ΥπερΧ Τέυχος 69 by Χαλκιαδάκης Α.Ε.

ΥΠΕΡ

TO ΠEPIOΔIKO TΩN SUPER MARKE TS XAΛKIAΔ AKH | ΤΕΥΧΟΣ 69 | ΑΝΟΙΞΗ 2014 | ΔΙΑΝΕΜΕ ΤΑΙ ΔΩΡΕΑΝ

Νάρθηκας: o «καλός αγωγός» του πολιτισμού! Έρχουνταν η άνοιξη με τον αρραβωνιαστικό της, τον Άι Γιώργη... Mια νησιώτισσα

Παναγιά

...κοιτάζει την Κρήτη Kώστας Μουντάκης, ο γλυκόλαλος τραγουδιστής της Κρήτης

◗◗

ΕΝΑ ΑΝΕΚΤΙΜΗΤΟ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΟ

1798: Ακόλουθος του Ναπολέοντα αιχμάλωτος (και σκλάβος) στην Κρήτη!

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 6 Μεταφέρουμε στον κόσμο τη γεύση και το άρωμα της Κρήτης

42 Γράμμα του Νίκου Καζαντζάκη στον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο της Έφης Ψιλάκη

8 Φωτογραφήματα

48 Έρχουνταν η άνοιξη με τον Άι Γιώργη

του Νίκου Ψιλάκη

18 ΤΑ ΝΕΑ ΜΑΣ

54 1798: Ακόλουθος του Ναπολέοντα αιχμάλωτος (και σκλάβος) στην Κρήτη

19 Προτάσεις από τον “Χαλκιαδάκη”

του Ευτύχη Τζιρτζιλάκη

22 Νάρθηκας: “ο καλός αγωγός” του πολιτισμού

60 Μια νησιώτισσα Παναγιά κοιτάζει την Κρήτη της Έφης Ψιλάκη

του Νίκου Ψιλάκη

66 Ο χορός της αρκούδας

26 Μια φωτογραφία - ένα ποίημα

του Νίκου Ψιλάκη

της Έφης Ψιλάκη

72 Για να ξανακαινουργιώσει ο κόσμος 36 Κώστας Μουντάκης, ο γλυκόλαλος τραγουδιστής της Κρήτης

76 Η υποδοχή του Πρίγκιπα στο Λασίθι της Ελένης Καραβαλάκη

του Γ. Ν. Αικατερινίδη

48 8

60 26

42 Tριμηνιαία έκδοση των Σ/M XAΛKIAΔAKH τηλ. 2810 824 140 1o χιλ. Γαζίου-Κρουσώνα 7005 Ηράκλειο

www.xalkiadakis.gr Διανέμεται δωρεάν από τα καταστήματα της εταιρείας Yπεύθυνος σύμφωνα με το νόμο: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ

54 Eκδοτική φροντίδα: Tμήμα Δημοσίων Σχέσεων της A.E. XAΛKIAΔAKH Φωτογραφία εξωφύλλου: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ Σύμβουλος έκδοσης: NIKOΣ ΨIΛAKHΣ Yπεύθυνοι Δημοσίων Σχέσεων της A.E. XAΛKIAΔAKH: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΑΚΗΣ

66 Σχεδίαση εντύπου: NIKOΣ NTPETAKHΣ Φωτοστοιχειοθεσία Mακέτες - Eκτύπωση: TYΠΟΚΡΕΤΑ BI.ΠE. Hρακλείου Tηλ. 2810 380882 FAX: 2810 380887 Tα κείμενα που δημοσιεύονται δεν εκφράζουν κατ’ ανάγκην και την άποψη της εταιρείας ή του περιοδικού.

ΤΑΝΕΑΜΑΣ Το χρωστάμε στον τόπο μας...

Μεταφέρουμε στον κόσμο τη γεύση και το άρωμα της Κρήτης ΠΡΩΤΟΣ ΣΤΑΘΜΟΣ, ΤΟ ΠΑΡΙΣΙ! Με χαρά και συγκίνηση οι άνθρωποι της εταιρείας ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣ είδαν τα κρητικά προϊόντα να φορτώνονται και να ταξιδεύουν στο εξωτερικό, και, μάλιστα, στην πιο εκλεκτική αγορά της Ευρώπης, στο Παρίσι!

