ΥΠΕΡ Χ Τεύχος 89

ΥΠΕΡ

TO ΠE P IO Δ IKO T Ω N SUP ER MA RK ET XA ΛK IA Δ A K H Τ ΕYΧΟΣ 8 9 | Α ΝΟ Ι ΞΗ 2 0 1 9 | Δ Ι ΑΝ ΕΜ Ε ΤΑΙ Δ Ω Ρ ΕΑ Ν

Μια πλατεία, τέσσερα λιοντάρια, πολλές ιστορίες...

Ένα

γράμμα για  σένα...

Ο λαδομούτης Η Παναγιά η γλυκοφίλητη και άλλες ιστορίες

ΜΟλoχα Το βοτάνι που έκανε τον Επιμενίδη να μην πεινά και να μην διψά!

>

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 6

Τα ΝΕα ΜαΣ

10

ΦΩΤΟΓΡαΦΗΜαΤα

ΜΟλΟχα

42

Το βοτάνι που έκανε τον Επιμενίδη να μην πεινά και να μην διψά!

Φωτογραφίες & κείμενα: Νίκος ψιλάκης

Του Νίκου Ψιλάκη

18

ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ

Ένα γράμμα για σένα...

50

Του Νίκου Ψιλάκη

20 24

ΜΙα ΦΩΤΟΓΡαΦΙα, ΕΝα ΠΟΙΗΜα

p

της Έφης Ψιλάκη

28 30

αΡΝΙα ΚαΙ ΚαΤΣΙΚΙα ΜΟΝΟ ΚΡΗΤΗΣ ΜΕ ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝYΜΟ

32

ΚΛΗΡΩΣΕΙΣ ΔΩΡΩΝ

34

Ο λαδομούτης

Μια πλατεία, τέσσερα λιοντάρια, πολλές ιστορίες...

56

Του Νίκου Ψιλάκη

64

Η Παναγιά η γλυκοφίλητη και άλλες ιστορίες Του Xαράλαμπου Β. Κριτζά

70

Οι άγριες τουλίπες στο οροπέδιο του χανδρά Του Γιώργου Χρυσουλάκη

72

Εγώ κι αμοναχός μου!

76

Η πατρίδα στο μυθιστόρημα «Κι οι θάλασσες σωπαίνουν» του Νίκου Ψιλάκη

Του Νίκου Ψιλάκη

40

Ο Μίνωας Καλοκαιρινός επέστρεψε στην Κνωσό του!

Του Κ. Ν. Καζαμιάκη

10

34

50

64

24

42

56

70

Tριμηνιαία έκδοση των Σ/M XAΛKIAΔAKH

Yπεύθυνη σύμφωνα με το νόμο: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ

Σχεδίαση εντύπου: NIKOΣ NTPETAKHΣ

1o χιλ. Γαζίου-Κρουσώνα 7005 Ηράκλειο τηλ. 2810 824 140

Eκδοτική φροντίδα: Tμήμα Δημοσίων Σχέσεων της A.E. XAΛKIAΔAKH

Φωτοστοιχειοθεσία Mακέτες - Eκτύπωση: TYΠΟΚΡΕΤΑ A.E., BI.ΠE. Hρακλείου, Tηλ. 2810 382800 FAX: 2810 380887

> www.xalkiadakis.gr Διανέμεται δωρεάν από τα καταστήματα της εταιρείας

IS SN : 25 85-36 0 0

Σύμβουλος έκδοσης: ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ Υπεύθυνος Δημοσίων Σχέσεων της Α.Ε. ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ: ΜΙΧΑΛΗΣ ΤΖΑΓΚΑΡΑΚΗΣ

Tα κείμενα που δημοσιεύονται δεν εκφράζουν κατ’ ανάγκην και την άποψη της εταιρείας ή του περιοδικού.

ΤΑΝΕΑΜΑΣ

ΕΚΠαΙ ΔΕyΣΗ

Στηρίζουμε με υπερηφάνεια την εκπαίδευση του τόπου μας! Συνεχίζουμε να καλύπτουμε τις άμεσες ανάγκες για υλικά και μέσα διδασκαλίας σε σχολεία και εκπαιδευτικά ιδρύματα του τόπου μας. Αρχές του χρόνου προσφέραμε ηλεκτρονικό εξοπλισμό σε άλλες δύο σχολικές μονάδες, στο 24ο Δημοτικό Σχολείο Ηρακλείου και στο 30ο Δημοτικό Σχολείο Ηρακλείου. Είμαστε κοντά στην τοπική κοινωνία και ειδικά σε θέματα που αφορούν την εκπαίδευση των μικρών μας φίλων. Τα χαμόγελα των παιδιών είναι η δική μας ανταμοιβή!!

>

Εκπαίδευση υπαλλήλων

Κρεοπώλες IIEK Kappa Studies Η εταιρεία μας, σε συνεργασία με την αναγνωρισμένη Σχολή Επαγγελμάτων Κρέατος του ΙΙΕΚ Kappa Studies, προχωρεί σε επαγγελματικά σεμινάρια για τους κρεοπώλες των καταστημάτων μας. Τα σεμινάρια αυτά είναι διάρκειας 200 ωρών και περιλαμβάνουν θεωρητική αλλά και πρακτική επιμόρφωση για τους εργαζομένους μας. Στόχος μας είναι η συνεχής εκπαίδευση και η διαρκής βελτίωση του Ανθρώπινου Δυναμικού μας σε όλους τους τομείς, ώστε να πετύχουμε την ολοένα πιο ποιοτική και βέλτιστη εξυπηρέτησή σας! Συμβουλευτείτε τους έμπειρους κι εκπαιδευμένους πωλητές μας στο Κρεοπωλείο τί καλό να ετοιμάσετε για τους αγαπημένους σας και ποιο είδος κρέατος είναι κατάλληλο για τη συνταγή που έχετε επιλέξει.

Ακαδημία Χαλκιαδάκης – Σεμινάρια «Ο Ενθουσιασμένος Πελάτης» και «Αντιμετώπιση Κρίσεων» Με επιτυχία ολοκληρώθηκαν τα σεμινάρια στους οδηγούς της εταιρείας μας, με τίτλο «Ο Ενθουσιασμένος Πελάτης», που πραγματοποιήθηκαν στις 14/3 και 21/3 στις εγκαταστάσεις της Ακαδημίας Χαλκιαδάκης Ηρακλείου. Το σεμινάριο παρακολούθησαν όλοι οι επαγγελματίες οδηγοί της εταιρείας, με εισηγητή τον υπεύθυνο marketing Μιχάλη Τζαγκαράκη. Σκοπός του σεμιναρίου ήταν η βέλτιστη εξυπηρέτηση του πελάτη, μέσα από θεωρητική καθοδήγηση, αλλά και πρακτικά παραδείγματα. Παράλληλα, σχεδόν το σύνολο των εργαζομένων μας εκπαιδεύτηκαν στην αντιμετώπιση κρίσεων, ακραίων φαινομένων και ατυχημάτων εντός ή εκτός του χώρου εργασίας, προκειμένου όλοι να είμαστε έτοιμοι να συνεισφέρουμε στο κοινωνικό σύνολο σε περίπτωση οποιουδήποτε περιστατικού.

ΤΑΝΕΑΜΑΣ

ΕΚΠαΙ ΔΕyΣΗ

Κοντά σε νέους και καινοτόμους επιχειρηματίες

>1

Είμαστε κοντά στους νέους που συνδυάζουν την καινοτομία με την επιχειρηματικότητα. Η εταιρεία μας στήριξε με χαρά το "Match and Develop a Startup 2.0.” συμμετέχοντας στο Bootcamp που πραγματοποιήθηκε στα μέσα Φεβρουαρίου από το NBG Business Seeds της Εθνικής Τράπεζας, το Δίκτυο ΠΡΑΞΗ/ΙΤΕ, το Επιστημονικό και Τεχνολογικό Πάρκο Κρήτης (ΕΤΕΠ-Κ) του ΙΤΕ και τον οργανισμό Bizrupt. Η Χριστίνα Χαλκιαδάκη συμμετείχε ως μέντορας στην ημερίδα, όπου παρέδωσε χρήσιμες συμβουλές σχετικά με τις δράσεις των στελεχών μιας εταιρείας οι οποίες μπορούν να λειτουργήσουν αποτελεσματικά στην ανάπτυξη επιχειρηματικών σχεδίων και νέων μοντέλων στις ανερχόμενες επιχειρήσεις. Ήδη έχουν προκύψει συνεργασίες με 2 ομάδες που παρουσιάστηκαν στο ΙΤΕ: η μία start up ονομάζεται le sommelier και αφορά πιλοτική εφαρμογή πλατφόρμας πρότασης κρασιού ανάλογα με το φαγητό που θα επιλέξει ο πελάτης στο ΜΑΧ Αλικαρνασσού και η Biocos αφορά την πιστοποίηση ποικιλίας ελαιολάδου για το ελαιόλαδο Χαλκιαδάκης. Αποδεικνύοντας έμπρακτα τη στήριξή μας στη νεανική επιχειρηματικότητα και καινοτομία, είμασταν χορηγοί και στο Startup Europe Week Crete 2019 που πραγματοποιήθηκε από τον Σύλλογο Νεανικής Επιχειρηματικότητας αρχές Μαρτίου σε 4 πόλεις σε όλη την Κρήτη με σκοπό να διαδοθεί σε όλο το νησί το πάθος για την επιχειρηματικότητα, την καινοτομία και τις startups. Πιστεύουμε ότι η ανάπτυξη του επιχειρηματικού πνεύματος και της και-

2

νοτομίας θα λειτουργήσει εποικοδομητικά για την τοπική οικονομία και θα βοηθήσει τους νέους να πραγματοποιήσουν αποτελεσματικά επιχειρηματικά βήματα στο νησί μας! Στο πλαίσιο της ουσιαστικής στήριξής μας στην καινοτομία, την επιχειρηματικότητα και τα Ακαδημαϊκά Ιδρύματα του τόπου μας, η εταιρεία μας στήριξε χορηγικά και το TEDx που διοργανώθηκε με μεγάλη επιτυχία από το Πανεπιστήμιο Κρήτης αρχές Απριλίου στις εγκαταστάσεις του Πανεπιστημίου. Η εταιρεία μας, πάντα κοντά στη νέα γενιά και την τοπική επιχειρηματικότητα, προχώρησε σε μια πραγματικά ενδιαφέρουσα συνεργασία με τον οργανισμό "The Tipping Point". Πρόκειται για ένα πρόγραμμα στο οποίο συμμετέχουν 10 στελέχη της Χαλκιαδάκης ΑΕ, που ως μέντορες πραγματοποιούν εποικοδομητικές συζητήσεις μέσω βίντεο συγκεκριμένης διάρκειας με μαθητές των σχολείων, κυρίως της Κρήτης, και εστιάζουν στην επιχειρηματικότητα και την ανάπτυξη καινοτόμων δράσεων. Πιστεύουμε ότι οι νέοι, μέσα από αυτή τη διαδραστική συνάντησή μας, θα ενημερωθούν για σημαντικά θέματα, όπως τη σημασία της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης, και θα αποκτήσουν τα εφόδια που χρειάζονται για τον επαγγελματικό προσανατολισμό τους. Τις προηγούμενες ημέρες ολοκληρώθηκαν μάλιστα και οι πρώτες συν-

3

4

διαλέξεις με σχολεία της Κρήτης. Συγκεκριμένα, μαθητές της Α Λυκείου από το ΓΕΛ Μοχού ήρθαν σε επαφή για πρώτη φορά με την έννοια της κοινωνικής επιχειρηματικότητας σε μια ενδιαφέρουσα συνδιάλεξη με την κυρία Χριστίνα Χαλκιαδάκη. Ακολούθησε ο Μιχάλης Τζαγκαράκης, υπεύθυνος του τμήματος Marketing της εταιρείας, που συζήτησε με μαθητές από το 4ο Γυμνάσιο Ρεθύμνου σχετικά με δραστηριότητες στο νησί της Κρήτης, ενώ και ο Νίκος Παπαδαντωνάκης, υπεύθυνος ανθρωπίνου δυναμικού της εταιρείας, συζήτησε με μαθητές από το 2ο ΕΠΑΛ Ηρακλείου για θέματα διαχείρισης ανθρωπίνου δυναμικού. Στις αρχές Απριλίου η εταιρεία μας συμμετείχε στο 1ο Student Entrepreneurship Lab που διοργάνωσε το Η2Β HUB του Επιμελητηρίου σε συνεργασία με το κέντρο επιχειρηματικότητας AHEAD του Alba Graduate Business School. Στο 6ωρο μονοήμερο εργαστήριο επιχειρηματικότητας συμμετείχαν μαθητές Λυκείου, ενώ την εταιρεία μας εκπροσώπησε η Χριστίνα Χαλκιαδάκη. Σκοπός του εργαστηρίου ήταν η επαφή και η εξοικείωση των μαθητών με τον επιχειρηματικό κόσμο. Η δομή του εργαστηρίου περιελάμβανε δραστηριότητες για εξοικείωση με βασικές επιχειρηματικές έννοιες (ιδέα, ρίσκο, έρευνα αγοράς, κέρδος, ηθική), παρουσιάσεις και βραβεύσεις.

5

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2019

9

N Φωτογραφήματα ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Αναρωτιέμαι αν μπορεί κανείς να φωτογραφίσει το δέος... Αν δεν υπήρχαν τα δέντρα και κάποια κτίσματα, θα νόμιζε κανείς ότι πρόκειται για τοπίο σεληνιακό. Ή για φωτογραφία που τραβήχτηκε σε κάποιο μακρινό γαλαξία, έτη φωτός μακριά από την παράδεισο που λέγεται Γη, τον πλανήτη του φωτός και της βλάστησης. Κι όμως, τούτο το απόκοσμο τοπίο βρίσκεται εδώ, στην Κρήτη! Ήταν κάποιο μαρτιάτικο απόγευμα του 2018 όταν σταμάτησα σ' ένα ψήλωμα και κοίταξα τον τόπο. Ο αέρας φυσούσε δαιμονισμένα, ο νοτιάς είχε ξεσηκώσει όλη τη σκόνη της ερήμου και την είχε κουβαλήσει στα μέρη μας, η ορατότητα περιοριζόταν σε λίγα μόνο μέτρα. Πάτησα το κλείστρο της φωτογραφικής μηχανής προσπαθώντας να κλείσω σε μια φωτογραφία όχι μόνο το σκουριασμένο κόκκινο αλλά και το δικό μου δέος· τέτοιες ώρες νιώθεις να σε κυκλώνει η αγωνία κάποιων μακρινών σου προγόνων, εκείνων που έπλασαν τους θεούς τους με τούτη την άπιαστη ύλη, εκείνων που έδωσαν ανθρώπινες μορφές στον Ουρανό και στη Γη, στην Αυγή, στον Βοριά και στον Ζέφυρο. Ανασήκωσα την κεφαλή, η θαμπάδα είχε κλείσει από παντού τον ορίζοντα, μόνο με τα μάτια της φαντασίας μπορούσα να διακρίνω κάποιον που κάγχαζε καθώς μ' έβλεπε να παραπατώ προσπαθώντας ν' αντισταθώ στις ριπές και να μην βγει κουνημένη η φωτογραφία· μόλις εκείνες τις μέρες θα είχε δραπετεύσει και πάλι από τη σαθρή φυλακή του, από τον ασκό όπου τον μαντρίζει πότε - πότε ο Αίολος. Κάποτε οι Έλληνες έχτιζαν τα περίφημα Ιερά των Ανέμων, το λέει ο Ηρόδοτος, ο Διογένης ο Λαέρτιος, ο Παυσανίας και κάμποσοι άλλοι, κάποτε - όχι σε χρόνους πολύ μακρινούς - οι νησιώτες μας έφτιαχναν ανεμοτάφια κι ενταφίαζαν τους ανέμους, κάποτε οι Κρητικοί απάγγελλαν γητειές κι οι γυναίκες των καπεταναίων έκαναν εράνους στα σπίτια, μάζευαν ψίχουλα ψωμιού, καρύδια, μέλι, κι αμύγδαλα, και τα σκορπούσαν εδώ κι εκεί για να εξευμενίσουν τον Βοριά ή τον Νότο. Τώρα ξέρω γιατί...

> 10

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2019

Ανασήκωσα την κεφαλή, η θαμπάδα είχε κλείσει από παντού τον ορίζοντα, μόνο με τα μάτια της φαντασίας μπορούσα να διακρίνω κάποιον που κάγχαζε καθώς μ' έβλεπε να παραπατώ προσπαθώντας ν' αντισταθώ στις ριπές και να μην βγει κουνημένη η φωτογραφία·

11

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Η καμπάνα Πόσα δεν είπε με τη λαλιά της! Πόσες χαρές και πόσες λύπες, πόσους όρθρους δεν ανάγγειλε και πόσους εσπερινούς! Κομμάτι της ζωής μας, ιδιαίτερα στις μικρές μας πατρίδες. Εκεί όπου όλα μαθεύονταν κάποτε με τον ήχο μιας καμπάνας. Και τώρα, μέρες γιορτινές, θυμάμαι την ανείπωτη χαρά που νιώθαμε κάποτε τη μέρα της Λαμπρής, όταν μαζευόμασταν όλοι μπροστά στην εκκλησία, μερικοί κρατώντας στις τσέπες τους κόκκινα αυγά και τσουρέκια. Μήτε στιγμή δεν σταματούσε να χτυπά η καμπάνα μας, από το ξημέρωμα μέχρι τη δύση του ήλιου· το μεγάλο μήνυμα της Ανάστασης έπρεπε να φτάσει παντού. Άφηνε ο ένας το σκοινί, το έπιανε ο άλλος. Αλλά δεν ήταν μόνο τα παιδιά που σχημάτιζαν ουρές περιμένοντας τη σειρά τους. Ήταν κι οι γέροι, κάποτε - κάποτε κι οι γριούλες, που έφταναν στην πλατεία σέρνοντας τα βήματά τους· πίστευαν ότι μια λαμπριάτικη κωδωνοκρουσία θα τις απάλλασσε για έναν ολόκληρο χρόνο από τους πόνους. Ποτέ δεν θα ξεχάσω τη γιαγιούλα που πρόθυμα της παραχώρησα κάποτε τη σειρά μου, θα ήμουν εννιά ή δέκα χρονών, αλλά η εικόνα δεν λέει να φύγει από το μυαλό μου. Ήταν μια κυρτωμένη γυναίκα, μήτε τ' όνομά της θυμούμαι μήτε το σπίτι της. Χίλια ευχαριστώ εισέπραξα εκείνη τη Λαμπρή. Κι άλλες τόσες ευχές. Δεν τη ρώτησε κανείς γιατί προσπαθούσε ν' αναμαζώξει τις δυνάμεις της, γιατί τέντωνε το κορμί και τραβούσε με κόπο το σκοινί της καμπάνας, μα εκείνη φρόντισε να μην μας αφήσει με απορίες· την πονούσαν, είπε, τ' αρθριτικά της κι άλλη γιατρειά δεν υπήρχε!

> 12

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2019

Ο άρτος της ζωής Είναι που προσπαθείς να συλλάβεις το άφατο. Μικρός ο ναός, χωμένος μέσα στις οχυρές παρειές μιας μεγάλης μονής, μικρό και το άδυτο τούτο, μ' ένα παραθυράκι που περισσότερο μοιάζει με πύλη του γήινου κόσμου προς τον άλλο, τον άπειρο. Το έξω φως και το μέσα, ο ιερός άρτος, ο οίνος, ο ιερουργός με την ακύμαντη προσήλωση στο υπερκόσμιο, η ιστορία που επιμένει πως τώρα και πολλούς αιώνες λέγονται τα ίδια λόγια στον ίδιο χώρο, πάνω από την ίδια τράπεζα. Είναι που θες κι εσύ, ο εφήμερος ταξιδιώτης που κάποιος φίλος σε προσκάλεσε σε τούτο το άβατο, να συλλάβεις με τ' ανθρώπινα μάτια τη μετουσίωση. Είναι που κάποιες φωτογραφίες δεν θέλουν λεζάντες! (Μονή Τοπλού, 29 Ιανουαρίου 2019, εορτή του Αγίου Φιλοθέου, ονομαστήρια του φιλόξενου ηγουμένου της Μονής).

13

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

14

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2019

Αυτός ο κόσμος ο μικρός, ο μέγας Ίσως να μην έχετε προσέξει ποτέ τούτα τα λουλούδια με τη βελούδινη υφή και το σπασμένο λευκό τους που βρίσκονται κάθε μέρα μπροστά σας. Αν τολμούσε κανείς να λογαριάσει κατά προσέγγιση πόσα μπορεί να συναντήσει επιχειρώντας κάποιαν απριλιάτικη μέρα μια μικρή βόλτα στην εξοχή, θα ζαλιζόταν, τέτοια μεγέθη δεν χωρούν εύκολα στο μυαλό μας. Και απαντώνται παντού, από τις παραλίες μέχρι τις πλαγιές των βουνών, εκεί όπου σκάλιζαν οι παλιότερες γενιές τις πέτρες για να διαλέξουν το λίγο χώμα και να φτιάξουν πεζούλες. Είναι τα άνθη της ελιάς! Κι αν σας φαίνονται μεγάλα, μην απορείτε. Χρειάστηκε προσπάθεια για να φωτογραφηθούν. Και ειδικός φακός, απ' αυτούς που κάποτε - κάποτε μας φανερώνουν τις πραγματικές διαστάσεις της ομορφιάς και μας φέρνουν στον νου τον όμορφο στίχο του Ελύτη: αυτός ο κόσμος ο μικρός, ο μέγας!

Είναι τα άνθη της ελιάς! Κι αν σας φαίνονται μεγάλα, μην απορείτε. Χρειάστηκε προσπάθεια για να φωτογραφηθούν...

