτό σου ακόμη, ο τρόπος να μιλάς με τα πράγματα. Γιατί και η φωτογραφία έχει φωνή. Τη δική της φωνή, αλλά και τη φωνή των πραγμάτων. Μεσ' από τη φωτογραφία σου μιλάει το είδωλο. Οι ψυχολόγοι μιλούνε για κάποιας μορφής ναρκισσισμό. Μα πόσο προνοητικοί ήταν, αλήθεια, οι δημιουργοί των μύθων; Και πόσο βαθιά μπορούσαν να εισχωρήσουν στην ανθρώπινη ψυχή; Ο καημένος ο μυθικός Νάρκισσος ήταν ένα τραγικό πρόσωπο. Θύμα της ίδιας της γοητείας του. Ο Νάρκισσος καθρεφτίστηκε στα νερά, είδε το είδωλό του κι έμεινε εκεί να το κοιτάζει, δεν είχε τη δυνατότητα να παγώσει τον χρόνο, να γεμίσει το εγώ του με παγωμένες στιγμές, να φτιάξει ένα πέλαγος από στημένες εικόνες. Άλλο να πνιγείς στον υδάτινο καθρέφτη σου και άλλο να πνίγεσαι διαρκώς στο πέλαγος των παγωμένων στιγμών σου. Όχι, δεν με φοβίζουν οι σέλφι. Ούτε η τεχνολογία. Άλλωστε η τεχνολογία αποτελεί το μεγάλο κεφάλαιο του πολιτισμού από την εποχή που ο άνθρωπος πελέκησε την πρώτη πέτρα κι έφτιαξε το πρώτο αγροτικό εργαλείο. Το πλάνο με φοβίζει. Η μετατόπιση του φακού από το τοπίο στο πρόσωπο του χρήστη με

selfie προβληματίζει. Αναρωτιέμαι πόσες σέλφι δημιουργούνται κάθε στιγμή στον κόσμο. Αδύνατον να τις υπολογίσει κανείς. Χιλιάδες, υποθέτω. Εκατοντάδες χιλιάδες ή και εκατομμύρια. Μικρές στιγμές - ψηφίδες ενός αυτάρεσκου πολιτισμού που γράφει την ιστορία του μ' ένα καινούργιο αλφάβητο. Συλλογίζομαι τι θ' απογίνουν όλες αυτές οι παγωμένες στιγμές. Και το συλλογίζομαι κάθε φορά που βρίσκομαι να σκαλίζω τις γεμάτες καλαθούνες κάποιου παλαιοπωλείου, αυτές με τις εκατοντάδες φωτογραφίες που δημιουργήθηκαν κάποτε, έμειναν για κάποιο χρονικό διάστημα κλεισμένες σε κάποιο άλμπουμ ή αναρτημένες σε κάποιον τοίχο ως τεκμήρια μνήμης κι ύστερα παραδόθηκαν σ' έναν αδηφάγο καιάδα, τον καιάδα της απόρριψης και της λήθης. Απορρίπτομε το παρελθόν. Το δικό μας. Γιαγιάγες, παππούδες, συγγενείς, φίλους. Άλλωστε, οι φωτογραφίες φαίνεται να έχουν αξία για μια ή δυο γενιές. Η τρίτη δεν αναγνωρίζει συνήθως τις μορφές των προγόνων. Και τότε είναι που οι φωτογραφίες παίρνουν την άγουσα για τον καιάδα. Μαζί με τα πρόσωπα που εικονίζουν. Αν αυτές οι χιλιάδες εικόνες της αναλογικής εποχής κατακλύζουν σήμερα τις κούτες των αζήτητων στα παλαιοπωλεία, τι μέλλει γενέσθαι με τα δισεκατομμύρια των ψηφιακών εικόνων που τραβιούνται κάθε στιγμή σε κάθε γωνιά του πλανήτη; Θα έχουν, άραγε, κάποια αξία (υλική δεν φαντάζομαι, ηθική δεν νομίζω, επιστημονική αμφιβάλλω - ίσως μόνο για τη μελέτη μιας εποχής και μιας κοινωνίας) ή θα είναι στιγμές πεταμένες στον άνεμο; Ποια ψηφιακή τεχνολογία μπορεί να τις διαχειριστεί; Αριθμοί δυσθεώρητοι. Εκατομμύρια ή και δισεκατομμύρια κάθε μέρα. Να τις διαχειριστεί όχι σαν απλούς αριθμούς, γιατί τότε τα πράγματα θα ήταν εύκολα. Ως φορείς νοημάτων, ως πληροφορίες, ως στιγμές ανθρώπινων βίων, ως άυλες μαρτυρίες που μεταφέρουν συναισθήματα, φιλοδοξίες, μηχανισμούς αυτοπροβολής, φιλαρέσκειες, τρόπους παρουσίασης του εαυτού. Διάβασα πριν από μέρες μιαν ανάρτηση στο διαδίκτυο: «Έχω βγάλει τόσες σέλφι που δεν προλαβαίνω πια να τις δω». Εγώ, πάντως, αυτό που δεν μπορώ να δω είναι το μέλλον. Το αύριο της εικόνας, το αύριο της μνήμης. Συλλογίζομαι μόνο ότι ο άυλος ψηφιακός πολιτισμός έχει επινοήσει καινούργιες λέξεις. Ή έχει δώσει καινούργια νοήματα σε παλιές. Όπως η περίφημη λέξη Delete.

ΟΙ... ΠΡΟ SELFIE ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: Τότε η φωτογραφία είχε την τελετουργία της: κατάλληλο ντύσιμο, μετάβαση στο φωτογραφικό στούντιο, φρεσκάρισμα της κόμμωσης και του μακιγιάζ, επιλογή στάσης μπροστά στον φακό, ρύθμιση του φωτισμού (εμπρόσθιος, πλάγιος, οπίσθιος), διάλογος με τον φωτογράφο... Η φωτογραφία ετοιμαζόταν σε μερικές ημέρες (π.χ. οι περίφημες οκταήμερες). Οι παλιές φωτογραφίες που δημοσιεύονται σ' αυτές τις σελίδες προέρχονται από το στούντιο του εξαιρετικού φωτογράφου αρμενικής καταγωγής Καραμπέτ Αγαπαντιάν, που εργάστηκε στην Κρήτη από τη δεκαετία του 1920 μέχρι τη δεκαετία του 1980.

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

Της φασκομηλιάς τα μήλα! Έχουν γλυκιά κι ευχάριστη γεύση και ήταν κάποτε αγαπημένη λιχουδιά μικρών και μεγάλων. Μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα τα έφερναν οι χωρικοί στα μανάβικα των πόλεων μέσα σε καλάθια και γίνονταν ανάρπαστα.

ΥΠΕΡ

ΚΑΛOΚΑΙΡΙ 2018

Κείμενο - Φωτογραφίες Nίκος Ψιλάκης Ποιος θυμάται σήμερα τα περιφρονημένα «μήλα της φασκομηλιάς»; Μικρά, σχεδόν στρογγυλά, με γλυκίζουσα γεύση και με άρωμα εντελώς ιδιαίτερο (όχι τόσο έντονο όσο των φύλλων) αποτελούσαν κάποτε αγαπημένη λιχουδιά των παιδιών, προσφάι των οδοιπόρων, πρώτη ύλη ζαχαροπλαστικής, αλλά και εμπορεύσιμο είδος που μπορούσε να ενισχύσει το πενιχρό εισόδημα των κατοίκων της υπαίθρου. Τα συναντούσες παντού, άλλωστε η φασκομηλιά είναι από τα πιο διαδεδομένα είδη της τοπικής χλωρίδας· θάμνος αειθαλής, που το ύψος του μπορεί να φτάσει κοντά στο ένα μέτρο, αλλά συνήθως δεν ξεπερνά τα 5060 εκατοστά. Είναι φυτό της ανατολικής Μεσογείου, όλως ιδιαιτέρως προσαρμοσμένο στο μικροκλίμα πολλών περιοχών της Κρήτης, όπου απαντάται ακόμη και σε υψόμετρο 1.000 μέτρων. Τα «μήλα της φασκομηλιάς», ή απλώς «φασκόμηλα», είναι σχεδόν σφαιρικά, όχι πολύ μεγάλα, περίπου στο μέγεθος του κερασιού, χνουδωτά, με χρώμα πράσινο ή σταχτοπράσινο ανάλογα με την εποχή της συγκομιδής. Οι περισσότεροι τα θεωρούσαν φρούτα ή καρπούς του φυτού, αλλά ο σημερινός αστός θα παραξενευτεί πολύ αν μάθει ότι αυτές οι νόστιμες (και περιζήτητες άλλοτε) λιχουδιές είναι... κάτι σαν φωλιές εντόμων! Πρόκειται απλώς για εξογκώματα που δημιουργούνται πάνω στους βλαστούς όταν τα τρυπήσει κάποιο έντομο για να εναποθέσει εκεί τα αυγά του. Από το σημείο του κάθε νυγμού αρχίζουν να δημιουργούνται καινούργιοι ιστοί και να σχηματίζονται σαρκώδεις όζοι, τα γνωστά κηκίδια της βοτανικής (gall nuts στα Αγγλικά, noix de galles στα Γαλλικά). Πρόκειται, επομένως, για μια διαδικασία που συμβάλλει στη διατήρηση της ισορροπίας στα οικοσυστήματα. Κηκίδια, όμως, δεν δημιουργούν μόνον οι φασκομηλιές. Πλήθος φυτών αντιδρούν στους νυγμούς των εντόμων μ’ αυτόν τον τρόπο και πολλά από τα κηκίδια που γνωρίζομε σήμερα αξιοποιήθηκαν με ευρηματικούς τρόπους από τον άνθρωπο, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα τον βαφικό κόκκο της βελανιδιάς. Μετά τα τέλη του Μάη περίπου τα τρυφερά φασκόμηλα σκληραίνουν και παίρνουν χρώμα σκούρο προς το καφέ. Αν τα παρατηρήσει κανείς το καλοκαίρι, θα δει μια ή περισσότερες μικρές τρύπες στην επιφάνειά τους. Τα αυγά έχουν εκκολαφθεί πια και από τις μικρές αυτές οπές εξέρχονται τα νέα έντομα για να

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

εναποθέσουν κι αυτά τα δικά τους αυγά σε κλαδιά φασκομηλιάς και να συνεχιστεί ο αέναος κύκλος της ζωής. Θα μπορούσε να σκεφτεί κανείς ότι σήμερα, που δεν συλλέγει κανείς φασκόμηλα, θα έχουν πληθύνει πολύ και τα έντομα και τα κηκίδια. Κι όμως, φαίνεται να συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο, ιδιαίτερα σε περιοχές εντατικών καλλιεργειών, όπου ούτε τα χρήσιμα έντομα μπορούν να επιβιώσουν λόγω της κατάχρησης εντομοκτόνων.

Της φασκομηλιάς τα μήλα και του σουλτανιού τα φύλλα Στην Κρήτη, όπως και σε πολλές άλλες περιοχές του ελληνικού χώρου, κυρίως εκεί όπου οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις δεν ήταν απεριόριστες, οι αγροτικοί πληθυ42

Το χέρι του άπλωσε, έκοψε κλωνί φασκομηλιά ανθισμένη, κι ανέβη η μυρωδιά και σα βουνά τα φρένα του μυρίσαν. Νίκος Καζαντζάκης, OΔYΣΣEIA Σ 35-36 Oι αρχόντισσες μες στα κουβούκλια τους, κουκουναροθρεμμένες πίνουν βραστάρια χλια, φασκόμηλο και δίχταμο και ρίχνουν σκυφτές τα μαυρομάνικα κουκιά να μαντευτούν τη μοίρα, κι άλλες σε χαλκόσταμνα, αμίλητο δροσιό νερό γιομάτη, κόκκινα μήλα ρίχνουν ξομπλιαστά με μαύρα μοσκοκάρφια και μαντινάδες λεν ξεχωριστά της καθεμιάς τη μοίρα. Νίκος Καζαντζάκης, OΔYΣΣEIA H 769-774

ΥΠΕΡ

σμοί αξιοποίησαν στο έπακρο τον φυτικό πλούτο. Κανένα βρώσιμο είδος δεν έμενε αχρησιμοποίητο. Τα φασκόμηλα αποτελούσαν εκλεκτό είδος και αντιμετωπίζονταν πάντα ως εξαιρετική λιχουδιά. Ήταν η χαρά των βουκόλων και των οδοιπόρων. Καθόλου παράξενο, λοιπόν, που κάποιες ποσότητες κατέληγαν στους μανάβηδες των μεγάλων πόλεων. Συγκομίζονταν την εποχή κατά την οποία δεν υπήρχαν πολλά φρούτα στην αγορά, από Απρίλιο μέχρι Μάιο, και, όπως φαίνεται, γίνονταν ανάρπαστα! Την πληροφορία για τη διάθεσή τους στην αγορά του Ηρακλείου μέχρι και τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα οφείλω στον αείμνηστο Προκόπη Πεπονάκη, έναν άνθρωπο που γνώρισε όσο ελάχιστοι τη ζωή του Μεγάλου Κάστρου. Σύμφωνα με την αφήγησή του (την κατέγραψα το

1985), οι χωρικοί τα κουβαλούσαν στην πόλη μέσα σε καλάθια και οι μανάβηδες συνορίζονταν ποιος θα τα αγοράσει. Οι ποσότητες, βέβαια, δεν ήταν απεριόριστες. Από τον ίδιο άνθρωπο, κι από τον επίσης αξέχαστο Κωστή Φραγκούλη, κατέγραψα τα περίφημα «διαλαλήματα» των μανάβηδων και των μπακάληδων των πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα (θα άξιζε, νομίζω, ν’ αφιερώσομε κάποτε ένα κεφάλαιο σ’ αυτά). Όλοι διαλαλούσαν τραγουδιστά τα προϊόντα τους, κι αν περνούσε κανείς από την αγορά δεν προλάβαινε ν’ ακούει παινέματα για φρούτα, ζαρζαβατικά, μεζέδες, μαγεροψήματα· πραγματικό πανδαιμόνιο! Μ’ αυτόν τον εξόχως γραφικό τρόπο προσπαθούσαν οι κάθε λογής εμπορευόμενοι να προσελκύσουν πελατεία. «Χοντρόρογα κι αρόρογα» (με χοντρές

ΚΑΛOΚΑΙΡΙ 2018

και αραιές ρόγες) ήταν τα σταφύλια, «μόσκος και κανέλα» ήταν... οι παστές σαρδέλες («σαρδέλα μπέλα - μόσκος και κανέλα»), μερτζάνια ήταν τα κόκκινα μήλα, «μελωμένα» ήταν τα κουλούρια («πάρτε παιδιά από μένα κουλούρια μελωμένα»). Κι εκεί, ανάμεσα σ’ όλα τ’ άλλα, άκουγες κάποιον να διαλαλεί: «Της φασκομηλιάς τα μήλα και του σουλτανιού τα φύλλα». Φαίνεται ότι τα φασκόμηλα έφταναν στην αγορά την ίδια εποχή με τα πρώτα (πρωτοφανίστικα) αμπελόφυλλα. Από τις αρχές του 20ού αιώνα είχε αρχίσει η εξάπλωση της καλλιέργειας σουλτανίνας στις αμπελουργικές περιοχές και τα φύλλα της θεωρούνταν ιδανικά για ντολμάδες· ήταν τρυφερά και δεν είχαν χνούδι, όπως συνέβαινε με μερικές ποικιλίες οινάμπελων.

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

Ήταν χάρμα ν’ ακούει κανείς τον Πεπονάκη. Είχε μια καταπληκτική φωνή, γνώριζε όχι μόνο τα τραγούδια της εποχής αλλά και τα αυτοσχέδια στιχάκια που ακούγονταν στην αγορά και τα απέδιδε μιμούμενος ακόμη και το ύφος αυτών που τα έλεγαν. Κάπου - κάπου, βέβαια, ξέφευγε και μια πονηρή κουβέντα από τα στόματα των διαλαλητάδων της αγοράς, κάτι για τη... «βαρβατίλα» που έκανε και ομοιοκαταληξία με... «της φασκομηλιάς τα μήλα». Ιδιαίτερα ένας γερο-μανάβης, που το μαγαζί του βρισκόταν στο κέντρο περίπου της καστρινής αγοράς (της σημερινής οδού 1866), επέμενε να διαλαλεί τις θεραπευτικές ιδιότητες κάθε ζαρζα-

πολιτεία που είχε το πείραγμα σε πρώτη προτεραιότητα μπορούσες να τ’ ακούσεις όλα. Η Ευαγγελία Φραγκάκι αναφέρει: «Οι χωρικοί τα προσεκόμιζαν παλαιότερα στην αγορά και τα χάριζαν οι μανάβηδες στους πελάτες τους» (Συμβολή εις την δημώδη ορολογία των φυτών, σελ. 202). Επομένως, τα είχε προλάβει κι εκείνη.

Οι περιηγητές. Φασκόμηλα στην αγορά από τον 17ο αιώνα Η πώληση φασκόμηλων, όμως, στις αγορές των κρητικών πόλεων ήταν πολύ παλαιότερη. Χρονολογείται τουλάχιστον από τους τελευταίους αιώνες της Βενε-

Η πώληση φασκόμηλων, όμως, στις αγορές των κρητικών πόλεων ήταν πολύ παλαιότερη. Χρονολογείται τουλάχιστον από τους τελευταίους αιώνες της Βενετοκρατίας, όπως φαίνεται στα περιηγητικά κείμενα της εποχής.