ροϊόντα διατροφής υψηλής ποιότητας έφτασαν ήδη στη γαλλική πρωτεύουσα και η υποδοχή τους υπήρξε εντυπωσιακή, όπως συμβαίνει παντού, σε κάθε τόπο όπου φτάνουν οι ξεχωριστές γεύσεις που παράγονται στο νησί. Άλλωστε, το όνομα "ΚΡΗΤΗ" είναι τόσο δυνατό ώστε να μπορεί να γίνει το καλύτερο διαβατήριο για καθετί που παράγεται στο νησί μας. Παντού στον κόσμο γνωρίζουν πια την φημισμένη "Κρητική Διατροφή", την οποία οι μελέτες έχουν συνδέσει με την υγεία, θεωρώντας την περίπου ως ιδανική για τον σύγχρονο άνθρωπο. Δεν ξέρουν, όμως, παντού ότι η διατροφή αυτή είναι συνυφασμένη με μια μεγάλη σειρά προϊόντων, μιαν εντυπωσιακή ποικιλία που αναδύει το άρωμα της ποιότητας και εκφράζει μια μακρά παράδοση. Οι άνθρωποι της εταιρείας ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣ γνωρίζουν, από την πολύχρονη εμπειρία τους και την καθημερινή επαφή με τους παραγωγούς, πως τα τοπικά

προϊόντα είναι οι καλύτεροι πρεσβευτές του τόπου. Γνωρίζουν ακόμη πως πίσω από το κάθε προϊόν κρύβεται μόχθος και μεράκι, πως υπήρχαν πάντα άνθρωποι που προσπαθούν για το καλύτερο. Οι πρώτες εξαγωγικές προσπάθειες είναι για μας ένα σημαντικό βήμα που δεν θα σταματήσει εδώ, αλλά θα έχει συνέχεια. Φιλοδοξούμε να ανοίξουμε ένα παράθυρο στον κόσμο και να συμβάλουμε με τις όποιες δυνάμεις μας στην προσπάθεια αξιοποίησης των μεγάλων δυνατοτήτων της Κρήτης και των ανθρώπων της. Από την αρχή της λειτουργίας μας προσπαθήσαμε να δώσουμε την πρώτη θέση στα γεννήματα της γης και στα δημιουργήματα των ανθρώπων που ζουν και δραστηριοποιούνται στο νησί. Στα ράφια μας έχουν πάντα την πρώτη θέση τα προϊόντα του τόπου μας. Όπως ακριβώς και στις καρδιές μας: έχουν κι εκεί την πρώτη, την κυρίαρχη θέση. Αγροτικά και βιοτεχνικά προϊόντα, είδη που παράγονται από μικρούς παραγωγούς, ακόμη και από δυναμικούς γυναικείους συνεταιρισμούς διατίθενται τώρα και πολλά χρόνια από τα καταστήματα της Κρήτης. Πριν από λίγους μήνες τα ίδια ακριβώς προϊόντα εντυπωσίασαν το αθηναϊκό κοινό με το άνοιγμα των νέων καταστημάτων στην ελληνική πρωτεύουσα. Τώρα πιστεύουμε πως ήρθε η σειρά άλλων μεγάλων αγορών. Το χρωστούσαμε στους Κρητικούς της Κρήτης και της Αθήνας που μας στηρίζουν. Το χρωστούσαμε στον τόπο, το χρωστούμε στους ίδιους τους εαυτούς μας! X

ΥΠΕΡ

Στο

ANΟΙΞΗ 2014

21,84% του τζίρου μας

τα κρητικά προϊόντα

Στα Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκη τα κρητικά προϊόντα αντιπροσωπεύουν το 21,84% του τζίρου και η τάση συνεχίζει να είναι ανοδική. Το 2013 παρατηρήθηκε αύξηση κατά 3,79% σε σχέση με το 2012!

N Φωτογραφήματα ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Νύχτα γεμάτη θαύματα... Είναι από τα πιο όμορφα βράδια του χρόνου. Κι από τα πιο σημαντικά για τη θρησκευτική μας παράδοση. Μεγάλη Παρασκευή στον Άγιο Μηνά Ηρακλείου. Μια πομπή στους κεντρικούς δρόμους της πόλης, που κι εκείνοι μοσκοβολούν· τους έχουν ραντίσει από πριν με μύρα κι αρώματα. Η σκέψη στραμμένη στον ωραίο νέο, στον ωραίο θεό, που βρίσκεται ξαπλωμένος ανάμεσα στα λουλούδια της άνοιξης. Όπως πέρσι. Και πρόπερσι. Όπως στα χρόνια της παιδικής μας μνήμης. Προχωράς στην πομπή την πολύκοσμη και συλλαμβάνεις τον εαυτό σου να συνάδει ψιθυριστά, να ακλουθεί το ρυθμό του ύμνου, να προσηλώνεται πάλι σε μια μελωδία που τη θυμάσαι από παιδί. Είναι οι ύμνοι που εξιστορούν το θείο πάθος. Ξαναζείς το χτες, ταξιδεύεις στο χρόνο, φτάνεις στα ψηλώματα του Γολγοθά, νομίζεις πως όλα τούτα που λένε οι παπάδες και αφηγούνται τα Ευαγγέλια δεν έγιναν σε χρόνους μακρινούς, θαρρείς πως γίνονται τώρα. Θέλεις να βρεθείς στην ουσία των πραγμάτων, στην αρχέγονη μυστικότητα που συνοδεύει το επίσης αρχέγονο πάθος. Κοιτάζεις τα σκαμμένα πρόσωπα του μόχτου, εκείνα που ακολουθούν την πομπή, κι έρχεται στ' αυτιά σου ο απόηχος των Εγκωμίων. Ξέρεις πως κάθε λέξη έχει τη δική της μουσική! Ο ωραίος κάλλει παρά πάντας βροτούς... Ως φωτός λυχνία, νυν η σαρξ Θεού.... Ο ζωής ταμίας πώς οράται νεκρός... Ώ γλυκύ μου έαρ γλυκύτατον μου τέκνον που έδυ σου το κάλλος... Σκόρπια στιχάκια, λέξεις που μοχτούν να σηκώσουν το άφατο κάλλος της μορφής, το άφατο κάλλος της ελπίδας.