> Μύρισε Λαμπρή... ...Κι η Λαμπρή σε τούτον τον τόπο είναι ταυτισμένη με μυρωδιά ανθισμένης λεμονιάς, με τις άγριες ορχιδέες που καλωσορίζουν την άνοιξη, με τα λουλούδια των επιταφίων, με το «Δεύτε λάβετε φως» που ψάλλει κάποιος ψαρογένης παπάς τα μεσάνυχτα σηκώνοντας ώς τον ουρανό τη φωνή του. Μύρισε Λαμπρή... ...Και Λαμπρή σε τούτον τον τόπο δεν νοείται χωρίς μοσκοβολιές, χωρίς αυγοκουλούρες, κόκκινα αυγά και κάτασπρο φτάζυμο, χωρίς κουκουναρές και κουκνίκους που από αρτίδια της γιορτής γίνονται αθύρματα στα χέρια των παιδιών, παιγνίδια και γλυκίσματα μαζί. Μύρισε Λαμπρή... ...Και Λαμπρή σε τούτον τον τόπο δεν νοείται χωρίς καλιτσούνια, αυτά τα παμπάλαια γλυκά που έλκουν την καταγωγή τους από τους τετυρωμένους πλακούντες του αρχαίου κόσμου και συμπυκνώνουν τη φιλοσοφία της παραδοσιακής μας διατροφής: Είναι η εποχή της μυζήθρας, του μαλακού πεντανόστιμου τυριού που αλλού το λένε κι αθότυρο, μ' αυτό γίνονται τα πασχαλινά καλιτσούνια. Αλλού ανεβατά κι αλλού λυχναράκια, γεραπετρίτικα και καστρινά και στειακά και χανιώτικα, κάθε τόπος έχει τα δικά του γλυκίσματα κι όλα μοσκοβολούν, κι όλα μυρίζουν Ανάσταση.

15

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Αυστηρώς ...ακατάλληλον! Είναι η ώρα που ξυπνά η φύση ύστερα από τον λήθαργο του χειμώνα, η ώρα που ανασκουμπώνεται η ζωή. Πάνω σ' ένα κλαδί μηλιάς είχαν αναζητήσει το ερωτικό τους καταφύγιο τούτες οι ακρίδες κι ούτε που ταράχτηκαν όταν ο αδιάκριτος φακός παρακολουθούσε τη μακάρια ακινησία τους. Ναι, είναι η ζωή που υπαγορεύει τον έρωτα, είναι ο έρωτας που διαιωνίζει κάθε μορφή της ζωής. Συλλογίζομαι ότι τούτο το ερωτικό σμίξιμο θα αποφέρει δεκάδες απογόνους, ότι σε λίγο καιρό η παραδομένη στον εαρινό οίστρο κυρία της φωτογραφίας θα σκάψει το χώμα και θ' αποθέσει στη μήτρα της Μεγάλης Μητέρας, της Γης, πάνω από 150 αυγά. Πριν από λίγα χρόνια είχα σπεύσει να διαβάσω πλήθος άρθρων για τον βιολογικό κύκλο των εντόμων που από την απώτερη αρχαιότητα προκαλούσαν συμφορές και λιμούς· είχα διαβάσει σε παλιά εφημερίδα (του 1924) ότι το κράτος αγόρασε τα αυγά των ακρίδων προκειμένου να εμποδίσει τον πολλαπλασιασμό τους, και μάλιστα σε εξαιρετικά συμφέρουσα τιμή, 150 δραχμές την οκά: «Οι συλλέγοντες ωά ακρίδος εις τας ακριδοπλήκτους περιφερείας του Νομού μας θα τα παραδίδουν εις την τοπικήν επιτροπήν της κοινότητός των ίνα τα ζυγίζη. Εκάστη τοπική επτροπή, όταν συγκεντρώνει ικανόν ποσόν, θα ειδοποιεί την κεντρικήν επιτροπήν ήτις θα αποστέλλη υπάλληλόν της εις την κοινότητα δια να πληρώνη τους συλλέξαντας ωά». Είχα μπει στον πειρασμό να ψάξω σε πόσες χιλιάδες αυγά αντιστοιχούσαν αυτές οι 150 δραχμές, αλλά ζαλίστηκα με τους αριθμούς και τα παράτησα. Θυμάμαι, όμως, πόση εντύπωση μου είχε κάμει η ανατομία των εντόμων· τα θηλυκά έχουν δυο λεπίδες στην άκρη της κοιλιάς τους, κάτι σαν ξίφη, με αυτά τρυπούνε το χώμα, αποθέτουν τ' αυγά και εδώ ακριβώς τελειώνει ο ρόλος τους. Αμέσως μετά την εναπόθεση εγκαταλείπουν τον μάταιο τούτο κόσμο αφήνοντας τη φύση να φροντίσει για τα υπόλοιπα. Τη συνέχεια τη γνωρίζετε. Θα τη θυμάστε από τα πολύ τρυφερά σας χρόνια όταν ακούγατε τη δασκάλα σας να μιλά για την όγδοη πληγή του Φαραώ, για τα στίφη των ακρίδων που απογύμνωναν τη γη από κάθε πράσινο φύλλο, για τα πεινασμένα ζώα, για τους ανθρώπους που λιμοκτονούσαν. Μα τούτη την ώρα, άνοιξη, με το φως να καταυγάζει ακόμη και τον μέσα μας κόσμο, ξεχνώ και τις πληγές του Φαραώ, ξεχνώ και τους προγόνους μου που εναπόθεταν τις ελπίδες για τον αφανισμό των εντόμων στον ακριδοκτόνο Άγιο Τρύφωνα, τον ακάματο προστάτη της αγροτικής παραγωγής, και παρατηρώ τη φύση καθώς μέσα από τέτοια σφιχταγκαλιάσματα επωάζει την ελπίδα για τη συνέχεια της ζωής σε τούτον τον όμορφο μα και καταταλαιπωρημένο πλανήτη.

>

16

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2019

17

ΤΑΝΕΑΜΑΣ

ENh ΜΕΡΩΣΗ

ΠΕΡΙ ΒαλλΟΝ

Φωτοβολταϊκό Πάρκο στα Μάλια

αγαπώ τη ζωή, οδηγώ με προσοχή Τα s/m Χαλκιαδάκης, στο πλαίσιο της εταιρικής κοινωνικής τους ευθύνης, στηρίζουν και παίρνουν ενεργά μέρος στην εκστρατεία ενημέρωσης «Αγαπώ τη ζωή, οδηγώ με προσοχή» που πραγματοποιείται στον Νομό Ηρακλείου για τη μείωση των τροχαίων ατυχημάτων από το ΣΚΑΪ Κρήτης με τη συμμετοχή του Εθελοντικού Συλλόγου Πρόληψης Τροχαίων Ατυχημάτων (Ε.ΣΥ.ΠΡΟ.Τ.Α.) και του Τμήματος Τροχαίας Ηρακλείου. Η εκστρατεία, έχοντας ξεκινήσει το καλοκαίρι του 2018 από 25 χωριά της ενδοχώρας του νομού, το 2019 επικεντρώνεται σε επιχειρήσεις και το προσωπικό τους, για να συνεχίσει και πάλι τις επισκέψεις σε χωριά από τον Ιούνιο μέχρι τον Σεπτέμβριο. Η ενημερωτική διάλεξη γίνεται για τη βελτίωση της κυκλοφοριακής αγωγής και την εν γένει οδική συμπεριφορά των συμπολιτών μας. Στόχο έχει να προβληματίσει το κοινό ώστε να αντιληφθεί τις διαστάσεις και τις προεκτάσεις που μπο-

>

Στο πλαίσιο της Εταιρικής Κοινωνικής μας Ευθύνης, ολοκληρώσαμε το νέο φωτοβολταϊκό πάρκο, στην οροφή του καταστήματος μας στα Μάλια. Με την εγκατάσταση Net Metering ισχύος 49,29 kWp επιτυγχάνουμε ετήσια παραγωγή πράσινης ενέργειας της τάξεως των 78.864 kWh. Αξιοποιώντας την παραγόμενη πράσινη ενέργεια μειώνουμε το περιβαλλοντικό μας αποτύπωμα κατά 13%, δηλ. κατά 65,38 τόνους CO2 (διοξείδιο του άνθρακα). Στόχος μας η αποτελεσματική μείωσή του, μέσω της ετήσιας παραγωγής "πράσινης ενέργειας" με τη βοήθεια της ηλιακής ακτινοβολίας.

ηλιαχτίδα

Ενημέρωση δράσης εθελοντή μυελού των οστών

ρεί να έχει ένα τροχαίο ατύχημα. Αναλυτικότερα, στις 21 και τις 28 Μαρτίου, πραγματοποιήθηκαν οι πρώτες διαλέξεις στα κεντρικά γραφεία της εταιρείας Χαλκιαδάκης Α.Ε. με τη συμμετοχή των οδηγών της εταιρείας, καθώς και των εργαζομένων στα γραφεία της εταιρείας. Ομιλητές της ενημέρωσης «Αγαπώ τη ζωή, οδηγώ με προσοχή» ήταν οι: • Γιάννης χρονάκης, Δ/ντής Ρ/Σ ΣΚΑΙ ΚΡΗΤΗΣ 92,1.

• Γιάννης λιονάκης, Ασφαλιστής, Πρόεδρος Ε.ΣΥ.ΠΡΟ.ΤΑ (Εθελοντικού Συλλόγου Πρόληψης Τροχαίων Ατυχημάτων).

• Στέλιος Καρακούδης, Υποδιοικητής του Τμήματος Τροχαίας Ηρακλείου Οι δράσεις θα συνεχιστούν στο άμεσο μέλλον με στόχο πάντα τη βελτίωση της κυκλοφοριακής αγωγής και της οδικής συμπεριφοράς που πρέπει να έχουμε όλοι, ώστε να αποφεύγονται τα τροχαία ατυχήματα.

>

Με χαρά πραγματοποιήσαμε αρχές Φεβρουαρίου, σε συνεργασία με τον Παγκρήτιο Σύλλογο Γονέων και Φίλων παιδιών με νεοπλασία "Η Ηλιαχτίδα", ενημέρωση των εργαζομένων μας στα κεντρικά μας γραφεία για τη δωρεά μυελού των οστών. Οι εργαζόμενοί μας εκδήλωσαν άμεσα το ενδιαφέρον και τη θέλησή τους να συνεισφέρουν ως εθελοντές σε αυτή τη σπουδαία δράση, συμμετέχοντας στη λήψη επιχρίσματος από το στόμα.

Είναι σημαντικό να συνειδητοποιήσουμε όλοι ότι η αύξηση των εθελοντών δοτών μυελού των οστών μπορεί να σώσει ζωές!

­

ΤΑΝΕΑΜΑΣ

ΔΡαΣΕΙΣ

Προσφορά στο χαμόγελο του παιδιού

>

Αρχές Μαρτίου επισκεφθήκαμε τις εγκαταστάσεις του Συλλόγου "Το χαμόγελο του Παιδιού" Κρήτης στην οδό Εθνικής Αντιστάσεως και ενημερωθήκαμε από τους εργαζόμενους για τις αξιέπαινες δράσεις τους. Στη συνέχεια παραδώσαμε με πολλή χαρά το ποσό που συγκεντρώσαμε από τις πωλήσεις του ελαιολάδου Χαλκιαδάκης για το διάστημα 1/12/18 έως 31/1/19 και με τη δική σας συμβολή στο πλαίσιο της εκστρατείας ενημέρωσης για την Εθνική Γραμμή SOS 1056! Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η βία και η σεξουαλική εκμετάλλευση των παιδιών είναι ένα ζήτημα που μας αφορά όλους και πρέπει να συμβάλουμε ενεργά στην εξάλειψη αυτών των σοβαρών και δυσάρεστων φαινομένων. Εμείς δεσμευό-

Νέα κουτιά συλλογής τροφίμων στα κατ/ματα Μεσαράς

Η παιδική βία είναι ένα ζήτημα που μας αφορά όλους!

ENh ΜΕΡΩΣΗ

> Ροδαυγή

Για ακόμα μία φορά ανταποκριθήκαμε θετικά στο αίτημα μιας νέας φιλανθρωπικής ομάδας από τη Μεσαρά για τοποθέτηση καλαθιού και συλλογή τροφίμων από τους πελάτες μας για τους συνανθρώπους μας που έχουν ανάγκη. Τα κουτιά τοποθετήθηκαν στα καταστήματά μας Max Μοιρών, καθώς και στο Τυμπάκι. Η Ομάδα Αγάπης Μεσαράς ευχαρίστησε την εταιρεία μας για την ευαισθησία και την αλληλεγγύη της στον συνάνθρωπο με δημοσιεύσεις στα τοπικά μέσα.

μαστε να συνεχίσουμε τη στήριξή μας στο "Χαμόγελο του Παιδιού" Κρήτης και την προσπάθειά μας να αγκαλιάσουμε όλα τα παιδιά και να τους προσφέρουμε ένα υγιές περιβάλλον για να μεγαλώσουν σωστά! Ζητάμε, όμως, και τη δική σου βοήθεια! Κανένα παιδί δεν πρέπει να πέφτει θύμα κακοποίησης και σεξουαλικής εκμετάλλευσης! Καλέστε την εθνική τηλεφωνική γραμμή SOS για τα παιδιά 1056, και καταγγείλτε άμεσα φαινόμενα παιδικής βίας. Η γραμμή λειτουργεί πανελλαδικά 24 ώρες το 24ωρο από "Το Χαμόγελο του Παιδιού" και όλες οι κλήσεις από σταθερά και κινητά τηλέφωνα είναι δωρεάν.

20

Ευαισθητοποίηση και Ενημέρωση για τον Αυτισμό

Κάθε χρόνο στις 2 Απριλίου γιορτάζουμε την Ημέρα Ευαισθητοποίησης και Ενημέρωσης για τον Αυτισμό, αποσκοπώντας στην ομαλότερη ένταξη των ατόμων που φέρουν την ασθένεια στην κοινωνία. Η Ροδαυγή, ένα μη κερδοσκοπικό σωματείο του τόπου μας, που αποτελείται από γονείς, συγγενείς και φίλους Ατόμων με Νοητική Υστέρηση ή με αυτιστική διαταραχή και νοητική υστέρηση, φροντίζει και παρέχει ποικίλες υπηρεσίες σε αυτά τα άτομα που μας έχουν ανάγκη. Στα s/m Χαλκιαδάκης στηρίζουμε αυτό το σπουδαίο έργο και προσφέρουμε τη βοήθειά μας με κάθε τρόπο! Ενισχύουμε τη λειτουργία των εργαστηρίων και του εκπαιδευτικού κυλικείου των παιδιών, ώστε να καλύψει άμεσες ανάγκες του και να εξασφαλίσει την ομαλή λειτουργία του. Μάλιστα, αρχές Απριλίου, παιδιά από το σύλλογο «Η Ροδαυγή» επισκέφτηκαν το κατάστημά μας στην Ούλαφ Πάλμε και πραγματοποίησαν τις πρώτες αγορές τους με τις δωροεπιταγές που τους χορηγήσαμε.

ΤΑΝΕΑΜΑΣ

Κοινωνικά Παντοπωλεία

>

Βράβευση της εταιρείας μας για τη στήριξη μέχρι σήμερα αναγκών του Κοινωνικού Παντοπωλείου χανίων.

ΔΡαΣΕΙΣ

Στα s/m Χαλκιαδάκης ενισχύουμε το έργο των Κοινωνικών Παντοπωλείων Κρήτης και βρισκόμαστε πάντα δίπλα σε όλους όσους μας έχουν ανάγκη! Πρόσφατα παραδώσαμε τρόφιμα και είδη πρώτης ανάγκης στα Κοινωνικά Παντοπωλεία των Ιδρυμάτων Καλοκαιρινού, του Μαλεβιζίου και των χανίων. Είχαμε, μάλιστα, τη μεγάλη χαρά και τιμή να μας βραβεύσει ο Δήμος Χανίων εκ μέρους του Κοινωνικού Παντοπωλείου Χανίων για τη συμβολή μας στο πραγματικά αξιέπαινο έργο του μέχρι και σήμερα!

Αλληλεγγύη σε αυτούς που το έχουν ανάγκη και τις γιορτές! Τις μέρες των γιορτών δεν θα μπορούσαμε να ξεχάσουμε τους συνανθρώπους μας που βρίσκονται σε δύσκολη θέση. Η εταιρεία μας στηρίζει έμπρακτα όλο τον χρόνο οργανωμένους φιλανθρωπικούς οργανισμούς βάζοντας ένα μικρό λιθαράκι στο δύσκολο έργο τους. Και φέτος καταφέραμε και συγκεντρώσαμε τρόφιμα και είδη πρώτης ανάγκης με προορισμό Κοινωνικά Παντοπωλεία σε όλη την Κρήτη και με ιδιαίτερη χαρά τα ετοιμάσαμε για άμεση αποστολή!

Τρέξαμε για καλό σκοπό! Run Greece Ηράκλειο και Παιδικό Χωριό SOS Κρήτης Με έντονο ανθρωπιστικό πρόσημο πραγματοποιήθηκε φέτος η μεγάλη αθλητική διοργάνωση για όλη την οικογένεια, RUN GREECE Ηράκλειο. Κι αυτό γιατί η εταιρεία μας, η πρώτη κρητική εταιρεία που γίνεται ο επίσημος χορηγός του RUN GREECE Ηράκλειο, ανέλαβε, στο πλαίσιο της χορηγίας της, να «υιοθετήσει» ένα σπίτι του Παιδικού Χωριού SOS Κρήτης για έναν ολόκληρο χρόνο!

Με την κίνηση αυτή, τα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης στοχεύουν στο να αναδειχθεί ακόμα περισσότερο η εξαιρετική προσπάθεια που καταβάλλεται απ’ όλους τους συντελεστές του Παιδικού χωριού SoS Κρήτης, να γίνει γνωστό το έργο του και να ενισχυθεί η δράση του. Ταυτόχρονα όμως, καλύπτοντας όλα τα έξοδα διατροφής μιας οικογένειας για έναν χρόνο, δίνει και μια ουσιαστική λύση σε ένα βασικό ζήτημα καθημερινότητας της τόσο αναγκαίας για την Κρήτη δομής.

 Μια φωτογραφία ένα ποίημα ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

ΣΤΙΧΟΙ ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟ Σ' ΕΝΑ ΤΡΑΓΟYΔΙ ΤΟY ΑΗ ΓΙΩΡΓΗ

Η γιορτή του Άη Γιώργη στην Καρωτή Ρεθύμνου.

«Πήγαινε, νιέ μου, πήγαινε, φεύγε από κοντά μου, να μη σε φάει το θεριό σαν και την αφεδιά μου». «Μην το φοβάσαι το θεριό κι εγώ θα τ’ αποθάνω, μ’ άφησ’ με ν’ αποκοιμηθώ στα γόνατά σ’ απάνω».

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2019

Συνηθίζεται σχεδόν παντού στην Κρήτη: Στο τέλος της κάθε μεγάλης γιορτής παρατάσσονται οι επίτροποι έξω από τους ναούς κρατώντας στα χέρια τους την εικόνα του εορτάζοντος αγίου, την εικόνα της Ανάστασης αν η γιορτή συμπίπτει με την περίοδο του Πάσχα, τον δίσκο και το «γιουλουχτάνι» (το ραντιστήρι γεμάτο με άρωμα ρόδου). Οι πιστοί προσκυνούν τις εικόνες, ραίνονται με το άρωμα και αφήνουν τον οβολό τους, που διατίθεται για την ενίσχυση της εκκλησίας. Η φωτογραφία είναι από το πανηγύρι του Αγίου Γεωργίου στην Καρωτή Ρεθύμνου. Τη δημοσιεύουμε μαζί με ένα υπέροχο δημοτικό τραγούδι που αντλήσαμε από τον πολύτιμη συλλογή του Σταμάτη Αποστολάκη Ριζίτικα, τα δημοτικά τραγούδια της Κρήτης, Χανιά 2010, σελ. 152-153. Μας συγκινεί που ο ανώνυμος δημιουργός εντάσσει στο τραγούδι του ακόμη και στίχους του Ερωτόκριτου (Ας τάξ’ ο κακορίζικος δε σ’ είδα ’γω ποτέ μου / κι ένα κεράκι αφτούμενο εκράτουν κι έσβησέ μου): -Αη μου Γιώργη αφέντη μου ομορφοκαβαλάρη, που ’σαι ζωσμένος το σπαθί και το χρουσό κοντάρι, τη χάρη και τη δόξα σου θέλω ν’ αναθιβάλω για το θεριό που σκότωσες τση χώρας το μεγάλο. Ένα θεριό απού ’τονε στση χώρας το πηγάδι, αθρώπους το ταΐζανε πάσα ταχύ και βράδυ. Και αν δεν ήθελεν του πάν’ αθρώπους να δειπνήση, σταλιά νερό δεν άφηνε να κατεβεί στη βρύση. Κι επαίζανε τα μπολεθιά κι ότινος είχεν πέσει Να πηαίνη το παιδάκιν του στου λιονταριού πεσκέσι. Μα ’πεσε και το μπολετί εις τση βασιλιοπούλας, απού ’τον ωραιότατη, μοναχορηγοπούλα. Κι ο κύρης τση ως τ’ άκουσε πολλά του βαροφάνη, παίρνει δαρμένα γόνατα, στση λυγερής του φτάνει. Κι εκεί σπαθιά σερθήκανε, μαχαίρια ακονισμένα. «Δε μπέμπεις το παιδάκι σου, μπέμπομε σκιάς εσένα». «Πάρετε το παιδάκι μου και κάμετέ το νύφη κι αμέτε το του λιονταριού πεσκέσι να δειπνήσει». Εμπήκαν κι εστολίζαν την απ’ το ταχύ ως το βράδυ, ολόχρουσα τση βάνανε, όλο μαργαριτάρι. Τον ήλιο βάνει πρόσωπο, τη θάλασσα γιορντάμι, την άμμο την αμέτρητη βάνει μαργαριτάρι. Κι όντεν την κατεβάζανε εις τη μεγάλη σκάλα εβγήκεν η μανούλα τζη κι εφώνιαξε μεγάλα. «Ας τάξω δε σ’ εβύζαξα ’που τα βυζιά μου γάλα και δε σ’ εκοιλιοπόνησα κι εφώνιαξα μεγάλα». Κι εβγήκε και ο κύρης τση με τη χρουσή κορόνα κι εκούμπησε την κεφαλή στση πόρτας την κολόνα: «Ας τάξ’ ο κακορίζικος δε σ’ είδα ’γω ποτέ μου κι ένα κεράκι αφτούμενο εκράτουν κι έσβησέ μου». Και το λαός τ’ ακλούθηξε κι επήγαν εις τη βρύση, δεν τ’ όρπιζ’ η μωρόνυφη πως θα ξαναγυρίσει. Κι έτρεμε το κορμάκι τζη και το λιγνό τζη μπόι πως θα τη φάει το θεριό, τέθοια πανώρια κόρη. Κι ο Άις Γιώργης πέρασεν απού την ίδια στράτα:

«Είντα γυρεύγεις, κόρη, επά και κάθεσαι στα δάσα; «Πήγαινε, νιέ μου, πήγαινε, φεύγε από κοντά μου, να μη σε φάει το θεριό σαν και την αφεδιά μου». «Μην το φοβάσαι το θεριό κι εγώ θα τ’ αποθάνω, μ’ άφησ’ με ν’ αποκοιμηθώ στα γόνατά σ’ απάνω». Στα γόνατά τσ’ εκούμπησε για να τόνε ψειρίσει κι ετρέχανε τ’ αμμάθια τζη σα θολαμένη βρύση. Την ταραχήν τ’ ως άκουσε, που ’τρεχε να την πνίξει, η κόρη απού το φόβο τζη φωνιάζ’ «’Αγιεμου Γιώργη». Κι ο Άγιος, ως την άκουσε, τρέχει να τηνε σώσει, ’πο κείνο τ’ άγριο θεριό να τηνε λευτερώσει. «Κόρη, πού ’μαθες τ’ όνομα; Τον άγιο πώς κατέχεις;» «Την ώρα που σ’ εψείριζα, ήρθ’ ένα περιστέρι κι εβάστα ’να χρουσό σταυρό εις το δεξιόν του χέρι κι επάνω στο χρουσό σταυρό έγραφεν “Άγιος Γιώργης, απ’ αγαπά τη χάρη του, ποτές δεν τελειώνει”». Σηκώνετ’ ανατολικά και κάνει το σταυρόν του, μιαν κονταριά του χτύπησε κι έκοψε το λαιμόν του, και ξαναπαίζει τ’ άλλη μια ανάμεσα στο στόμα, και τότες έπεσε στη γης κι ετάρασσε στο χώμα. Χρουσή καδένα έβγαλε, ’που το λαιμό το δένει, ιδέ χαρά τη γίνηκε σ’ ούλην την οικουμένη. «Απού τη σήμερο κι ομπρός άφοβος πάντα να ’σαι, ’πό κείνα τ’ άγκρια θεριά κιανένα μη φοβάσαι». Απού την χέρα την αρπά, στ’ άλογο την καθίζει, στου βασιλέα έφταξε και του ροζοναρίζει: «Να, βασιλιά, το τέκνο σου, όρισε το παιδί σου, κι απού τα φύλλα τση καρδιάς του δώσε την ευκή σου». «Να ζήσεις, καβαλάρη μου, για πε μου τ’ όνομά σου, και χάρισμα βασιλικό να κάμω τσ’ αφεδιάς σου». «Γιώργη Στραθιώτη λένε με, απού τη Σκαρπαθία, κι α θες να κάμεις χάρισμα, χτίσε μιαν εκκλησία, κι εις τη ζερβή κι εις τη δεξιά γράψ’ έναν καβαλάρη, να προσκυνούν οι Χρισιανοί και εσύ κι όποιος κι αν πάει». X

25

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ ΘΩΡΕΙΣ ΕΚΕΙΝΟΝ ΤΟ ΓYΜΝΟ, ΤΟΝ ΠΑΡΑΠΟΝΕΜΕΝΟ, ΑΠΟY ΦΟΡΕΙ ΣΤΗΝ ΚΕΦΑΛΗ ΑΓΚΑΘΙΝΟ ΣΤΕΦΑΝΙ; Το θρηνητικό άσμα που ψάλλουν τα παιδιά στα σπίτια έχοντας αναρτήσει πάνω σε καλαμένιο ιστό ένα αγκάθινο στεφάνι (Καστέλλι Πεδιάδος).

Η Παναγιά ως τ’ άκουσε έπεσε κι ελιγώθη. Σταμνί νερό την παρεχού, τρία κανάτια μόσκο και τρία με ροδόσταμο για να ’ρθει ο λογισμός τζης.

26

>

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2019

Η ΜAΡΘΑ ΚΙ Η ΜΑΓΔΑΛΗΝH ΚΑΙ ΤΟY ΛΑΖAΡΟY Η ΜAΝΑ... ...Η Μάρθα κι η Μαγδαληνή και του Λαζάρου η μάνα και του Ιακώβου η αδερφή κι οι τέσσερις αντάμα, επήραν το στρατί-στρατί, στρατί το μονοπάτι, και το στρατί τις έβγαλε εις του ληστού την πόρτα. Βρίχνουν την πόρτα σφαλιχτή και τα κλειδιά παρμένα και τα πορτοπαράθυρα διπλομανταλωμένα.

- Άνοιξε πόρτα του ληστού και πόρτα του Πιλάτου. Κι η πόρτ’ απού το φόβο τζης ανοίγει μοναχή τζης. Τηρά δεξά, τηρά ζερβά, κιανένα δε γνωρίζει, τηρά και δεξιότερα, βλέπει τον Άι Γιάννη.

-Άγιε μου Γιάννη Πρόδρομε και βαφτιστή του γιου μου, μην είδες τον υγιόκα μου και σε διδάσκαλό σου; -Δεν έχω στόμα να σου πω, γλώσσα να σου μιλήσω, δεν έχω χεροπάλαμο για να σου τόνε δείξω. Θωρείς εκείνον το γυμνό, τον παραπονεμένο, απού φορεί ποκάμισο στο αίμα βουτηγμένο, απού φορεί στην κεφαλή αγκάθινο στεφάνι; Εκείνος είν’ ο γιόκας σου κι εμέ διδάσκαλός μου. Η Παναγιά ως τ’ άκουσε έπεσε κι ελιγώθη. Σταμνί νερό την παρεχού, τρία κανάτια μόσκο και τρία με ροδόσταμο για να ’ρθει ο λογισμός τζης. Κι απήτις τσ’ ήρθ’ ο λογισμός κι απήτις τσ’ ήρθε ο νους τζης ζητά μαχαίρι να σφαχτεί, φωθιά να πάει να πέσει, γκρεμό να πα να γκρεμιστεί ν’ αδικοθανατίσει.

-Κάνε, Κερά μου, υπομονή, κάνε, Κερά μου, αμάχη.

-Και πώς να κάμω υπομονή και πώς να κάμω αμάχη που ’χω υιό μονογενή και κείνο σταυρωμένο; -Κάμε, Κερά μου, υπομονή, να τηνε κάμουν κι άλλες, να κόβγουν τα μαλλάκια ντως κι άλλα μαλλιά να βγάνου, να σκίζουνε τα ρούχα ντως κι άλλα να ξαναράβου. Το απόσπασμα από το θρηνητικό άσμα προέρχεται από το βιβλίο Λαϊκές Τελετουργίες στην Κρήτη του Νίκου Ψιλάκη.

27

ΤΑΝΕΑΜΑΣ Στα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης, η βελτίωση της ποιότητας ζωής όλων μας είναι πρωταρχικής σημασίας. Με στόχο την προώθηση του υγιεινού τρόπου ζωής, μέσω της σωστής διατροφής και του αθλητισμού, τα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης μας προτείνουν ιδέες και προϊόντα με στόχο τη βελτίωση της καθημερινής μας διατροφής. Ταυτόχρονα, ενισχύουν και προβάλλουν αθλητικά δρώμενα, ακαδημίες και σωματεία για να δώσουν σε όλους μας τη δυνατότητα να βάλουμε τον αθλητισμό στην καθημερινότητά μας και να «χτίσουμε» μαζί συνήθειες για μια καλύτερη ποιότητα ζωής!

Στηρίζουμε τον τοπικό αθλητισμό! Επίσημος Χορηγός της διοργάνωσης η κρητική εταιρεία Χαλκιαδάκης ΑΕ

>

Για πρώτη φορά στην ιστορία του θεσμού, μια κρητική εταιρεία, τα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης, ανέλαβαν την επίσημη χορηγία της μεγαλύτερης διοργάνωσης μαζικού αθλητισμού στην πόλη μας. Τα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης, πάντα κοντά στον τοπικό αθλητισμό, στήριξαν ενεργά και αποτελεσματικά μια μεγάλη γιορτή του αθλητισμού, το RUN GREECE Ηράκλειο! Η δράση εντάσσεται στη στρατηγική της εταιρείας Χαλκιαδάκης Α.Ε. για την προώθηση του υγιεινού τρόπου ζωής, σε όλες τις ηλικίες. Με γνώμονα το ότι η βελτίωση της ποιότητα ζωής είναι πρωταρχικής σημασίας και μπορεί να επιτευχθεί κυρίως μέσω της υγιεινής διατροφής και του αθλητισμού, η Χαλ-

κιαδάκης Α.Ε. βρίσκεται αρωγός σε πολλά αθλητικά δρώμενα, σε ακαδημίες και σωματεία που δίνουν τη δυνατότητα σε όλους να έρθουν κοντά στον αθλητισμό και να βάλουν την άθληση στην καθημερινότητά τους. Με τον ιδανικότερο τρόπο και ρεκόρ συμμετοχών ολοκληρώθηκε το RUN GREECE Ηράκλειο, η μεγαλύτερη αθλητική διοργάνωση μαζικού αθλητισμού για το Ηράκλειο. Περισσότεροι από 4.700 δρομείς όλων των ηλικιών, καταρρίπτοντας κάθε ρεκόρ συμμετοχής, και παρά τις άστατες καιρικές συνθήκες, έστειλαν ένα ισχυρό μήνυμα για τον αθλητισμό, τον υγιεινό τρόπο ζωής, την ευγενή άμιλλα και το ευ αγωνίζεσθαι και απέδειξαν ότι ένα αθλητικό γεγονός μπορεί να μετατραπεί σε

Και συνεχίζουμε τη στήριξη μας στα αθλητικά δρώμενα του τόπου μας, με τη χορηγία μας στον Μαραθώνιο Κρήτης που διεξάγεται στις 21/4/2019 στην πόλη των Χανίων.

μια μεγάλη γιορτή για όλο τον κόσμο. Ταυτόχρονα, όμως, έτρεξαν και για καλό σκοπό, αφού τα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης, στο πλαίσιο της εταιρικής κοινωνικής τους ευθύνης και της χορηγίας τους, ανέλαβαν την «υιοθεσία» ενός σπιτιού των Παιδικών Χωριών SOS Κρήτης, για έναν ολόκληρο χρόνο. Μια κίνηση με σκοπό την ανάδειξη της προσπάθειας που καταβάλλεται στα Παιδικά Χωριά SOS Κρήτης να γίνει γνωστό το έργο τους και να ενισχυθεί η δράση τους. Στα s/m Χαλκιαδάκης, ως επίσημος χορηγός αυτής της αθλητικής γιορτής του τόπου μας, αγκαλιάσαμε όλοι ενεργά από την πρώτη στιγμή το Run Greece και τρέξαμε με μεγάλη χαρά στους δρόμους της πόλης μας! Περισσότεροι από 250 εργαζόμενοί μας, μαζί με τις οικογένειες και τα παιδιά τους, συμμετείχαν με χαρά στη μεγαλύτερη γιορτή μαζικού αθλητισμού της πόλης μας. Σας ευχαριστούμε πολύ όλους για τη συμμετοχή σας και για τις υπέροχες στιγμές που ζήσαμε! Ανανεώνουμε το ραντεβού μας για του χρόνου!

Στηρίζουμε και προβάλλουμε αθλητικά γεγονότα σε όλη την Κρήτη, δίνοντας τη δυνατότητα σε όλους μας να εντάξουμε τον αθλητισμό στη ζωή μας. Μαζί «χτίζουμε» συνήθειες για μια καλύτερη ποιότητα ζωής.

ΤΑΝΕΑΜΑΣ

αρνιά και κατσίκια μόνο Κρήτης p με ονοματεπώνυμο

> ΜΟΝΟ ΚΡΗΤΗΣ

Πλήρης ιχνηλασιμότητα στα κρεοπωλεία των καταστημάτων μας

>

Άλλη μια καινοτομία, που διασφαλίζει την ποιότητα των προϊόντων του κρεοπωλείου, εισάγουν τα Σ/Μ Χαλκιαδάκης. Από αρχές Απριλίου οι πελάτες των καταστημάτων μας μπορούν να γνωρίζουν με ακρίβεια όλες τις πληροφορίες σχετικά με την προέλευση του κρέατος που προμηθεύονται, τον προμηθευτή, ημερομηνία σφαγής, χώρα γέννησης, εκτροφής και σφαγής. Επίσης, όλες οι παραλαβές παίρνουν ένα μοναδικό lot number το οποίο μας επιτρέπει την πλήρη ιχνηλασιμότητα από τη γέννηση του ζώου έως τον τελικό καταναλωτή. Στα ειδικά ταμπελάκια στις βιτρίνες των καταστημάτων μας μπορείτε να τα δείτε και εσείς.

Στα s/m χαλκιαδάκης φροντίζουμε το πασχαλινό τραπέζι να γεμίσει με τα καλύτερα προϊόντα του τόπου μας. Και να τα βρείτε στις καλύτερες τιμές.

Και φυσικά, και φέτος, αρνιά και κατσίκια ΜΟΝΟ ΚΡΗΤΗΣ, στις καλύτερες τιμές της αγοράς! Συναντάμε τους κτηνοτρόφους της Κρήτης και διαλέγουμε επώνυμα αρνιά και κατσίκια για εσάς. Το καθένα συνοδεύεται από την ταυτότητα του παραγωγού και τον τόπο εκτροφής του για να το γνωρίζετε και εσείς. Μια καινοτομία των S/M Χαλκιαδάκης για να είστε σίγουροι ότι επιλέγουμε πάντα το καλύτερο για σας, και φυσικά μόνο Κρήτης!

...και φέτος το πήραμε προσωπικά

ΤΑΝΕΑΜΑΣ Παγκρήτιο Forum προώθησης κρητικών προϊόντων

>

Με τη στήριξη των τοπικών παραγωγικών φορέων όλης της Κρήτης πραγματοποιήθηκε στις 30 Μαρτίου το 8ο Παγκρήτιο Forum προώθησης κρητικών προϊόντων στα κρητικά ξενοδοχεία και τα δίκτυα διανομής – Super Market, στο Διεθνές Εκθεσιακό Κέντρο Κρήτης (ΔΕΚΚ). Στη διοργάνωση πραγματοποιήθηκαν ολιγόλεπτες συναντήσεις εκπροσώπων ξενοδοχείων, δικτύων διανομής, με επαγγελματίες παραγωγούς. Την εταιρεία μας εκπροσώπησαν οι συνάδελφοι από το τμήμα αγορών Χαριτωνίδη Ειρήνη, Νεονάκης Λεωνίδας και Σαμπαθιανάκης Στράτος, καθώς και ο Εμπορικός Διευθυντής της εταιρείας μας Δημήτρης Βατσιθιανός.

Κληρώσεις δώρων αποκλειστικά με τη χρήση της xtra card Χαλκιαδάκης Στα σούπερ μάρκετ χαλκιαδάκης οι εκπλήξεις δεν σταματούν ποτέ. Εσείς δεν χρειάζεται να κάνετε τίποτα άλλο από το να ψωνίσετε στα καταστήματά μας χρησιμοποιώντας την xtra card χαλκιαδάκης. Από την αρχή της χρονιάς σκορπίσαμε χαμόγελα σε πάνω από 240 τυχερούς πελάτες των καταστημάτων μας προσφέροντάς τους δωροεπιταγές συνολικής αξίας 3.850€ από κληρώσεις στα φυλλάδια προσφορών μας των εταιρειών Johnson & Johnson, Σαράντης,

32

Colgate, SCJohnson, Unilever και Durex. Επίσης, η εταιρεία μας, σε συνεργασία με τη Henkel, έδωσε τη δυνατότητα σε 5 τυχερούς πελάτες μας, που αγόρασαν προϊόντα Dixan, να κερδίσουν τηλεοράσεις LG 32’’ και σε 10 νικητές προϊόντα Dixan για έναν ολόκληρο χρόνο! Με μεγάλη επιτυχία ολοκληρώθηκε και ο διαγωνισμός που πραγματοποιήσαμε στα καταστήματά μας σε συνεργασία με τη Minoan Lines για 20 ταξίδια από Χανιά και Ηράκλειο προς Πειραιά με επιστροφή για 2 άτομα. Και τα δώρα δεν σταματούν εδώ. 10 τυχεροί πελάτες μας, αγοράζοντας προϊόντα Henkel, είχαν τη δυνατότητα να κερδίσουν μια πανέμορφη τριήμερη

κρουαζιέρα στο Αιγαίο σε δίκλινη καμπίνα! Απαραίτητη προϋπόθεση για να αναδειχτεί κάποιος νικητής; η χρήση της Χtra card Χαλκιαδάκης! Αν δεν την έχετε ήδη αποκτήσει, αποκτήστε την άμεσα για να διεκδικείτε κι εσείς ακόμα περισσότερα δώρα και προνόμια από τα καταστήματά μας! Και μην ξεχνάτε ότι όποτε συμπληρώσετε αγορές κρητικών προϊόντων αξίας 100€ σας επιστρέφουμε αυτόματα στο λογαριασμό σας τα 5€. Για ακόμα πιο εύκολη έκδοση Xtra Card Χαλκιαδάκης μπορείτε να επισκεφτείτε το site της εταιρείας μας:

www.xalkiadakis.gr

ΙΣΤΟΡΙΑ

Ο λαδομούτης Χάθηκε η λέξη επειδή χάθηκαν οι συνθήκες που την είχαν δημιουργήσει, επειδή χάθηκαν και οι άνθρωποι που ήξεραν πότε να σταματούνε τον πόλεμο και πότε να τον αρχίζουν ξανά.

Του Νίκου Ψιλάκη

Εκείνα τα χρόνια, γύρω στα 1970, συνάζονταν οι γέροι στους καφενέδες κι έλεγαν ιστορίες. Κάθε βράδυ τα ίδια. Μόλις σουρούπωνε άρχιζαν να καταφτάνουν στηρίζοντας τα κουρασμένα κορμιά σους σ' εκείνες τις βαριές κατσούνες που τους συντρόφευαν από παλιά, λες και αρνούνταν να τις αφήσουν και να κρατήσουν ελαφρύτερες. Κι είχε ο καθένας τη θέση του στην κοινωνική χωροταξία του καφενέ, εδώ ο μπάρμπα Νικόλας, μόνιμα στην ίδια γωνιά, ίσως και στην ίδια καρέκλα, εκεί ο Μιχαλάκης ο γραμματιζούμενος, παραδίπλα ο Γιαννάκος, πιο κει ο Μανωλάκης με τα σμιχτά φρύδια. Παράγγελναν τον απογευματινό τους καφέ, πότε-πότε προτιμούσαν τσικουδιά για να ξεγελούνε τον χρόνο και να περνιούνται για νέοι, τους άκουγες - παιδί εσύ - και νόμιζες ότι όλα όσα έλεγαν είχαν γίνει σ' ένα πολύ μακρινό παρελθόν, ίσως και να μοιάζανε με παραμύθια· «τότε, στον καιρό της Αυτονομίας...», ή «την εποχή του Πρίντζιπα...» - ούτε την Αυτονομία ήξερες ούτε η εποχή του Πρίντζιπα χωρούσε στο άγουρο μυαλό σου. Έτσι περνούσαν οι ώρες. Με πολέμους κι ανδραγαθήματα, με αναμνήσεις από τις περασμένες ζωές τους, με ιστορίες άλλων ανθρώπων, ζωντανών και πεθαμένων. Κι όταν ερχόταν ο γεροΣήφης γέμιζε ο καφενές με Σαγγάριους και Τσέτες, όλα τα βάσανα της Ρωμιοσύνης κι όλος ο καημός της Μικρασίας στριμώχνονταν ανάμεσα στους τέσσερις τοίχους του καφενέ. Τυχερά τα παιδιά που βρέθηκαν για διάφορους λόγους να δουλεύουν σε καφενεία· τα θαύμαζα καθώς τα παρακολουθούσα να κρατούν τους σκεπαστούς αλουμινένιους δίσκους και

34

> να τρέχουν σαν σβούρες για να προλάβουν να πάνε αχνιστά τα καφεδάκια σε ράφτες, τσαγκάρηδες, χαλκωματάδες, σε γιατρούς και δικηγόρους - για τα καφενεία της πόλης ο λόγος. Ίσως τυχερός κι εγώ που ανάμεσα στα καθήκοντά μου ήταν ν' αντικαθιστώ κάθε βράδυ για μισή ή και μια ώρα τον πατέρα στη δουλειά του μαγαζιού για να καθίσει κι εκείνος στο τραπέζι του σπιτιού και να δειπνήσει· μπακάλης ήταν, αλλά εκείνα τα χρόνια δεν έβρισκες εύκολα στα χωριά μας σκέτα μπακάλικα· μικρές ή μεγάλες ξύλινες επιγραφές κρεμασμένες στις προσόψεις δήλωναν τα είδη των επαγγελματικών δραστηριοτήτων που ασκούνταν μέσα σ' αυτούς τους χώρους: Καφεπαντοπωλείον, καφεκουρείον, καφεκρεοπωλείον, καφεϋποδηματοποιείον· άγνωστο γιατί το καφέ λειτουργούσε πάντα ως πρώτο συνθετικό, ποτέ ως δεύτερο. Αντιθέτως, υπήρχαν αρκετά σκέτα καφενεία, ήταν συνήθως πιο μεγάλα και σ' αυτά έδιναν παραστάσεις οι καραγκιοζοπαίχτες, εκεί έπαιζαν κι οι σινεματζήδες τις ταινίες τους. Καφεπαντοπώλης ήταν κι ο πατέρας αλλά, όπως καταλάβαινα από μικρός, όλο το βάρος το

Δεξιά: Σε λιθογραφία που δημοσιεύτηκε το 1897 σε πρωτοσέλιδο ευρωπαϊκής εφημερίδας βλέπομε έναν Κρητικό να καρφώνει σταυρούς στα λιόδεντρά του. Οι επαναστάτες που θα τους έβλεπαν θα καταλάβαιναν πως ήταν χριστιανικά και δεν θα τα πυρπολούσαν...

Στα χρόνια των Κρητικών Επαναστάσεων οι Χριστιανοί και οι Μουσουλμάνοι του κάθε χωριού συμφωνούσαν συχνά σε άτυπες ανακωχές. Σταματούσαν για λίγο τον πόλεμο για να μαζέψουν τις ελιές και να μην μείνουν χωρίς λάδι τα σπιτικά τους.