βατικού που πουλούσε, με πολλά - πολλά και αρκούντως αλμυρά υπονοούμενα. Και τις διαλαλούσε όλες τραγουδιστά. Δεν είναι σήμερα γνωστοί οι λόγοι για τους οποίους ο άνθρωπος αυτός επέμενε... στη βαρβατίλα, μπορούμε να τους μαντέψομε διαβάζοντας ένα σχετικό λήμμα από το βιβλίο του γιατρού Ι. Χαβάκη Φυτά και Βότανα της Κρήτης. Ο Χαβάκης περιγράφει ένα είδος φασκομηλιάς, τη Salvia horminum, που απαντάται σε πολλές περιοχές της Κρήτης, και την αναφέρει με την ονομασία... «καυλόχορτο», σημειώνοντας: «Είναι η φασκομηλιά με τα κοκκινοπράσινα άνθη. Λέγεται έτσι γιατί πιστεύεται από τους Κρητικούς ότι οι καρποί της, βραζόμενοι με κρασί, προκαλούν στύσεις του άρρενος γεννητικού οργάνου. Το φυτό και οι αντιλήψεις των Κρητικών ήσαν γνωστά στους αρχαίους. Ο Διοσκουρίδης αναφέρει γι’ αυτό ότι «συν οίνω πινόμενον, συνουσίαν παρορμά (Διοσκουρ. Γ, 135)». Πρόκειται, βέβαια, για άλλο είδος φασκομηλιάς, αλλά σε μια

τοκρατίας, όπως φαίνεται στα περιηγητικά κείμενα της εποχής. Ο Olfert Dapper, που το έργο του είχε εκδοθεί το 1688, αλλά οι πληροφορίες του για την Κρήτη είχαν αντληθεί από παλαιότερες πηγές, αναφέρει: «Φύεται ένα είδος φασκομηλιάς [ελαλίσφακος ο μηλοφόρος] που παράγει καρπούς κατάλληλους προς βρώσιν, τους οποίους μαζεύουν οι αγρότες, γεμίζουν τους σάκους τους και πηγαίνουν να τους πωλήσουν στις γειτονικές πόλεις και περιοχές. Οι καρποί αυτοί δεν βγαίνουν πάνω στους κλώνους, αλλά πάνω στα φύλλα και δεν έχουν καθόλου μίσχο. Έχουν μέγεθος καρυδιού de galle, είναι καλυμμένοι με χνούδι σαν βαμβάκι κι έχουν γεύση γλυκιά κι ευχάριστη. Συλλέγονται τον μήνα Μάιο» (Olfert Dapper 1688, Περί της νήσου Κρήτης. Από το βιβλίο των νήσων του Αρχιπελάγους, μετάφρ. Α. Πλεύρη, εκδ. Μικρός Ναυτίλος, Ηράκλειο 1999, σελ. 155-156). Την ίδια πληροφορία μας δίνει λίγα χρόνια μετά και ο εξόχως παρατηρητικός

Pitton de Tournefort που ήρθε στην Κρήτη το 1700. Περιγράφοντας το φυτό ως «Φασκομηλιά η κρητική» (Salvia cretica frutescens pomifera), σημειώνει: «Αυτό το είδος σάλβιας έχει άρωμα που είναι μίγμα του αρώματος της κοινής σάλβιας και της λεβάντας. Όταν οι βλαστοί δέχονται νύγματα από έντομα, σχηματίζουν σκληρούς σαρκώδεις όγκους, διαμέτρου οκτώ ή εννέα γραμμών, σχεδόν σφαιρικούς, γκρίζου χρώματος, χνουδωτούς με ευχάριστη γεύση, στολισμένους συχνά με κάτι φύλλα σαν φράουλας. Η σάρκα τους είναι σκληρή και διαφανής και μερικές φορές σαν πελτές. Οι όγκοι αυτοί σχηματίζονται από τον θρεπτικό χυμό ο οποίος εκχέεται από τα αγγεία που έχουν σχισθεί από το τσίμπημα. Παρόμοιους όγκους βρίσκει κανείς και στην κοινή σάλβια της Κρήτης. Τους πηγαίνουν στην αγορά και τους πωλούν με το όνομα μήλα σάλβιας» (Pitton de Tournefort, Ταξίδι στην Κρήτη και τις νήσους του Αρχιπελάγους, μεταφρ. Μάκης και Μυρτώ Απέργη, Πανεπιστημιακές εκδοσεις Κρήτης 2008, σελ. 9091). Εδώ οι μεταφραστές διατηρούν τη λέξη σάλβια, υποθέτω, όμως, ότι ο Tournefort θα είχε ακούσει ακριβώς την ίδια φράση που θυμόταν ο Προκόπης ως διαλάλημα: «Της φασκομηλιάς τα μήλα», ή «μήλα φασκομηλιάς».

Φασκόμηλο γλυκό κουταλιού! Η ευρηματικότητα των γυναικών, στις οποίες χρωστάμε σχεδόν εξ ολοκλήρου τον διατροφικό μας πολιτισμό, δεν άφησε αναξιοποίητα αυτά τα μικρά, γλυκά και αρωματικά κηκίδια της φασκομηλιάς. Σ’ έναν Γάλλο περιηγητή, τον Guillaume-Antoine Olivier, χρωστάμε την εξαιρετικά ενδιαφέρουσα πληροφορία ότι οι γυναίκες της Χίου παρασκεύαζαν γλυκά κουταλιού με αυτά! Ο Olivier αναφέρει κι άλλα χιώτικα γλυκά, από χυμό λεμονιού, από ρόδα, από φλούδες λεμονιού και κίτρου. Φαίνεται πως η παράδοση της χιώτικης οικιακής ζαχαροπλαστικής έχει βαθιές ρίζες. Τα γλυκά κουταλιού ήταν διαδεδομένα σε όλο τον ελληνικό χώρο και δεν αποκλείεται να μιμήθηκαν και γυναίκες άλλων περιοχών

ΥΠΕΡ

ΚΑΛOΚΑΙΡΙ 2018

Salvia fruticoza είναι η επιστημονική ονομασία της πιο συνηθισμένης φασκομηλιάς της Κρήτης, ένα από τα πιο γνωστά φαρμακευτικά φυτά, βότανο - σωτήρας, όπως δηλώνει και η λατινική ονομασία salvia. Πρόκειται για ένα από τα περίπου 800 είδη του ίδιου γένους που απαντώνται διάσπαρτα σε διάφορες περιοχές του κόσμου. Η λαϊκή ιατρική αξιοποίησε τη φασκομηλιά στον μέγιστο βαθμό, είναι απίστευτα πολλές οι σχετικές αναφορές σε μελέτες, λαογραφικές καταγραφές και αρχαία ιατρικά κείμενα. Σήμερα χρησιμοποιείται κυρίως ως αφέψημα σε πολλούς συνδυασμούς με άλλα βότανα και ως μυρωδικό στη μαγειρική για να προσθέσει αρώματα στα φαγητά. Γίνονται, όμως, διαρκώς και μελέτες για τις φαρμακευτικές της ιδιότητες· η εθνοβοτανολογία έχει προσκομίσει σημαντικό υλικό για αξιοποίηση από την ιατρική και τη φαρμακολογία. Η σχετική έρευνα δεν περιορίζεται μόνο στις παραδοσιακές θεραπευτικές χρήσεις· στα επιστημονικά περιοδικά μπορεί να συναντήσει κανείς νέες ιδέες για τις φαρμακολογικές ιδιότητές της, όπως και πολλών άλλων βοτάνων. Ακόμη και για τη θεραπεία της άνοιας έχουν γίνει πειράματα πριν από αρκετά χρόνια! Σύμφωνα με τον Χαβάκη (σελ. 316), «οι Κρητικοί λέγανε πως όποιος έχει στο περβόλι του φασκομηλιά δεν ποθαίνει». Προφανώς πρόκειται για βιωματική καταγραφή, μάλλον θα είχε ακούσει ο ίδιος να το λένε. Ωστόσο, την ίδια ακριβώς φράση συναντούμε στην παροιμιολογία και άλλων λαών, γεγονός που φανερώνει την ευρύτατη διάδοσή της ως φαρμακευτικού φυτού. Οι αγροτικοί πληθυσμοί, πάντως, αξιοποίησαν και με πολλούς άλλους τρόπους το βότανο. Οι μερακλήδες κάπνιζαν τα λουκάνικά τους πάντα με αρωματικά φυτά και πρωτίστως με φασκομηλιές. Λέγανε πως γίνονταν πιο νόστιμα!

τις ευρηματικές Χιώτισσες. Γράψαμε τη σχετική μαρτυρία στο βιβλίο μας Τα βότανα στην Κουζίνα (Καρμάνωρ 2003), αλλά η έρευνα συνεχίστηκε. Ούτε στη Χίο βρήκαμε περισσότερες πληροφορίες ούτε αλλού. Θα είχε ενδιαφέρον να πειραματιστεί κανείς. Υποψιάζομαι ότι το αποτέλεσμα θα είναι όλως ιδιαίτερο!

Και εξαγωγές φασκόμηλων; Στο εξαιρετικό περιοδικό Μύσων, που εξέδιδε στα χρόνια του Μεσοπολέμου ο Σητειακός γιατρός Μ. Καταπότης, συναντάμε μιαν αναφορά που προβληματίζει. Αφορά προϊόντα που εξήχθησαν από το λιμάνι της Σητείας κατά το έτος 1936-1937 με προορισμό λιμάνια του εξωτερικού. Πρόκειται αποκλειστικά για αγροτικά προϊόντα, όπως θα περίμενε κανείς από μιαν περιοχή με αγροτική οικονομία: σταφίδες, λάδι, αμπελόφυλλα, κρασί, ελιές, ξίδι. Μαζί με όλα αυτά καταγράφονται στον σχετικό κατάλογο και

345 κιλά «φασκόμυλα» (sic). Ο καλός γνώστης της παραδοσιακής ζωής και συνεργάτης μας κ. Γ. Μανιαδάκης, στον οποίο οφείλω την πληροφορία (τον ευχαριστώ κι από δω), πιστεύει ότι πρόκειται για κηκίδια φασκομηλιάς. Και όχι άδικα. Αν επρόκειτο για αποξηραμένα κλαδιά του φυτού θα αναφέρονταν ως «φασκομηλιές» στον σχετικό πίνακα, όχι ως «φασκόμυλα». (Αλλά και η ποσότητα (μόλις 345 κιλά) νομίζω πως ταιριάζει περισσότερο στα κηκίδια. Θα είχε μεγάλο ενδιαφέρον αν μπορούσαμε να μάθομε περισσότερα. Και ιδιαιτέρως σε ποια ξένη χώρα κατέληξαν τα στειακά φασκόμηλα. Ίσως κάποια αρχειακή πηγή να μας πει περισσότερα στο μέλλον... Είναι όμως γνωστό ότι φασκόμηλα καταναλώνονταν και σε άλλες περιοχές της Μεσογείου, όπως στη Μέση Ανατολή, όπου αναφέρεται ότι η μυρωδιά τους θυμίζει κάπως ροδάκινο! (Zohara Yaniv και Nativ Dudai 2014, «Endemic Aromatic Medicinal Plants in the Holy

Land Vicinity». Στο N. Dudai & Z. Yaniv Endemic Medicinal and Aromatic Plants of the Middle-East, σελ. 49. New York London: Spinger).

Οι φασκομηλιές που μιλάνε! Εμείς δεν γνωρίζομε τη γλώσσα τους, αλλά οι φασκομηλιές μιλάνε! Όπως και άλλα είδη του φυτικού βασιλείου. Όταν δεχτούν επίθεση από ζώα ή έντομα... βάζουν τις φωνές για ν’ ακούσουν οι γειτόνισσές τους, τα άλλα φυτά, και να λάβουν τα μέτρα τους. Το πώς μας το εξηγεί μ’ έναν πολύ όμορφο τρόπο ο καθηγητής Γιάννης Κουγιουμουτζάκης στο βιβλίο του Το μεγάλο αστείο του κόσμου (μυθιστόρημα επιστημονικής εκλαΐκευσης θα το χαρακτήριζα): Οι άνθρωποι ντραπήκαμε πολύ όταν μάθαμε την «αλτρουιστική» αλληλεγγύη του φυτού Αρτεμισία προς τις άλλες γειτονικές, συγγενικές Αρτεμισίες ή αψιθιές. Η πληγωμένη από ακρίδες Αρτεμισία μηνά χημικά –με πτητικές ουσίες- στις ανίδεες

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ Κοτόπουλο με φασκομηλιά. Ένα παραδοσιακό πιάτο της Κρήτης...

γειτόνισσες: - Αφήστε την ηλιοφαγία και το κουτσομπολιό, στοπ. Λάβετε άμεσα μέτρα άμυνας, στοπ. Μια λυσσάρα ακρίδα με έχει φυλλομαδήσει, στοπ. Προφυλαχτείτε τάχιστα, τέλος. Αυτές, αφού την ευχαριστήσουν, ετοιμάζουν πάραυτα τις χημικές κι άλλων τύπων άμυνες και περιμένουν τη λυσσάρα. Η Φασκομηλιά προχωρεί ακόμη πιο πέρα. Ειδοποιεί, μέσω του πτητικού μεθυλογιασεμινικού οξέος, όχι μόνο τις αδελφούλες και τις ξαδελφούλες της, αλλά και ξένα φυτά, όπως αυτό του άγριου καπνού, που σώζονται χάρη στην έγκαιρη προειδοποίησή της. (Γ. Κουγιουμουτζάκης 2010, Το μεγάλο αστείο του κόσμου, σελ. 46-47. Ηράκλειο: Δοκιμάκης).

Η φασκομηλιά, Salvia fruticosa, οικογένεια: Labiatae (Από το βιβλίο: Μ. και Ν. Ψιλάκης 2002, Τα βότανα στην κουζίνα, σελ. 85-86. Ηράκλειο: Καρμάνωρ).

Θάμνος 30-80 εκ. αειθαλής με ημιξυλώδεις βλαστούς. Φύλλα γκριζοπράσινα, λογχοειδή, που στη βάση τους φέρουν δυο λοβούς, έναν από κάθε πλευρά ώστε το φύλλο να φαίνεται τρίλοβο. Άνθη λευκωπά έως ιώδη ή ρόδινα, 2-6 ανά σπόνδυλο, σχηματίζουν βότρυ 10-15 εκ. Ανθίζει από Απρίλη μέχρι Ιούνιο, ανάλογα με το υψόμετρο. Φρυγανώδες φυτό που φυτρώνει σε χέρσους ή πετρώδεις τόπους (υψόμ. 501000 μ). Η ευρύτερη γεωγραφική του εξάπλωση είναι οι χώρες της Ανατολικής Μεσογείου.

> ΙΑΤΡΙΚΗ: Η ονομασία του φυτού (salvia) από το λατινικό ρήμα salvere, που σημαίνει σώζω, φανερώνει την ιατρική αξία του βοτάνου. Είναι, δηλαδή, το φυτό σωτήρας! Η απόδοση σε αιθέριο έλαιο είναι 2-4%. Κύρια συστατικά του είναι η κινεόλη, η θουγιόνη και η καμφορά. Είναι εντομοδιωκτικό (σκώρος, έντομα σιτηρών κ.λ.π). Ως φαρμακευτικό θεωρείται σπασμολυτικό, αντιδιαρροϊκό, αντιιδρωτικό, εναντίον του πονόλαιμου, πονοκέφαλου κ.λ.π. Σύμφωνα με τον Ιπποκράτη (4ος αι. π.Χ.), είναι φάρμακο κατά των πνευμονικών νόσων, αλλά

το συνιστούσε και για διάφορα γυναικολογικά προβλήματα. Ο Διοσκουρίδης (1ος αι. μ.Χ.) θεωρούσε τη φασκομηλιά ως διουρητικό, αιμοστατικό και εμμηναγωγό φάρμακο. Η λαϊκή ιατρική το χρησιμοποιεί για τη θεραπεία πάρα πολλών νοσημάτων. Θεωρείται σχεδόν πανάκεια! Πιο συχνά χρησιμοποιείται σε παθήσεις του αναπνευστικού, σε γυναικολογικά προβλήματα, αλλά και ως αφροδισιακό κ.α. Σε πολύ θερμές περιοχές της ερήμου πίνουν ένα αφέψημα με μείγμα βοτάνων στο οποίο κυριαρχεί το φασκόμηλο, πιστεύοντας ότι περιορίζει την απώλεια υγρών και εμποδίζει την αφυδάτωση. Στην Κρήτη δίνανε παλαιότερα φασκόμηλο με μέλι στα παιδιά για να κοιμούνται. Όπως συμβαίνει με όλα τα βότανα, δεν πρέπει να γίνεται κατάχρησή της, επειδή έχουν παρατηρηθεί περιπτώσεις δηλητηριάσεως.

> ΧΡΗΣΗ: Χρησιμοποιείται ως καρύκευμα και συντηρητικό στη βιομηχανία τροφίμων

και ελαίων. Στην κουζίνα αρωματίζει πουλερικά και κρέατα, κυρίως μοσχάρι, ζυμαρικά, όσπρια. Χρησιμοποιείται σε μικρή ποσότητα γιατί έχει πολύ έντονο άρωμα. Γι’ αυτό και δύσκολα συνδυάζεται με άλλα, λιγότερο αρωματικά, βότανα. Γίνεται αφέψημα μόνο του ή σε συνδυασμό με άλλα βότανα.

> ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Υπενθυμίζομε πάλι ότι η χρήση των βοτάνων για ιατρικούς λόγους, ακόμη και για την πρόληψη ασθενειών, απαιτεί πολύ μεγάλη προσοχή και πάντα τη συμβουλή των ειδικών. Ακόμη και στα πιο αθώα βότανα μπορεί να υπάρχουν τοξικές ουσίες. Και, όπως είναι φυσικό, τούτο το άρθρο, όπως και όλα τα σχετικά που δημοσιεύονται στο περιοδικό, δεν αποτελεί προτροπή για τη θεραπευτική χρήση των βοτάνων. Πρόκειται για λαογραφικές καταγραφές και μαρτυρίες πολύτιμες για την πολιτισμική μας ταυτότητα. Χ

ΥΠΕΡ

ΚΑΛOΚΑΙΡΙ 2018

Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΚΡΗΤΩΝ

ΜΕΛΕΤΩΝΤΑΣ ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΤΩΝ ΣΥΓΧΡΟΝΩΝ ΚΡΗΤΩΝ Το χρονικό και τα αποτελέσματα μιας σύγχρονης ανθρωπομετρικής προσέγγισης

Ανδρέας Μανιός Πλαστικός χειρουργός, Δ/ντής Ε.Σ.Υ.

Πολλοί ερευνητές και περιηγητές στο παρελθόν ασχολήθηκαν με τη μορφή των Κρητών, αφού η Κρήτη απετέλεσε σταυροδρόμι πολιτισμών και κατακτητών. Ο Βρετανός ναύαρχος Τόμας Σπραττ π.χ. το 1865 ισχυρίσθηκε στο βιβλίο1 του ότι οι ορεσίβιοι Σφακιανοί πρέπει να αποτελούν την πιο καθαρή μορφή Κρητικών, αφού διαφέρουν σημαντικά από τους πεδινούς και επειδή δεν αναμίχθηκαν με τους κατακτητές εξαιτίας των βουνών τους. Αντίθετα, ένας Ιταλός ανθρωπολόγος, o Λίντιο Τσιπριάνι, υποστήριξε ότι οι ξανθοί Κρητικοί, όπως οι Σφακιανοί, σχετίζονται με τους ξανθούς Βέρβερους της Σαχάρας. Απόψεις όπως αυτές του Σπραττ και του Τσιπριάνι θα μπορούσαν να αξιολογηθούν μόνο από την επιστήμη της ανθρωπομετρίας.

> 48

Εικ. 1: Σύγχρονοι Κρήτες σε εκδήλωση στο Αρκάδι.

Ανθρωπομετρία H επιστήμη που μελετά τις αναλογίες και τις μετρήσεις των διαστάσεων του ανθρωπίνου σώματος είναι γνωστή ως ανθρωπομετρία. Η επιστήμη αυτή μπορεί να δει τις ομοιότητες και τις διαφορές μεταξύ διαφόρων φυλετικών ομάδων. Η ανθρωπομετρία έχει τις ρίζες της στην αρχαιότητα. Μάλιστα, είχαν διατυπωθεί κανόνες για τις αναλογίες που προέρχονταν από το άγαλμα - πρότυπο του Πολυκλείτου2 ο Κανών, περισσότερο γνωστού ως Δορυφόρος (εικ. 2). Είχε δια-

1 2 3

τυπωθεί η άποψη ότι είχε γράψει βιβλίο με τις αναλογίες του σώματος με τον τίτλο Κανών, το οποίο χάθηκε, και ότι αυτές εκφράζονταν στο άγαλμα του Δορυφόρου. Η μελέτη των αναλογιών του προσώπου και του σώματος, όπως διαμορφώθηκαν στο σύγγραμμα του Ρωμαίου αρχιτέκτονα Βιτρούβιου Περί Αρχιτεκτονικής και στη συνέχεια από τους μεγάλους καλλιτέχνες της Αναγέννησης όπως ο Λεονάρντο Ντα Βίντσι και ο Ντύρερ, έδωσαν ουσιαστικά τους νεοκλασικούς κανόνες που θα δούμε παρακάτω (εικ. 3).

Η γονιδιακή συνέχεια των Κρητών και των Ελλήνων Η εισβολή πολλών κατακτητών είναι βέβαιο ότι μετέβαλε, τουλάχιστον σε μικρό βαθμό, το γενετικό υλικό των Κρητών, χωρίς όμως να αλλοιώσει τη βασική του σύσταση. Αυτό το συμπέρασμα εξήχθη από μια πρόσφατη επιστημονική μελέτη που συνέκρινε αρχαίο γενετικό υλικό με αυτό των συγχρόνων Κρητών3 και των Μυκηναίων. Αυτή η μικρή γενετική διαφοροποίηση πιθανότατα θα εκφράστηκε με μια ελαφρά επίδραση στην

Spratt, T.A.B. 2007. Ταξίδια και Έρευνες στην Κρήτη του 1850, τόμος Α,’ μτφ. Μ. Ψιλάκη, σχολιασμός Ν. Ψιλάκης, σελ. 94. Ηράκλειο: Καρμάνωρ. Ο Πολύκλειτος (ο Πρεσβύτερος), σύγχρονος του Φειδία, ήταν ο δεύτερος κορυφαίος γλύπτης του 5ου αιώνα π.Χ., με καταγωγή από το Άργος. Lazarides, I. et al 2017. “Genetic origins of the Minoans and Mycenaeans”. Nature 548 (7666): 214-218.

Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΚΡΗΤΩΝ

Εικ. 3: Σχέδιο του Λεονάρντο Ντα Βίντσι

όψη των Κρητών σε σχέση με τους προγόνους τους. Μάλιστα, στην πολυπληθή ερευνητική ομάδα συμμετείχε ο αείμνηστος καθηγητής Ιατροδικαστικής του Πανεπιστημίου Κρήτης Μανόλης Μιχαλοδημητράκης, μαζί με τον πρόσφατα εκλιπόντα κορυφαίο Ελληνοαμερικανό γενετιστή Γεώργιο Σταματογιαννόπουλο4. Το συμπέρασμα της μελέτης αυτής ήταν η γονιδιακή συνέχεια, χωρίς όμως την πλήρη απομόνωση, των αιγαιακών πληθυσμών. Το άρθρο αυτό γράφτηκε επ’ ευκαιρία της παρουσίασης της διδακτορικής διατριβής ενός εκλεκτού μας συνεργάτη, του νεαρού Κρητικού επιστήμονα Γιώργη Ζαχαρόπουλου. Η διατριβή εκπονήθηκε στο Πανεπιστήμιο Κρήτης με αντικείμενο τη μορφή των Κρητών και των Ελλήνων. Πριν την παρουσίαση του χρονικού και των αποτελεσμάτων της έρευνάς του, θα ακολουθήσει μια σύντομη αναφορά σε δύο από τις σπουδαιότερες ανθρωπομετρικές μελέτες που προηγήθηκαν χρονικά.

τεκμηρίωνε την αφρικανική προέλευσή τους. Το 1943, στο βιβλίο του Η Κρήτη και η μεσογειακή προέλευση του πολιτισμού, συσχέτισε τους ξανθούς Σφακιανούς, με ανοικτό χρώμα δέρματος, με τους ξανθούς Βέρβερους της Σαχάρας, αφήνοντας να εννοηθεί η ανθρωπολογική διασύνδεση μεταξύ των δύο ομάδων και η καταγωγή των Κρητών από αφρικανικές φυλές. Θα πρέπει να αναφέρουμε ότι συμπληρώθηκαν δελτία ανθρωπομετρίας από 2.078 άνδρες και 297 γυναίκες, ενώ χρησιμοποιήθηκαν 10 ανθρωπολογικά σημεία για κάθε εξεταζόμενο. Σήμερα, από τις 4000 φωτογραφίες, σώζονται 2764. Παρόλο που αναζητήθηκε από τον Γιώργη Ζαχαρόπουλο το ανθρωπομετρικό αρχείο του Τσιπριάνι στο πανεπιστήμιο της Φλωρεντίας (με τη μεσολάβηση του κ. Π. Κόρπη, του πρώτου από τη συγγραφική ομάδα που εξέδωσε το βιβλίο με τις φωτογραφίες του Tσιπριάνι), δεν κατέστη δυνατό να δοθεί και να χρησιμοποιηθεί σε συγκρίσεις, αφού είχε παραχωρηθεί σε άλλους Έλληνες ερευνητές (πιθανότατα παιδιάτρους).

Εικ. 2: Ο Δορυφόρος του Πολύκλειτου

Οι μεγαλύτερες σε αριθμό και επισημότητα ανθρωπομετρικές μελέτες για τους Κρητικούς ήταν δύο, μια ιταλική και μια ελληνική. Η ιταλική έγινε το 1942, κατά τη διάρκεια της Κατοχής, ενώ η ελληνική έγινε 23 χρόνια αργότερα.

Ρατσιστική Ανθρωπομετρία Τα χρόνια της Κατοχής (1942) ένας διάσημος Ιταλός ανθρωπολόγος, ο Λίντιο Τσιπριάνι (Lidio Cipriani, 1892-1962, εικ. 4), απεσταλμένος του Μουσολίνι, επισκέφθηκε την Κρήτη με σκοπό να αποδείξει ότι οι Κρήτες είχαν καταγωγή από τη Βόρεια Αφρική. Είναι γεγονός ότι κατά την παραμονή του στο νησί φωτογράφισε έναν σημαντικό αριθμό κατοίκων, ενώ παράλληλα υποτίθεται ότι εκτέλεσε ανθρωπομετρικές μετρήσεις για να στηρίξει τη θεωρία του. Οι φωτογραφίες αυτές εξεδόθησαν σε τόμο5 πρόσφατα (2014), χωρίς όμως την ύπαρξη των ανθρωπομετρικών δεδομένων. Οι φωτογραφίες παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον για κάθε Κρητικό, αφού απαθανατίζουν μια σκοτεινή περίοδο της Κρητικής ιστορίας, ενώ το κείμενο που συνοδεύει τις φωτογραφίες είναι αρκετά ενημερωτικό. Θα πρέπει να τονιστεί ότι ο Τσιπριάνι ήταν ένας στρατευμένος ρατσιστής οπαδός του Μουσολίνι που ήθελε να αποδείξει την κατωτερότητα των Κρητών, αφού θα 4

Εικ. 4: Ο Lidio Cipriani

Ο Γεώργιος Σταματογιαννόπουλος, κορυφαίος γενετιστής, καθηγητής του Πανεπιστημίου της Ουάσιγκτον, που απέδειξε τη συγγένεια των σύγχρονων Ελλήνων με τους Μινωίτες και τους Μυκηναίους, απεβίωσε πρόσφατα (16 Ιουνίου του 2018). Κόρπης Π., Μαμαλάκης Κ., Παπαηλιάκης Μ. 2014. Κρήτη 1942- Οι φωτογραφίες του Lidio Cipriani. Ηράκλειο: Ιδιωτική έκδοση.

ΥΠΕΡ

ΚΑΛOΚΑΙΡΙ 2018

«Η καταγωγή των Κρητών» και ο Άρης Πουλιανός Πέρασαν πάνω από πενήντα χρόνια από τότε που ένας άλλος γνωστός ανθρωπολόγος, ο Άρης Πουλιανός6, επισκέφθηκε την Κρήτη για να κάνει μια ανθρωπολογική μελέτη του πληθυσμού (1965). Κατά τη μελέτη εξετάσθηκαν 1400 άτομα από τα οποία τα 261 ήταν γυναίκες. Η μελέτη αυτή ήταν η μεγαλύτερη που έγινε ποτέ από Έλληνες. Τα αποτελέσματά της παρουσιάσθηκαν στο Β’ Κρητολογικό Συνέδριο7 και δημοσιεύτηκαν στην εφημερίδα Αυγή (εικ. 5). Μάλιστα, το συμπέρασμα της ανακοίνωσης που έγινε στο Κρητολογικό Συνέδριο έκανε ιδιαίτερη αίσθηση σε όλη τη χώρα, καθώς υποστήριξε ότι «ο κρητικός λαός είναι αυτόχθων τουλάχιστον από τη νεολιθική εποχή». Θα πρέπει να τονίσουμε ότι ο Άρης Πουλιανός, πέρα από τα μετρικά χαρακτηριστικά σε ζώντες, μελέτησε και τα μετρικά χαρακτηριστικά 250 κρανίων από τη νεολιθική έως τη σύγχρονη εποχή. Η πολυμελής ομάδα μελέτης του Άρη Πουλιανού υπο-

στηρίχτηκε από το επίσημο κράτος, αλλά και τους ντόπιους φορείς, και για τα δεδομένα της εποχής ήταν ένα πραγματικά κολοσσιαίο έργο (εικ. 5). Τον Νοέμβριο του ίδιου έτους βρέθηκε σκελετός στη Γρα Λυγιά Ιεράπετρας που έκανε τον καθηγητή να υποστηρίξει ότι η Κρήτη κατοικείτο από το 15000 π.Χ. (εικ. 5). Όσον αφορά τα συμπεράσματά του, τα σχετικά τουλάχιστον με την καταγωγή των Κρητών, ο καθηγητής Πουλιανός δικαιώθηκε πανηγυρικά το 2017, καθώς η πολυκεντρική διεθνής γενετική μελέτη που προαναφέραμε κατέληξε στα ίδια συμπεράσματα με αυτόν που μελέτησε ανθρωπομετρικά όχι μόνο τους Κρήτες και τους Ελλαδίτες αλλά και τους άλλους γειτονικούς λαούς. Τα αποτελέσματα και τα συμπεράσματα αυτής της σπουδαίας δουλειάς δημοσιεύθηκαν σ’ έναν τόμο το 1971, που επανεκδόθηκε το 19998. Ο τόμος περιλάμβανε, εκτός από τις φωτογραφίες, λεπτομερείς πίνακες με τις ανθρωπομε-

Εικ. 5: Αποκόμματα από τις εφημερίδες: Αυγή 6/5/1966, Ελευθερία 9/4/1965, Ελευθερία 10/11/1966

6 7 8

τρικές μετρήσεις, αλλά και πληροφορίες για άλλα χαρακτηριστικά, όπως την κατανομή του χρώματος του δέρματος, των μαλλιών, των ματιών κ.α. Είναι άξιο απορίας, όμως, γιατί δεν δημοσιεύθηκε η έρευνα του Πουλιανού σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά φυσικής ανθρωπολογίας με κριτές. Η δημοσίευση σε τέτοια περιοδικά θα αύξανε το κύρος των αποτελεσμάτων, που φαίνεται ότι είναι έγκυρα, και οι επιστήμονες θα τα επικαλούνταν στις μελέτες τους.

Η διδακτορική διατριβή του Γεωργίου Ζαχαρόπουλου Η σκέψη ότι δεν υπάρχουν ανθρωπομετρικές μελέτες για την Ελλάδα δημοσιευμένες σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά οδήγησε στην ιδέα του να γίνει μια σύγχρονη μελέτη στον νέο πληθυσμό των Κρητών, και εν γένει των Ελλήνων, ακολουθώντας τους σύγχρονους ανθρωπομετρικούς κανόνες με αυστηρά πρωτόκολλα μετρήσεων, αλλά και αξιοποιώντας τη σύγχρονη τρισδιάστατη υπολογιστική τεχνολογία. Την υλοποίηση, ως διδακτορική διατριβή, αυτού του φιλόδοξου και δύσκολου εγχειρήματος ανέλαβε ο γιατρός Γεώργιος Ζαχαρόπουλος. Ο τίτλος της εργασίας αυτής ήταν: «Μορφολογία του προσώπου στον σύγχρονο ελληνικό πληθυσμό βασιζόμενη σε ανθρωπομετρικά σημεία με την κλασική μέθοδο και τη χρήση τρισδιάστατης απεικόνισης». Πέρα, όμως, από την επιστημονική αξία των μετρήσεων της μελέτης θα γινόταν και πρακτική εφαρμογή τους στην επανορθωτική χειρουργική. Σε περιπτώσεις βαριών κακώσεων και βλαβών του προσώπου, ιδιαίτερα σε καταστροφές και των δύο ημιμορίων, η

Ο καθηγητής Άρης Πουλιανός (Ικαρία 24 Ιουλίου 1924) είναι Έλληνας ανθρωπολόγος. Ασχολήθηκε με παλαιοανθρωπολογικές ανασκαφές στο Σπήλαιο των Πετραλώνων, αλλά και ανθρωπομετρικές μελέτες στον ελληνικό πληθυσμό. Β΄ Διεθνές Κρητολογικό Συνέδριο (Χανιά, 12-17 Απριλίου 1966). Διοργανωτής: Φιλολογικός Σύλλογος “Ο Χρυσόστομος”, Γενικός Γραμματέας: Ν. Β. Τωμαδάκης. Άρης Ν. Πουλιανός 1999. Η καταγωγή των Κρητών. Ανθρωπολογική έρευνα στο νησί της λεβεντιάς. Κυρομάνος.

Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΚΡΗΤΩΝ

Εικ. 6: Ανθρωπομετρικά σημεία. Πηγή :Victor R. Preedy (ed.) 2012. Handbook of AnthropometryPhysical Measures of Human Form in Health and Disease, p. 597. Heidelberg: Springer.