◗ Η σκέψη στραμμένη στον ωραίο νέο, στον ωραίο θεό, που βρίσκεται ξαπλωμένος ανάμεσα στα λουλούδια της άνοιξης. 8

ΥΠΕΡ

ANΟΙΞΗ 2014

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Ψυχές μανάδων σμιλεμένες στο μέταλλο! Κάποτε - κάποτε, στις μεγάλες της ώρες, η γλυπτική δεν αντιγράφει απλά τη φύση, δεν ξεπατικώνει τις μορφές των ανθρώπων. Κάποτε-κάποτε, ίσως όταν έχει να αναμετρηθεί με την ιστορία, καταφεύγει στα μεγάλα της όπλα: σμιλεύει το άυλο. Λαξεύει ψυχές! Δεν είναι τυπικές γυναικείες μορφές ετούτες, δεν είναι πλασμένες άψυχα σε κάποιο εργαστήριο γλυπτικής. Είναι θρήνοι στοιχειωμένοι στο χρόνο, ψυχές που χόρτασαν τον πόνο κι ένιωσαν το δάκρυ ν' αδειάζει τα βλέμματά τους. Τις κοιτάζεις και νιώθεις το δέος της απώλειας, ακούς τον ήχο του θρήνου, βλέπεις ολοζώντανη τη θηριωδία μπροστά σου. Ακόμη και το σκληρό μέταλλο μπορεί να μιλήσει σ' έναν τόπο μαρτυρίου σαν και τούτο. Ας έχουν περάσει εβδομήντα χρόνια από τότε. Το έγκλημα δεν παραγράφεται. Ούτε ξεχνιέται. Σοκαράς, χωριό της Κρήτης. Πέρασαν κι από δω οι Γερμανοί, μια φοβερή ανθρώπινη καταιγίδα που άφησε πίσω της εικοσιπέντε τόσους νεκρούς. Κι εικοσιπέντε τόσες χαροκαμένες μανάδες. Οι άνθρωποι του μικρού κρητικού χωριού βρήκαν τον καλύτερο τρόπο να τιμήσουν τους ήρωές τους. Αποτύπωσαν στο μέταλλο τις ψυχές των μανάδων. Το ένα στόμα σφραγισμένο με σιωπή (ο μεγάλος πόνος μπορεί να είναι βουβός), το άλλο σαν μια σπηλιά που καθρεφτίζει το χάος, το τρίτο κενό, σαν απολίθωμα της τραγωδίας που συνεχίζει να παίζεται στο ίδιο θέατρο. Στο άδειο βλέμμα της κάθε πονεμένης μάνας δεν αποτυπώνεται μόνο ο θρήνος, αποτυπώνεται κι η ιστορία του τόπου. Ή, μάλλον, η ιστορία της ανθρωπότητας! Το εξαιρετικό γλυπτό (σπονδή στη μνήμη - αντίσταση στη βαρβαρότητα) φιλοτεχνήθηκε από τον Γιάννη Παρμακέλη.

Σοκαράς, χωριό της Κρήτης. Πέρασαν κι από δω οι Γερμανοί, μια φοβερή ανθρώπινη καταιγίδα που άφησε πίσω της εικοσιπέντε τόσους νεκρούς. Κι εικοσιπέντε τόσες χαροκαμένες μανάδες.

ΥΠΕΡ

ANΟΙΞΗ 2014

Τα «όχι» της ιστορίας Υπάρχουν χίλιοι τρόποι να πεις ένα όχι. Μπορείς να το φωνάξεις, να το γράψεις, να το δηλώσεις με χειρονομίες και νοήματα. Μα το πιο δυνατό μπορείς να το πεις με μια γλώσσα που την καταλαβαίνουν μόνον όσοι γαλουχήθηκαν με την ιστορία κι αφομοίωσαν τις διδαχές της. Θαύμασα τούτα τα λυγερόκορμα παιδιά, αγόρια και κορίτσια, μια μαρτιάτικη Κυριακή στο Αρκάδι. Πήγαν στο μοναστήρι (στο πιο μεγάλο σύμβολο της ανθρώπινης αξιοπρέπειας) κατά την ημέρα της μεγάλης σύναξης για την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος, τότε που μαζεύτηκαν οι Κρητικοί εκεί για να πουν ένα βροντερό όχι στην απειλή. Να προστατέψουν τον τόπο (και τη Μεσόγειο ολάκερη) από το χημικό οπλοστάσιο του παράλογου κόσμου μας. Δεν φόρεσαν τις στολές της κρητικής παράδοσης τούτα τα νιάτα για να παρελάσουν μπροστά στις αρχές και τις εξουσίες. Τις φόρεσαν για να αντισταθούν στις αρχές και τις εξουσίες. Πήγαν στο Αρκάδι για να μας θυμίσουν με τον πιο όμορφο τρόπο πως σε τούτο τον τόπο το πιο μεγάλο όχι, το πιο βροντερό, το λέει η ιστορία! 11