ΙΣΤΟΡΙΑ

Το μάζεμα της ελιάς σε μεσογειακό ελαιώνα από παλιά καρτ ποστάλ (γύρω στο 1920).

Το λίχνισμα του ελαιοκάρπου στην Κρήτη σε φωτογραφία του παλιού καλού φωτογράφου Κ. Παπαμιτσάκη από τη Νεάπολη Λασιθίου.

36

ΥΠΕΡ

Τότε, λοιπόν, άκουσα για πρώτη φορά τη λέξη «λαδομούτης». Άγνωστη για μένα, άγνωστη και για τους λίγο μεγαλύτερους, καταλάβαινα πως είχε κάποια σχέση με το λάδι και με τον πόλεμο, αλλά δεν ήξερα ποιαν. Τη ξανάκουσα πριν από είκοσι χρόνια περίπου, το 1998 ή το 1999, όταν ένας γιατρός στο «Απολλώνειον» προσπαθούσε να μάθει την ηλικία της γιαγιάς μου· είχε σπάσει το πόδι της και η νοσηλευτική πρακτική απαιτούσε την καταγραφή πλήρους ιατρικού ιστορικού μαζί με τα στοιχεία ταυτότητας της ασθενούς. Ήμουν μπροστά και θυμούμαι επακριβώς τον διάλογο: - Πόσων χρονών είσαι, γιαγιά; - Δεν κατέχω, παιδί μου, δεν έμαθα γράμματα. Λογάριασε μοναχός σου, την εποχή του λαδομούτη γεννήθηκα... Κόκαλο ο γιατρός.

- Πότε; Αντί για χρονολογία επανέλαβε την ίδια λέξη: - Την εποχή του λαδομούτη! Για να μην τα πολυλογώ, η γιαγιά ήταν τότες πάνω από 100 χρονών, αλλά δεν είμαι σίγουρος πόσων. Ίσως 102, ίσως 103, ίσως και 105, αφού θυμόταν τα πιο σημαντικά γεγονότα της Κρητικής Πολιτείας, μα τα θυμόταν κάπως αχνά κι αόριστα επειδή μεγάλωνε σε κάποιο χωριό και το κουβάρι της ζωής της εκτυλισσόταν αποκλειστικά μέσα στα στενά δρομάκια του και στα σταροχώραφα όπου έσπερνε και θέριζε η φαμίλια της τα στάρια και τα κριθάρια. Η επανάσταση του Θερίσου συμπυκνωνόταν σε λίγες μόνο λέξεις, μόνο μια φορά την είχα ακούσει να μιλά για τον τσακωμό του Βενιζέλου με τον Βασιλιά, το μεγάλο γεγονός που σημάδεψε την τοπική μας ιστορία είχε μείνει στη μνήμη της επειδή κάμποσοι συγχωριανοί της αρματώθηκαν τότε, καβαλίκεψαν τα μουλάρια τους

Τα λαδομουτουλούκια

>

έδινε στο μπακάλικο, ο χώρος που χρησιμοποιούσε για καφενείο ήταν στριμωγμένος ανάμεσα σε τσουβάλια με ρύζια, μπακαλιάρους, φρίσες παστές και χαρτόκουτες, το διατηρούσε περισσότερο για να υποδέχεται τους φίλους του και να σχολιάζουν τα πολιτικά, παρά για να εξασκεί το επάγγελμα του «καφεπώλου», έτσι το γράφανε στα επίσημα χαρτιά και στα ενδεικτικά του σχολείου το επάγγελμα, θυμάμαι καλά τη φράση: «πατρός καφεπώλου». Πάρεργα ήταν όλα τούτα τα επαγγέλματα, όλη τη μέρα δούλευαν οι μαγαζάτορες στα χωράφια και το βράδυ άνοιγαν τις πόρτες και περίμεναν την πελατεία τους. Δεν τη λογάριαζα για ώρα δουλειάς την καθημερινή βάρδια στο μαγαζί, μάλλον ώρα ξεκούρασης τη θεωρούσα μια και ξέφευγα για λίγο από τα καθημερινά μου διαβάσματα. Κι αργότερα, όταν πέρασαν πια τα χρόνια και ήρθε η εποχή των αναμνήσεων, την αναβάθμισα σε ώρα σπουδής ή και μετάγγισης εμπειριών από καταστάσεις που δεν είχα ζήσει. Ξεσκαλίζω τη μνήμη συχνά, ξαναφέρνω μπροστά μου τις μορφές και τις λέξεις τους, ίσως επειδή κάποιες από τις μέσα μου φωνές με προστάζουν να μην ξεχάσω.

ΑΝΟΙΞΗ 2019

Στο πολύτιμο (και) για τις λαογραφικές του πληροφορίες λεξικό του Μανώλη Πιτυκάκη (Το γλωσσικό ιδίωμα της Ανατολικής Κρήτης) καταγράφεται η συγγενική λέξη λαδομουτουλούκια με την επεξήγηση: «Όρος ιστορικής πια μόνο σημασίας. Η κατ' έθιμον άγραφη αμοιβαία συμφωνία ή ανακωχή θα μπορούσαμε να πούμε, μεταξύ Χριστιανικού και Οθωμανικού στοιχείου της Κρήτης σε όλο το διάστημα της συλλογής του ελαιοκάρπου. Η συμφωνία τούτη ετηρείτο πιστά και από τις δύο πλευρές και το λιομάζωμα γινόταν ανενόχλητα και χωρίς προστριβές μεταξύ τους. Από το λάδι και το τ. muti = ευπειθής, ήρεμος».

και κίνησαν για τα χανιώτικα, εκεί θα συναντούσαν τους άλλους επαναστάτες. Και τον κομήτη του Χάλεϋ τον θυμόταν, είχε φανερωθεί το 1909 κι εκείνη, μεγαλωπή πια, είχε κατατρομάξει βλέποντας μια παχιά γραμμή σαν φωτιά ν' αυλακώνει τον ουρανό. Ο ορθοπεδικός του «Απολλώνειου Θεραπευτηρίου» ήταν, καταπώς φαίνεται, αρκετά φιλομαθής, ρωτούσε και ξαναρωτούσε τι ήταν εκείνος ο «λαδομούτης» ή το «λαδομούτι», ίσως γένους αρσενικού, ίσως όμως και ουδετέρου. Κι εκείνη, λιπόσαρκη, όπως ήτανε πάντα, και λιγόλογη, όπως την είχε κάμει ο πόνος, σήκωνε νευρικά, ίσως κι απαξιωτικά, τα χέρια της, αδυνατούσε να καταλάβει ότι υπήρχε κάποιος που δεν ήξερε τον... λαδομούτη! Ένας από τους γιους ή τους εγγονούς της μπήκε στη μέση: - Στα χρόνια των Κρητικών Επαναστάσεων οι Χριστιανοί και οι Μουσουλμάνοι του κάθε χωριού συμφωνούσαν συχνά σε άτυπες ανακωχές. Σταματούσαν για λίγο τον πόλεμο για να μαζέψουν τις ελιές και να μην μείνουν χωρίς λάδι τα σπιτικά τους.

- Άρα, πότε γεννήθηκε; Μην μου πείτε το 1866...

- Όχι βέβαια! Το πρώτο της παιδί γεννήθηκε το '17. Και τότε θα ήταν γύρω στα είκοσι, λίγο πάνω, λίγο κάτω. Προφανώς θα γεννήθηκε κάποιον χειμώνα της δεκαετίας του 1890, ίσως του '95 ή του '96, την εποχή των τελευταίων Κρητικών Επαναστάσεων.

37

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ

Οι στρατοί έβαζαν φωτιές και κατέκαιαν τις σοδειές για να προκαλέσουν σοβαρά πλήγματα στους αντιπάλους. Από τα χρόνια του Θουκυδίδη, που μαρτυρεί τέτοιας λογής καταστροφές, ή κι ακόμη παλιότερα, οι εμπόλεμοι δεν είχαν στόχο μόνο τους αντίπαλους στρατούς, αλλά προσπαθούσαν να προκαλέσουν πείνα, συμφορά και πανικό στον λεγόμενο άμαχο πληθυσμό. Γι' αυτό και δεν μας ξενίζουν οι εκτεταμένες καταστροφές των λιόδεντρων της Κρήτης σε περιόδους μεγάλων αναταραχών...

38

Λιομάζωμα στην Ελλάδα του 19ου αιώνα (λιθογραφία).

Η γιαγιά έφυγε τον επόμενο χρόνο, ταξίδεψε στον κόσμο των σκιών, εκεί όπου όλοι, συγγενείς και παιδικοί της φίλοι, θα κουβεντιάζουν στις άχρονες αποσπερίδες τους και κανένας δεν θα ρωτά τι είναι ο λαδομούτης. Μόνο εδώ κάτω, στον κόσμο των ζωντανών, θα υπάρχει η απορία και, όπως φαίνεται, θα υπάρχει για πάντα. Η λέξη χάθηκε επειδή χάθηκαν οι συνθήκες οι οποίες την είχαν δημιουργήσει, επειδή χάθηκαν και οι άνθρωποι που ήξεραν πότε να σταματούνε τον πόλεμο και πότε να τον αρχίζουν ξανά. Ήταν οι ίδιοι άνθρωποι που μπορούσαν να συνδυάζουν λέξεις ελληνικές και ξενόφερτες και να πλάθουν καινούργιες. Σύνθετη λέξη είναι κι ο περίφημος λαδομούτης (ή λαδομούτι, ακόμη δεν ξέρω αν είναι γένους αρσενικού ή ουδετέρου), από το ρωμαίικο λάδι και το τούρκικο μουτίζω που θα πει συνθηκολογώ, υποτάσσομαι, παραδίδω τα όπλα. Λέξεις όπως μούτισμα, μουτισμένος και μουτής περιγράφανε καταστάσεις όχι και τόσο ασυνήθιστες στην Κρήτη του 19ου αιώνα· μερικές φορές, μάλιστα εκφέρονταν για να δηλώσουν απέχθεια και κοινωνική απαξίωση, μέχρι και παρατσούκλι μουτής έχω ακούσει. Προφανώς ο λαδομούτης αποτελούσε το συμπαθέστερο μούτισμα, όλοι είχαν ανάγκη τον πολύτιμο καρπό της ελιάς, και οι Χριστιανοί και οι Μουσουλμάνοι. Παρ' όλ' αυτά, όμως, τα λιόδεντρα και τα σπαρτά ήταν πάντα τα πρώτα θύματα των πολέμων. Οι στρατοί έβαζαν φωτιές και κατέκαιαν τις σοδειές για να προκαλέσουν σοβαρά πλήγματα στους αντιπάλους. Από τα χρόνια του Θουκυδίδη, που μαρτυρεί τέτοιας λογής καταστροφές, ή κι ακόμη παλιότερα, οι εμπόλεμοι

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2019

δεν είχαν στόχο μόνο τους αντίπαλους στρατούς, αλλά προσπαθούσαν να προκαλέσουν πείνα, συμφορά και πανικό στον λεγόμενο άμαχο πληθυσμό. Γι' αυτό και δεν μας ξενίζουν οι εκτεταμένες καταστροφές των λιόδεντρων της Κρήτης σε περιόδους μεγάλων αναταραχών, τότε που η Οθωμανική Αυτοκρατορία έπνεε τα λοίσθια και οι επαναστάτες το ήξεραν. Πολλές χιλιάδες λιόφυτα έγιναν στάχτη τον 19ο αιώνα· οι πιο μεγάλες και πιο εύφορες γαίες ανήκαν σε μουσουλμάνους, σε οικογένειες παλιών γενιτσάρων και βαθμοφόρων του οθωμανικού στρατού, σε Κρητικούς που είχαν εξισλαμιστεί και που η αλλαγή της πίστης τους αντιμετωπιζόταν σαν την χειρότερη μορφή υποταγής, μούτισμα, κι αυτό ασυγχώρετο. Συλλογούμαι πάλι τους γέρους στο καφενείο. Τους θυμούμαι να μιλούν για τον λαδομούτη, αλλά δεν θυμούμαι ποια από τις πολλές ιστορίες που συχνά ζωντανεύουν στη θύμησή μου είχε γίνει τέτοιαν εποχή. Ίσως η ιστορία κάποιου Τούρκου Χανιαλή, που καβάλησε κάποτε το φαρί του, πήγε σ' ένα κοντινό κεφαλοχώρι κι έκλεψε την κόρη του παπά Γαρδέλη· έλειπαν οι γονέοι της, έλειπαν και τ' αδέρφια της, εκείνη ήταν άρρωστη κι είχε μείνει μοναχή της στο σπίτι. Συλλογούμαι πως θα ήταν εποχή συγκομιδής, θέρος, τρύγος ή λιομάζωμα, τότες άδειαζαν τα σπίτια και γέμιζαν τα χωράφια, τ' αμπέλια και τα λιόφυτα. Ίσως να ήταν χειμώνας όταν έχασε ο παπάς Γαρδέλης το θυγατέρι του, ίσως στα μέσα κάποιου σηκωμού, στον καιρό του λαδομούτη... Χ 39

Η ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΜΙΑΣ ΑΔΙΚΙΑΣ...

Ο Μίνωας Καλοκαιρινός επέστρεψε στην Κνωσό του!

Ήταν ευτυχής η στιγμή που μια ομάδα πολιτών ανέλαβε την πρωτοβουλία να ανεγερθεί η προτομή του Μίνωα Καλοκαιρινού στον αρχαιολογικό χώρο της Κνωσού, πολύ κοντά στην προτομή του Άρθουρ Έβανς. Το δικαιούνταν ο ευπατρίδης Κρητικός, που σε ταραγμένους καιρούς πήρε τη μεγάλη απόφαση να σκάψει στη θέση Τσελεπή Κεφάλα, δίπλα στον άσημο οικισμό Μακρύς Τοίχος, πιστεύοντας ότι εκεί ακριβώς βρισκόταν η πολιτεία του μυθικού βασιλιά της Κρήτης, του Μίνωα· είχε μελετήσει τους αρχαίους συγγραφείς, είχε περιδιαβεί και τον τόπο παρατηρώντας την τοπογραφία και τα σημάδια που αφήνει ο χρόνος στους τόπους, ήταν σίγουρος όταν αποφάσιζε να διαθέσει χρόνο και χρήμα και ν' αρχίσει την έρευνα...

Στόχος της επιτροπής πολιτών ήταν να μην επιβαρυνθεί ούτε με ένα ευρώ το Ελληνικό Δημόσιο, αλλά να εξευρεθούν τα απαιτούμενα ποσά από χορηγίες ιδιωτών, κυρίως επιχειρηματιών του νησιού. Δεκαεπτά ιδιώτες και επιχειρήσεις ανταποκρίθηκαν πρόθυμα στην πρόσκληση, ο προ40

ϋπολογισμός για την εκτέλεση του έργου καλύφθηκε από τις πρώτες κιόλας ημέρες μετά τη σύσταση της επιτροπής και δρομολογήθηκαν αμέσως οι διαδικασίες για την κατασκευή και την τοποθέτηση της προτομής, με τη σύμφωνη γνώμη και τη συνεργασία της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ηρακλείου. Για τη διασφάλιση μιας αδιάβλητης διαδικασίας η επιτροπή ήρθε σε επικοινωνία με την Εταιρεία του Πανεπιστημίου Κρήτης, με ευθύνη της οποίας προκηρύχτηκε πανελλήνιος καλλιτεχνικός διαγωνισμός, με τη συνεργασία του Καλλιτεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδος, εκπρόσωποι του οποίου συμμετείχαν στην επιτροπή αξιολόγησης των έργων. Ανταποκρίθηκαν 17 γλύπτες και επιλέχτηκε η πρόταση του Αλτίν Πατσέλη. Τα Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης δεν μπορούσαν ν' απουσιάζουν απ' αυτήν την ευτυχή συγκυρία. Όχι μόνον επειδή στηρίζουν με κάθε τρόπο ανάλογες πρωτοβουλίες αλλά κι επειδή θέλησαν να σταθούν δίπλα σε ανθρώπους που με την ανιδιοτελή προσφορά τους κάνουν καλύτερη την κοινωνία μας.

>

Οι ανασκαφές τον δικαίωσαν. Η γη σκέπαζε τα κατάλοιπα ενός πανάρχαιου πολιτισμού κι η σκαπάνη άρχισε να φέρνει στο φως οικοδομήματα και έργα. Αλλά πέρασαν τα χρόνια, κάτω από όχι και τόσο ευχάριστες συγκυρίες η ανασκαφή σταμάτησε μέχρι που ήρθε ο Έβανς... Πολλά συνέβησαν από τότε. Το όνομα του πρώτου ανασκαφέα πέρασε στο περιθώριο της ιστορίας, το γνώριζαν κυρίως οι ειδικοί, ο περισσότερος κόσμος θεωρούσε ότι η ανακάλυψη της Κνωσού αποτελούσε έμπνευση κι επίτευγμα αποκλειστικά του σοφού και μεθοδικού Έβανς. Άρθρα αρχαιολόγων και άλλων λογίων (πρωτίστως της καθ. Κατερίνας Κόπακα) ξανάφεραν κατά τις τελευταίες δεκαετίες στο φως τη μεγάλη συμβολή του Μίνωα Καλοκαιρινού στην αρχαιολογία, στον πολιτισμό και στην οικονομική ανάπτυξη της Κρήτης.

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

ΕΝΑ ΤΑΠΕΙΝΟ ΦYΤΟ ΜΕ ΛΑΜΠΡΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Μολόχα Το βοτάνι που έκανε τον Επιμενίδη να μην πεινά και να μην διψά! Ο ΛΙΤΟΔΙΑΙΤΟΣ ΚΡΗΤΙΚΟΣ ΣΟΦΟΣ ΤΡΕΦΟΤΑΝ ΜΟΝΟ ΜΕ ΜΟΛΟΧΑ ΚΙ ΑΣΦΟΔΕΛΟ Κείμενα - φωτογραφίες Νίκος Ψιλάκης

>

Ελιξίριο ζωής για τη λαϊκή θεραπευτική, αντίδοτο για τα τσιμπήματα των εντόμων και τα δαγκώματα των ερπετών, δυναμάρι για τους καχεκτικούς και τους αδύναμους, πρώτη ύλη ακόμη και για τη σύγχρονη φαρμακευτική. Για τη μολόχα ο λόγος. Το ταπεινό φυτό με τα μεγάλα παλαμοσχιδή φύλλα και τα μωβ άνθη, που εξακολουθεί να συλλέγεται, να πωλείται στα βοτανοπωλεία, να χρησιμοποιείται για την πρόληψη και τη θεραπεία νοσημάτων, να αξιοποιείται από τη βιομηχανία φαρμάκων. Αρκεί να ξεφυλλίσει κανείς τα κείμενα των αρχαίων ιατρών και τα νεότερα «ιατροσόφια» ή να ρίξει μια ματιά σε όσα παραθέτουν οι σύγχρονοι βοτανοθεραπευτές για να κατανοήσει σε πόσες θεραπευτικές πρακτικές έχει χρησιμοποιηθεί κατά καιρούς. Ακόμη και ως ενισχυτικό της ερωτικής απόλαυσης θεωρούσαν στα ρωμαϊκά χρόνια τη μολόχα, σύμφωνα με όσα παραδίδει ο Ξενοκράτης, ο Έλληνας γιατρός του Καίσαρα Τιβέριου· συνιστούσε στους άνδρες που ήθελαν να ζήσουν ξεχωριστές στιγμές να απλώνουν σπόρια μολόχας στην επίμαχη περιοχή τους!

Η μολόχα ως ίαμα Δεν έλειπε η μολόχα από το οπλοστάσιο των πρακτικών γιατρών μιας άλλης εποχής. Συνιστούσαν σε ευπαθή άτομα να καταναλώνουν το αφέψημά της για να μην αρρωσταίνουν από τα κοινότατα νοσήματα του χειμώνα, κρυολογήματα και, γενικότερα, νόσους του αναπνευστικού. Πιο συχνά, όμως, την μεταχειρίζονταν ως ίαμα για την αντιμετώπιση διαφόρων ασθενειών, από παθήσεις του πεπτικού και του ουροποιητικού μέχρι δερματολογικά προβλήματα, μέχρι την ιλαρά και την οστρακιά! Με το αφέψημα των ανθέων καταπολεμούσαν αρθρίτιδες, με βρασμένες ρίζες αντιμετώπιζαν τη δυσκοιλιότητα, με σπόρους και ξεραμένες ρίζες έφτιαχναν αλοιφές. Ο Ιπποκράτης τη χρησιμοποίησε ως κατάπλασμα για την αντιμετώπιση των φλεγμονών και των οιδημάτων και παρασκεύαζε με τμήματα του φυτού κολπικά υπόθετα για τη διευκόλυνση των τοκετών.

42

Σταματούμε στα όσα συνέλεξε και διέσωσε ο Κασσιανός Βάσσος ο Σχολαστικός κατά τον 6ο αιώνα μ.Χ. (σε ελεύθερη απόδοση):

«Η βρασμένη μολόχα σταματά την βραχνάδα. Όταν τρώγεται με γάρο είναι καθαρτική. Τα φύλλα της τριμμένα μαζί με φύλλα ιτιάς είναι πιο χρήσιμα απ' όλα τα έμπλαστρα. Δεν αφήνει να σχηματιστούν φλεγμονές, είναι αιμοστατικό φάρμακο, κλείνει γρήγορα τις πρόσφατες πληγές και γιατρεύει θλάσεις και κατάγματα. Τα φύλλα της μολόχας, λιωμένα με κρεμμύδια και πράσα, θεραπεύουν τις πληγές από τσιμπήματα αραχνών και δαγκώματα ερπετών, αν τα επιθέσετε πάνω στις πληγές. Αν αλειφτεί κανείς με χυλό από αγριομολόχα ανακατεμένο με λάδι δεν τον τσιμπούνε οι σφήκες· κι αν ακόμη τύχει και τσιμπηθεί κάποιος, ο χυλός αυτός θα τον θεραπεύσει. Αλλά και τα κοπανισμένα φύλλα της μολόχας θεραπεύουν από τέτοια τσιμπήματα.