Εκτός από την καταγραφή των αποστάσεων και των αναλογιών μεταξύ των κλασικών ανθρωπομετρικών σημείων του προσώπου, θα γινόταν ανάλυση για το αν οι νεοκλασικοί κανόνες ίσχυαν στο πρόσωπο των Κρητών, και επίσης σύγκριση των Ελλαδιτών φοιτητών με τους Κρήτες. Ακόμη, θα εξεταζόταν ο φυλετικός διμορφισμός, δηλαδή οι διαφορές μεταξύ των δύο φύλων. Επιπλέον, θα γίνονταν και συγκρίσεις μεταξύ εθνοτήτων, όπως π.χ. οι διαφορές μεταξύ Ελλήνων και Κινέζων.

Ένας ανέλπιστος συνεργάτης

Εικ. 7, δεξιά: Ανθρωπομετρικές αποστάσεις

γνώση των αποστάσεων και των αναλογιών στον ελληνικό πληθυσμό θα βοηθούσε σημαντικά την αποκατάσταση των ασθενών. Ένας ιδιαίτερα ένθερμος υποστηρικτής της ιδέας του να δημιουργηθεί ένα σύγχρονο ελληνικό ανθρωπομετρικό αρχείο ήταν ο παγκοσμίου φήμης κρανιοπροσωπικός χειρουργός Αλέξανδρος Στρατουδάκης, Διευθυντής του Ελληνικού Κρανιοπροσωπικού Κέντρου, ο οποίος μάλιστα ενημερώθηκε για τα πρώτα αποτελέσματα της μελέτης.9 Ενώ υπήρχε προβληματισμός για το πώς θα δημιουργούνταν ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα για να γίνουν οι μετρήσεις και από πού θα προερχόταν το υλικό της

Σύμφωνα με το πρωτόκολλο της μελέτης, θα γίνονταν τόσο μετρήσεις με τα κλασικά ανθρωπομετρικά όργανα όσο και μετρήσεις ψηφιακές με τη χρήση 3Δ ψηφιακής κάμερας. Παρόλο που στο ΤΕΙ Ηρακλείου υπήρχε 3Δ κάμερα, ο Γιώργης Ζαχαρόπουλος επικοινώνησε μέσω διαδικτύου με έναν φημισμένο στην 3Δ υπολογιστική ανθρωπομετρία Κινεζοαμερικανό επιστήμονα, τον Τσουνγκ

μελέτης, τη λύση έδωσε ο πατέρας του ερευνητή, ο αείμνηστος Βασίλειος Ζαχαρόπουλος10, που κατά ευτυχή συγκυρία την εποχή εκείνη ήταν καθηγητής πολυμέσων στο ΤΕΙ και αντιπρόεδρος του Ιδρύματος. Ο Βασίλειος Ζαχαρόπουλος έβγαλε ανακοίνωση στο ΤΕΙ για εθελοντική συμμετοχή των φοιτητών στη μελέτη αυτή και έτσι προέκυψε ένας απρόσμενα μεγάλος αριθμός φοιτητών υποψηφίων για μελέτη. Οι φοιτητές με ηλικίες από 18-30 θα αποτελούσαν ένα ιδανικό δείγμα τόσο για τον κρητικό όσο και για τον ελληνικό πληθυσμό, αφού ένα σημαντικό ποσοστό φοιτητών του ΤΕΙ προέρχονται από όλα τα μέρη της Ελλάδας.

Αλέξανδρος Στρατουδάκης (Κάιρο 1945 - Αθήνα 2013). Ο πρώτος διευθυντής του μόνου στην Ελλάδα πιστοποιημένου Ελληνικού Κρανιοπροσωπικού Κέντρου, μαθητής του πατέρα της κρανιοπροσωπικής χειρουργικής Paul Tessier. Ήταν πλαστικός χειρουργός, εξειδικευμένος σε μείζονες επεμβάσεις στο κρανιοπροσωπικό σύμπλεγμα. 10 Ο Βασίλειος Ζαχαρόπουλος ήταν ένας επιστήμονας με πλούσιο επιστημονικό έργο, διδάκτορας του Πανεπιστημίου Αθηνών και καθηγητής στο ΤΕΙ Κρήτης από το 1994 έως το 2012. Διετέλεσε μέλος του Ινστιτούτου ΙΕΕΕ, της Ένωσης Ελλήνων Φυσικών και μέλος της Επιτροπής Ανάπτυξης Θερμοκοιτίδας Δημιουργικών Επιχειρήσεων του Βιοτεχνικού Πάρκου Ρεθύμνης.

ΥΠΕΡ

Κάου (Chung Kau), που είχε την καλύτερη από πλευράς ανάλυσης και ποιότητας εικόνα στις εργασίες του, για να πάρει πληροφορίες για το τι είδους κάμερα θα χρησιμοποιούσε. Ο επιστήμονας αυτός, καθηγητής ορθοδοντικής στο πανεπιστήμιο του Birminham στην Alabama, ακούγοντας τον λόγο για τον οποίο επικοινώνησε μαζί του, ενθουσιάστηκε και του πρότεινε όχι μόνο να γίνει συνερευνητής σ’ αυτή την προσπάθεια, αλλά και να εκτελέσει ο ίδιος άμεσες αλλά και υπολογιστικές μετρήσεις πάνω στους φοιτητές. Μετά από μερικούς μήνες οι δύο πλέον συνεργάτες βρέθηκαν να κάνουν μετρήσεις στους φοιτητές του ΤΕΙ Ηρακλείου σε ένα εξαντλητικό από πλευράς εργασίας διήμερο. Τα ανθρωπομετρικά σημεία που προσδιορίσθηκαν σε κάθε άτομο που εξετάστηκε απεικονίζονται στην εικόνα 6. Από αυτά μπορούν να μετρηθούν οι αποστάσεις που φαίνονται στην εικόνα 7. Αυτό το πλέγμα γραμμών μπορεί να δημιουργήσει τη βάση πάνω στην οποία μπορούν να γίνουν συγκρίσεις μεταξύ ατόμων και φυλών. Στη μελέτη αυτή πραγματοποιήθηκαν 31 άμεσες μετρήσεις σε κάθε άτομο. Τα ανθρωπομετρικά σημεία σημειώθηκαν στην επιφάνεια του προσώπου του κάθε ατόμου πριν από τη λήψη των μετρήσεων. Ενώ προσήλθαν 173 άτομα για τρισδιάστατη φωτογραφία, άμεσες μετρήσεις με τα κλασικά όργανα πραγματοποιήθηκαν σε 152 εθελοντές σπουδαστές, 78 άνδρες και 74 γυναίκες. Η μέση ηλικία των εθελοντών ήταν τα 22,5 έτη, ενώ κυμαινόταν από 18 έως 30. Η τεράστια πείρα του καθηγητή Κάου, που έφερε την πρωτοποριακή του τρισδιάστατη κάμερα στην Ελλάδα, και η εργατικότητα του Γιώργη Ζαχαρόπουλου απέδωσαν καρπούς και έτσι το δυσκολότερο βήμα στην έρευνα -η συλλογή των δεδομένων- είχε γίνει.

Αποτελέσματα και συμπεράσματα της μελέτης Τα αποτελέσματα και τα συμπεράσματα μιας τέτοιας μελέτης δεν μπορούν να δοθούν παρά μόνο επιγραμματικά,

ΚΑΛOΚΑΙΡΙ 2018

Εικ. 8: Νεοκλασικοί κανόνες στον οριζόντιο άξονα

Εικ. 9: Νεοκλασικοί κανόνες στον κατακόρυφο άξονα

αφού θα χρειαζόταν ένα ολόκληρο βιβλίο για να παρουσιασθούν και επιπλέον θα κούραζαν τον μέσο αναγνώστη. Εν συντομία, κατά τη σύγκριση των αποστάσεων μεταξύ των ανθρωπομετρικών σημείων, εντοπίστηκαν στατιστικά ση-

μαντικές διαφορές στις περιοχές της κεφαλής και του προσώπου μεταξύ των δύο φύλων, μεταξύ των Ελλήνων και των λευκών (Καυκάσιων) της Βορείου Αμερικής και μεταξύ των Ελλήνων και των Κινέζων. Οι Κρήτες, συγκρινόμενοι

Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΚΡΗΤΩΝ

με τους υπόλοιπους Έλληνες, δεν είχαν σημαντικές διαφορές11. Οι εργασίες από τις μελέτες αυτές δημοσιεύθηκαν στο αμερικάνικο περιοδικό της Κρανιοπροσωπικής Χειρουργικής (Journal of Craniofacial Surgery).12, 13, 14 Οι λεγόμενοι νεοκλασικοί κανόνες είναι οι οριζόντιοι και οι κατακόρυφοι κανόνες που περιγράφονται στις εικόνες 8 και 9. Εν συντομία, οι νεοκλασικοί κανόνες που απεικονίζονται στις προηγούμενες εικόνες τελικά έχουν χαμηλή εγκυρότητα στον γενικό πληθυσμό όχι μόνο των Ελλήνων αλλά και των Βορειοαμερικανών. Από την ανάλυση προέκυψε, ανάλογα με την περιοχή, ότι αυτοί οι κανόνες έχουν περιορισμένη ισχύ για το μέσο κρητικό πρόσωπο. Π.χ. οι διαφορές στο πρόσωπο μεταξύ των Ελλήνων αρρένων και θηλέων εντοπίστηκαν

στους κανόνες των οφθαλμικών περιοχών, όπου ο οφθαλμικός κανόνας αναλογίας ίσχυε συχνότερα στους άνδρες (43,5%) από ό,τι στις γυναίκες (23%), ενώ ο ρινο-οφθαλμικός κανόνας ήταν σημαντικά συχνότερος στις γυναίκες (17,9%) από ό,τι στους άνδρες (2,3%). Επιπλέον, οι διαφορές μεταξύ των δύο φύλων αναδεικνύονται από τη σημαντικά μεγαλύτερη συχνότητα ισχύος του ρινο-προσωπικού κανόνα αναλογίας στους άνδρες (38,8%) από ό,τι στις γυναίκες (20,5%) και του ρινοστοματικού κανόνα αναλογίας περισσότερο στις γυναίκες (26, 9%) σε σχέση με τους άνδρες (14,1%). Ο Κάου, διεθνώς γνωστός για τις συγκρίσεις μεταξύ εθνοτήτων, συνέκρινε τους Κινέζους με τους Έλληνες χρησιμοποιώντας το αρχείο των 3Δ μετρήσεων. Πέρα από τις χαρακτηριστικές

διαφορές στην κογχοβλεφαρική χώρα και τη ράχη της ρινός, που είναι οφθαλμοφανείς, η προβολή των χειλέων ήταν πολύ μεγαλύτερη στους Κινέζους σε σύγκριση με τους Έλληνες, ενώ η προβολή του ακρορρινίου ήταν μεγαλύτερη στους Έλληνες. Το εύρος του προσώπου είναι μεγαλύτερο στους Κινέζους, ενώ το ύψος του προσώπου ήταν μεγαλύτερο στους Έλληνες. Η μελέτη του Πανεπιστημίου Κρήτης κατέγραψε έναν μεγάλο αριθμό αποστάσεων μεταξύ των ανθρωπομετρικών σημείων και δημιουργήθηκαν ανθρωπομετρικοί πίνακες με αυτές. Στον πίνακα κάτω παραθέτουμε ενδεικτικά μερικές που αφορούν μόνο τους άνδρες της Κρήτης. Η παράθεση περισσότερων στοιχείων υπερβαίνει τον σκοπό αυτού του άρθρου.

Ενδεικτικός πίνακας ανθρωπομετρικών αποστάσεων σε Κρητικούς: Επίλογος Minimum ΗΛΙΚΙΑ ΥΨΟΣ(m) ΒΑΡΟΣ (kg) BMI en-gn tr-n n-sn sn-gn tr-g g-sn sn-gn n-sn

19 1.66 62 19.57633 10.2 4.7 4.8 6.2 3.9 6.2 6.1 4.8

Maximum 30 1.92 119 35.89151 12.9 8.4 6.5 9.4 16.3 7.9 9.2 6.5

Mean 22.80392 1.793922 84.54902 26.24676 11.16667 6.633333 5.531373 7.411765 5.458824 6.966667 7.384314 5.533333

Std. Deviation 2.814389 0.055501 13.7816 3.899367 0.508199 0.78273 0.316538 0.49705 1.716995 0.437569 0.504925 0.316017

Πενήντα χρόνια μετά τη θρυλική μελέτη του Άρη Πουλιανού διεξήχθη μια νέα ανθρωπομετρική έρευνα από έναν νεαρό ερευνητή που έγινε άμεσα αποδεκτή από τη διεθνή επιστημονική κοινότητα. Τα αποτελέσματα της μελέτης αυτής μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως βοήθημα όχι μόνο στην επανορθωτική χειρουργική αλλά και σε άλλες επιστήμες και τέχνες που σχετίζονται με το κρανιοπροσωπικό σύμπλεγμα. Η υπολογιστική επεξεργασία των μετρήσεων αυτών συνεχίζεται και φαίνεται ότι θα δώσει πληροφορίες στο άμεσο μέλλον και για άλλα χαρακτηριστικά του προσώπου των Κρητών και των Ελλήνων. Χ

11 Παρουσίαση εργασίας με τίτλο «Μορφολογικά χαρακτηριστικά του προσώπου των Κρητών και λοιπών Ελλήνων» έγινε στο 1ο Διεθνές Διεπιστημονικό Συνέδριο Εν Γορτύνη και Αρκαδία εγένετο, τον Σεπτέμβριο του 2012. 12 Zacharopoulos GV, Manios Α., De Bree Ε. et al 2012. “Neoclassical facial canons in young adults.” J Cranίofac Surg 23: 1693-1698. 13 Zacharopoulos GV, Manios Α, Kau CH, Velagrakis G, Tzanakakis GN, De Bree Ε. 2016. “Anthropometric Analysis of the Face”. J Craniofac Surg. 27(1): e71-75. 14 Liu Υ, Kau CH, Pan F, Zhou Η , Zhang Q, Zacharopoulos GV 2013. “Α 3-dimensional anthropometric evaluation of facial morphology among Chinese and Greek population”. J Craniofac Surg 24(4).

ΣΕΛΙΔΕΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

ΚΡΗΤΗ 1898

Όταν οι παππούδες μας αναζητούσαν σημαία Το κρητικό ζήτημα στις σελίδες του ξένου τύπου. Εικόνες - ντοκουμέντα με πολλές πληροφορίες. Τις φιλοτεχνούσαν οι ζωγράφοι σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες για να δείξουν το κλίμα που επικρατούσε στην Κρήτη. Η πρόταση για σημαία με δυο σταυρούς. Toυ Nίκου Ψιλάκη

Μάρτιος του 1898. Η Κρήτη ελπίζει. Ένας χρόνος είχε περάσει από την προσπάθεια του ελληνικού εκστρατευτικού σώματος να καταλάβει το νησί, ένας χρόνος κι από την τελευταία πρόταση των Μεγάλων Δυνάμεων να δημιουργηθεί στο νησί αυτόνομο κράτος. Οι Κρητικοί βρίσκονται μπροστά σε μεγάλα διλήμματα. Την Ένωση με την Ελλάδα επιζητούσαν τόσα χρόνια, για δεκαετίες ολόκληρες οι επαναστάτες έγραφαν στα λάβαρά τους την ίδια λέξη: ΕΝΩΣΗ! Ή και την ίδια φράση: ΕΝΩΣΗ Ή ΘΑΝΑΤΟΣ. Δεν ήταν η πρώτη φορά που γινόταν λόγος για αυτονομία. Μόλις πριν από τρία χρόνια είχε ξεσπάσει πάταγος με την πρόταση του Μανούσου Κούνδουρου να κηρυχτεί αυτόνομη πολιτεία η Κρήτη και να πληρώνει ετήσιο φόρο στον Σουλτάνο. Ταράχτηκαν οι Τούρκοι μόλις έμαθαν πως εγκρίθηκε η πρότασή του από τους Κρητικούς και υποβλήθηκε στους εκπροσώπους των Μεγάλων Δυνάμεων. Κάθε κίνηση που αποσκοπούσε στη μείωση της οθωμανικής κυριαρχίας θεωρούνταν επαναστατική πράξη και αντιμετωπιζόταν ανάλογα. Περνούσαν οι μήνες, επαναστάσεις, σφαγές και λεηλασίες σφράγισαν τις εξελίξεις αυτής της τελευταίας περιόδου της οθωνικής κατοχής. Και τώρα η πρόταση των Μεγάλων Δυνάμεων: αυτονομία! Είχε υποβληθεί από τον προηγούμενο Φλεβάρη, αλλά ωστόσο οι Κρήτες είχαν αλλάξει ρότα. Και η Ελλάδα επίσης. Μόνο Ένωση φώναζαν, τίποτ' άλλο. Όμως, ήρθαν τα πάνω κάτω με τον άτυχο πόλεμο. Η Ελλάδα φεύγει τα-

Ένας παπάς ανεβασμένος σε κάποιο θεωρείο στολισμένο με υφαντό. Ο σταυρός σταθερό μοτίβο στο ύφασμα. Δίπλα του ένας επαναστάτης με βράκες. Εκείνος κρατά την καινούργια σημαία, τεντώνει το κοντάρι παράλληλα με το έδαφος για να φαίνεται καλύτερα το σχέδιο. Κάποιος πετιέται μέσ' από το πλήθος κρατώντας στο χέρι τον σκούφο του. Στη ζώνη μαχαίρι. Μάλλον συμφωνεί... 56

ΥΠΕΡ

ΚΑΛOΚΑΙΡΙ 2018

Η λιθογραφία του ξένου περιοδικού. Πάνω δεξιά η σημαία με τους δυο σταυρούς. Μια από τις προτάσεις που είχαν ακουστεί τότε. Σύναξη Κρητών το 1898 με θέμα τη σημαία της Κρητικής Πολιτείας.