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Κουτσούνα! (Απλά μαθήματα οικολογίας) Έχουν περάσει πολλά χρόνια από τότε που οι μανάδες έφτιαχναν τα παιγνίδια για τα παιδιά τους με ό,τι περίσσευε από την καθημερινή διαχείριση του λαϊκού νοικοκυριού. Ένα κομμάτι από παλιό ρούχο αρκούσε για να μπαλώσει την ανάγκη. Τίποτα δεν ήταν άχρηστο, τίποτα δεν ήταν για πέταμα! Είναι μια πάνινη κούκλα, μια «κουτσούνα» όπως τις λέγανε οι παλιοί. Την κατασκεύασαν με απλά υλικά οι αδελφές Σφακιανάκη από το Ροτάσι των Αστερουσίων. Ίσως να είναι οι τελευταίες που μπορούν να μεταδώσουν τα νάματα μιας μακράς παράδοσης. Σκέφτομαι πως με τον ίδιο τρόπο θα κατασκεύαζαν τα κοριτσίστικα παιγνίδια τους οι μάνες στην αρχαιότητα. Και στα χρόνια του Βυζαντίου. Απλά μαθήματα οικολογίας και διαχείρισης των υλικών που περισσεύουν. Ασκήσεις μύησης στην αισθητική της κοινότητας. «Ακόνισμα» του παιδικού μυαλού που συνηθίζει από τα πολύ τρυφερά χρόνια να μηχανεύεται τρόπους αξιοποίησης των απλών υλικών για να κάμει καλύτερη τη ζωή. Ή, αλλιώς, η αισθητική της ανάγκης και της απλότητας.

◗ Ένα κομμάτι από παλιό ρούχο αρκούσε για να μπαλώσει την ανάγκη. Τίποτα δεν ήταν άχρηστο, τίποτα δεν ήταν για πέταμα!

ΥΠΕΡ

ANΟΙΞΗ 2014

Από την κορφή του αέρα! Θυμήθηκα τον Καζαντζάκη που ήθελε, λέει, να ήταν αετός να καμάρωνε την Κρήτη του από την κορφή του αέρα! Έτσι νιώθεις, σαν αετός, όταν ανηφορίζεις στο εκκλησάκι της Αγιάς Κατερίνας στα ψηλώματα της Ανώπολης. Χάνεται το βλέμμα στο πέλαγο, ζωντανεύουν στα μάτια σου χιλιάδες ταξίδια. Είναι σα ν' αρμενίζουν ακόμη τα πλεούμενα του θρύλου. Μινωίτες, Βυζαντινοί, Σφακιανοί Καπεταναίοι από τα χρόνια της Τουρκιάς, ακόμη κι εκείνος ο ταξιδευτής του ονείρου, «ο Δάσκαλος ο Γιάννης»... Ξωκλήσι και κάστρο μαζί η Αγιά Κατερίνα. Τόπος αψηλός και περήφανος, πύλη για την άπλα του άπειρου. Κοιτάζεις άπληστα στο νότο. Κι όταν χορτάσει απεραντοσύνη ο νους σου, σταματάς στην άκρα του πελάου. Ένας μυχός κι ένα λιμάνι φωλιάζει ανάμεσα στους βράχους. Το Λουτρό! Όμορφη που είναι η Κρήτη, λοιπόν, όμορφη! Καταλαβαίνεις καλύτερα από τούτο το μετερίζι τα λόγια του μεγάλου ταξιδευτή. Εκείνου που ήθελε, λέει, να ήταν αετός και να στεκόταν στην κορφή του αέρα. Να το έγραψε, άραγε, σ' ένα ξεχείλισμα νοσταλγίας για τον τόπο του; Ή μήπως ήθελε να κάνει την εξομολόγησή του στις μελλούμενες γενιές;

Τόπος αψηλός και περήφανος, πύλη για την άπλα του άπειρου.

◗◗ 13

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Καλωσόρισες, άνοιξη! 1. Η γλυπτική της φύσης! Δεν βρίσκω λόγια να την περιγράψω γιατί αυτά που θέλω να πω τα έχουν πει τα σχήματα και τα χρώματα. Να σημειώσω απλά πως τούτα τα πολύχρωμα σφαιρικά δημιουργήματα βρίσκονται στα πλάγια της Έδερης (ανάμεσα στις Γούβες και τη Χερσόνησο). Καλωσόρισες, άνοιξη! 2. Μια ανοιξιάτικη βροχούλα. Και μια δεσπολιά λουσμένη με σκόρπιες σταγόνες, λουσμένη με φως. Καλωσόρισες, άνοιξη!