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2019

43

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

Επιχρίσματα με μολόχα γιατρεύουν τις λειχήνες και τις κρυφές αρρώστιες των γυναικών. Λίγες σταγόνες από τον χυλό της σταματούν τους πόνους των αυτιών. Όταν πίνεται με μέλι θεραπεύει όσους πάσχουν από το συκώτι τους, όπως θεραπεύει και τους επιληπτικούς. Ο χυλός της μολόχας γιατρεύει παθήσεις των νεφρών και όσους υποφέρουν από πόνους των ισχύων. Ο ζωμός της θεραπεύει τη δυσουρία και είναι χρήσιμος σε περιπτώσεις δυστοκίας» (Γεωπονικά, 12, 13). Να έχουν κάποια επιστημονική βάση όλα τούτα; Άγνωστο... Ακόμη και σήμερα, όμως, οι αγρότες επαλείφουν με χυμό μολόχας τα τσιμπήματα των μελισσών και των σφηκών. Το ίδιο κάνουν κι όταν τσιμπηθούν από τσουκνίδες, λένε πως ο χυμός της μολόχας σταματά τη φαγούρα. Συχνά, μάλιστα, συνοδεύουν την επάλειψη με μια γητειά: «έβγα τσουκνίδα να μπει η μολόχα», η μαγική σκέψη συμπληρώνει συχνά τις ιαματικές πρακτικές· παράδειγμα χαρακτηριστικό η συνήθεια να μαζεύουν άνθη μολόχας το πρωί της Πρωτομαγιάς, να τα αποθηκεύουν και να αντιμετωπίζουν μ' αυτά διάφορα βρεφικά νοσήματα, κυρίως τη δυσκοιλιότητα και τον βήχα. Βαθιά ριζωμένη στις δοξασίες των παραδοσιακών κοινωνιών ήταν πάντα η πεποίθηση ότι τα βότανα που συλλέγονται σε συγκεκριμένες ημέρες του χρόνου έχουν διπλή και τριπλή δύναμη· πόσο γοητευτικές για τη μελέτη του λαϊκού πολιτισμού παραμένουν εσαεί τούτες οι συχνά απροσδόκητες συναντήσεις του φυσικού με το υπερφυσικό! Είναι εντυπωσιακό, πάντως, που αρχαίες θεραπείες σαν κι αυτές τις οποίες συνιστά το βυζαντινό κείμενο διατηρήθηκαν σχεδόν απαράλλακτες για πολλούς αιώνες. Η ανθρώπινη εμπειρία αποτελεί πολυτιμότατο κεφάλαιο που τροφοδοτεί την επιστήμη με γνώσεις, ιδέες και επινοήσεις. Η ανάπτυξη της εθνοβοτανικής κατά τις τελευταίες δεκαετίες αποτελεί τη μεγαλύτερη απόδειξη γι' αυτό· ειδικοί επιστήμονες μελετούν τις παραδοσιακές κοινωνίες σε όλον τον κόσμο καταγράφοντας τρόπους θεραπείας των ασθενειών, διατροφικές συνήθειες, κοσμητικές χρήσεις, ακόμη και δοξασίες ή και μαγικές εφαρμογές. Και η μολόχα φαίνεται να διαθέτει πολλές σπουδαίες ιδιότητες, οι περισσότερες από τις οποίες δεν έχουν ακόμη διερευνηθεί. Πιστεύεται ότι οι γλοιώδεις ουσίες που περιέχονται στο φυτό έχουν επουλωτική, ανακουφιστική και ανοσολογική δράση στο βλεννογόνο ανθρώπων και ζώων. Στην εποχή της επιστημονικής ιατρικής, όμως, είναι περισσότερο από φρόνιμο οι χρήστες θεραπευτικών πρακτικών βασισμένων σε βότανα να ζητούν πάντα τις συμβουλές των ειδικών.

Μαζί με πολλά άλλα είδη της άγριας χλωρίδας, η μολόχα βοήθησε γενιές και γενιές να επιβιώσουν, ιδιαίτερα σε εποχές λιμών, λοιμών, πολέμων κι επαναστάσεων. Ωμή ή μαγειρεμένη αποτελούσε πάντα την εύκολη λύση όταν άδειαζαν τα κελάρια ή λιγόστευαν τα διατροφικά αποθέματα. Αναφερόμαστε κυρίως στην Κρήτη, το νησί που, όπως γράψαμε και άλλη φορά, θα μπορούσε να αποτελέσει ένα τεράστιο εργαστήριο εθνοβοτανικής.

Ως αφέψημα: χαμομήλι και μολόχα Μέχρι και τη δεκαετία του 1960 ήταν πολύ συνηθισμένο να βλέπει κανείς κάθε Απριλομάη τους ανθρώπους να ξεχύνονται στα χωράφια κρατώντας μεγάλα καλάθια στα χέρια για να μαζέψουν χαμομήλι και άνθη μολόχας, όχι μόνο για τις ανάγκες του νοικοκυριού μα και για να συμπληρώσουν τα πενιχρά εισοδήματά τους. Ίσως κάποιοι να θυμούνται ακόμη τα απλωμένα σεντόνια στα πόρτεγα (τα μεγάλα δωμάτια των παλιών κρητικών σπιτιών) γεμάτα χαμομήλια και λουλούδια μολόχας, πάνω σ' αυτά τα σεντόνια ξέραιναν τα βοτάνια τους, πάντα σε σκιά, ποτέ στον ήλιο. Αξέχαστη θα μου μείνει η αφήγηση του μακαρίτη του Αριστοφάνη Χουρδάκη, εξαίρετου δασκάλου και σπουδαίου καταγραφέα λαϊκών παραμυθιών· είχε πρωτοδιοριστεί σ' ένα σχολείο σε χωριό του Μονοφατσίου (νομίζω στον Μπαδιά), πήγε γεμάτος όνειρα λίγο πριν το Πάσχα - μάλλον για ν' αντικαταστήσει κάποιον συνάδελφό του - αλλά όταν είδε το σχολείο κόντεψε να πάθει κατάθλιψη. Ούτε χάρτες, ούτε εικόνες, ούτε άλλα εποπτικά μέσα· ένας πίνακας, μια έδρα και κάμποσα θρανία αποτελούσαν τον εξοπλισμό της μοναδικής αίθουσας - μονοθέσιο ήταν το σχολείο με τριάντα περίπου μαθητές. Ολόγυρα, όμως, ο τόπος έμοιαζε με παράδεισο. Απίστευτες ποσότητες χαμομηλιού και μολόχας! Εκεί περνούσε τις ελεύθερες ώρες του ο δάσκαλος, αλλά όχι μόνος, τον ακολουθούσαν όλοι σχεδόν οι μαθητές του με καλάθια και ντορβάδες στα χέρια. Το ίδιο γινόταν και στις σχολικές εκδρομές, η εργασία γινόταν διασκέδαση. Στο τέλος της σχολικής χρονιάς είχαν γεμίσει πολλά τσουβάλια με αυτό το υπέροχο μίγμα των αυτοφυών βοτάνων. Τα πούλησαν σε τέτοιες τιμές που μπόρεσαν ν' αγοράσουν όλον τον σχολικό εξοπλισμό, να συντηρήσουν το σχολείο και να μείνει κι απόθεμα.

Μολόχες γιαχνί με πατάτες Μολόχες βραστές

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2019

45

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

Η κουζίνα του νησιού είχε ανακαλύψει ιδανικούς τρόπους ν' αξιοποιεί ακόμη και τα πιο ταπεινά γεννήματα της γης, δημιουργώντας ευρηματικούς συνδυασμούς, και να συντηρεί μια σπουδαία γαστρονομική παράδοση.

Μαγικές χρήσεις: το βοτάνι των θεριστών Συνδεδεμένη άρρηκτα με τον αγροτικό βίο και τα έθιμα της Πρωτομαγιάς η μολόχα θεωρήθηκε αγωγός του καλού, οι άνθρωποι του παλιού καιρού πίστευαν ότι τα τρυφερά κλαδιά και τα φύλλα της μπορούσαν να μεταφέρουν στον άνθρωπο την ακατάλυτη δύναμη της φύσης, να τον προστατέψουν από τους πόνους ή και να τον γιατρέψουν ακόμη. Κι όλα αυτά με ένα απλό άγγιγμα! Έθιμο παλιό επέβαλλε σ' όσους καταγίνονταν με την καλλιέργεια της γης, ιδιαίτερα στους θεριστές και τις θερίστρες, να ξυπνούνε πολύ πρωί την πρώτη του Μάη και, μαζί με όλα τα άλλα προστατευτικά που συνηθίζονταν εκείνη τη μέρα, να ζώνονται με τρυφερά κλαδιά της μολόχας. Μ' αυτόν τον τρόπο πίστευαν ότι θ' αποκτούσαν δυνάμεις για ν' αντέξουν τη σκληρή δοκιμασία του θέρους, δεν θα τους δάμαζε το πολύωρο σκύψιμο κι η σκληρή δουλειά του δρεπανιού, μήτε θα πονούσαν τα νεφρά τους για έναν ολόκληρο χρόνο. Μόνο που το έθιμο απαιτούσε να κόψουν οι ίδιοι το κλαδί της μολόχας και να ζωστούν αμέσως, εκεί μπροστά στο φυτό. Νομίζω πως οι λόγοι που επέβαλλαν αυτήν την επίσπευση σχετίζονται με την ιδιότητα του φυτού να μαραίνεται γρήγορα και, προφανώς, ένα μαραμένο φυτό δεν μπορεί να μεταδώσει ούτε σφρίγος ούτε θαλερότητα. Τα θυμάμαι τούτα τα απλά λαϊκά έθιμα που φανερώνουν την αγωνία του ανθρώπου για το αύριο, μα και την προσπάθειά του να επηρεάσει και να εξευμενίσει τις δυνάμεις που δεν μπορεί να ελέγξει· άλλα τα έχω ζήσει κατά τη δεκαετία του 1960, την εποχή της μετάβασης από τον πρωτόγονο τρόπο καλλιέργειας της γης στην κυριαρχία της μηχανής, κι άλλα τα έχω ακούσει από παλιότερους. Κατά περίεργο τρόπο η μολόχα ήταν ταυτισμένη με την ένδεια ως τροφή της ανάγκης, ενώ παράλληλα διατηρούσε την αίγλη της όχι μόνο ως γιατρικό μα και ως φυτό που χρησιμοποιούνταν σε διαβατήριες τελετές.

Στην κουζίνα της Κρήτης Η ιστορία της μολόχας ως εδώδιμου φυτού χάνεται μέσα σε πανάρχαιες πρακτικές, πεποιθήσεις και δοξασίες. Ήταν το «άλιμον 46

και άδιψον» του αρχαίου κόσμου, αυτό που σταματούσε την πείνα και τη δίψα, το φυτό με το οποίο τρεφόταν ο Κρητικός Επιμενίδης, ο σοφός μάντης και καθαρτής που πιστευόταν ότι είχε κοιμηθεί για περισσότερο από μισόν αιώνα σ' ένα σπήλαιο του νησιού κι όταν ξύπνησε δεν γνώριζε τίποτα γύρω του, μήτε τον τόπο μήτε τους ανθρώπους. Πρόσωπο που κινείται ανάμεσα στην ιστορία και τον μύθο ο Επιμενίδης, ζούσε βίο ασκητικό τρώγοντας, σύμφωνα με τις αρχαίες πηγές, μόνο μολόχες και ρίζες ασφόδελου. Έτσι γιατί η διατροφική λιτότητα αποτελούσε πάντα χαρακτηριστικό του μυστηριακού βίου. Και ο ευσεβής υμνωδός του αγροτικού βίου, ο Ησίοδος, έψεγε όσους δεν κατανοούσαν το απλό νόημα της ζωής τονίζοντας ότι είναι ανόητοι όσοι δεν ξέρουν πόσο καλύτερο είναι το μισό από το όλον ούτε πόση ωφέλεια μπορούν να προσφέρουν στον άνθρωπο τα ταπεινά πράγματα της φύσης, η μολόχα και ο ασφόδελος! Έτσι γινόταν πάντα. Η μολόχα ήταν συνδεδεμένη με τη φτώχεια και την ένδεια, μάλλον περιφρονημένη από τους εύπορους, γι' αυτό και την αποκαλούσαν «ψωμί των φτωχών».

«...σιτείσθαι δ' αντί μεν άρτων μαλάχης πτόρθους, αντί δε μάζης φυλλεί ισχνών ραφανίδων...», λέει ο Αριστοφάνης (Πλ. 542 - 543). Μολόχες και ραφανίδες αντί για ψωμί! Ο βαθύς αυτός γνώστης της αθηναϊκής ζωής είχε τον τρόπο να μεταφέρει, μέσα από εύστοχες αναφορές και δηκτικές παρατηρήσεις, την καθημερινότητα της εποχής του. Και τι δεν έχει γραφτεί για τούτη την ταπεινή τροφή! «Ξόδευα πολλά χρήματα σε πολυτελή γεύματα και δείπνα, όπως οι Συβαρίτες» λέει ο Τιμαρίων, κεντρικό πρόσωπο ενός ανώνυμου βυζαντινού συγγράμματος του 12ου αιώνα, «αυτά φταίνε για τις αρθρίτιδές μου και τα λιθώματα στα δάκτυλα [...] Γι' αυτό πονούσε και η ψυχή και το σώμα μου [...] Κι όμως... τρόπος ζωής σύμφωνα με τη φιλοσοφία είναι το λιτό φαγητό, η αθόρυβη και η αμέριμνη ζωή. Γιατί με κάρδαμο και μολόχα κι ασφόδελο ηρέμησα το λαίμαργο στομάχι μου...» Για αιώνες κι αιώνες ήταν από τα πιο συνηθισμένα λαχανευόμενα φυτά. Υπάρχει σχεδόν παντού, ίσως και να καλλιεργήθηκε σε διάφορες εποχές όπως λένε κάποιες αρχαίες πηγές, και τρωγόταν με πολλούς τρόπους, ωμή ή μαγειρεμένη. Δεν έχουν περάσει, άλλωστε, πολλές δεκαετίες από τότε που τα παι-

>

Μολόχες με ρύζι Μολόχες σφουγγάτο

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2019

47

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

Δεν έχουν περάσει, άλλωστε, πολλές δεκαετίες από τότε που τα παιδιά της μετακατοχικής εποχής αναζητούσαν τους καρπούς της, τα «ψωμάκια», όπως τα έλεγαν, και που από είδος ανάγκης είχαν μετατραπεί σε ξεχωριστή λιχουδιά. Μας κάνει εντύπωση σήμερα που κι άλλοι πολλοί, κυρίως σε μικρά νησιά, κυρίως στα Δωδεκάνησα (με πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα τη Νίσυρο) και στην ομογάλακτη Κύπρο, χρησιμοποιούσαν την ίδια ακριβώς ονομασία για τους καρπούς της μολόχας: ψωμάκια!

διά της μετακατοχικής εποχής αναζητούσαν τους καρπούς της, τα «ψωμάκια», όπως τα έλεγαν, και που από είδος ανάγκης είχαν μετατραπεί σε ξεχωριστή λιχουδιά. Μας κάνει εντύπωση σήμερα που κι άλλοι πολλοί, κυρίως σε μικρά νησιά, κυρίως στα Δωδεκάνησα (με πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα τη Νίσυρο) και στην ομογάλακτη Κύπρο, χρησιμοποιούσαν την ίδια ακριβώς ονομασία για τους καρπούς της μολόχας: ψωμάκια! Μαζί με πολλά άλλα είδη της άγριας χλωρίδας, η μολόχα βοήθησε γενιές και γενιές να επιβιώσουν, ιδιαίτερα σε εποχές λιμών, λοιμών, πολέμων κι επαναστάσεων. Ωμή ή μαγειρεμένη αποτελούσε πάντα την εύκολη λύση όταν άδειαζαν τα κελάρια ή λιγόστευαν τα διατροφικά αποθέματα. Αναφερόμαστε κυρίως στην Κρήτη, το νησί που, όπως γράψαμε και άλλη φορά, θα μπορούσε να αποτελέσει ένα τεράστιο εργαστήριο εθνοβοτανικής. Η παραδοσιακή μαγειρική του νησιού χρησιμοποιεί τις μολόχες (κυρίως τους τρυφερούς βλαστούς και τις κορφές) με πολλούς τρόπους. Αφού καθαριστούν, κόβονται σε μικρότερα κομμάτια, πλένονται και περιχύνονται για μισή ώρα με λίγο λεμόνι. (Αυτό γίνεται γιατί, όπως και οι μπάμιες, βγάζουν έναν γλοιώδη χυμό· πολλοί, μάλιστα, συγκρίνουν τη γεύση της μπάμιας με τη γεύση της μολόχας). Στη συνέχεια τις μαγειρεύουν βραστές ή γιαχνί, με πατάτες, κρέας, χοχλιούς, ρύζι, ή τις κάνουν σφουγγάτο. Παλιότερα οι νοικοκυρές της Κρήτης έφτιαχναν ντολμαδάκια με τα τρυφερά φύλλα της μολόχας, τα χρησιμοποιούσαν, δηλαδή, όπως τα αμπελόφυλλα. Η κουζίνα του νησιού είχε ανακαλύψει ιδανικούς τρόπους ν' αξιοποιεί ακόμη και τα πιο ταπεινά γεννήματα της γης, δημιουργώντας ευρηματικούς συνδυασμούς, και να συντηρεί μια σπουδαία γαστρονομική παράδοση. Χ

>

48

ΔΙΗΓΗΜΑ

Ένα γράμμα για σένα... Του Νίκου Ψιλάκη

«Τα χίλια κομμάτια του κάθε ανθρώπου...» ψέλλισε και συνέχισε να παρατηρεί τα χίλια κομμάτια της πόλης· είναι φορές που λίγες λέξεις μας κάνουν ν' αναλογιστούμε πράματα που δεν είχαν μέχρι τότε περάσει από το μυαλό μας, άλλες πάλι μας κάνουν να κοιτάζομε μέσα μας και να δούμε πράματα που δεν είχαμε φανταστεί. «Όχι χίλια κομμάτια, δυο χιλιάδες, τρεις, τέσσερις, αμέτρητες χιλιάδες» είπε...

50

ΥΠΕΡ



ΑΝΟΙΞΗ 2019

> Παρά λίγο να μην το προσέξει. Αγουροξυπνημένος ακόμη, με τις τελευταίες σκιές του ύπνου να του βαραίνουν τα βλέφαρα, προχωρούσε αργά προς το λιμάνι κι αν δεν ήταν εκείνο το αδέσποτο που γαύγιζε προσπαθώντας να κατεβάσει μια γάτα από το δέντρο, δεν θα έπεφτε το βλέμμα του στο παγκάκι. «Ένα γράμμα για σένα» διάβασε πάνω στον φάκελο κι έστρεψε το πρόσωπό του προς την άλλη μεριά του δρόμου. «Κάποιος αλλοπαρμένος», συλλογίστηκε, «κάποιος απ' αυτούς που γράφουν γράμματα σε άγνωστους παραλήπτες, ίσως και κάποιος απ' αυτούς που επιμένουν δεκαετίες τώρα ν' αντιγράφουν και να στέλνουν αλυσιδωτές επιστολές από φόβο μην τους βρει συμφορά ή από ελπίδα μπας και γίνει κάποιο θαύμα». Τα θυμόταν καλά εκείνα τα τρομακτικά ανώνυμα γράμματα, ήταν στην τρίτη τάξη του Γυμνασίου όταν βρήκε στην τσάντα του έναν φάκελο χωρίς γραμματόσημο, μάλλον κάποιος συμμαθητής θα τον είχε χώσει κρυφά ανάμεσα στα βιβλία του· τον είχε ανοίξει βαριεστημένος, αλλά όταν διάβασε τις πρώτες γραμμές άρχισε να κυλά κρύος ιδρώτας στη ραχοκοκαλιά του: «Αυτό το γράμμα γράφτηκε το 1860 από κάποιον ιεραπόστολο στην Αφρική κι από τότε έχει σταλθεί σε 200 εκατομμύρια ανθρώπους. Το στέλνουμε και σε σένα γιατί πρέπει να κάνει τον γύρο του κόσμου. Αντίγραψέ το δώδεκα φορές (όσοι είναι και οι Άγιοι Απόστολοι) και στείλε το σε δώδεκα φίλους σου. Αν δεν το κάνεις, θα σε βρουν μεγάλες συμφορές. Ο Λ. που δεν το έστειλε έχασε σε μια βδομάδα τη δουλειά του. Ο Χ. έπεσε μέσα σ' έναν ανοιχτό υπόνομο κι έμεινε για δυο μήνες στο νοσοκομείο. Ο Σ., μαθητής σε Γυμνάσιο της Βραζιλίας, έμεινε τρεις χρονιές στην ίδια τάξη και μόνο όταν το έστειλε προβιβάστηκε με άριστα. Ο Φ. που το αντέγραψε αμέσως και το ταχυδρόμησε πέρασε με καλούς βαθμούς στο Πανεπιστήμιο και ο Δ. κέρδισε τον πρώτο αριθμό του λαχείου...» Ήταν παραμονές εξετάσεων κι όσο σκεφτόταν την τραγωδία εκείνου του Βραζιλιάνου μαθητή τον έλουζε ο φόβος. Το ίδιο βράδυ είχε αρχίσει ν' αντιγράφει το γράμμα κρυφά μέχρι που τον ανακάλυψε η μητέρα του και πέταξε όλα τα χαρτιά στα σκουπίδια.

51

ΔΙΗΓΗΜΑ

> Όπως το σώμα ξέρει πού τελειώνει πλάθοντας από μόνο το περίβλημά του έτσι θα ήθελα οι σκέψεις κι οι επιθυμίες μονάχες να παίρνουν το σχήμα τους γνωρίζοντας πού και πώς τερματίσουν.

52



ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2019

Κοίταξε το ρολόι του, 21 Μαρτίου, μόλις είχε ανατείλει η άνοιξη. Τρεις βδομάδες συμπλήρωνε από τότε που είχε αποφασίσει να ξεκινά τη μέρα του με περπάτημα στον μόλο· όχι πολύ, μισή ώρα, άντε σαράντα λεπτά. Κάθε πρωί, με τις τσίμπλες ακόμη στα μάτια, κατηφόριζε την περίφημη «Οδό Πλάνης», κλειστά τα μαγαζιά, κάποιοι ξενύχτηδες έσερναν στο πλακόστρωτο τα βήματά τους, κάποιοι βιαστικοί κρατούσαν τα πλαστικά ποτήρια με τον καφέ τους κι εκείνος προσπαθούσε να συνηθίσει το φως της ημέρας. Προχώρησε λίγα βήματα, έφτασε στο επόμενο παγκάκι. Τα ίδια κι εδώ, «ένα γράμμα για σένα». Πλησίασε λίγο από περιέργεια, λίγο για να πάρει εκδίκηση από το παρελθόν του. Τώρα πια δεν ήταν στην τρίτη τάξη του Γυμνασίου, ήταν σίγουρος πως είχε σταματήσει να φοβάται τις αδέσποτες απειλές κι ας λένε οι σοφοί πως είναι δύσκολο να ξεριζώσεις από την ψυχή σου τον φόβο που είχες νιώσει παιδί.