Κέντρο: Τα σύμβολα της Κρητικής Πολιτείας στα νομίσματα. Εμφανές το αστέρι στη σημαία.

πεινωμένη από τα πεδία των μαχών, οι ελπίδες εξανεμίζονται πάλι, αλλά οι αγώνες δεν σταματούν. Οι παλαιότεροι Κρητικοί μετρούσαν τις φορές που είχαν δει τις προσδοκίες τους να διαψεύδονται, μετρούσαν τις φορές που ξεσηκώθηκαν ζητώντας δικαίωση. Σχεδόν εβδομήντα χρόνια είχαν περάσει από τότε που οι μεγάλοι της γης είχαν αφήσει το νησί έξω από τα σύνορα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, τριάντα από το αρκαδικό ολοκαύτωμα. Στις Γενικές Συνελεύσεις η πρόταση των Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής για αυτονομία στην Κρήτη γίνεται δεκτή. Όχι χωρίς αντιρρήσεις, δεν ήταν λίγοι εκείνοι που θεωρούσαν μονόδρομο την Ένωση. Στην τελευταία, στο Μελιδόνι, φάνηκε να ομονοούν. Εντάξει, ναι στην αυτονομία, αλλά με Ευρωπαίο Ηγεμόνα, όχι εγκάθετο της Υψηλής Πύλης. Και τότε άρχισαν οι σχεδιασμοί. Όλοι έβλεπαν την αυτονομία σαν ενδιάμεσο στάδιο που θα οδηγούσε στο όνειρο. Οι συζητήσεις κράτησαν καιρό. Συνάζονταν οι Κρητικοί, δυσπιστούσαν, εξέταζαν τα συν και τα πλην. Κι ανάμεσα σ' όλα τ' άλλα τέθηκε το θέμα της σημαίας, δεν υπάρχει κράτος στον κόσμο χωρίς σημαία. Για το άστρο και το μισοφέγγαρο των Οθωμανών ούτε συζήτηση. Τα δημοσιεύματα του ξένου τύπου απηχούν το κλίμα της εποχής. Η ιδέα της Κρητικής Ελευθερίας είχε ωριμάσει για τα καλά και το ευρωπαϊκό κοινό διψούσε για ειδήσεις από το νησί των αιμάτων. Ήταν η εποχή της εικόνας. Μια μικρογραφία της σημερινής, με άλλους όρους, βεβαίως. Η εξάπλωση της λιθογραφίας άνοιγε καινούργιους ορίζοντες στον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζονταν οι ειδήσεις, μα και στον τρόπο με τον οποίο διαμορφωνόταν η εικόνα του «άλλου». Η συμβολή της φωτογραφίας και των ταχυδρομικών δελταρίων ήταν, επίσης, καθοριστική. Ήταν τότε που δεξιοτέχνες ζωγράφοι καταπιάστηκαν με την επικαιρότητα. Μικρά και μεγάλα γεγονότα εικονογραφούνταν και τυπώνονταν στις σελίδες των εφημερίδων προκαλώντας τον θαυμασμό του κοινού και τονώνοντας το ενδιαφέρον για τις εξελίξεις. Όπως έχομε γράψει κι άλλη φορά, τα κοινωνικά ζητήματα άρχισαν να γίνονται πρωτοσέλιδα. Ένα ατύχημα, ένας λύκος που επιτέθηκε σε βοσκό, μια γυναίκα που έκλεψε από κάποιο κατάστημα, μια ερωτική τραγωδία, ένα έγκλημα πάθους, μια ιστορία αγάπης, όλα έβρισκαν τη θέση τους στις έγχρωμες εκδόσεις του ευρωπαϊκού τύπου. Ξεχωριστή θέση κατείχαν, όμως, οι εικόνες από τον άλλο κόσμο, τον «μη πολιτισμένο». Πώς αλλιώς να εξηγήσει κανείς τα απανωτά πρωτοσέλιδα που αφιέρωναν οι Γάλλοι στις επισκέψεις Αιθιόπων αξιωματούχων, Αφρικανών, Οθωμανών και όλων εκείνων που φάνταζαν αλλόκοτοι, καθώς εμφανίζονταν στην Ευρώπη ντυμένοι με τις εξωτικές φορεσιές τους; Η Κρήτη βρέθηκε εκείνα τα χρόνια στην πρώτη γραμμή. Ακόμη και τα δευτερεύοντα γεγονότα εικονογραφούνταν και σχολιάζονταν. Άλλωστε, ειδήσεις και σχόλια πήγαιναν μαζί. Οι συντάκτες κατέγραφαν τα γεγονότα, μα δεν παρέλειπαν να εκφράζουν και τις απόψεις τους. Με άμεσο ή έμμεσο τρόπο, αλλά και με λόγια που πιθανώς να ξαφνιάζουν τους σημερι-

Κάτω: Η σημαία της Κρητικής Πολιτείας. Οι Κρητικοί δεν την αγάπησαν εξ αιτίας του αστεριού, που συμβόλιζε την επικυριαρχία της Υψηλής Πύλης.

νούς αναγνώστες. Θα ήταν εξαιρετικά χρήσιμη μια συνθετική μελέτη για τη στάση του ευρωπαϊκού τύπου απέναντι στο κρητικό ζήτημα. Θα έδειχνε, νομίζω, τις πολιτικές των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων και των πολιτικών κομμάτων τα οποία εκφράζονταν μέσα από συγκεκριμένες εφημερίδες. Αλλά και το πώς διαμορφωνόταν η ευρωπαϊκή κοινή γνώμη. 1898, λοιπόν. Μια κυριακάτικη έκδοση ασχολείται με τη μελλοντική σημαία της Κρήτης. Δηλαδή, της Αυτόνομης Κρήτης, ενός νέου κράτους που κυοφορούνταν (ή, τουλάχιστον, επιδιωκόταν η ίδρυσή του). Είναι η TRIBUNA ILLUSTRATA DELLA DOMENICA. Φύλλο της 6ης Μαρτίου 1898. Οκτώ σελίδες όλες κι όλες η εφημερίδα, έγχρωμες η πρώτη και η τελευταία. Στην πρώτη ένα εθνικό θέμα, η 50ή επέτειος της ιταλικής βασιλείας, στην τελευταία οι συνελεύσεις στην Κρήτη, σχεδόν ολοσέλιδη εικόνα κι εδώ. Στην τρίτη σελίδα βλέπομε δυο μικρά μονόστηλα, κάτι σαν λεζάντες των έγχρωμων εικόνων. Ιδού τι γράφει για την Κρήτη:

Η εξέγερση της Candia Ενώ το ζήτημα της Candia, αφού είχε τόσο δυνατά ενοχλήσει την Ευρώπη και προκάλεσε τον πόλεμο μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, συνεχίζει να μετακινείται προς το άπειρο, δεν έχει βρεθεί τρόπος να επιτρέψει στις Δυνάμεις να συμφωνήσουν για την επιλογή ενός κυβερνήτη. Οι Κρητικοί αντάρτες δίνουν, μπορεί κανείς να πει, ένα παράδειγμα ήσυχης ζωής, αποδεικνύοντας ότι είναι άξιοι αυτής της αυτονομίας, όχι πλασματικής αλλά πραγματικής, στην οποία έχουν δικαίωμα. Και δεδομένου ότι σε όλες τις χώρες το σύμβολο της ενότητας και της ανεξαρτησίας είναι η σημαία, έτσι και στην Κάντια, στις διάφορες τοπικές συνελεύσεις -και μία από αυτές ακριβώς απεικονίζεται στην έγχρωμη εικόνα μας- καθιερώνεται η σημαία της Κάντιας. Φέρει τον μαύρο σταυρό στο άσπρο πεδίο, και στην επάνω γωνία από την πλευρά της ράβδου, τον λευκό σταυρό στο μπλε πεδίο, τον ίδιο που φαίνεται στην ελληνική σημαία. «Συνεχίζει να μετακινείται προς το άπειρο», λοιπόν, η υπόθεση της Κρήτης. Ηγεμόνας κοινής αποδοχής δεν είχε βρεθεί. Αλλά ο συντάκτης είναι σχεδόν σίγουρος για την έκβαση της υπόθεσης. Ξέρει. Και ας μην μπορεί να υποψιαστεί ότι μόλις λίγους μήνες μετά, τον Αύγουστο του ίδιου χρόνου, το νησί θα μάτωνε πάλι, και αυτή η τελευταία πληγή θα ήταν από τις μεγαλύτερες του αιώνα (σφαγές της 25ης Αυγούστου). Επαινεί τους αντάρτες. Είναι ήσυχοι, γράφει, αξίζουν την αυτονομία. Και κάπου εδώ εμπλέκεται η υπόθεση της σημαίας. Η εικόνα συμπληρώνει τον λόγο. Και παρουσιάζει μια από τις σημαίες που είχαν προταθεί για την αυτόνομη Κρήτη. Δυο σταυροί, κανένα μισοφέγγαρο. Ένας παπάς ανεβασμένος σε κάποιο θεωρείο στολισμένο με υφαντό. Ο σταυρός σταθερό μοτίβο στο ύφασμα. Δίπλα του ένας επαναστάτης με βράκες. Εκείνος κρατά την καινούργια σημαία, τεντώνει το κοντάρι παράλληλα με

Οι επαναστάτες συνέχισαν να φωτογραφίζονται με την ελληνική σημαία. Η Ένωση με την Ελλάδα ήταν μονόδρομος... Φωτογραφίες από το Θέρισο (1905). Δεξιά: Το εξώφυλλο της TRIBUNA ILLUSTRATA DELLA DOMENICA (6 Μαρτίου 1898). Το θέμα της κρητικής σημαίας καταλαμβάνει την τελευταία σελίδα.

ΥΠΕΡ

ΚΑΛOΚΑΙΡΙ 2018

το έδαφος για να φαίνεται καλύτερα το σχέδιο. Κάποιος πετιέται μέσ' από το πλήθος κρατώντας στο χέρι τον σκούφο του. Στη ζώνη μαχαίρι. Μάλλον συμφωνεί. Κι άλλος σκούφος σηκωμένος στον αέρα. Κόκκινος. Τα υψωμένα σπαθιά δείχνουν ένταση. Και το πλήθος των ανθρώπων που μαζεύτηκαν στη συγκέντρωση φανερώνει το ενδιαφέρον της κοινωνίας. Η αίθουσα δεν χωρεί. Κάποιοι ανέβηκαν στα γύρω δώματα για να βλέπουν. Κάποιος απ' αυτούς που βρί-

δείχνει το ενδιαφέρον και την έντασή του· βιάζεται να προλάβει να καταγράψει τα λόγια των ομιλητών και τις αντιδράσεις του πλήθους. Μου θυμίζει τα ρομαντικά χρόνια της δημοσιογραφίας. Και τα δικά μου, τα νεανικά. Το κασετόφωνο δεν ήταν πάντα απαραίτητο, είχαμε συνηθίσει τις ιδιότυπα στενογραφημένες σημειώσεις, που μπορούσε να τις διαβάσει μόνο αυτός... που τις είχε γράψει (και δεν τα κατάφερνε πάντα). Στα χρόνια τούτου του συναδέλφου δεν υπήρχε η πολυτέλεια του μαγνητοφώνου. Μια

σκονται στο δώμα έχει σηκώσει κάποια σημαία, δεν ξέρομε τι σημαία (πάνω αριστερά). Χρειάζεται προσπάθεια για να τη δεις. Είναι αχνή. Μεγεθύνοντας την εικόνα βλέπομε γαλάζιους λιθογραφικούς κόκκους. Ίσως να είναι ελληνική. Ίσως αυτοσχέδια. Ή και λάβαρο επανάστασης. Κάτω δεξιά κάποιος κρατά σημειώσεις. Από την περιβολή φαίνεται ότι δεν είναι ντόπιος. Μάλλον είναι ξένος δημοσιογράφος που καταγράφει τις εξελίξεις στην Κρήτη. Υποθέτω ότι θα είναι εκείνος που πρόσφερε πληροφορίες στον ζωγράφο για να φιλοτεχνήσει τούτη την εικόνα. Και ο ζωγράφος τον έβαλε στο πλάνο, μάλλον για να τον τιμήσει. Υποθέτω ότι ο δημοσιογράφος θα φορούσε συχνά καπέλο σαν κι αυτό της εικόνας. Υποθέτω... Το πρόσωπό του δεν φαίνεται, αλλά η στάση του σώματος

τσάντα κρεμασμένη στο πλευρό, ένα πανωφόρι ριγμένο στον ώμο. Ναι, μοιάζει με δημοσιογράφο, αλλά, ποιος ξέρει; Γράφει πάντως. Και γράφει με πέννα. Στην άλλη πλευρά δυο ξένοι αξιωματικοί. Είναι Ιταλοί. Άλλωστε τα ιταλικά έντυπα δεν είχαν σταματήσει να τονίζουν την παρουσία του στρατού τους στην Κρήτη, να επαινούν τις δυνάμεις τους που συνέβαλαν στη λύση του Κρητικού Ζητήματος. Πιο πέρα κι άλλοι ξένοι αξιωματούχοι. Ένας είναι Άγγλος. Οι Μεγάλες Δυνάμεις παρούσες. Στον τοίχο είναι κρεμασμένο ένα μεγάλο χαρτί. Άγνωστο τι γράφει. Ίσως κάποια προκήρυξη, μάλλον κάτι σχετικό με τη συγκέντρωση. Ένας άλλος παπάς στο ακροατήριο. Και Κρήτες οπλισμένοι. Σε πρώτο πλάνο δυο νέοι άνθρωποι, ο ένας με την πλάτη στραμ-

ΣΕΛΙΔΕΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

μένη στον ζωγράφο. Έχουν ωραία χαρακτηριστικά, μεγάλα μουστάκια και μορφές ευγενικές. Οι φάτσες τους απέχουν πολύ από το οθωμανικό στερεότυπο. Είναι Κρήτες. Έλληνες. Οι ζωγράφοι ξέρουν να προκαλούν τη συμπάθεια ή την αντιπάθεια. Αλλά σταματώ στη μορφή του ενός. Φορεί σκουλαρίκι; Γιατί; Αυθαιρεσία του ζωγράφου ή πληροφορία που είχε λάβει από την Κρήτη; Μήπως ήθελε να απεικονίσει κάποιο πραγματικό πρόσωπο; Και μήπως αυτό το πρόσωπο είχε την ιδιότυπη συνήθεια να φορά έναν κρίκο στο αυτί; Γνωρίζομε, βέβαια, ότι ο ζωγράφος δεν ήταν παρών και ότι οι περισσότερες απ' αυτές τις εικόνες αποτελούν φανταστικές απεικονίσεις πραγματικών γεγονότων. Αλλά οι ζωγράφοι της εποχής στηρίζονταν σε περιγραφές και σε μαρτυρίες. Μπορεί να έβαζαν αυθαίρετα τις μορφές, αλλά πρόσεχαν να μην απέχουν από το νόημα. Συνήθως κάποιος μετέφερε με επιστολές τα στοιχεία που χρειάζονταν, ακόμη και για δευτερεύοντα ζητήματα. Κάποτε, βέβαια, ταξίδευαν και οι ίδιοι. Κάμποσοι τέτοιοι ζωγράφοι βρέθηκαν να παρακολουθούν τις εξελίξεις στον άτυχο πόλεμο του αμέσως προηγούμενου χρόνου. Σήμερα γνωρίζομε ότι οι εφημερίδες της εποχής είχαν δημιουργήσει τεράστια φωτογραφικά αρχεία. Με μορφές, ενδυμασίες, τοπία, συνήθειες. Αυτές οι φωτογραφίες αποτελούσαν τις πιο σημαντικές πηγές πληροφόρησης για τους καλλιτέχνες της εικόνας. Ζωγράφιζαν τις εικόνες τους έχοντας ως πρότυπο τη μαρτυρία της φωτογραφίας. Και η μαρτυρία αυτή θεωρούνταν απολύτως αντικειμενική. Φαντάζομαι ότι στα αρχεία αυτά θα κρύβονταν αμέτρητες εικόνες από τον τόπο μας. Επαγγελματικές και ερασιτεχνικές. Αλλά η μοίρα των πραγμάτων μοιάζει με τη μοίρα των ανθρώπων: είναι άγνωστη. Αναρωτιέμαι, απλώς πού να πήγαν τόσες εικόνες. Γι' αυτό και δεν πρέπει να μας παραξενεύει το γεγονός ότι μερικοί ζωγράφοι που δεν ταξίδεψαν ποτέ στην Κρήτη μπόρεσαν ν' αποδώσουν σε χαλκογραφίες και ξυλογραφίες του 19ου αιώνα την τοπική φο-

Πάνω: Κρητικός με λευκό γαμπά στο στούντιο του Giuseppe Berinda στα Χανιά (δεκαετία 1870). Κάτω, λεπτομέρεια από τη λιθογραφία της TRIBUNA ILLUSTRATA DELLA DOMENICA.