◗ 14

ΥΠΕΡ

ANΟΙΞΗ 2014

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Η ομορφιά της απλότητας Να πέρασαν είκοσι χρόνια από τότε; Μάλλον περισσότερα θα 'ναι! Ανέσυρα τη φωτογραφία από το αρχείο μου (έγχρωμη διαφάνεια από την εποχή της αναλογικής τεχνολογίας Ήταν ανοιξιάτικο απόγευμα, Μάρτης ή Απρίλης. Οι άνθρωποι του κρητικού χωριού ήταν γεμάτοι ευγένεια. Με καλωσόρισαν, όπως γίνεται πάντα σε τούτους τους τόπους. Κάθισα μαζί τους για λίγο. Κι όταν με ρώτησαν γιατί φωτογράφιζα με τόση επιμονή μια τόσο συνηθισμένη σκηνή, απάντησα απλά: «επειδή είναι όμορφη». Ήξερα, βέβαια, πως τους έλεγα τη μισή αλήθεια. Η άλλη μισή με μελαγχολούσε. Ήταν που έβλεπα πως όσο περνούσαν τα χρόνια τόσο και λιγόστευαν αυτές οι όμορφες στιγμές. Υ.Γ. Τα χωριά που μας καλωσόριζαν κάποτε με πλατιά χαμόγελα, έχουν πια γεράσει. Ελάχιστοι άνθρωποι αποσπερίζουν στις αυλές και στους δρόμους. Κι αν τύχει και δείτε κάποια να πλέκει, δεν θα έχει τις κλωστές της σε καλαμένιο καλάθι αλλά σε σακούλα πλαστική...

Κάθισα μαζί τους για λίγο. Κι όταν με ρώτησαν γιατί φωτογράφιζα με τόση επιμονή μια τόσο συνηθισμένη σκηνή, απάντησα απλά: «επειδή είναι όμορφη». 16

◗◗

ΥΠΕΡ

ΤΑΝΕΑΜΑΣ

ANΟΙΞΗ 2014

ΤΑΝΕΑΜΑΣ

Πολλά τα χελιδόνια

και η άνοιξη…

ΦΘΗΝΗ! Στα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης την άνοιξη «άνθισαν» οι προσφορές. Αναζητήστε τη σήμανση «Πολλά τα χελιδόνια και η άνοιξη ΦΘΗΝΗ» σε όλα τα ράφια μας και κερδίστε επιλέγοντας εκατοντάδες προϊόντα σε ασύγκριτες προσφορές. Επιπλέον, υποδεχτείτε την άνοιξη στολίζοντας το σπίτι σας με είδη κήπου και οικιακού εξοπλισμού σε μοναδικές τιμές που θα βρείτε μέχρι τις 12 Μαΐου στο φυλλάδιο προσφορών μας.

Γλυκιά σοκολατόπιτα από τα

Costis

Στα 2 καταστήματα – Χαλκιαδάκης ΜΑΧ Ν. Αλικαρνασσού και Αγίου Ιωάννη, όπου λειτουργεί γλυκιά γωνιά Costis, σας περιμένει μία έκπληξη. Με αγορές 30 ευρώ από τα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης παίρνετε κουπόνι αξίας 3,5 ευρώ για τη ζουμερή και λαχταριστή σοκολατόπιτα από τα Costis. Καλή απόλαυση!

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

ΥΠΕΡ

ANΟΙΞΗ 2014

Αγαπημένα

θαλασσινά! Στα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης την άνοιξη «άνθισαν» οι προσφορές. Αναζητήστε τη σήμανση «Πολλά τα χελιδόνια και η άνοιξη ΦΘΗΝΗ» σε όλα τα ράφια μας και κερδίστε επιλέγοντας εκατοντάδες προϊόντα σε ασύγκριτες προσφορές. Επιπλέον, υποδεχτείτε την άνοιξη στολίζοντας το σπίτι σας με είδη κήπου και οικιακού εξοπλισμού σε μοναδικές τιμές που θα βρείτε μέχρι τις 12 Μαΐου στο φυλλάδιο προσφορών μας.

◗

Η οικογένεια προϊόντων

Χαλκιαδάκης μεγαλώνει… Τα οικονομικά και ποιοτικά προϊόντα Χαλκιαδάκης σας συντροφεύουν καθημερινά στο σπίτι: πιο συγκεκριμένα στην κουζίνα, εκτός από το χαρτί κουζίνας και τις σακούλες σκουπιδιών, τώρα σας προτείνουμε και τη σειρά αλουμινόχαρτο (10 και 30 μέτρων), μεμβράνη και αντικολλητικό χαρτί Χαλκιαδάκης. Τα νέα αυτά προϊόντα είναι εξαιρετικής ποιότητας και αντοχής και παράγονται στην Αττική από την ελληνική εταιρεία “Αλουμίνιον Θαλασσινός».