«Όλα στον κόσμο αλλάζουνε κι όλα τα ίδια μένουν» συλλογίστηκε καθώς έπαιρνε το γράμμα στα χέρια του. Το άνοιξε, διάβασε τις πρώτες γραμμές: Πού να μαζεύεις τα χίλια κομμάτια του κάθε ανθρώπου. Κοίταξε γύρω, ένας οδοκαθαριστής τραβούσε το καρότσι του βαριεστημένα, μια κοπελιά περπατούσε αργά κι έπαιζε με το κινητό της, το αδέσποτο γαύγιζε τώρα πιο δυνατά, η γάτα δεν κουνούσε ρούπι από την ασφάλεια του δέντρου, ένα περιστέρι καθισμένο στο περβάζι κάποιου παραθύρου τον κοίταζε από ψηλά, κάποιος με φόρμα γυμναστικής βάδιζε γρήγορα, σχεδόν έτρεχε, ίσως να βιαζόταν να κάμει την πρωινή γυμναστική του κι είχε αρχίσει το τροχάδην πριν φτάσει στην παραλιακή λεωφόρο.

53

ΔΙΗΓΗΜΑ

«Τα χίλια κομμάτια του κάθε ανθρώπου...» ψέλλισε και συνέχισε να παρατηρεί τα χίλια κομμάτια της πόλης· είναι φορές που λίγες λέξεις μας κάνουν ν' αναλογιστούμε πράματα που δεν είχαν μέχρι τότε περάσει από το μυαλό μας, άλλες πάλι μας κάνουν να κοιτάζομε μέσα μας και να δούμε πράματα που δεν είχαμε φανταστεί. «Όχι χίλια κομμάτια, δυο χιλιάδες, τρεις, τέσσερις, αμέτρητες χιλιάδες» είπε και συνέχισε να διαβάζει: Όπως το σώμα ξέρει πού τελειώνει πλάθοντας από μόνο το περίβλημά του έτσι θα ήθελα οι σκέψεις κι οι επιθυμίες μονάχες να παίρνουν το σχήμα τους γνωρίζοντας πού και πώς τερματίσουν. Ανασήκωσε ξανά το κεφάλι. Η κάθε λέξη του φαινόταν σαν ράπισμα. Ή σαν χάδι. «Ναι, είναι ένα γράμμα για μένα» μουρμούρισε σιγανά για να σιγουρευτεί ότι θ' άκουγε μόνον αυτός τη φωνή του. Η κίνηση είχε αρχίσει να γίνεται λίγο πιο πυκνή, μια μεσόκοπη γυναίκα πέρασε από δίπλα του και μιλούσε στο τηλέφωνο, σε κάποιον απολογούνταν, την είχε πλακώσει το πάπλωμα, έλεγε, αλλά δεν θα καθυστερούσε πολύ. Η κοπέλα, εκείνη που έπαιζε πριν με το κινητό της, βρισκόταν κιόλας στο επόμενο παγκάκι· την είδε να σκύβει, να παίρνει ένα γράμμα σαν το δικό του, να το διαβάζει κι αμέσως μετά να βάζει το τηλέφωνο στ' αυτί της. «Σε ξύπνησα; Όχι; Άκου τι βρήκα σήμερα στον δρόμο... Ναι, εδώ, σ' ένα παγκάκι... Ναι, ένα γράμμα για μένα... Για μένα, λέω, μα νομίζω πως είναι και για σένα... Άκου τι γράφει: 54



Κλείσε τα μάτια μου / Μπορώ να σε κοιτάζω Τ' αυτιά μου σφράγισ΄ τα / Να σ' ακούσω μπορώ Χωρίς τα πόδια μου μπορώ να 'ρθω σ' εσένα Και δίχως στόμα θα μπορώ να σε παρακαλώ Σταμάτησέ μου την καρδιά και θα καρδιοχτυπώ με το κεφάλι Και αν κάνεις το κεφάλι μου συντρίμμια στάχτη Εγώ μέσα στο αίμα μου θα σ' έχω πάλι. Ωραίο δεν είναι; Ναι, κι εγώ, κι εγώ σ' αγαπώ... Συγνώμη για χτες, ήμουν απότομη... Ναι, μέσα στο αίμα μου, έτσι λέει, έτσι λέω κι εγώ. Φιλάκια, φιλάκια...» Η κοπέλα έχωσε τον φάκελο στην τσάντα της και χάθηκε στο βάθος του δρόμου, εκείνος έσκυψε πάλι στο γράμμα, μάλλον φωτοτυπία φαινόταν, και κάθισε στο παγκάκι χωρίς να το αφήσει από τα χέρια του, «ναι, είναι φορές που κάποιες λέξεις μας κάνουν να κοντοσταθούμε. Ή και ν' αλλάξομε δρόμο». Δεν βιαζόταν πια, γύρισε την πίσω πλευρά της σελίδας. Στην πάνω μεριά ήταν γραμμένοι οι στίχοι που μόλις είχε διαβάσει η άγνωστή του κοπέλα. Και λίγο πιο κάτω κάτι σαν υστερόγραφο: «21 Μαρτίου, Παγκόσμια Ημέρα Ποίησης. Σας το θυμίζω με τρία μικρά ποιήματα, ένα του Γιώργου Σεφέρη, ένα του Τίτου Πατρίκιου κι ένα του Ράινερ Μαρία Ρίλκε». «Ένα γράμμα για μένα...» είπε. Κοίταξε το ρολόι του, σε μισή ώρα περίπου θ' άνοιγαν τα μαγαζιά. Είχε αποφασίσει να πάει στο πρώτο φωτοτυπάδικο, να βγάλει δώδεκα αντίγραφα της ανώνυμης επιστολής και να τ' αφήσει σε δώδεκα παγκάκια. X

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ ΑΦΗΓΗΣΕΙΣ...

ΟΙ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΤΟΠΙΟΥ ΟΙ ΜΕΤΑΤΟΠΙΣΕΙΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ

Μια πλατεία, τέσσερα λιοντάρια, πολλές ιστορίες... Αν υπήρχε μηχανή του χρόνου, θα θέλαμε πολύ να γυρίσομε τέσσερις αιώνες πίσω, σ' έναν άλλο φωτολουσμένο Απρίλη, τότε που το αρχοντολόι της Κρήτης, Βενετσιάνοι και ντόπιοι, συνωστίζονταν στην πλατεία, πλάι στο δουκικό ανάκτορο, για να υποδεχτούν αυτό που για πολλούς αιώνες στερούνταν η πόλη: το νερό! Μέρα σημαδιακή η 25η του Απρίλη του 1528 για τον Χάνδακα, την πρωτεύουσα του «Βασιλείου της Κρήτης», η κρήνη με τα λιοντάρια, έργο φημισμένων μαστόρων του νησιού, ήταν από καιρό έτοιμη, λαχταρούσαν οι κάτοικοι ν' αντικρίσουν το θαύμα. Του Νίκου Ψιλάκη

>

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2019

Εικ. 1

Τα λιοντάρια στα τέλη του 19ου αιώνα, με τις οθωμανικές προσθήκες που κρύβουν το μνημείο και τα αποσπάσματα από το κοράνι στην κορυφή τους.

Αν υπήρχε μηχανή του χρόνου, ίσως και να στεκόμασταν άφωνοι μπροστά στο μεγάλο πανηγύρι. Κι ήταν όλοι παρόντες εκείνη τη μέρα... Μπροστά - μπροστά ο Καθολικός Αρχιεπίσκοπος Κρήτης, πλάι στον Ορθόδοξο Πρωτόπαπα του Χάνδακα, πλάι στους πολιτικούς εκπροσώπους του βενετσιάνικου κράτους και στον εμπνευστή και δημιουργό του σπουδαίου έργου, τον Φραγκίσκο Μοροζίνι, τον άνθρωπο που η πόλη θα τον θυμάται για πάντα, όσο θα στέκει στο κέντρο της τούτο το εξαίρετο μνημείο της κρητικής λιθογλυπτικής. Λίγο πιο πίσω οι αξιωματούχοι με τον οπλισμό και τα παράσημά τους, οι γυναίκες με τις πλουμισμένες φορεσιές τους, οι παπάδες με τα χρυσοκέντητα άμφια, οι βαστάζοι με τις μεγάλες παντιέρες της βενετσιάνικης εξουσίας. Δεν πανηγύριζε μόνον ο Χάνδακας εκείνη τη μέρα, πανηγύριζε και η Γαληνοτάτη Δημοκρατία· το σύμβολό της, το πανίσχυρο φτερωτό λιοντάρι, ανέμιζε πάνω σε σημαίες και λάβαρα.

Αν υπήρχε μηχανή του χρόνου, ίσως να βλέπαμε και την πλέμπα, τον φτωχό λαό, που θα συνωστιζόταν πίσω από τις μεγάλες στολές - αν επιτρεπόταν, βεβαίως, να σιμώσει στην τελετή, αν μπορούσε να φτάσει μέχρι τον μεγάλο ναό του Αγίου Μάρκου, που γιόρταζε εκείνη τη μέρα κι ήταν στολισμένος έτσι όπως άξιζε στον προστάτη και πάτρωνα της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας. Μήνες τώρα μιλούσαν όλοι για το τούτο το μεγάλο επίτευγμα της τεχνολογίας και της τέχνης, για τους μηχανικούς που κατάφεραν να δαμάσουν τη φύση και να φέρουν τρεχούμενο νερό στη διψασμένη πολιτεία περνώντας τους αγωγούς μέσα από χαράδρες και λαγκαδιές, για τους τεχνίτες που μπόρεσαν να δώσουν αίγλη στο θαύμα. Έργο ντόπιων μαστόρων ήταν τα περίφημα πέτρινα λιοντάρια και η μεγάλη ανοικτή οκτάλοβη δεξαμενή με τις ανάγλυφες παραστάσεις της, όλες παρμένες από τον ελληνικό μυθόκοσμο· τρίτωνες και δελφίνια, πλάσματα της φαντασίας

και δαίμονες θαλασσινοί που τους έβλεπες και νόμιζες ότι ξέφυγαν από τα βάθη των ωκεανών. Στην κορφή, πάνω από τις κεφαλές των λεόντων, ο θεός των θαλασσών, ο Ποσειδώνας, ένα άγαλμα - γίγας που υψωνόταν στον ορίζοντα του Χάνδακα, αυτό είχε δώσει την πρώτη ονομασία στο μνημείο: Κρήνη του Τσιγάντε (του Γίγαντα) την έλεγαν τότε. Αν υπήρχε μηχανή του χρόνου - κάτι σαν κινηματογραφική προβολή μπορώ να τη φανταστώ - θα παρακολουθούσαμε μάλλον αμίλητοι τους Χανδακίτες και τις Χανδακίτισσες με τις πήλινες λαήνες στα χέρια, σαράντα μπορούσαν να σκύψουν συγχρόνως στην οκτάλοβη δεξαμενή και να πάρουν φρέσκο νερό. Θα κατέφταναν τα δουλικά από τ' αρχοντόσπιτα, θα τρέχανε ξωπίσω παιδιά, θα δροσίζονταν οι διαβάτες... Μόνο που τούτο το έργο δεν ήταν και τόσο τυχερό όσο ίσως θα προοιώνιζε η λαμπρή τελετή των εγκαινίων. Ούτε 20 χρόνους δεν κράτησε η πρώτη του δόξα.

57

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ ΑΦΗΓΗΣΕΙΣ...

Η επίθεση των Οθωμανών δεν άλλαξε μόνο τη ροή της ιστορίας, άλλαξε και τους δρόμους του νερού. Η Κρήνη του Μοροζίνι ξεράθηκε, τα πέτρινα λιοντάρια συνέχισαν να στέκουν στη μέση της οκτάλοβης δεξαμενής τους σαν φαντάσματα για περισσότερο από δυο δεκαετίες, όσο κράτησε η πιο μακρόχρονη πολιορκία της ιστορίας. Έτσι γίνεται πάντα, οι πολιορκητές φροντίζουν να κόψουν το νερό των πολιορκημένων, να κάμουν ακόμη και τις πηγές να στερέψουν. Κι όταν, ύστερα από δυο και πλέον δεκαετίες, συνθηκολόγησε η Βενετιά και αλώθηκε το τελευταίο πληγωμένο οχυρό της Κρήτης, ο Χάνδακας, ο καινούργιος κατακτητής μασκάρεψε τα λιοντάρια· η πόλη ζούσε πια σε μια καινούργια περίοδο της πολυτάραχης ιστορίας της, οι καινούργιοι αφεντάδες, οι Οθωμανοί,

μισό του 19ου αιώνα περιηγητές και φωτογράφοι σταματούσαν στα μνημεία, έστηναν τρίποδα και προσπαθούσαν να καταγράψουν με τους φακούς τους ό,τι σημαντικό ή ασήμαντο τους είχε κάμει εντύπωση. Οι πρώτες φωτογραφίες των Λιονταριών εικονίζουν τις οθωμανικές παρεμβάσεις, τις μαρμάρινες κολόνες που τοποθετήθηκαν στο χείλος της κοσμημένης με ενάλιες παραστάσεις λεκάνης και τ' αποσπάσματα από το κοράνι που γράφτηκαν στην κορυφή, πάνω στην οκτάλοβη προσθήκη που την είχαν στηρίξει σ' αυτές τις κολόνες. Η κρήνη, που τώρα πια ονομαζόταν Σιντριβάνι Αμπντούλ Μετζίτ, έπρεπε να δηλώνει προς κάθε κατεύθυνση την οθωμανική ταυτότητα της πόλης (εικ. 1). Κι ο Ποσειδώνας; Ο θεός - αφέντης της θάλασσας;

κι από κάποιαν κρυφή ελπίδα ν' απαθανατιστούν στο φωτογραφικό φιλμ, ν' απαθανατιστεί η ανθρώπινη προσωρινότητα δίπλα στη ρευστή μονιμότητα του μνημείου. Οι ένστολοι έχουν πάρει το σοβαρό τους ύφος. Μεσοκαιρίτης ο ένας, νέος ο άλλος, μάλλον μουσουλμάνοι κι οι δυο. Τι να σκέφτονται; Είπαμε, η φωτογραφία καταγράφει στιγμές, όχι ολόκληρες ιστορίες. Ούτε φανερά συναισθήματα. Οι ένστολοι μας κοιτάζουν από το βάθος του χρόνου, από κει θα κοιτάζουν για πάντα. Ίσως να μην έχουν ακούσει ποτέ το όνομα του Ηράκλειτου. Ούτε την αμετακίνητη ρήση του «τα πάντα ρει...» Οι στολές τους αποτελούν απλή ένδειξη για την ηλικία της φωτογραφίας. Υποθέτομε ότι θα δημιουργήθηκε λίγο πριν από το 1898...

Αν υπήρχε μηχανή του χρόνου - κάτι σαν κινηματογραφική προβολή μπορώ να τη φανταστώ θα παρακολουθούσαμε μάλλον αμίλητοι τους Χανδακίτες και τις Χανδακίτισσες με τις πήλινες λαήνες στα χέρια, σαράντα μπορούσαν να σκύψουν συγχρόνως στην οκτάλοβη δεξαμενή και να πάρουν φρέσκο νερό. Θα κατέφταναν τα δουλικά από τ' αρχοντόσπιτα, θα τρέχανε ξωπίσω παιδιά, θα δροσίζονταν οι διαβάτες...

χρειάζονταν το νερό αλλά δεν χρειάζονταν τα σύμβολα της προηγούμενης εποχής· η θρησκεία τους, άλλωστε, το απαγόρευε. Μα δεν υπάρχει μηχανή του χρόνου και ίσως να μην υπάρξει ποτέ. Καμιά μηχανή δεν μπορεί ν' αποτυπώσει το συναίσθημα και το δέος, τη λύπη, τη χαρά, την αγωνία των διψασμένων κατοίκων της πρωτεύουσας. Υπάρχουν μόνον οι περιγραφές, επίσημα κείμενα κι εντυπώσεις ταξιδιωτών, που παραδίδουν στη μνήμη όλα όσα έγιναν σε κάποιες άλλες εποχές, κοντινές ή μακρινές, όπως υπάρχουν και οι φωτογραφίες που πάγωσαν κάποτε τον χρόνο φανερώνοντας στα μάτια των επόμενων γενεών τις αλλεπάλληλες μεταμορφώσεις του τοπίου. Από το δεύτερο

58

Είναι - και θα είναι εσαεί - ο Μέγας Απών! Κάποιοι λένε ότι γκρέμισαν οι Τούρκοι το κολοσσιαίο άγαλμά του και το κατέστρεψαν. Μα τα επίσημα κείμενα της Βενετίας αποκαλύπτουν μιαν άλλη αλήθεια: ο Ποσειδώνας υπήρξε θύμα των Ιεροεξεταστών πολύ λίγα χρόνια μετά την ανέγερση του μνημείου! Υποθέτω ότι θα εικονιζόταν γυμνός και η πομπώδης σεμνοτυφία τους δεν το άντεχε. Στη φωτογραφία βλέπομε τους δυο ένστολους φύλακες. Δεν γνωρίζομε τι κάνουν εδώ, δεν γνωρίζομε καν γιατί ποζάρουν ευθυτενείς, μπορούμε μόνο να καταλάβομε τους λόγους που όλοι οι γύρω κοιτάζουν τον φωτογράφο, τον Μπεχαεντίν, τον Μπεχά, όπως τον ήξεραν όλοι. Από περιέργεια τον κοιτάζουν, ίσως

Ατενίζοντας το παρελθόν Μένουν οι φωτογραφίες, λοιπόν, σαν υποκατάστατα των ανέφικτων ακόμη μηχανών του χρόνου. Έχοντας παγώσει κάποιες άλλες στιγμές, επιτρέπουν αποσπασματικά ταξίδια στο χτες, κρίμα που δεν βρέθηκε κανείς φωτογράφος να καταγράψει τη στιγμή που οι άρχοντες της Κρητικής Πολιτείας προχωρούσαν στο ξήλωμα των οθωμανικών παρεμβάσεων και το μνημείο ξανάβρισκε την παλιά του μορφή. Αμέτρητες φωτογραφικές απεικονίσεις παραδίδουν στη συλλογική μας μνήμη τις απανωτές μεταμορφώσεις του χώρου κι εμείς, που ξεφυλλίζομε σήμερα τα κιτρινισμένα χαρτιά τους, επιστρατεύομε αφηγήσεις και κείμενα, τ' ανακατεύομε με ψήγματα φαντασίας και ξαναπλάθομε τις

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2019

Ένα σιδερένιο κάγκελο μπροστά στα Λιοντάρια... Μεσοπολεμικό ταχυδρομικό δελτάριο.

Εικ. 2

περασμένες εποχές. Στη δεύτερη φωτογραφία, από καρτ ποστάλ μάλλον του μεσοπολέμου, ίσως και των πρώτων μετακατοχικών χρόνων, τότε που η πλατεία είχε πάρει το όνομα του Ελευθερίου Βενιζέλου, ένα ψηλό κάγκελο προστατεύει το μνημείο απ' όλους αυτούς που επέμεναν να κάθονται δίπλα στους λοβούς κι από τους μπόμπιρες της εποχής που θεωρούσαν ανδραγάθημα μέγα να σκαρφαλώνουν πάνω στα λιοντάρια. Δεξιά το περίφημο περίπτερο του Μακρυμίχαλου και απέναντι το Πάνθεον, ένα από τα λαμπρότερα καφενεία της εποχής· όλος ο λεγόμενος «καλός κόσμος» εκεί σύχναζε, οι μεγαλέμποροι κι οι μεγαλομετοχάρηδες του Κάστρου. Κάπου εδώ, αριστερά στη φωτογραφία, βρισκόταν λίγο μετά τον Δεύτερο

Παγκόσμιο Πόλεμο το κατάστημα του ανθρώπου που είχε επινοήσει δικές του οικονομικές θεωρίες και είχε βαλθεί να τις εφαρμόσει... πίνοντας τον καθημερινό του καφέ. Σκέτο τον έπινε, αλλά τη ζάχαρη που του αναλογούσε δεν την χάρισε ούτε μια φορά στον καφετζή! «Θα μου φέρνεις τον καφέ μ' ένα ποτήρι νερό κι ένα πιατάκι με τρεις κουταλιές ζάχαρη. Τόση θα έβαζες αν τον έπινα βαρύ γλυκό». Έτσι γινόταν για χρόνια, δεκαετίες ολόκληρες. Ο καφετζής κουβαλούσε τον σκέτο καφέ με τη ζάχαρη που αναλογούσε στον βαρύ γλυκό κι ο επινοητικός καταστηματάρχης την αποθήκευε σε μια χάρτινη σακούλα. Το είχε και σε καμάρι του, μάλιστα: «Ποτέ δεν αγόρασα ζάχαρη για το σπίτι, κι αν το κάναμε όλοι έτσι, να προσέχομε τις λεπτομέρειες, η οικονομία της χώρας θα ήταν αλλιώς».

Ο κινηματογράφος... Στην τρίτη φωτογραφία εικονίζοντα τα Λιοντάρια του 1958. Το μάτι μας πέφτει πρώτα στον Άγιο Μάρκο, τον σπουδαίο ναό που έγινε κατά καιρούς μουσουλμανικό τέμενος κι αποθήκη, κέντρο διασκέδασης, θέατρο και κινηματογράφος, μέχρι να βρεθεί ο αξέχαστος φιλόλογος Μενέλαος Παρλαμάς απέναντι στον Κωνσταντίνο Καραμανλή, σε μιαν από τις πρώτες επισκέψεις του τελευταίου στην Κρήτη. Πρωθυπουργός ο Καραμανλής, πρόεδρος της Εταιρείας Κρητικών Ιστορικών Μελετών ο Παρλαμάς. Κόσμος πολύς στη Νομαρχία, ο πρωθυπουργός δεχόταν εκπροσώπους τοπικών φορέων. Ανάμεσά τους βουλευτές, συνεταιριστές, πρόεδροι σωματείων.