ρεσιά με απολύτως αξιόπιστο τρόπο.

Λαλούν σύμβολο και ο σταυρός και το ελληνικό γαλάζιο. Γαμπάδες ή ρασίδια με λευκό, καφέ ή σχεδόν μαύρο χρώμα υπήρχαν τότε σε όλα σχεδόν τα σπίτια. Οι σκούροι ήταν πιο πρόχειροι.

Φυσικά και μπορεί να έχει κανείς αντιρρήσεις για κάποιες λεπτομέρειες των εικόνων. Για τα τοπία, για τις μορφές, για τις ενδυμασίες. Αλλά υπάρχουν και πολλά που πρέπει να προσεχτούν ως πηγές πληροφοριών. Για παράδειγμα, ο λευκός γαμπάς που εικονίζεται στο πρώτο πλάνο της εικόνας, αυτός με το υπέροχο κέντημα. Ας προσέξομε το κέντημα: σχήμα σταυρού, φτιαγμένο με γαλάζια κλωστή. Λαλούν σύμβολο και ο σταυρός και το ελληνικό γαλάζιο. Γαμπάδες ή ρασίδια με λευκό, καφέ ή σχεδόν μαύρο χρώμα υπήρχαν τότε σε όλα σχεδόν τα σπίτια. Οι σκούροι ήταν πιο πρόχειροι. Οι λευκοί πιο επίσημοι, ας πούμε σχολιανοί· φτιάχνονταν με άσπρο μαλλί και ήταν σχεδόν αδιάβροχοι, ειδικά επεξεργασμένοι για να προστατεύουν από βροχές κι από χιόνια. Πώς να ξεχάσω την παροιμία των παλιών; «Αν δεν βρέχει, τον γαμπά σου. Κι ανέ βρέχει, ξα σου». Που θα πει πως πρέπει να προνοεί κανείς. Ακόμη κι αν δεν βρέχει (τον χειμώνα) να έχει γαμπά μαζί του. Εκτός κι αν επιδιώκει να βραχεί. Ενδυματολογική μαρτυρία, λοιπόν. Συμπληρώνει τις απεικονίσεις του Giuseppe Berinda, του Πολωνού φωτογράφου που είχε στούντιο στα Χανιά από τη δεκαετία του 1870, αλλά πριν κατασταλάξει στην Κρήτη είχε περάσει κι ένα διάστημα στην Ιταλία. Ο Berinda, που διετέλεσε και γραμματέας του αυστροουγγρικού προξενείου στα Χανιά και αργότερα διορίστηκε υποπρόξενος στο Ηράκλειο, είχε φωτογραφίσει Κρητικούς με τέτοιους γαμπάδες· λευκούς, με σχέδια. Να σκεφτούμε μήπως ο ζωγράφος είχε δει φωτογραφίες του Berinda; Μήπως τις είχε κι αυτές στο αρχείο του, όπως είναι το πιθανότερο; Άλλωστε, ο πολυπράγμων Πολωνο - ουγγρο- αυστριακός (και ολίγον... Ιταλός) μηχανικός, διπλωμάτης, επιχειρηματίας και φωτογράφος έστελνε τις φωτογραφίες του παντού. Και συμμετείχε σε εκθέσεις... Δημιουργοί τη εικόνας ήταν οι Zaniboni και Romagnoli, που υπογράφουν πλήθος από τις ιταλικές λιθογραφίες της εποχής. Χ

ΥΠΕΡ

ΚΑΛOΚΑΙΡΙ 2018

ΟΙ YΠΗΡEΤΡΙΕΣ στον ελληνικό κινηματογράφο Toυ Nίκου Ψιλάκη

Σε ελάχιστες περιπτώσεις ο ελληνικός κινηματογράφος αποτύπωσε με τόση αληθοφάνεια (μάλλον και ακρίβεια σε αρκετές περιπτώσεις) μια κοινωνική πραγματικότητα όσο όταν εστίαζε στις υπηρέτριες των αστικών νοικοκυριών και περιέγραφε με τον τρόπο του άλλοτε συνηθισμένες και άλλοτε ακραίες καταστάσεις που διαδραματίζονταν στην Ελλάδα κατά τις δεκαετίες του 1950 και του 1960. Αποτύπωνε, όμως, και την εικόνα μιας Ελλάδας που χάθηκε κι αυτή μαζί με τον κινηματογράφο της. Δεν ήταν, βέβαια, μόνο τα σπίτια των μεγαλοαστικών οικογενειών που ζητούσαν «οικιακές βοηθούς». Η ανερχόμενη αστική και μεσοαστική τάξη μιμούνταν τις ανώτερες και υιοθετούσε τις πρακτικές τους. Η πρόσληψη υπηρέτριας αποτελούσε ένδειξη κοινωνικής θέσης. Μια ματιά στην επίπλωση και στη διαρρύθμιση της αστικής (ή και μεγαλοαστικής) κατοικίας θα μας δώσει μάλλον αντιπροσωπευτικές εικόνες της κοινωνικής διαστρωμάτωσης, του χώρου, των οικονομικών συνθηκών, αλλά και των επιδιώξεων της ελληνικής μεταπολεμικής κοινωνίας: αυτοκίνητα εποχής, ποδήλατα, μανάβηδες με γαϊδουράκια, δωμάτια στις λαϊκές συνοικίες, όρνιθες που γυρίζουν στις αυλές των συνοικιών, μπουγάδες στις μεγάλες απλώστρες, ενοικιαζόμενα δωμάτια για εργένηδες, κοινόχρηστες τουαλέτες, χωματόδρομοι στις λαϊκές γειτονιές, όπως ακριβώς και στα ελληνικά χωριά.

ΥΠΕΡ

Η υπηρέτρια εκπροσωπούσε τα κατώτερα στρώματα της κοινωνικής πυραμίδας, αλλά και το επίπεδο των γυναικών της ελληνικής περιφέρειες. Συνήθως αμαθείς, με ιδιαίτερο λεξιλόγιο, άφθονα συντακτικά και γραμματικά λάθη, ανύπαρκτες περιορισμένες γνώσεις «αστικής συμπεριφοράς», οι κοπέλες αυτές εμφανίζονταν στις οθόνες των κινηματογραφικών αιθουσών ως δευτερεύοντα πρόσωπα, αλλά ιδιαιτέρως σημαντικά στην εξέλιξη της μυθοπλασίας. Η ματιά του σεναριογράφου και η ματιά του σκηνοθέτη δεν ήταν τίποτα περισσότερο από τη ματιά του «άλλου». Η υπηρέτρια ήταν έξω από τον κόσμο της αστικής κοινωνίας, αλλά μέσα στον κόσμο των ονείρων που έπλαθε η κάθε κοπέλα του ελληνικού χωριού και των συνοικιών της πρωτεύουσας. Οι άνθρωποι του ελληνικού κινηματογράφου ήξεραν όχι μόνο να συγκινούν με την εικόνα αλλά και να προσφέρουν πολλές ευκαιρίες για ταυτίσεις των θεατών με τους πρωταγωνιστές των έργων τους. Γι' αυτό και δεν έπεφτε καρφίτσα στις αίθουσες. Αυτά τα δευτερεύοντα πρόσωπα της κινηματογραφικής πλοκής δεν αφήνονταν έρμαια της τύχης. Ούτε των ορέξεων του κάθε «αφέντη» που τις γλυκοκοίταζε. Συνήθως είχαν μοίρα στον ήλιο. Είχαν ευκαιρίες να βελτιώσουν ή και να αλλάξουν τις περιφρονημένη ζωές τους. Ακόμη κι όταν έπεφταν θύματα απανωτών «χουφτωμάτων» (τότε δεν είχε ακόμη επικρατήσει ο

« Ένα βότσαλο στη λίμνη». Ταινία του 1952 σε σκηνοθεσία Αλέκου Σακελλάριου (σενάριο: Αλ. Σακελλάριος, Χρ. Γιανακόπουλος). Στον ρόλο της υπηρέτριας η Ντίνα Σταθάτου. Ζωγραφισμένη αφίσα (από την Έκθεση "Ζωγραφική στον Κιν/φο" του Κέντρου Σύγχρονης Εικαστικής Δημιουργίας Ρεθύμνου, Ρέθυμνο 1995).

ΚΑΛOΚΑΙΡΙ 2018

όρος «σεξουαλική παρενόχληση»), οι υπηρέτριες δεν κατέληγαν στον καιάδα. Είπαμε, οι άνθρωποι του ελληνικού κινηματογράφου ήξεραν καλά τις τεχνικές της επικοινωνίας με το κοινό τους, ήξεραν να προκαλούν συγκινησιακές φορτίσεις και, τελικά, να προσφέρουν στο κοινό αυτό που θα δικαίωνε τον καλό και θα καταδίκαζε τον κακό. Όπως ακριβώς και στο παραμύθι. Το «χούφτωμα», πάντως, ήταν από τις πιο γνωστές τεχνικές των σεναριογράφων. Αποτελούσε κι αυτό στερεότυπο. Όπως και όλα τα άλλα, τα λογικά και τα παράλογα, τα μικρά και τα μεγάλα, τα σοβαρά και τα αστεία που εκτυλίσσονταν στις οθόνες. Θα ήταν ενδιαφέρον να γίνει τώρα μια έρευνα, τώρα που οι κοινωνικές και γενικά οι ανθρωπιστικές επιστήμες έχουν κατανοήσει τη σημασία των αφηγήσεων ζωής για την αποτύπωση των κοινωνικών πραγματικοτήτων και την καλύ-

τερη κατανόηση του παρελθόντος· θα αποκάλυπτε πολλά και ενδιαφέροντα στοιχεία, μια και τα «δουλικά» του ’50 ζουν ακόμη ως ηλικιωμένες γιαγιάδες. Και θα αποκάλυπτε τον βαθμό αντιστοιχίας των κινηματογραφικών ηρωίδων με τις ηρωίδες της νεοελληνικής μεταπολεμικής καθημερινότητας. Δεν ήταν μόνον ένας τύπος υπηρέτριας που κυριαρχούσε στις οθόνες. Άλλοτε ήταν το αφελές και αθώο κοριτσόπουλο της επαρχίας, άλλοτε η πονηρεμένη κοπέλα και άλλοτε η γυναίκα που σκανδάλιζε και προκαλούσε. Ήταν, ας πούμε, το εύκολο θύμα. Ή το πρόσφορο θύμα. Σε πολλές περιπτώσεις ήταν το πρόσωπο - αποδέκτης κατη-

Οι υπηρέτριες στην ευρωπαϊκή ζωγραφική Πολύ πριν τις ανακαλύψει ο κινηματογράφος οι οικιακές βοηθοί αποτελούσαν προσφιλές θέμα της ζωγραφικής και της χαρακτικής. Ήταν ένδειξη κοινωνικού στάτους το να διαθέτουν υπηρετικό προσωπικό οι κυρίαρχες τάξεις. Και αυτό το προσωπικό το αντλούσαν, όπως είναι φυσικό, από τις ευρύτερες μάζες, τα φτωχότερα στρώματα των ευρωπαϊκών κοινωνιών. Οι ρίζες του φαινομένου, βέβαια, είναι πολύ παλαιότερες, όσο παλαιότερος είναι και ο θεσμός της δουλείας. Οι εικαστικοί καλλιτέχνες απεικόνιζαν συνήθως τις οικιακές βοηθούς σε στιγμές εργασίας (σερβίρισμα, πλύσιμο ρούχων ή πιάτων, μαγείρεμα), με τις ιδιαίτερες ενδυμασίες που φανέρωναν την κοινωνική τους θέση. Γεωργία Βασιλειάδου (από την ταινία «Η Καφετζού», 1956. Η πασίγνωστη ηθοποιός ξεκίνησε την καριέρα της με τον ρόλο της υπηρέτριας (φωτ. από ένθετο της εφημ. Καθημερινή, 12-1-2002).

γοριών και επικρίσεων. Η υπηρέτρια έφταιγε για ό,τι κακό συνέβαινε. Θυμηθείτε την Αλίκη Γεωργούλη ως κλέφτρα δακτυλιδιών από τη μπιζουτιέρα της οικοδέσποινας («Ο Ηλίας του 16ου» του Αλέκου Σακελλάριου).

Από την ταινία “ο Ηλίας του 16ου” Υπηρέτρια: Ψάξτε με, κύριε αστυνόμε, ψάξτε με. Χατζηχρήστος: Επί του παρόντος δεν χρειάζεται, αλλά αν θες να βρεθούμε να σου ρίξω ένα ψαχουλεματάκι. 64

Πάνω δεξιά: Δέσποινα Στυλιανοπούλου, η πιο γνωστή υπηρέτρια του ελληνικού κινηματογράφου (εξώφυλλο του αυτοβιογραφικού της βιβλίου Ηθοποιός αμέσου δράσεως).

ΥΠΕΡ

ΚΑΛOΚΑΙΡΙ 2018

Οι συνθήκες ζωής αυτών των υπηρετριών δεν ήταν οι καλύτερες δυνατές. Όχι μόνο στον κινηματογράφο, αλλά κυρίως στην πραγματική ζωή. Αν και όλα εξαρτιόνταν από την ηθική υπόσταση ή την προσωπικότητα της οικοδέσποινας (συχνά και του οικοδεσπότη) οι υπηρέτριες βίωναν κυριολεκτικά τον εγκλεισμό στον χώρο εργασίας τους, χωρίς δικαίωμα επικοινωνίας με τον έξω κόσμο. Δικαίωμα εξόδου είχαν μια φορά τη βδομάδα, συνήθως κάθε Κυριακή, αλλά και τότε, πολλές φορές, έπρεπε να δίδουν αναφορά για τα «πεπραγμένα» τους· έτσι ανακάλυπταν πλασματικούς συγγενείς, κοντινά ή μακρινά ξαδέρφια, φίλες από τα παλιά, συγχωριανούς και ό,τι άλλο χωρούσε στη φαντασία τους. Σπάνια τολμούσαν να μιλήσουν για κάποιους έρωτες που, όπως ήταν απολύτως φυσικό, κυοφορούνταν στο παρασκήνιο. Άλλοτε ο μπακαλόγατος της γειτονιάς (άλλη μορφή δουλείας και τούτη), άλλοτε κάποια τυχαία γνωριμία και η πλοκή τόσο της ζωής όσο και του κινηματογραφικού έργου απογειωνόταν. Το ψέμα έρεε στις φλέβες μερικών από τις υπηρέτριες του ελληνικού σινεμά, έπρεπε να βρεθούν αληθοφανείς δικαιολογίες εντεταγμένες ασφαλώς στο πλαίσιο της κρατούσας ηθικής, για να χορηγηθεί ή πολυπόθητη άδεια εξόδου. Η συμπεριφορά απέναντι στις υπηρέτριες του κινηματογράφου δεν ξένιζε και δεν ενοχλούσε κανέναν. Οι θεατές θεωρούσαν φυσική και απολύτως συμβατή με τα ήθη της εποχής την αυταρχική συμπεριφορά των αφεντάδων. Η λεκτική βία θεωρούνταν μάλλον φυσικό επακόλουθο της κοινωνικής θέσης· οι οικοδέσποινες κακομιλούσαν στις κοπέλες αυτές, τις περιφρονούσαν ή τις προσέβαλλαν. Ε, και; Μήπως αυτό δεν συνέβαινε και στην πραγματική ζωή; Μήπως αυτό δεν αποτύπωσαν σε κάποιο βαθμό και άλλες μορφές τέχνης; Η λογοτεχνία, ας πούμε... Θυμηθείτε την υπηρέτρια στον Γιούγκερμαν του Καραγάτση. Ο σπουδαίος αυτός πεζογράφος την παραδίδει συχνά στις ορέξεις του αφέντη. Οι περισσότερες απ' αυτές τις κοπέλες πήγαιναν για πρώτη φορά στην ελληνική πρωτεύουσα. Σ' ένα εντελώς άγνωστο περιβάλλον, μα κι εντελώς ξένο προς ό,τι γνώριζαν μέχρι τότε. Και πρέπει να φανταστεί κανείς τι μπορεί να σηματοδοτούσε αυτό το ταξίδι: Οι υπηρέτριες εγκατέλειπαν μια πολύ σκληρή ζωή, που ως τότε μοιραζόταν ανάμεσα στα άγονα χωράφια και σε κατοικίες χωρίς ανέσεις, για να βρεθούν σ' έναν πρωτόγνωρο κόσμο, που η λάμψη του θάμπωνε τα όνειρά τους. Η προσαρμογή στο καινούργιο περιβάλλον δεν ήταν εύκολη. Η κάθε καινούργια υπηρέτρια έπρεπε να περάσει από κάποιο στάδιο εκπαίδευσης, που περιλάμβανε τους κανόνες αστικής συμπεριφοράς, το σερβίρισμα, την προσαρμογή σε νέες μαγειρικές.

> Κάτω δεξιά: Οι μεγάλες στιγμές των κινηματογραφικών αιθουσών! Ζωγραφισμένες αφίσες (από την Έκθεση "Ζωγραφική στον Κινηματογράφο" του Κέντρου Σύγχρονης Εικαστικής Δημιουργίας Ρεθύμνου, Ρέθυμνο 1995).