Και η σειρά προσωπικής φροντίδας και υγειηνής Puravita μεγαλώνει, καθώς τώρα μπορείτε να βρείτε στα καταστήματα μας το 3φυλλο λευκό χαρτί υγείας εξαιρετικής ποιότητας, Puravita Pure & Strong, σε συσκευασία 8 ρολών, το οποίο συσκευάζεται στην Θεσσαλονίκη από την ελληνική εταιρία “Excelco Α.Ε.”.

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Σταφίδα: το υγιεινό κρητικό «σνακ» Η βιολογική σταφίδα «ΑΜΠΕΛΟΔΗΜΙΟΥΡΓΙΕΣ» παράγεται από έναν από τους αξιότερους βιολογικούς παραγωγούς σταφίδας στην Κρήτη, τον Ιωάννη Σκουλά από τον Δήμο Μαλεβιζίου στο Ηράκλειο. Αμπελουργός τρίτης γενιάς, συνεχίζει την οικογενειακή παράδοση τα τελευταία περίπου 20 χρόνια στην περιοχή Μετόχι Παπαγιάννη Σκουλά. Το 1995 ξεκίνησε να καλλιεργεί 30 στρέμματα αμπελιών και από το 2005 αποκλειστικά με βιολογικές μεθόδους. Ειδικά με την παραγωγή της σταφίδας ασχολείται τα τελευταία τρία χρόνια και η αρχή έγινε σχεδόν συγκυριακά: Η απεργία των ιδιοκτητών ψυγείων φορτηγών το 2010 τον ώθησε να σταφιδοποιήσει αναγκαστικά μέρος της παραγωγής, προκειμένου αυτό να διασωθεί. Έκτοτε, η μέθοδος παραμένει βιολογική σε όλα τα στάδια παράγοντας ένα θρεπτικό και γευστικό προϊόν.

Γκαλερί Τσαγκαράκης στο ΜΑΧ Ν. Αλικαρνασσού

ο Χαλκιαδάκης ΜΑΧ στη Ν. Αλικαρνασσό ομόρφυνε με μία υπέροχη γωνιά γεμάτη λάμψη! Οι δύο Κρήτες επιχειρηματίες, ο κ. Γιώργος Τσαγκαράκης και ο κ. Μηνάς Χαλκιαδάκης, συνεργάστηκαν και από κοινού προσφέρουν για πρώτη φορά στο Ηράκλειο τις σειρές κοσμημάτων, ρολογιών και αξεσουάρ GT Τσαγκαράκης, Light Luxuria και Lolita. Προσιτή πολυτέλεια με δημιουργήματα από εξαιρετικούς τεχνίτες σε μοναδικά σχέδια για να σας φτιάξουν τη διάθεση και να συμπληρώσουν με στυλ την εμφάνισή σας για όλες τις περιστάσεις. Ελάτε να γνωριστούμε από κοντά και απολαύστε προνομιακές προσφορές για το Πάσχα.

ΑΠΟ ΤΗ ΧΩΡΑ ΤΟΥ ΜΥΘΟΥ

ΩΔΗ ΣΤΟ ΤΑΠΕΙΝΟ ΦΥΤΟ ΤΟΥ ΠΡΟΜΗΘΕΑ

Νάρθηκας: o «καλός αγωγός» του πολιτισμού! TOY ΝΙΚΟΥ ΨΙΛΑΚΗ

Κάποτε, λέει, σε χρόνους μακρινούς, οι άνθρωποι ζούσαν σαν τα ζώα. Ξεπάγιαζαν κάθε χειμώνα, κρύβονταν σε σπηλιές και λαγούμια για να καταφέρουν να φτάσουν γεροί μέχρι την επόμενη άνοιξη· τη ζεστασιά της παραστιάς δεν την ήξεραν. Ούτε και το μαγειρεμένο φαγητό!