59

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ ΑΦΗΓΗΣΕΙΣ...

Τότε που ο Άγιος Μάρκος ήταν...

Εικ.3

κινηματογράφος!

Στη φωτογραφία μας, τραβηγμένη από ξένο φωτογράφο κατά τη δεκαετία του 1950, βλέπομε το παράπηγμα που είχε στηθεί μπροστά στον κινηματογράφο και λειτουργούσε ως προθάλαμος και ως εκδοτήριο εισιτηρίων, βλέπομε και τις αφίσες των έργων που παίζονταν τότε, όχι μόνον εδώ, αλλά και στους υπόλοιπους κινηματογράφους της πόλης, στον Κρόνο και στην Ηλέκτρα και στον Απόλλωνα και στην Όαση...

Πρώτος - πρώτος ο πρόεδρος της Ένωσης Γεωργικών Συνεταιρισμών Ηρακλείου. Πλησιάζει. Σταματά μπροστά στον Πρωθυπουργό και... παίρνει φόρα: - Η χαρά ημών, κ. Πρόεδρε, είναι ανεκλάλητος που επισκέπτεσθε την λεβεντογέννα μεγαλόνησον Κρήτην. Είμεθα υπερήφανοι ...

- Λέγε τι θες, τον διακόπτει.

- Είμεθα υπερήφανοι, λέγω, διότι υποδεχόμεθα την ημετέρα εξοχότητα ... και...

- Λέγε τι θες. Απτόητος εκείνος. Δυσφορεί ο Καραμανλής και με μια 60

χειρονομία τον διακόπτει.

- Περάστε, του λέει και του δείχνει την πόρτα. Ο Νομάρχης (Γιώργος Νταουντάκης) παίρνει τον εμβρόντη¬το συνεταιριστή και τον οδηγεί έξω από την αίθουσα. Πλησιάζει ο δεύτερος. Ο Καραμανλής, που δεν ήθελε ν' ακούει πολλά λόγια, τον κοιτάζει μάλλον εκνευρισμένος, δείχνει τα δυο δάκτυλα του δεξιού χεριού και λέει: — Δυο λέξεις...

— Εφτακόσιες χιλιάδες.

— Δηλαδή; — Εφτακόσιες χιλιάδες δραχμές, κύριε

Πρόεδρε.

— Τι είσαι συ; — Πρόεδρος της Εταιρείας Κρητικών Ιστορικών Μελετών. Εφτακόσιες χιλιάδες χρειάζονταν για ν' αναστηλωθεί η Βασιλική του Αγίου Μάρκου, γι' αυτόν τον λόγο είχε στριμωχτεί εκείνη τη μέρα ο Παρλαμάς ανάμεσα σε κομματάρχες, βουλευτές, μικρούς και μεγάλους παράγοντες. Δίπλα στο γραφείο καθόταν ο Παναγής Παπαληγούρας, υπουργός (μάλλον των οικονομικών τότε). Ο Καραμανλής σκύβει, κάτι τον ρωτά, ανασηκώνεται και,

> Δίπλα στον Άγιο Μάρκο ένα στιλβωτήριο υποδημάτων, εκείνα τα χρόνια δεν έβγαιναν οι Καστρινοί στους δρόμους πριν καλογυαλίσουν τα παπούτσια τους, λέγανε ότι το στίλβωμα φανέρωνε αρχοντιά κι ας ήξεραν ότι κάποτε - κάποτε μπορούσε ν' αποκρύβει την παλαιότητα. Οι σημερινοί πενηντάρηδες κι εξηντάρηδες θα θυμούνται τα τελευταία στιλβωτήρια με τα υπερυψωμένα καθίσματα και τους πελάτες καθισμένους στη σειρά, άλλος διάβαζε την εφημερίδα του, άλλος μιλούσε με τον διπλανό του. Εικόνες μιας περασμένης ζωής... Σήμερα δεν υπάρχουν πια στιλβωτήρια, το τελευταίο έκλεισε γύρω στο 1985. Ίσως να μην υπάρχουν ούτε καν αστοί σαν κι εκείνους που ντρέπονταν να κυκλοφορήσουν στους δρόμους του Μεγάλου Κάστρου με αγυάλιστα υποδήματα.

Στέκι λογίων Στην τέταρτη φωτογραφία βλέπομε τον Άγιο Μάρκο αποκαταστημένο με τις μικρές οικοδομές ολόγυρα να τονίζουν τη μεγαλοπρέπεια του μνημείου. Είναι από

ΑΝΟΙΞΗ 2019

καρτ ποστάλ άγνωστης εποχής, μάλλον των αρχών ή των μέσων της δεκαετίας του 1960, τότε που είχε αρχίσει η έγχρωμη φωτογραφία να εκτοπίζει την ασπρόμαυρη από την τουριστική αγορά. Η μπλε τέντα του φαρμακείου Χλουβεράκη μαρτυρεί την ηλικία της εικόνας. Τηλέφωνο: 600, τριψήφιο νούμερο! Θα το θυμάται ασφαλώς ο ευγενέστατος ιδιοκτήτης, ο αγαπημένος φίλος Γιάννης Χλουβεράκης, ένα από τα πιο σεβαστά και πιο αξιαγάπητα πρόσωπα της πόλης, που, σαν έφηβος ακόμη, συνεχίζει να προσφέρει στον τόπο. Δίπλα, στην παραστάδα της πόρτας, ένα μεγάλο θερμόμετρο και πάνω, στον όροφο, ένα μισομαραμένο στεφάνι Πρωτομαγιάς, επομένως η φωτογραφία θα είχε τραβηχτεί κατά τις πρώτες ημέρες του Μάη. Ο σημερινός κάτοικος της πόλης μάλλον θα τα προσπεράσει όλα αυτά, είναι ένα από τα όχι και τόσο πολλά φαρμακεία της μετακατοχικής εποχής, αλλά όσοι έχουν μνήμες από τις δεκαετίες του 60 και του 70 θα νιώσουν ασφαλώς μεγάλη συγκίνηση. Δεν ήταν ένα κοινό φαρμακείο τούτο που βλέπομε στη φωτογραφία, για

Καρτ ποστάλ της δεκαετίας του 1960.

Εικ.4

κοιτάζοντας τον Παρλαμά, λέει: — Σε τρεις μέρες θα σου απαντήσω. Η συνάντηση τέλειωσε και τρεις ή τέσσερις ημέρες μετά ο Μενέλαος Παρλαμάς ακούει στο ραδιόφωνο ότι η Κυβέρνηση είχε ήδη εγκρίνει τη χορήγηση τετρακοσίων χιλιάδων δραχμών για έναρξη των εργασιών στη Βασιλική του Αγίου Μάρκου. Λίγα χρόνια μετά το Ηράκλειο διέθετε μιαν από τις πιο όμορφες αίθουσες πολιτιστικών εκδηλώσεων της χώρας. Στη φωτογραφία μας, τραβηγμένη από ξένο φωτογράφο κατά τη δεκαετία του 1950, βλέπομε το παράπηγμα που είχε στηθεί μπροστά στον κινηματογράφο και λειτουργούσε ως προθάλαμος και ως εκδοτήριο εισιτηρίων, βλέπομε και τις αφίσες των έργων που παίζονταν τότε, όχι μόνον εδώ, αλλά και στους υπόλοιπους κινηματογράφους της πόλης, στον Κρόνο και στην Ηλέκτρα και στον Απόλλωνα και στην Όαση: “Ο κάου μπόυ και η αμαρτωλή” “Κεραυνός του κόκκινου βράχου” “Το ρομάντζο μιας πριγκήπισας” “Διαβατήριο με κηλίδες αίματος... “

ΥΠΕΡ

61

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ ΑΦΗΓΗΣΕΙΣ...

δεκαετίες παρέμενε στέκι από τα πιο σημαντικά του νησιού. Όλη η ντόπια λογιοσύνη έβρισκε απόσκιο στου Χλουβεράκη. Το γραφείο του βρισκόταν στην είσοδο, στον βορεινό τοίχο, κι ολόγυρα είχε δυο ή τρεις καρέκλες για τους επισκέπτες του. Και ποιος δεν περνούσε από δω; Και ποιος δεν καθόταν να πιει τον καφέ του δίπλα στον ευπατρίδη φαρμακοποιό, γέννημα και θρέμμα της Σητείας, που ήρθε νέος στο Μεγαλόκαστρο κι έγινε κομμάτι της ψυχής του; Ο Παρλαμάς; Ο Λευτέρης Πλατάκης; Ο Στέργιος Σπανάκης; Ο Νίκος Σταυρινίδης; Ο Στέλιος Αλεξίου; Ο Κωστής Φραγκούλης, που είχε λίγο πιο πάνω, στην αρχή της οδού Δαιδάλου, το τυπογραφείο του; Νέος πολύ ο γράφων περνούσε απέξω και κοίταζε. Και τι να πρωτοθυμηθεί; Την ακύμαντη γαλήνη του Πλατάκη; Τις μαντινάδες του Φραγκούλη; Τον Σταυρινίδη να στέκεται όρθιος και να λέει εκείνες τις περίφημες ιστορίες που τις έκανε ακόμη πιο γλαφυρές η ανατολίτικη προφορά του; Από τουρκόφωνο χωριό καταγόταν ο σπουδαίος αυτός ιστοριοδίφης, μα είχε αγαπήσει την Κρήτη όσο αγαπούσε και την πατρίδα του. Μα η παρέα του Χλουβεράκη δεν περιοριζόταν μόνο στους ντόπιους. Όποιος λόγιος περνούσε από το Ηράκλειο σταματούσε σε τούτο το φαρμακείο. Ο Τωμαδάκης κι ο Μανούσακας, ο Λαούρδας και ο Κακριδής, λες κι έχει μαγνήτη ο Χλουβεράκης. Κάποιοι παλιοί διηγούνται ότι το 1961, τη χρονιά που έγινε

το πρώτο Διεθνές Κρητολογικό Συνέδριο στον Άγιο Μάρκο, το φαρμακείο είχε μετατραπεί σε... γραφείο εξυπηρέτησης των εισηγητών! Όλοι έτρεχαν εδώ να τηλεφωνήσουν, να ρωτήσουν, να ζητήσουν πληροφορίες. Όχι τυχαία, βέβαια. Ο ένας έστελνε τον άλλον. Αν κάποτε γραφτεί η κοινωνική ιστορία του Μεγάλου Κάστρου εκείνης της εποχής (το φαρμακείο έκλεισε λίγο πριν το 1990) ένα μεγάλο κεφάλαιο θα πρέπει ν' αφιερωθεί σε τούτο το στέκι των λογίων, των γραφιάδων, των ποιητών.

Από ψηλά... Αφήσαμε τελευταία τη φωτογραφία που δείχνει τα λιοντάρια από ψηλά, από την οροφή του Τετραγώνου 50, όπως ακούγεται ακόμη (από λίγους) το άκομψο κατασκεύασμα που οικοδομήθηκε στη θέση των λαμπρών βενετσιάνικων δημοσίων οικοδομημάτων στη νότια πλευρά της πλατείας. Τα μικροκαταστήματα δίνουν μια καλή εικόνα της καθημερινής ζωής. Ουζερί, καφενεία, ένα πρακτορείο εφημερίδων, όλα σκεπασμένα με κεραμίδια. Φαντάζομαι ότι ελάχιστοι θα ήξεραν τότε ότι όλα τούτα καταλάμβαναν τμήματα του πάλαι ποτέ δουκικού ανακτόρου... Ένα κάρο κι ένα ξύλινο καρότσι απ' αυτά που μετέφεραν κάποτε τα εμπορεύματα στην αγορά είναι τα μοναδικά τροχοφόρα που διακρίνονται στην εικόνα. Χ

Τότε που κυκλοφορούσαν

Εικ.5

τα κάρα!

62

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2019

Η Παναγιά η γλυκοφίλητη και άλλες ιστορίες Ο κόσμος πια αλλάζει με ταχύτατους ρυθμούς και μαζί του αλλάζουν τα άλλοτε παρθένα τοπία και οι παλιές πόλεις που γεννηθήκαμε και ζούμε. Παρηγορούμαστε να αποκαλούμε τη σαρωτική αλλαγή του δομημένου περιβάλλοντος πρόοδο και παρακολουθούμε αμήχανοι και μοιραίοι την κατεδάφιση παλιών κτηρίων, ακόμη και μνημείων, για να υψωθούν στη θέση τους απρόσωπα μεγαθήρια. Σπίτια που κτίστηκαν με μεράκι, που έζησαν ιστορικά γεγονότα και περιπέτειες, που τα χάρηκαν γενεές και φύλαγαν μέσα τους φωλιασμένες μνήμες και μυστικά, χάνονται το ένα μετά το άλλο. Οι πόλεις δείχνουν πιο μοντέρνες, πιο νεόπλουτες θα έλεγα, αλλά χωρίς τα ορατά σημάδια του παρελθόντος τους είναι καταδικασμένες να συνεχίσουν να ζουν με ιστορική άνοια. Του Xαράλαμπου Β. Κριτζά

Πρέπει να περάσουν τα χρόνια της ζωής για να εκτιμήσει κανείς καλύτερα την αξία που έχουν μερικές γωνιές του Ηρακλείου που έμειναν σαν από θαύμα αλώβητες στον χρόνο, απομεινάρια του αρχοντικού μανδύα μιας πανάρχαιας πόλης, φορείς και φρουροί της ιστορικής μνήμης. Τις χαίρομαι τις γωνιές αυτές κάθε φορά που τις περπατώ ή τις επισκέπτομαι. Δυο από τις πιο αγαπημένες μου, πραγματικά κοσμήματα της πόλης, είναι οι παλιές εκκλησιές του Αγίου Ματθαίου και του μικρού Αγίου Μηνά. Μεταβυζαντινές και οι δύο, με ωραία λιθανάγλυφα, με θαυμάσια ξυλόγλυπτα χρυσωμένα τέμπλα, με υπέροχες παλιές εικόνες, δεσποτικούς θρόνους και άμβωνες, αποπνέουν μιαν αύρα ιερότητας και κατάνυξης που συσ-

σώρευσαν προσευχές και ακολουθίες αιώνων. Πότε ακριβώς κτίστηκαν, δεν ξέρομε με απόλυτη ακρίβεια. Το βέβαιο είναι ότι και οι δύο υπήρξαν αρχικά ιδιωτικοί ναοί. Παλιότερος φαίνεται ο Άγιος Ματθαίος, που λειτουργούσε στα χρόνια της Ενετοκρατίας και συνέχισε να λειτουργεί μετά την οθωμανική κατάκτηση του 1669 ως μετόχι της Μονής Σινά και ως ο μόνος τότε ορθόδοξος ναός του Χάνδακα. Οι Σιναΐτες, στους οποίους παραχωρήθηκε, λειτουργούσαν με την προστασία που τους εξασφάλιζε ο περίφημος αχτιναμές, το έγγραφο των προνομίων με την παλάμη στη θέση της υπογραφής, που η παράδοση απέδιδε στον Μωάμεθ. Γύρω στο 1950, μικρό παιδί τότε, θυμάμαι ότι είδα

Φωτ. 1 Η επαναπατρισθείσα εικόνα του Αγίου Μηνά.

στο αρχονταρίκι του Μοναστηριού της Σπηλιώτισσας στο Χουδέτσι, που υπαγόταν επίσης στο Σινά, ένα παρόμοιο παμπάλαιο έγγραφο, με την «μούντζα» και αυτό, που οι καλόγεροι το φύλαγαν ως πολύτιμο κειμήλιο. (Μεγάλος πια, είδα και τον τεράστιο «αυθεντικό» αχτιναμέ στο ίδιο το Σινά, αναρτημένο σε κορνίζα μέσα σε ένα αρκοσόλιο εσωτερικά από την είσοδο της Μονής, με μιαν ακοίμητη καντήλα να καίει ως τιμή στο ταλαιπωρημένο από τον χρόνο έγγραφο, που έσωσε τόσες φορές το Μοναστήρι.) Στη θέση του Μικρού Άγιου Μηνά υπήρχε από τα χρόνια των Βενετών ένας μονόχωρος ναΐσκος της Παναγίας της Υπαπαντής, στον οποίο προστέθηκε αργότερα το κλίτος το αφιερωμένο στον

65

Φωτ. 2

Άγιο. Ο δίκλιτος ναός ανήκε στην οικογένεια του μετέπειτα Μητροπολίτη Κρήτης Γεράσιμου Λετίτζη, ο οποίος τον ανακαίνισε και κατάφερε το 1735, με πολλές δυσκολίες, να πάρει την άδεια να τον καταστήσει μητροπολιτικό ναό της Κρήτης. Δεν έλειψαν οι έριδες με τους Σιναΐτες πατέρες, που είδαν να χάνουν την προνομιακή τους θέση (αλλά ας μην αναξύσομε παλιές πληγές που δημιούργησε η ανάμειξη του… «Μαμωνά»). Το ουσιώδες είναι ότι ο ψαρομάλλης στρατιωτικός Άγιος Μηνάς, που το κέντρο της λατρείας του ήταν στην Αίγυπτο, έγινε ο αγαπημένος καπετάνιος και προστάτης των Καστρινών και όταν τα πράγματα καλυτέρεψαν του έκτισαν τον μεγάλο περικαλλή ναό, που εγκαινιάστηκε το 1895. Υπάρχει πάντα πάνω από το εσωτερικό υπέρθυρο του νότιου κλίτους η παλιά ξεθωριασμένη τοιχογραφία με το θαύμα του Αγίου Μηνά το Πάσχα του 1826, όταν η θαυματουργική του εμφάνισή τρομοκράτησε τους Τούρκους και έσωσε από τη σφαγή τους Χριστιανούς. Στο ίδιο το υπέρθυρο είναι χαραγμένη με βυζαντινού τύπου γράμματα και γλώσσα αρχαιοπρεπή μια επιγραφή που επισημαίνει την ιερότητα του χώρου και δίνει νουθεσίες και διδάγματα σε όσους εισέρχονται στον Ναό. Διάβαζα με δυσκολία τα εξίτηλα γράμματα κάθε φορά που έμπαινα για να θαυμάσω τις λαϊκότροπες εικόνες του Καστροφύλακα, πολλές με σπάνια θέματα από την Παλαιά Διαθήκη. Όμως, οι λόγοι που με οδήγησαν στις 5 του φετινού Γενάρη στον μικρό ναό, συντροφιά με τον καλό φίλο Νίκο Ψιλάκη, ήταν κυρίως δύο. Ήθελα να δω από κοντά τη σημαντική εικόνα του έφιππου Αγίου Μηνά, ζωγραφισμένη πιθανότατα στο Ηράκλειο γύρω στα 1740, που αγοράστηκε πρόσφατα από δημοπρασία στο Ντίσελντορφ της Γερμανίας και, χάρη στην κινητοποίηση του Εκκλησιαστικού Συμβουλίου και τη γενναιόδωρη συμβολή του συμπατριώτη κ. Μιχάλη Κρασάκη, γύρισε στο Μεγάλο Κάστρο και βρήκε τη θέση της στο πολυγωνικό προσκυνητάρι του παλιού ναού. (Φωτ. 1-2). Ο δεύτερος λόγος ήταν να διαβάσω τη στήλη που εντοιχίστηκε πρόσφατα στον μικρό νάρθηκα της εκκλησιάς για να τιμήσει την αγαθή μνήμη δύο ιερωμένων που κόσμησαν τον αρχιερατικό θρόνο της Κρήτης: του κτήτορα του ναού Μητροπολίτη Γεράσιμου Λετίτζη, που ποίμανε την Εκκλησία τα δύσκολα χρόνια 1725-1755, και του Μητροπολίτη και μετέπειτα πρώτου Αρχιεπισκόπου Κρήτης Ευγένιου Ψαλιδάκη, με την ευκαιρία των 40 χρόνων από την εκδημία του. (Φωτ. 3). Δίνω μια πρόχειρη μετάφραση του κειμένου, που είναι γραμμένο σε γλώσσα αρχαΐζουσα και με κάποιες ποιητικές αποχρώσεις:

Βλέπεις, περαστικέ, το σημάδι τιμής και μνήμης των γενναίων ανδρών και Μητροπολιτών της Κρήτης, του Γερασίμου με το επώνυμο Λετίτζη και του Ευγενίου Ψαλιδάκη, του εξαίρετου. Ο ένας ανήγειρε με πολλούς αγώνες τον πρώτο ναό του πολιούχου Αγίου Μηνά και ο άλλος ανύψωσε τον (επισκοπικό) θρόνο της Κρήτης στην περιφανή θέση

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2019

Φωτ. 3

Φωτ. 2 Το πολυγωνικό εικονοστάσι του Μικρού Αγίου Μηνά. Φωτ. 3 Η αναμνηστική στήλη.

της Αρχιεπισκοπής και μόχθησε πολύ για χάρη του ποιμνίου. Προς τιμήν τους η Εκκλησία των Κρητικών έστησε με ευγνωμοσύνη αυτή την στήλη. Αυτό έγινε με αφορμή την συμπλήρωση σαράντα ετών από την εκδημία στον Κύριο του μακαριστού Αρχιεπισκόπου Κρήτης Κυρού Ευγενίου, το σωτήριον έτος 2018, την 10η του μηνός Νοεμβρίου. Περνώντας μέσα στον Ναό, τον ποτισμένο από τις μυρωδιές του μελισσοκεριού και των θυμιαμάτων, γοητεύεσαι από τον πλούτο των εικόνων και μπορείς με τις ώρες να μελετάς τη θεματογραφία τους και την τέχνη της καθεμιάς, πάντα στα πρότυπα που όρισε η βυζαντινή παράδοση. Στη ράχη του ξυλόγλυπτου δεσποτικού θρόνου είναι ασυνήθιστο να βλέπεις παράσταση βρεφοκρατούσας Παναγιάς, αντί του αναμενόμενου Χριστού Μεγάλου Αρχιερέα. Βλέπεις τον πολύχρωμο παλιό Επιτάφιο και αναπαρασταίνεις με τη φαντασία τις κατανυκτικές περιφορές στα στενά σοκάκια γύρω από την εκκλησιά και τον κόσμο να ακολουθεί με το φως των κεριών. Γενιές που πέρασαν με τα χρόνια στην ανωνυμία, άφησαν τα ίχνη και πιο πολύ την αύρα της παρουσίας και της πίστης τους να εισχωρήσει και να ενσωματωθεί στο κτήριο και τον όλο διάκοσμο του Ναού. Χρειάζεται ευαισθησία για να ανιχνεύσεις αυτά τα άλλοτε απτά και άλλοτε άυλα ίχνη. Δεν είναι μόνο οι επιγραφές με τα ονόματα των αναθετών και οι υπογραφές των ζωγράφων στις εικόνες. Αν προσέξεις την παλιά εικόνα του Αγίου Χαραλάμπους, κρεμασμένη δεξιά μόλις περάσει κανείς από το νάρθηκα στο

67

Φωτ. 4 Η Παναγία χωρίς πρόσωπο («Γλυκοφίλητη»).