Πάνω αριστερά: Άποψη της Οδού Μαρτύρων 25 Αυγούστου του Ηρακλείου. Οι μεγαλοαστικές οικογένειες των κρητικών πόλεων (κυρίως του Ηρακλείου και των Χανίων) διέμεναν σε καλοχτισμένα νεοκλασικά, στις λεγόμενες "καλές γειτονιές". Στα περισσότερα απ' αυτά υπήρχε το "δωμάτιο υπηρεσίας".

Προγράμματα από κινηματογραφικές προβολές των δεκαετιών 1960 και 1970. Ήταν η χρυσή εποχή του ελληνικού κινηματογράφου.

Όπως μπορεί να καταλάβει κανείς, το άλμα ήταν πολύ μεγάλο: από το τζάκι με τα ξύλα βρίσκονταν σε κουζίνες υγραερίου ή ηλεκτρικές, από το κουβάλημα του νερού με τη στάμνα βρίσκονταν μπροστά σε βρύσες με συνεχόμενη παροχή. Μου διηγιόταν κάποτε κόρη δικηγόρου από την Αθήνα, που σε ηλικία 18 ετών συνόδευε τον πατέρα της σε χωριό της Κρήτης (είχε διοριστεί δικαστικός αντιπρόσωπος στις εκλογές του 1952), ότι δεν μπορούσε μέχρι τότε να φανταστεί τη διαφορά ανάμεσα στη ζωή μιας αστικής και μιας αγροτικής οικογένειας. Ήταν αδύνατον να διανοηθεί σπίτια χωρίς τουαλέτες και... αδυνατούσε να αποπατήσει σε στάβλους! Ρένα Βλαχοπούλου, Μαλαίνα Ανουσάκη, Σαπφώ Νοταρά, Τζόλη Γαρμπή, Αλίκη Γεωργούλη, Δέσπω Διαμαντίδου, Άννα Βαγενά, Κάκια Αναλυτή, Ρένα Γαλάνη, Μάρθα Καραγιάννη, Ξένια Καλογεροπούλου, Ζωή Λάσκαρη, Αλέκα Στρατηγού, Αλέκα Μακρή, Ντίνα Μα-

ρούδα, Δέσποινα Στυλιανοπούλου και τόσες άλλες βρέθηκαν να ενσαρκώνουν οικιακές βοηθούς και να γεμίζουν τις κινηματογραφικές αίθουσες. Ιδιαίτερα η Στυλιανοπούλου, με εκείνον τον ιδιαίτερο τρόπο να προκαλεί το γέλιο, άλλοτε με τα μαργαριτάρια, άλλοτε με την πιο απίθανη χρήση της ελληνικής γλώσσας, άλλοτε με την εντυπωσιακή αφέλεια της επαρχιώτισσας. Ήταν, ίσως, η πιο γνωστή υπηρέτρια του ελληνικού κινηματογράφου. Το πιο εντυπωσιακό χαρακτηριστικό της ως υπηρέτριας ήταν,

θυμηθεί κανείς την ταινία «Η δε γυνή να φοβείται τον άνδρα» (Γ. Τζαβέλας), «Το Προξενειό της Άννας» (Π. Βούλγαρης), την «Ιστορία μιας ζωής» (Ν. Δαλιανίδης) κ.α. Οι γαμπροί, τόσο στον κινηματογράφο όσο και στη ζωή, προέρχονταν συνήθως από την ίδια κοινωνική τάξη. Εργάτες οικοδομών και ναυπηγείων, μικροεπαγγελματίες, πλανόδιοι μικροέμποροι που συναλλάσσονταν μαζί τους ή ακόμη και συγχωριανοί που με την προίκα της υπηρέτριας μπορούσαν ν'

αγοράσουν ένα χωραφάκι παραπάνω. Γιατί βασική υποχρέωση του εργοδότη ήταν, μεταξύ άλλων, και η χορήγηση μιας κάποιας προίκας, την οποία ούτως ή άλλως εξασφάλιζαν οι κοπέλες με τις καταθέσεις των μισθών τους σε τράπεζες. Πολλές φορές οι εργοδότες θεωρούσαν υποχρέωσή τους και την ανεύρεση γαμπρού (την «αποκατάσταση» της κοπέλας). Άλλωστε, και εκείνες φρόντιζαν από την πρώτη κιόλας στιγμή να φτιάξουν το κομπόδεμά τους καταθέτοντας το σύνολο σχεδόν του μι-

Δεν ήταν, όμως, μόνο οι ταινίες που προκαλούσαν γέλιο. Υπήρχαν και περιπτώσεις που οι σκηνοθέτες εξέφρασαν κοινωνικά αιτούμενα ή κατέγραψαν με μελοδραματικούς τόνους τις ζωές αυτών των κοριτσιών.

νομίζω, εκείνη η υβριδική γλώσσα, ένας αχταρμάς από εκφράσεις του συρμού με λέξεις της καθαρεύουσας, το νόημα των οποίων αγνοούσε και διαστρέβλωνε. Μια κωμική γλώσσα, όμως, ταίριαζε απολύτως σε μια κωμική μορφή που περιέφερε την αφέλεια και τη γραφικότητά της ντυμένη με ποδίτσες και εμφανιζόμενη με σκούπες και ξεσκονόπανα. Τουλάχιστον προκαλούσε γέλιο. Δεν ήταν, όμως, μόνο οι ταινίες που προκαλούσαν γέλιο. Υπήρχαν και περιπτώσεις που οι σκηνοθέτες εξέφρασαν κοινωνικά αιτούμενα ή κατέγραψαν με μελοδραματικούς τόνους τις ζωές αυτών των κοριτσιών. Τα παραδείγματα είναι πολλά. Πρόχειρα, ίσως, θα μπορούσε να

σθού στην τράπεζα. Έξοδα διαβίωσης δεν είχαν, ή κι αν είχαν ήταν ελάχιστα. Οι εργοδότριες οικογένειες υποχρεούνταν να προσφέρουν τροφή και στέγη στις υπηρέτριές τους, πολλές φορές ακόμη και ένδυση και υπόδηση. Με τον καιρό η υπηρέτρια του ελληνικού κινηματογράφου απέκτησε μάλλον στερεοτυπικά χαρακτηριστικά. Το παρατηρούμε, νομίζω, ιδιαίτερα στους ρόλους της Στυλιανοπούλου. Να είναι, άραγε, αιτία η τάση του εμπορίου να επαναλαμβάνει τις επιτυχημένες ρετσέτες μέχρι τελικού κορεσμού; Ή μήπως, οι κοινωνικές αλλαγές τις οποίες δεν μπόρεσαν οι δημιουργοί των ταινιών να παρακολουθήσουν;

Επισήμως τις έλεγαν... «οικιακές βοηθούς»

Επισήμως τις χαρακτήριζαν ως «οικιακές βοηθούς». Στην καθομιλουμένη, όμως, ήταν οι υπηρέτριες των αστικών νοικοκυριών. Ή, ακόμη χειρότερα, τα «δουλικά». Φτωχές κοπέλες από μειονεκτικές αγροτικές περιοχές, κυρίως από τα άγονα κυκλαδονήσια, κατέφευγαν σε πλουσιόσπιτα της Αθήνας και άλλων αστικών κέντρων της χώρας για να προσφέρουν υπηρεσίες και να αποκτήσουν δικαίωμα στο όνειρο. Κι αυτό το όνειρο δεν ήταν τίποτα περισσότερο από έναν γάμο! Η άνοδος σε υψηλότερες βαθμίδες της κοινωνικής πυραμίδας έμοιαζε σχεδόν πάντα με ουτοπία. Ήταν η εποχή των μεγάλων εσωτερικών μετακινήσεων. Ιδιαίτερα κατά τη δεκαετία 1950-1960 παρατηρήθηκαν αθρόες μεταναστεύσεις από την περιφέρεια προς τα αστικά κέντρα, ικυρίως προς την Αθήνα, που μέσα σε λίγα χρόνια αύξησε τον πληθυσμό της κατά 35%. Οι γυναίκες μετανάστριες είναι πολύ περισσότερες από τους άνδρες. Γύρω στο 55% του συνολικού αριθμού· με τις νεότερες ηλικίες να κυριαρχούν στα στατιστικά στοιχεία της εποχής. Νέες γυναίκες ηλικίας 15-35 ετών ήταν οι περισσότερες. Δεν γνωρίζομε πόσες απ' αυτές κατέληξαν στα σπίτια ως υπηρέτριες. Το ποσοστό τους, πάντως, ήταν μεγάλο!

Η ιστορία των «οικιακών βοηθών», όμως, είναι πολύ παλιότερη. Τον 18ο και τον 19ο αιώνα οι εργασιακές μεταναστεύσεις φτωχών κοριτσιών αποτελούσε στερεότυπο για την ελληνική κοινωνία. Οι κοπέλες αυτές κατέληγαν σε ανεπτυγμένες οικονομικά και κοινωνικά πόλεις των Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, κυρίως στην Κωνσταντινούπολη και στη Σμύρνη.Χ

ΥΠΕΡ

ΚΑΛOΚΑΙΡΙ 2018

NEA

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Οι Κεντριανοί πηλοπλάστες Μενεγάκηδες: Τρεις γενιές αγγειοπλαστικής παράδοσης εφυαλωμένων (μολυβωτών) χρηστικών κεραμικών

ΥΠΕΡ

ΚΑΛOΚΑΙΡΙ 2018

Κείμενο - Φωτογραφίες Γιώργος Μανιαδάκης

Αριστερά πάνω: Το Κεντρί στα χρόνια της ακμής των τσικαλαργιών (δεκαετία 1950). Αριστερά κάτω: Παραδοσιακό αγγειοπλαστείο στο Κεντρί, φωτογραφία Γεωργίου Αικατερινίδη (1969). Δεξιά: Ποδοκίνητος κεραμικός τροχός (δεκαετία 1950).

> Τα καλοκαίρια στο Κεντρί Ιεράπετρας της δεκαετίας 1950-1960 περνούσαν με την αίσθηση της παρουσίας του κεραμικού πηλού, την ευωδιά των καιγόμενων χαμόκλαδων των καμινιών και με τις αγγειοπλαστικές εικόνες στις αυλές των τσικαλαργιών. Εικόνες που έρχονταν από ένα βαθύ κεραμικό παρελθόν της ιστορίας της Κρήτης. Το αγγειοπλαστικό Κεντρί, ένα από τα τέσσερα μεγαλύτερα αγγειοπλαστικά κέντρα της Κρήτης στα νεότερα χρόνια (Νοχιά, Μαργαρίτες, Θραψανό, Κεντρί), τεκμηριώνει κεραμική ιστορία 500 χρόνων, αφού έγγραφο του νοτάριου Επισκοπής Ιεράπετρας Μενεγή Μισσίνη, με ημερομηνία 29 Νοεμβρίου 1550, αναφέρει: «ο κυρ Μανέας Μόσχος παραγγέλνει στο μαστρο-Μανώλη Τζικάλη από το Κεδρί να του φτιάξει πυθάρια λαδερά απίσσωτα, τα οποία θα χωράνε 10 μίστατα λάδι το καθένα» (βλ. Χατζάκη Κ., «Καστελλανία Ιεράπετρας κατά το 16° αιώνα», διδ/κή διατριβή, Κέρκυρα 2012). Στα νεότερα χρόνια και μέχρι τη δεκαετία του 1980 στο Κεντρί άκμασε ένας σπουδαίος αγγειοπλαστικός πολιτισμός εφυαλωμένων και μη εφυαλωμένων κεραμικών, τα οποία είναι γνωστά για τη χρηστική και αισθητική τους παρουσία. Το Κεντρί ως αγγειοπλαστικό κέντρο της Ανατολικής Κρήτης μελετήθηκε συ-

στηματικά το 1969 από τον τότε ερευνητή και μετέπειτα διευθυντή ερευνών του Κέντρου Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών κ. Γιώργο Αικατερινίδη, ο οποίος διέσωσε σημαντικές πληροφορίες και απαθανάτισε όλα τα στάδια παραγωγής της περίφημης κεντριανής στάμνας (βλ. «Κεραμεικό Κεντρί», στο περ. Κρητικό Πανόραμα, τ. 28/2008, σελ. 162 - 179).

Μενεγάκηδες, αγγειοπλάστες της κληροδοτημένης κεραμικής γνώσης. Κωστής Eμμ. Μενεγάκης ο κληροδότης (1889-1964) Σύντομο βιογραφικό Ο Κωστής Μενεγάκης φαίνεται να κατάγεται από τις Βρύσες Μεραμπέλλου ή από το γειτονικό χωριό Λίμνες. Ο ερχομός του στο Κεντρί (αρχές του 20ού αι.) συμπίπτει χρονικά με τις πρώτες μετακινήσεις μεμονωμένων ατόμων ή οικογενειών στο Κεντρί (1900-1915), μετά την αναχώρηση των Μουσουλμάνων από τον οικισμό (1898). Εκεί, κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα, παντρεύτηκε την Αφροδίτη το γένος Τζανιδάκη, από την οποία απέκτησε ένα γιο, τον Μανόλη.

Στον εκλογικό κατάλογο του Αγροτικού Δήμου Κεντριού το 1913 με αριθμό 92 αναφέρεται: «Μενεγάκης Κωνσταντίνος του Εμμανουήλ - στρατιώτης - ετών 23- με αριθμό μητρώου αρρένων 1005». Κατά τα έτη 1932-1934 διετέλεσε πρόεδρος της Κοινότητας Κεντρί. Είναι άγνωστο από πότε άρχισε να ασκεί το επάγγελμα του αγγειοπλάστη, το οποίο όπως φαίνεται ασκούσε μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1950, αφού ήδη είχε μεταλαμπαδεύσει τα μυστικά της εφυάλωσης στον γιό του Μανώλη και τον εγγονό του Σπύρο.

Ο παραδοσιακός χαρακτήρας των τροχήλατων αγγείων άρχισε να αλλάζει σιγά σιγά στις αρχές της δεκαετίας του '70 και τα κεραμικά να αναζητούν πελάτες στους συλλέκτες και τους τουρίστες. Ήταν μια στροφή στην κεραμική τέχνη, θέμα επιβίωσης -ύπαρξης των τελευταίων αγγειοπλαστών. 71

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Κάτω: Ο αγγειοπλάστης Μανόλης Μενεγάκης (1912-1969)

Ο λαϊκός καλλιτέχνης Κωστής Μενεγάκης Δεν ξέρω, αλλά είχα σχηματίσει την εντύπωση, παιδί τότε τη δεκαετία του 1950, ότι το τσικαλαργιό του Κ. Μενεγάκη στον Άι Σάββα ήταν σαν αυτά τα μυθικά ιερά άβατα. Κι αυτό γιατί, ενώ αρκετές φορές είχα περάσει από όλα τα αγγειοπλαστεία του χωριού, από αυτό δεν είχα περάσει ποτέ. Έτσι, η παιδική φαντασία λειτουργούσε μυθοπλαστικά. Η φαντασία μου γείωσε όταν έμαθα ότι όλα τα μολυβωτά του σπιτιού μας, πιάτα, πετρολεκανίδες και κουρουπάκια, κατασκευάζονταν στο τσικαλαργιό του Κ. Μενεγάκη. Σύμφωνα με την προφορική παράδοση, ο Κ. Μενεγάκης έστησε το πρώτο του εργαστήριο στον Αγιασμένο, 500 μ. νοτικά του Κεντριού. Εδώ τον συνάντησαν Κωνσταντινουπολίτες τεχνίτες της εφυάλωσης1, από τους οποίους έμαθε την τέχνη. Αργότερα οργανώθηκε στον Άι Σάββα, δυτικά του Κεντριού, σ’ ένα μονόχωρο αγγειοπλαστείο με δύο καμίνια. Σήμερα στο σημείο αυτό δεν υπάρχει κάτι που να θυμίζει την ιστορικότητα του χώρου. Στον χώρο του τσικαλαργιού υπάρχει η οικία της εγγονής του Κ. Μενεγάκη Αφροδίτης και πολλές αναμνήσεις. Ο Κ. Μενεγάκης άσκησε τρεις τέχνες, του αγγειοπλάστη, του εφυαλωτή και του διακοσμητή. Τα εφυαλωμένα κεραμικά του υπηρετούσαν τη ρεαλιστική χρηστική αναγκαιότητα και απηχούσαν τον αγροτο-οικογενειακό πολιτισμό των καιρών. Στα ελάχιστα κεραμικά έργα του Κεραμικά μολυβωτά του Κωστή Μενεγάκη: δίωτο κουρουπάκι, πετρολεκανίδα και τσικάλι.

που έχουν διασωθεί είναι εμφανής ο συνδυασμός της χρηστικής λειτουργικότητας, της κεραμικής αρμονίας και της αισθητικής εμφάνισης. Ο ορισμός της έννοιας του παραδοσιακού τεχνίτη είναι σαφής. Ο Κ. Μενεγάκης δεν ήταν ένας απλός παραδοσιακός τεχνίτης αλλά ένας λαϊκός καλλιτέχνης, όπως μαρτυρούν τα έργα του.