άποτε, λέει, σε χρόνους μακρινούς, η φωτιά ζέσταινε μόνο τους θεούς. Οι θνητοί δεν τη γνώριζαν. Κι οι θεοί, που δεν ήθελαν να χάσουν την εξουσία τους, κρατούσαν μυστική τη μαγική συνταγή που μπορούσε να κάμει τα κλαδιά και τα ξύλα να καίγονται και να σκορπούν ολόγυρα τη γλυκιά θαλπωρή της φωτιάς. Ποιος ξέρει; Μπορεί και να φοβήθηκαν οι θεοί, μπορεί και να ήξεραν ότι τα τετραπέρατα δίποδα πλάσματά τους θα μπορούσαν ν' αλλάξουν τον κόσμο αν είχαν στα χέρια τους τον έλεγχο της φωτιάς. Κάποτε, λέει, σε χρόνους μακρινούς, βρέθηκε ένας αντάρτης θεός και λυπήθηκε τους ανθρώπους. Δεν άντεχε να τους βλέπει να ξεπαγιάζουν και να ξυλιάζουν από το κρύο. Πήρε, λοιπόν, τη μεγάλη απόφαση να κλέψει τη φωτιά από τα θεϊκά δώματα και να τη φέρει κάτω, στον κόσμο των θνητών. Μα δεν ήταν εύκολο. Χρειαζόταν περίσσια προσοχή και θάρρος μεγάλο. Κανείς δεν έπρεπε να τον δει. Για να μην τα πολυλογούμε, ο αντάρτης - θεός λεγόταν Προμηθέας. Ήταν αυτός που φώτισε και ζέστανε το γένος των ανθρώπων. Έχωσε τη φωτιά μέσα στον κορμό ενός νάρθηκα και, χωρίς να τον δει θεϊκό μάτι, κατηφόρισε από τα ψηλώματα των αθανάτων στη γη των ανθρώπων. Κι από τότε γλύκαναν οι χειμώνες, οι άνθρωποι είχαν ένα όπλο ακαταμάχητο για να παλέψουν την παγωνιά· τώρα πια μπορούσαν να ζήσουν καλύτερα, μπορούσαν να φτιάξουν εστίες και να μαζεύονται ολόγυρα οι φαμίλιες, μπορούσαν να μαγειρεύουν το φαγητό τους, να δαμάζουν τον χαλκό και τον σίδηρο, να κατασκευάζουν εργαλεία για να καλλιεργούνε τη γης. Κάποτε, σε χρόνους όχι και τόσο μακρινούς, αυτός που γράφει τούτο το κείμενο (όπως κι οι συνομήλικοί του που το διαβάζουν), δεν ήξερε ούτε τον Προμηθέα ούτε το κλεμμένο μυστικό των θεών. Ήξερε, όμως, το νάρθηκα. Ήταν η καλύτερη «πρώτη ύλη» για τη βιομηχανία των παιδικών ονείρων (και των παιδικών εξερευνήσεων).

ΑΠΟ ΤΗ ΧΩΡΑ ΤΟΥ ΜΥΘΟΥ

Ο αρτηκένιος παιδικός ανεμόμυλος!

Οι Μαινάδες, οι νύμφες του Διονύσου, που αντιπροσωπεύουν τα οργιαστικά πνεύματα της φύσης, κρατούν στα χέρια τους τελετουργικούς θύρσους φτιαγμένους από κορμούς άρτηκα. Με το πέρασμα του χρόνου φαίνεται πως η λέξη «νάρθηξ» αντικατέστησε την ονομασία του θύρσου, όπως αναφέρεται σε τραγωδία του Ευριπίδη.

Περισσότερο φως στην ολόφωτη άνοιξη! Κάθε χρόνο τέτοιον καιρό ανθίζουν οι νάρθηκες στην Κρήτη. Ψηλώνουν οι κορμοί τους περήφανα και γεμίζουν με κατακίτρινα λουλουδάκια που δίνουν ακόμη περισσότερο φως στην ολόφωτη άνοιξη. Κι ύστερα, σαν έρθουν οι πρώτες ζέστες, δένουν οι ανθοί, οι κορμοί φορτώνονται με εκείνα τα πλατιά ωοειδή σκουλαρίκια τους και σαν τ' ακουμπήσεις κουδουνίζουν απαλά, μοιάζει με μουσική θεϊκή το θρόισμά τους. Πολύτιμοι ήταν κάποτε οι ελαφροί κορμοί του νάρθηκα. Αρχέγονο εφόδιο για τους γιατρούς που έφτιαχναν «νάρθηκες» κι έδεναν τα κατάγματα των άκρων, ανάλαφρη μπαστούνα για τους γέροντες, πολύτιμο απόκτημα για τους φτωχούς που έφτιαχναν καρέκλες, σκαμνιά, τραπεζάκια. Ήταν, όμως, και μόνιμο κρησφύγετο της φωτιάς. Επειδή ήξεραν πια το μεγάλο μυστικό μπορούσαν ν' ακολουθήσουν το παράδειγμα του Προμηθέα. Η σπογγώδης ψίχα του κορμού καίγεται αργά, σαν φυτίλι, μα ο φλοιός παραμένει σχεδόν ανέπαφος. Ακόμη κι αν φυσά άνεμος δυνατός, τούτη η φωτιά δεν σβήνει! Φυτό των θεών ο ταπεινός νάρθηκας. Γιατί δεν ήταν μόνο ο Προμηθέας που το κράτησε στα χέρια του στο μεγαλύτερο ταξίδι που έκαμε ο πολιτισμός από την εποχή των παγετώνων ώς σήμερα. Ήταν κι ο Διόνυσος. Εκείνος επέλεξε ως τελετουργικό σύμβολό του ένα μακρύ ραβδί με φουντωτή κορφή, ένα κλαδί από νάρθηκα, όπως λέει κι ο Ευριπίδης (Βάκχες, 205).