Υπάρχει, όμως, στον ίδιο Ναό κι ένα άλλο ιερό πρόσωπο εικόνας που αφανίστηκε, όχι από τη δεισιδαιμονία, αλλά από τους ασπασμούς λατρείας των πιστών και είναι αυτό που μου έδωσε την ιδέα αυτού του σημειώματος. Πρόκειται για τη μικρή εικόνα της Παναγιάς Βρεφοκρατούσας στο ίδιο πολυγωνικό προσκυνητάρι όπου τοποθετήθηκε και η εικόνα του επαναπατρισμένου Αγίου Μηνά.

68

νότιο κλίτος, θα δεις ότι όλο το στρώμα του χρώματος στη θέση του προσώπου έχει αποξυστεί. Όπως μας εξήγησε ο αιδεσιμότατος π. Εμμανουήλ Σταυρουλάκης, που είχε την καλοσύνη να μας συνοδεύσει, το απολέπιζαν οι ίδιοι οι πιστοί όταν εκδηλωνόταν κάποια θανατηφόρα ασθένεια για να το πιουν τριμμένο σαν φάρμακο, μια και ο Άγιος Χαραλάμπης εθεωρείτο ο κατεξοχήν προστάτης από τα λοιμικά νοσήματα, ιδιαίτερα την πανώλη, που συχνά θέριζε τον κόσμο. Σήμερα μας φαίνεται αφέλεια και δεισιδαιμονία και ίσως έτσι είναι αν κρίνομε ορθολογικά. Όμως πρέπει να φανταστούμε τον τρόμο των ανθρώπων αυτών, ανίσχυρων μπροστά στην αρρώστια, χωρίς τα φάρμακα που υπάρχουν σήμερα, για να κατανοήσομε την απεγνωσμένη ενέργειά τους. Η ίδια αντίληψη διαπιστώνεται και σε άλλες περιπτώσεις, όπως ξέρουν καλά οι συνάδελφοι βυζαντινολόγοι, που βρίσκουν ξυσμένες τοιχογραφίες και ολόκληρα τμήματα από λίθινες άγιες τράπεζες να έχουν αποτριφθεί για τον ίδιο σκοπό. Υπάρχει, όμως, στον ίδιο Ναό κι ένα άλλο ιερό πρόσωπο εικόνας που αφανίστηκε, όχι από τη δεισιδαιμονία, αλλά από τους ασπασμούς λατρείας των πιστών και είναι αυτό που μου έδωσε την ιδέα αυτού του σημειώματος. Πρόκειται για τη μικρή εικόνα της Παναγιάς Βρεφοκρατούσας στο ίδιο πολυγωνικό προσκυνητάρι όπου τοποθετήθηκε και η εικόνα του επαναπατρισμένου Αγίου Μηνά. (Φωτ. 4). Επειδή είναι γνωστός ο ζωγραφικός τύπος της Παναγίας Γλυκοφιλούσας, της αιώνιας μάνας που φιλά με στοργή το βλαστάρι της, τόλμησα να την αποκαλέσω Γλυκοφίλητη για να υποδηλώσω έμμεσα αλλά και να δικαιολογήσω την αιτία που εξάλειψε το πρόσωπό της. Από τη μια η έμφυτη αγάπη στο διαχρονικό πρότυπο της μάνας και από την άλλη τα λόγια του υμνωδού «άλαλα τα χείλη των ασεβών, των μη προσκυνούντων την εικόνα σου την σεπτήν», έκαναν τους πιστούς ακούσιους «καταστροφείς» της ιερής μορφής. Αλλά όπως συμβαίνει και με άλλα οξύμωρα σχετικά με την Παναγία, ακόμη κι αν είναι απούσα στην

ΥΠΕΡ

Φωτ. 7

Φωτ. 6

Κατά Ουέρρου) παραδίδει ότι στο πολυσέβαστο ιερό του Ηρακλή στο σικελικό λιμάνι του Ακράγαντα, το λατρευτικό άγαλμα του ήρωα ήταν τόσο αγαπητό ώστε το στόμα και ο πώγωνας είχαν λειώσει από τα φιλήματα. Ο Ηρακλής, ο πιο πολύμοχθος και πιο ανθρώπινος ήρωας, ήταν τόσο δημοφιλής και τον αισθάνονταν όλοι τόσο οικείο και παραστάτη τους, ώστε δεν

Φωτ. 5 Ο ένθρονος Άγιος Πέτρος της Βασιλικής του Βατικανού. Φωτ. 6 Τα λειωμένα πόδια του Αγίου Πέτρου. Φωτ. 7 Ο Απόλλωνας με το λειωμένο πηγούνι.

Φωτ. 5

υπήρχε σχεδόν κανένα μέρος που να μην έχει ιερό ή ναό του. Ιδιαίτερα οι ναυτικοί στα διάφορα αραξοβόλια της ρότας τους, ίδρυαν μικρούς ναΐσκους όπου λατρευόταν ο Ηρακλής, αλλά και άλλοι προστάτες των ναυτικών, όπως έκαναν στα χριστιανικά χρόνια για τον Άη Νικόλα ή τον Άγιο Φωκά. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι από ένα τέτοιο ιερό του Ηρακλή πρέπει να πήρε το όνομά του και το Ηράκλειο, πόλη – λιμάνι και επίνειο της Κνωσού. Τα ιερά αυτά ήταν η παρηγοριά τους, όταν θαλασσοδαρμένοι άραζαν να ξαποστάσουν, ν’ ανάψουν κανένα λυχνάρι και να κάνουν

νεία ότι οφειλόταν στις διαρκείς θωπείες των αρχαίων λάτρεων, όταν ικέτευαν τον θεό. Θυμίζει την περιγραφή του Ομήρου (Ιλιάδα Α, στίχοι 500-502), που αναφέρει ότι όταν η Θέτιδα ανέβηκε στον Όλυμπο να ικετεύσει τον Δία για τον γιο της Αχιλλέα, τον έπιασε με το αριστερό χέρι από τα γόνατα και με το δεξί από το πηγούνι (ανθερεώνα). Αυτό εξηγεί γιατί σε κάποιο δημοτικό τραγούδι που επικαλείται ο Ιω. Πανταζίδης στο ομηρικό λεξικό του, το πηγούνι λέγεται κανάκι, από το ρήμα κανακεύω, θωπεύω. Αλλά και ο Κικέρωνας (στον λόγο του

(Οι φωτογραφίες 1, 2, 3, 4 είναι του Ν. Ψιλάκη. Οι φωτ. 5 και 6 από το διαδίκτυο. Η φωτ. 7 από δημοσίευμα του Χ. Ιντζεσίλογλου).

κάποια σπονδή στους προστάτες τους. Ίσως σε κάποιο άλλο σημείωμα αναφερθούμε στα ταξίδια των αρχαίων ναυτίλων και τις δυσκολίες που αντιμετώπιζαν. Σ’ ένα τέτοιο ανώνυμο αραξοβόλι όπου σταμάτησαν κάποιοι στο ταξίδι τους για κάποια από τις αποικίες της Δυτικής Μεσογείου, όπως τη Μασσαλία, την Αντίπολιν (Αντίμπ του δικού μας Καζαντζάκη), το Εμπόριον (Αμπούριας, στις ακτές της Καταλονίας) και άλλες, ίδρυσαν ένα μικρό μονόχωρο ναΐσκο του Ηρακλή, που γι’ αυτό ονομάστηκε Μονόοικος. Ελπίζω να καταλάβατε ότι από αυτή την επωνυμία του Ηρακλή πήρε το όνομά του το άλλοτε ανώνυμο αραξοβόλι, που δεν είναι άλλο από το σημερινό Μονακό των καζίνων και των κροίσων! Χ

>

όραση, παραμένει νοητά παρούσα για όσους πιστεύουν. Υπάρχουν περιπτώσεις που και πολύ πιο σκληρές ύλες λειώσανε από τα πολύχρονα αγγίγματα της πίστης. Στη Βασιλική του Αγίου Πέτρου της Ρώμης, το επίκεντρο λατρείας των προσκυνητών είναι το υπερφυσικού μεγέθους ένθρονο μπρούντζινο άγαλμα του κορυφαίου Αποστόλου. (Φωτ. 5) Εκατομμύρια πιστοί περνούν κάθε χρόνο και όλοι πιστεύουν ότι παίρνουν την ευλογία του αγγίζοντας τα άκρα των ποδιών του, τα οποία όλο και λειώνουν πιο πολύ. (Φωτ. 6) Το πόσο παλιά είναι η αντίληψη των ανθρώπων να προσεγγίζουν το θείο όχι μόνο νοερά και πνευματικά, με την προσευχή και την ικεσία, αλλά και σωματικά, με το άγγιγμα ή τον ασπασμό, φαίνεται από αρχαιολογικά ευρήματα και γραμματειακές μαρτυρίες. Στην ανασκαφή του αρχαϊκού ναού της Μητρόπολης της Δυτικής Θεσσαλίας από τον συνάδελφο Χαράλαμπο Ιντζεσίλογλου βρέθηκε το χάλκινο λατρευτικό άγαλμα του Απόλλωνα. Φάνηκε περίεργο το αφύσικα μυτερό του πηγούνι (Φωτ. 7) για το οποίο εύστοχα ο ανασκαφέας έδωσε την ερμη-

ΑΝΟΙΞΗ 2019

69

ΚΡΗΤΙΚΗ ΦΥΣΗ

oΙ αΓΡΙΕΣ ΤΟyλΙΠΕΣ ΣΤΟ ΟΡΟΠΕΔΙΟ ΤΟY ΧΑΝΔΡΑ Του Γιώργου χρυσουλάκη Φωτογραφίες: Δημήτρης Τηνιακός Γιώργος χρυσουλάκης

>

Με τον ερχομό της άνοιξης σ’ ένα μοναδικό μέρος στο οροπέδιο του Χανδρά φυτρώνουν οι αυτοφυείς τουλίπες της Κρήτης με την ονομασία τουλίπες saxatilis . Πρόκειται για ένα πανέμορφο βολβώδες αγριολούλουδο, ενδημικό της Κρήτης, των νησιών του Νοτίου Αιγαίου και της Νότιας Τουρκίας. Φύεται κυρίως σε ορεινά σημεία, σε βραχώδεις πλαγιές και σε ακαλλιέργητα χωράφια. Εξαπλώνεται σε μεγάλους πληθυσμούς που δημιουργούν ένα εντυπωσιακό λουλουδένιο χαλί. Η διάρκει;a τους είναι από τα μέσα Μαρτίου έως και τα μέσα Απριλίου, ανάλογα και με τις καιρικές συνθήκες.

70

71

Εγώ κι αμοναχός μου!

Του Νίκου Ψιλάκη

Τον συνάντησα πριν από κάμποσα χρόνια, σ' ένα μικροχώρι της Μεσαράς, το Απεσωκάρι. Στεκόταν στην πόρτα του καφενείου, πελατεία δεν είχε· πάνω στο τραπεζάκι με τη φορμάικα βρισκόταν ένα άδειο φλιτζάνι καφέ - το δικό του κι ένα μισογεμάτο ποτήρι νερό. Παλιοί χάρτες, μπροσούρες και διαφημιστικά της δεκαετίας του '80, ίσως και του 70, κοσμούσαν τους τοίχους, μια σβησμένη ξυλόσομπα βαμμένη με ασημί λαδομπογιά συμπλήρωνε το λιτό σκηνικό. Ήταν οι τελευταίες ημέρες του χειμώνα, τα δέντρα είχαν κιόλας πετάξει τους πρώτους βλαστούς...

72

ΥΠΕΡ

- Καλώς τους! είπε μόλις μας είδε και πρόσφερε καρέκλες. Από την άλλη άκρη του δρόμου φάνηκε ένας ηλικιωμένος, προχώρησε, πέρασε το κατώφλι, χαιρέτησε και κάθισε στην άκρη, δίπλα στην πόρτα. Καθίσαμε κι εμείς.

- Παλιό καφενείο, ψιθύρισα βλέποντας μια παμπάλαια καμάρα στο βάθος.

- Παλιός κι ο καφετζής, απάντησε.

- Πόσο παλιός; Χαμογέλασε με νόημα κι έτρεξε στο τεζιάκι. Ακριβώς δίπλα κρεμόταν ένα χαρτόνι γραμμένο με χοντρό μαρκοδόρο. Το ξεκρέμασε και το έφερε μπροστά μου.

- Διάβασε... Δυσκολεύτηκα κάπως καθώς η προχειρογραμμένη μαντινάδα δεν υπάκουε ούτε σε γραμματικούς ούτε σε μορφολογικούς κανόνες.

- Εξήντα χρόνια καφετζής εγώ κι αμοναχός μου μη τ' αξιώνει ο Θεός μήτε και στον εχθρό μου.

ΑΝΟΙΞΗ 2019

- Ξέρεις τι θα πει εξήντα χρόνους καφετζής; Έγνεψα πως ξέρω, αλλά το μυαλό μου βρισκόταν αλλού· στο δεύτερο μισό του πρώτου ημιστιχίου, σ' εκείνη την περίφημη φράση «εγώ κι αμοναχός μου»· χρόνια είχα να την ακούσω.

- Τι θα πει «εγώ κι αμοναχός μου;» Αιφνιδιάστηκε με την ερώτηση.

- Δεν είστε Κρητικοί; - Πάππου προς πάππου!

- Ε, τότε κατέχετε... Ένας μοτοσυκλετιστής σταμάτησε στην πλατεία, είχε μπερδευτεί στο σταυροδρόμι κι έψαχνε κάποιον να του δείξει τον δρόμο για το μοναστήρι των Απεζανών. Ο καφετζής παράτησε το χαρτόνι στο τραπέζι μας κι έτρεξε να του δώσει πληροφορίες. Φωτογράφισα την ιδιόγραφη μαντινάδα, τελικά η γλώσσα είναι ένα σύνολο από γλωσσικές ποικιλίες, ένας ανεκτίμητος θησαυρός που αποτελείται από λέξεις, φράσεις, χειρονομίες, νοή-

73

ματα που πρέπει να τις έχεις χωνέψει καλά για να καταλάβεις. Εκείνο το «εγώ κι αμοναχός μου» στάθηκε αφορμή και για τούτο το κείμενο. Μια εμφατική αντωνυμία που δείχνει τις λεπτές αποχρώσεις των γλωσσικών ιδιωμάτων και, ιδιαίτερα, του δικού μας, του kρητικού· δύσκολο πολύ να την καταλάβει όποιος δεν μίλησε με τις γριούλες στις αποσπερίδες, όποιος δεν άκουσε τους παλιούς παραμυθάδες να στολίζουν με λέξεις - σημαίες τα παραμύθια τους, όποιος δεν έμαθε τη γλώσσα πριν από την επέ-

λαση της τηλεόρασης, του μέσου που επέβαλε μια πτωχευμένη μορφή της λεγόμενης «κοινής νεοελληνικής». Η φράση που με τόση φυσικότητα χρησιμοποίησε ο καφετζής από το Απεσωκάρι της Μεσαράς (και που θα είναι παντελώς άγνωστη σε λίγα χρόνια) δηλώνει κακοπάθημα, συμφορά, δυστυχία. Αλλά κι ευχή να μην πάθει το ίδιο κανείς άλλος άνθρωπος:

«Ο τάδε, αυτός κι αμοναχός του, γκρεμίστηκε σε μια λατσίδα κι έκαμε πέντε μήνες στο νοσοκομείο...» «Ε, κακομοίρα μάνα μου, εσύ κι αμοναχή σου, για μια γυναίκα δίμουρη θα χάσεις το παιδί σου». Μερικές φορές, όμως, ακούγεται και σαν επίπληξη, ακόμη και σαν έκφραση αποδοκιμασίας:

«- Έπιασα την κουβέντα με τη γειτόνισσα κι ετσίκνωσα το φαΐ.

- Εσύ κι αμοναχή σου!» Ο μοτοσυκλετιστής έβαλε μπρος τη μηχανή κι έφυγε, ο καφετζής επέστρεψε στη δουλειά του, μας έφτιαξε καφέ, τον σέρβιρε, και δέχτηκε πλερωμή με το ζόρι· σε τούτα τα μέρη το κέρασμα του περαστικού και του ξένου εξακολουθεί να είναι νόμος.

- Δεν καταδέχεσαι να σε κεράσω; - Με κέρασες ήδη. Με τη μαντινάδα σου, απάντησα. Κι έτσι ένιωθα, κερασμένος. Πολύ πιο σπουδαίο να σε κερνά κανείς μια λέξη ή μια ξεχασμένη φράση παρά... σαράντα καφέδες! Χ

74

Η πατρίδα στο μυθιστόρημα «Κι οι θάλασσες σωπαίνουν» του Νίκου Ψιλάκη Του Κ. Ν. Καζαμιάκη Αρχιτέκτoνα, Ιστορικού Αρχιτεκτονικής, Ιστορικού Τέχνης

76

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2019

Η γλυκιά πατρίδα, το νόστιμον ήμαρ, η νοσταλγία του τόπου που μας γέννησε, όπως παρουσιάζονται στο μυθιστόρημα «Κι οι θάλασσες σωπαίνουν» του λογοτέχνη των λεπτών αισθήσεων, των ευγενικών προθέσεων και των ευαίσθητων κινήτρων, Νίκου Ψιλάκη.

αὐτὰρ ὁ τοῖσιν ἀφείλετο νόστιμον ἦμαρ. Ομήρου Οδύσσεια, α, 9. ... οὐδὲν γλύκιον ἧς πατρίδος... Ομήρου Οδύσσεια, ι, 34.

Oὐδὲν ἄρ' ἦν φίλτερον ἄλλο πάτρης. Θέογνις, (αρχαίος Έλληνας ποιητής, 6ος αιών π.Χ.), Ελεγείαι Α´ 788.

Τι είναι η πατρίδα μας (απόσπ.) Τι είναι η πατρίδα μας; Μην είν' οι κάμποι; Μην είναι τ' άσπαρτα ψηλά βουνά; Μην είναι ο ήλιος της, που χρυσολάμπει; Μην είναι τ' άστρα της τα φωτεινά; Ιωάννης Πολέμης (1862-1924) Πάμε τώρα στο μυθιστόρημα του Νίκου Ψιλάκη Κι οι θάλασσες σωπαίνουν, εκδ. Καρμάνωρ, Ηράκλειο 2018, να δούμε πώς αναφέρεται στην πατρίδα: Καλοκαίρι σ’ ένα ελληνικό χωριό θα πει πατρίδα...

Όλα τα ταξίδια της επιστροφής τα σχεδίαζα έτσι, να φτάνω πριν το ξημέρωμα για να μην χάνω ούτε μια αχτίδα από αυτό το διάφανο φως. … Αλλά και πατρίδα νομίζω πως θα πει καλοκαίρι. Μυρωδιά βασιλικού και ντομάτας, ένα πεπόνι κομμένο στη μέση, ένας ήλιος που ξέρει να τρυπώνει μέσα από τα φύλλα της κρεβατίνας, μια στάμνα γεμάτη νερό, και στην πόρτα μια μάνα να σκουπίζει τα χέρια της στην ποδιά της και να προσπαθεί να μαζέψει κάμποσα κουτσούβελα γύρω από ένα τραπέζι. … Μα πιο πολύ δεν χόρτασα τα καλοκαιρινά πρωινά, την ώρα που ανοίγουν οι πόρτες και ακούς σαν αντίλαλο που δεν λέει να τελειώσει εκείνο το «καλημέρα γειτόνισσα», και μυρίζεσαι ντάκο κριθαρένιο και ψιλοκομμένη ντομάτα, μυζήθρα και ρίγανη, νομίζω πως καλύτερο πρωινό δεν έχει ανακαλύψει ο άνθρωπος (σελ.114-115). … το ασημί της ελιάς ακουμπούσε σχεδόν στο γαλάζιο της θάλασσας, όσο περνούσε η ώρα αναδυόταν μέσα από την αχλή του πρωινού ένα τοπίο σχεδόν αμάλαγο. Μέχρι και τα μονοπάτια μου φαίνονταν αρχαία, μπαίναμε συχνά σε χωματόδρομους, περνούσαμε από χωριά και ελαιώνες, βλέπαμε τα αιωνόβια καλντερίμια. Ίσως να διάλεγε ο οδηγός τις πιο περίπλοκες διαδρομές για να γεύομαι διαρκώς αυτό που δεν πρόκειται να χορτάσω ποτέ: τον ίδιο τον τόπο μου! Έτσι είναι τα καλοκαίρια σε τούτα τα μέρη: μνήμη και φως (σελ.338). Πατρίδα λοιπόν για τον Νίκο Ψιλάκη είναι το καλοκαίρι σ’ ένα ελληνικό χωριό, η μυρωδιά βασιλικού και ντομάτας, ένα πεπόνι κομμένο στη μέση, ένας κριθαρένιος ντάκος, το «καλημέρα γειτόνισσα», ένας ήλιος που ξέρει να τρυπώνει μέσα από τα φύλλα της κρεβατίνας, μια στάμνα γεμάτη δροσερό νερό, μια μάνα που σκουπίζει τα χέρια της στην ποδιά της καθώς στέκει στην εξώπορτα και φωνάζει στα παιδιά της που παίζουν έξω να έλθουν στο σπίτι να δειπνήσουν... Πατρίδα είναι το διάφανο φως, το ασημί της ελιάς που ακουμπά το γαλάζιο της θάλασσας, πατρίδα είναι τα χρόνια της πρώτης, άδολης, νιότης, πατρίδα είναι αυτό που δεν μπορείς να χορτάσεις ποτέ, πατρίδα είναι η μνήμη και το φως, πατρίδα είναι το αχ! του ξενιτεμένου όταν λέει, αχ, πατρίδα μου γλυκιά. Χ 77

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2019

79