Μανόλης Μενενάκης, γιος του Κωστή Μενεγάκη και ο πρώτος κληροδόχος

Ο Μ. Μενεγάκης γεννήθηκε το 1912 στο Κεντρί και ανήκει στη δεύτερη γενιά των κεντριανών αγγειοπλαστών. Η δεύτερη και η τρίτη γενιά αγγειοπλαστών (19251950) δημιούργησε τον κεντριανό τύπο σταμνιών, ο οποίος διακρινόταν για τα υμενόστρακα τοιχώματά του (πολύ ελα-

1 «Στην ιστορία της κεραμικής γενικά η επι- υάλωση των αγγείων αποτέλεσε μεγάλο τεχνολογικό βήμα. Ύστερα από τη μελέτη ευρημάτων συστηματικών ανασκαφών στην Κωνσταντινούπολη και στην Κόρινθο, η πρακτική εφυάλωσης των κεραμικών δεν φαίνεται να εμφανίζεται πριν από τον 7° αιώνα. Τον αιώνα αυτόν χρονολογούνται τα πρώτα εφυαλωμένα κεραμικά. Ο σκοπός της εφυάλωσης είναι κατά πρώτο και κύριο λόγο λειτουργικός και συμβάλλει στη στεγανοποίηση του αγγείου. Συμβάλλει επίσης σημαντικά στην εμφάνιση της εικόνας του. Για την εφυάλωση των κεραμικών τους οι Βυζαντινοί χρησιμοποιούσαν υαλώματα μολύβδου». (Βλ. Παπανικόλα-Μπακιρτζή Δ. 2005, «Γνωριμία με τη βυζαντινή εφυαλωμένη κεραμική», Αρχαιολογία και Τέχνες 96: 23-29). 2 Ο Σ. Σπανάκης, στο Πόλεις και χωριά της Κρήτης, στο λήμμα Κεντρί, τόμ. Α', σελ. 389, συγκρίνοντας το ελαφρύ κεντριανό σταμνί με το βαρύ θραψανιώτικο, αναφέρει το δίστιχο: «Διάλε τσ' αποθαμένους του του παλιοθραψανιώτη, που κάνει τα σταμνιά βαριά και καταλούν τη νιότη».

ΥΠΕΡ

Σταμνιά και γλάστρα Μανόλη Μενεγάκη. Η συλλειτουργία χρηστικότητας και αισθητικής είναι εμφανής.

ΚΑΛOΚΑΙΡΙ 2018

Ακούστε: είναι σαν τη μουσική το παιγνίδι των δακτύλων. Απαιτεί τέχνη και αυτοέλεγχο των χεριών και του νου.

> φρύ)2 και την αισθητική του εμφάνιση. Το Μουσείο Κρητικής Εθνολογίας (Βώροι - Ηράκλειο) το κατατάσσει στην κατηγορία δίωτων αρχαίων αμφορέων, ενώ άλλοι ειδικοί το συγκρίνουν με τα μινωικά «ωοκέλυφα» ή «υμενόστρακα» αγγεία. Ο Μ. Μενεγάκης ήταν ο ταλαντούχος αγγειοπλάστης της γενιάς του, μιας γενιάς που προσπαθούσε να ξεφύγει από τις βαριές και άκομψες φόρμες της πρώτης γενιάς. Στα ελάχιστα κεραμικά του έργα, που έχουν διασωθεί με τη φροντίδα της κόρης του Αφροδίτης, διαφαίνεται το κεραμικό του ταλέντο, ο συνδυασμός της χρηστικής λιτότητας, η αισθητική εμφάνιση και η ευρηματικότητα στη δημιουργία πρωτότυπων χρηστικών κεραμικών.

Σπύρος Μενεγάκης, εγγονός του Κ. Μενεγάκη και γιος του Μ. Μενεγάκη, ο δεύτερος κληροδότης (1935)

στα μέσα της δεκαετίας 1980, στο τελευταίο του αγγειοπλαστικό στέκι, στην Ιεράπετρα, στην οδό Εμμ. Λαμπράκη). Με τη φωτογραφική μηχανή στα χέρια παρακολουθούσα εκστασιασμένος τον χορό των χεριών, των δακτύλων, να σμίγουν, να χωρίζουν, να διαγράφουν πο-

λύμορφες γωνίες, να μπαίνουν στην καρδιά του πηλού, με τα ακροδάκτυλα να σχηματίζουν λογιών λογιών ξόμπλια, μια αρμονία συγχρονισμένη στο στροβίλισμα των κύκλων του τροχού. Ναι, παρακολουθούσα έναν πιανίστα αγγειοπλάστη, σε μια μουσική εκτέλεση

«Ακούστε: είναι σαν τη μουσική το παιγνίδι των δακτύλων. Απαιτεί τέχνη και αυτοέλεγχο των χεριών και του νου» (αγγειοπλάστης Σταγκίδης, Κολινδρός Πιερίας). Όταν πριν λίγα χρόνια (2012), σε μια φολκλόρ εκδήλωση (αναβίωση των αγγειοπλαστικών δρώμενων) του Πολιτιστικού Συλλόγου Κεντριού, ξαναείδα τον Σπύρο Μενεγάκη καθισμένο στον αγγειοπλαστικό τροχό, μετά από 27 χρόνια, εντυπωσιάστηκα. (Η τελευταία ήταν

Κέντρο: O Σπύρος Μενεγάκης, ο δεξιοτέχνης κεραμίστας των εφυαλωμένων. Κάτω: Πετρολεκανίδα και κανάτα, από τον κεραμικό τροχό του.

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Κεραμικά έργα του Σπύρου Μενεγάκη: πιάτα, ατομικό γιουβετσάκι και ρακοπότηρα.

> γραμμένη πάνω σε νότες μιας πανάρχαιας παρτιτούρας. Ο Σπύρος Μενεγάκης, στην τριαντάχρονη κεραμική του δράση, έχει δώσει έναν μεγάλο πλούτο πολύμορφων και καλαίσθητων κεραμικών έργων. Τα πρώιμα κεραμικά του διατηρούσαν τη χρηστική τους παραδοσιακή αναγκαιότητα. Τα τελευταία (δεκαετία του ’80) ελκύουν περισσότερο τους λάτρεις συλλέκτες και διακοσμητές των πήλινων

εφυαλωμένων κατασκευών. Ο παραδοσιακός χαρακτήρας των τροχήλατων αγγείων άρχισε να αλλάζει σιγά σιγά στις αρχές της δεκαετίας του ’70 και τα κεραμικά να αναζητούν πελάτες στους συλλέκτες και τους τουρίστες. Ήταν μια στροφή στην κεραμική τέχνη, θέμα επιβίωσης -ύπαρξης των τελευταίων αγγειοπλαστών. Στην κεραμική του διαδρομή ο Σπύρος Μενεγάκης δεν ήταν μόνος, τον

Η Αφροδίτη των μολυβωτών (1890-1974)

Η Κύπρια μυθική Θεά Αφροδίτη, η Θεά του Έρωτα και της γονιμότητας, αναδύθηκε από τους αφρούς των κυμάτων, καρπός των ζωηφόρων γεννητικών οργάνων του Ουρανού, τα οποία ακρωτηρίασε ο γιος του Κρόνος και τα εκσφενδόνισε στη θάλασσα. Η γήινη Κεντριανή Αφροδίτη αναδύθηκε από τη φωτιά και τους καπνούς του αγγειοπλαστικού καμινιού των μολυβωτών. Η Αφροδίτη, σύζυγος, μάνα και γιαγιά, συνόδευσε τρεις γενιές αγγειοπλαστών και για πολλά χρόνια είχε αναλάβει την ευθύνη της τοπικής εμπορίας των χρηστικών κεραμικών της οικογενειακής επιχείρησης. Η Αφροδίτη από τη φύση της ήταν γυναίκα δυναμική, αυθόρμητη, επικοινωνιακή και ακούραστη. Τη δεκαετία 1950-1960 ήταν η πλέον γνωστή γυναίκα στην πόλη και τα χωριά της Ιεράπετρας. Οι περισσότεροι δεν γνώριζαν το επίθετό της. Για όλους ήταν η Αφροδίτης γυρολόγος των χρηστικών κεραμικών. Η πόλη της Ιεράπετρας ήταν η πλέον προσοδοφόρος αγορά για τα χρηστικά αγγεία της Αφροδίτης, αλλά δεν παρέλειπε να οδοιπορεί και στα χωριά της Ιεράπετρας με το γαϊδουράκι της φορτωμένο με σταμνολάινα ή με μολυβωτά μέσα σε κόφες. Η Αφροδίτη πρωτοτύπησε σε μια εποχή που ο ρόλος της γυναίκας ήταν «θεσμοθετημένος» από άγραφους ανδροκρατούμενους νόμους. Η Κεντριανή γυρολόγος των κεραμικών χάραξε μιαν ιδιαίτερη πορεία ζωής και αγαπήθηκε όσο λίγες γυναίκες της εποχής της. Μέχρι σήμερα, 45 χρόνια μετά τον θάνατό της, η αναφορά στο όνομά της προκαλεί ευχάριστα συναισθήματα σε όσους τη γνώρισαν και χρησιμοποίησαν τα υπέροχα εφυαλωμένα κεραμικά της αγγειοπλαστικής οικογένειας των Μενεγάκηδων. Χ

συντρόφευε (μετά το 1961) η σύζυγός του Ελένη, η οποία δεν τον ενίσχυε μόνο ψυχολογικά αλλά είχε αναλάβει και ένα μεγάλο μέρος της εργασίας εφυάλωσης. Ο Σπύρος Μενεγάκης σήκωσε δυο βαριά φορτία στους ώμους του, αυτό του οικογενειακού χρέους και εκείνο της συνέχειας της κρητικής κεραμικής παράδοσης, και τα κατάφερε άριστα, αυτό μαρτυρούν τα κεραμικά του έργα.

ΥΠΕΡ

ΚΑΛOΚΑΙΡΙ 2018

ΕΝΑΣ ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΚΟΣ ΓΛYΠΤΗΣ! Ο άνθρωπος εφεύρε τη γλυπτική σκαλίζοντας πέτρες. Στην πορεία, με τη βοήθεια της τεχνολογίας, εξελίχτηκε ραγδαία, λαξεύοντας σκληρότερα υλικά. Κατάφερε να ζωγραφίζει με το στόμα και τα πόδια!!!! Tης Μαρίας Λαγγουβάρδου Χαιρέτη

Ο φλοιοτρίβης όμως τον ξεπέρασε. Έκανε γλυπτά, χρησιμοποιώντας μόνο το στόμα του, αντί σμίλη και σφύρα. Ο μικροσκοπικός γλύπτης λαξεύει ασταμάτητα, κρυμμένος κάτω από φλοιούς δέντρων. Οι βιογράφοι κατά καιρούς εκθειάζουν τους ταλαντούχους γλύπτες, όμως κανένας δεν ασχολήθηκε ουσιαστικά με τα έργα αυτού του ιδιαίτερου καλλιτέχνη. Τα γλυπτά του δεν χαρακτηρίζονται ούτε κλασικά ούτε μοντέρνα, όμως ο θεατής διακρίνει απλότητα και πρωτογονισμό. Έχουν σταθερό ύφος και ρυθμό και είναι κατεξοχήν αφαιρετικά, δεδομένου ότι ο φλοιοτρίβης αφαιρεί μόνο υλικό και δεν προσθέτει. Τα γλυπτά του απουσιάζουν από τα αρχαιολογικά μουσεία και δεν κοσμούν κανένα αέτωμα αρχαίου ναού. -Αξιόλογε γλύπτη, ίσως λογοκριθώ για τον θαυμασμό μου στα γλυπτά σου. Αν κάποιος άνθρωπος σε αποκαλέσει, περιφρονητικά, ξυλοφάγο έντομο, τότε μη διστάσεις να του απαριθμήσεις αυστηρά τις καταστροφές που προξενεί ο ίδιος συνειδητά στον ΠΛΑΝΗΤΗ...

> 76

ΥΠΕΡ

ΚΑΛOΚΑΙΡΙ 2018

Ένας από τους τρόπους άσκησης της εξωτερικής πολιτικής των Μινωιτών τοπαρχών και του βασιλιά και θρησκευτικού ηγέτη της Κνωσού, του Μίνωα, ήταν η σύναψη φιλικών σχέσεων και εταιρικών δεσμών τόσο με τα μεγάλα κράτη της Αιγύπτου και πιθανότατα των Ινδιών όσο και με τις ομάδες και τα γένη των πελασγών της Πελοποννήσου. Στις αρκαδικές παραδόσεις αποδίδονται με πολύ εκφραστικό τρόπο οι διασυνδέσεις και οι φιλικοί δεσμοί ανάμεσα στους Μινωίτες και τους πελασγούς από την αρκαδική πόλη

κανένας εξωτερικός εχθρός δεν πάτησε το πόδι του στην Κρήτη. Αυτό σημαίνει ότι οι γιοί του Τεγεάτη ήρθαν από την Αρκαδία και εγκαταστάθηκαν, οι Κύδωνες στην περιοχή των Χανίων και το άλλο φύλο κοντά στο Σπήλι, κι ακόμη στην περιοχή της Γόρτυνας, που πήρε το όνομά της από την ομώνυμη αρκαδική πόλη. (Βλ. λ Γόρτυς στο βιβλίο του λεξικογράφου Ησύχιου). Η σχετική σημείωση του Ησύχιου, πως ήταν «απωκηκότες» από την αρκαδική Γόρτυνα, σημαίνει ότι έγιναν δεκτοί από τους ντόπιους για ειρηνική εγκατάσταση και συνοίκηση, δείγμα καλής θέλησης των τοπικών αρχόντων, αλλά και του τρόπου άσκησης της γενικής τους

της Τεγέας. Ο μύθος φέρνει τους γιούς του βασιλιά Τεγεάτη, Κύδωνα και Κατρέα, να εποικίζουν πολλούς τόπους στη Μεγαλόνησο, με τη συγκατάθεση φυσικά των ίδιων των Μινωιτών. Στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους της Εκδοτικής Αθηνών σημειώνεται κατηγορηματικά από τον αρχαιολόγο συγγραφέα του σχετικού τμήματος ότι

πολιτικής. Πολλές από τις πόλεις που έχτισαν οι από την Αρκαδία έποικοι – όπως σημειώνει ο Όμηρος - έφερναν όνομα σχετικό με τον αρκαδικό τόπο γέννησης του Δία, την Κρητέα στο όρος Λύκαιο. Αυτό έλαβε υπόψη του ο αρχαιολόγος Σπύρος Μαρινάτος για να εκφράσει τη γνώμη ότι από τις πολλές Κ ρ η τ έ ε ς

Tου Μαρίνου Γιάννη Βομβά

ΟΙ ΒΑΘYΤΑΤΕΣ ΠΡΟΑΙΩΝΙΕΣ ΡΙΖΕΣ ΤΗΣ ΦΙΛΟΞΕΝΙΑΣ ΤΩΝ ΚΡΗΤΩΝ

το νησί θα έπαιρνε συνεκδοχικά το όνομά του (Κρητέα – Κρήτη). Στο μνημειώδες έργο του Στέργιου Σπανάκη Πόλεις και Χωριά της Κρήτης, ο συγγραφέας προβληματίζεται στα λήμματα Αΐμονας και Τύλισσος γιατί οι ονομασίες των χωριών αυτών έρχονται από τα βάθη του χρόνου εξακολουθητικά. Ο μεγάλος Κρητικός ερευνητής δεν έτυχε να συναντήσει στις μελέτες του το πελασγικό γένος της Αρκαδίας Α ί μ ο ν ε ς για να εξηγήσει την ύπαρξη του αρχαιότατου ονόματος του κρητικού τόπου. Ένα από τα πιο σταθερά στοιχεία σχετικά με τους εποικισμούς πρέπει να θεωρηθεί και το θέμα του γλωσσικού ιδιώματος. Όπως επίσης καταγράφεται από τον Όμηρο, εμπεριείχε τους δωρισμούς, ένδειξη της παρουσίας των Δωριέων στο νησί, με το όνομα του χωριού Δωριές να θυμίζει κι αυτό με τη σειρά του την αποδοχή από τους Μινωίτες της φιλοξενίας και τμήματος του μεγάλου ελλαδίτικου γένους των Δωριέων. Από τα ενδεικτικά παραδείγματα που προσκομίσαμε βλέπουμε πόσο βαθιά έχει τη ρίζα της η μοναδική στο είδος της φιλοξενία των Κρητών. Φιλοξενία που αναφέρεται και στους άρχοντες και στον λαό της Μινωικής εποχής. Αυτή η συμπεριφορά αποτυπώνεται και στους κρητικούς μύθους της εποχής γύρω από τους Κύδωνες, ή σχετικά με τον Θησέα. Τέλος θυμίζουμε τον μύθο της αρπαγής, από τον «ταύρο» Δία, της Ευρώπης, βασίλισσας των Φοινίκων και μητέρας του Μίνωα. Οι Κρητικοί είχαν βοηθήσει στο χτίσιμο της πόλης Φοινίκης στη ΒΔ Συρία, σε ανταπόδοση της εγκατάστασης των Φοινίκων στο φυσικό λιμάνι που ονόμασαν Φοίνικα (λέξη ελληνική και όχι σημιτική), το σημερινό Λουτρό Σφακίων. (Στέργιου Σπανάκη, ό.π., β΄τόμος, λ. Φοίνιξ). Έτσι και ο μύθος έρχεται να διαιωνίσει τις πανάρχαιες οικονομικές και κοινωνικές σχέσεις της Κρήτης με τον τότε γνωστό κόσμο. Χ

ΥΠΕΡ

ΚΑΛOΚΑΙΡΙ 2018