◗◗

Κάθε που βλέπω ανθισμένο νάρθηκα (άρτηκα τον λέμε στην Κρήτη), θυμάμαι τον Προμηθέα, τον μεγαλύτερο ευεργέτη του γένους των ανθρώπων. Θυμάμαι και τον Διόνυσο, που δεν ήταν μόνο θεός του κρασιού αλλά και της βλάστησης, μια βλαστική θεότητα από τις πιο σπουδαίες του αρχαίου κόσμου (κι ας μην ξεχνάμε πως είχε ξεκινήσει κι εκείνος από την Κρήτη - εδώ μαρτυρείται η αρχαιότερη λατρεία του). Θυμάμαι, όμως, κι εμάς ως παιδιά (όλα τα παιδιά μοιάζουν με μικρούς θεούς αφημένους στην ξενοιασιά και στο παιγνίδι, απαλλαγμένα από το άγχος της βιωτής). Βρίσκαμε παντού τους ελαφρούς κορμούς του νάρθηκα κι είχαμε το καλύτερο «όπλο» στα χέρια μας. Μπορούσαμε να φτιάξομε παιγνίδια, άμαξες με τροχούς «αρτηκένιους», καρεκλάκια, σκαμνάκια, μεσοδόκια για τα σπιτάκια που χτίζαμε, αυτοσχέδιες λύρες, λαούτα, λαμπάδες και, προπαντός, ανεμόμυλους! Κόβαμε σε στενές εγκάρσιες λουρίδες τον κορμό και φτιάχναμε τη φτερωτή. Ολόκληρο το ξένοιαστο καλοκαίρι μπορούσε να γυρίζει ο μύλος αν ήταν καλά μαστορεμένος! Παιδικοί μύλοι φτιάχνονταν, όμως, κι από το άλλο σπουδαίο φυτό, που κι αυτό στολίζει την άνοιξη με τις φωτεινές ταξιανθίες του, τον ασφόδελο. (Στην Κρήτη το λέμε σφεντυλιά κι ασφεντυλιά. Εξαίρεση στον κανόνα τούτο αποτελούν, νομίζω, μόνο οι Μεσαρίτες, που τον λένε λατζούνι).

Οι μεγάλες αλήθειες των μύθων Περπατώντας κοντά στους Αρμένους του Ρεθύμνου συνάντησα τούτο το φυτό κι έτρεξα κοντά του σα να ξανάβρισκα κάποιον παιδικό φίλο. Δεκάδες ζουζούνια το περιτριγύριζαν, είχαν στήσει κι αυτά χορό ολόγυρα στο κίτρινο φωτοστέφανο (το χορό της άνοιξης ίσως). Μα σαν με είδαν να πλησιάζω, παραμέρισαν. Ίσως και να κατάλαβαν τη συγκίνηση που νιώθει ο άνθρωπος της πόλης όταν συναντήσει στο μεγάλο ταξίδι της μνήμης τα παιδικά του χρόνια. Χάιδεψα τα κατάξανθα μαλλιά, άφησα τον φακό να θωπεύσει για λίγο το φως, κι ανιστορή-

ΥΠΕΡ

ANΟΙΞΗ 2014

Πολύτιμο φυτό για τις παραδοσιακές κοινωνίες... Απαραίτητο στα χέρια των παλιών (πρακτικών) γιατρών, που έφτιαχναν νάρθηκες για τα κατάγματα...

θηκα πάλι τους μύθους μας. Νομίζω πως εκείνοι, οι μύθοι, είπαν τις πιο μεγάλες αλήθειες του κόσμου! Ναι, η φωτιά τα έκαμε όλα. Είναι το απόλυτο ορόσημο που άλλαξε τον πολιτισμό. Που μετέτρεψε το ζώο σε άνθρωπο. Που τον έμαθε να ψήνει το φαγητό, να δαμάζει τα μέταλλα. Πρώτος ο Λεβί Στρως, ο σπουδαίος Γάλλος κοινωνιολόγος, έδειξε το συμβολικό ρόλο της φωτιάς μιλώντας για τους πολιτισμούς του Αμαζονίου. Κι έγραψε το βιβλίο που έμεινε στην ιστορία: "Το ωμό και το μαγειρεμένο". Ακολούθησαν κι άλλοι. Χαρακτήρισαν τον έλεγχο της φωτιάς ως το απόλυτο εργαλείο ζωής που έφτασε ποτέ στα ανθρώπινα χέρια.

Ο πυρσός των χοχλιδολόγων Στα παλιότερα χρόνια, τότε που δεν υπήρχε ηλεκτρισμός (ούτε οι φακοί με τις μπαταρίες), ο κορμός του άρτηκα ήταν πολλαπλά χρήσιμος. Φώτιζε τις σκοτεινές νύχτες των οδοιπόρων, ιδιαίτερα εκείνων που ξεκινούσαν αξημέρωτα για να πάνε σε κάποιο μακρινό προσκύνημα. Τον βουτούσαν σε λάδι ή τύλιγαν ένα λαδωμένο πανί στην κορφή του και το άναβαν. Μπορούσε να κρατήσει για ώρες η φλόγα! Κάθε Μάρτη, που με τις δροσούλες σέρνονται οι χοχλιοί στη φρέσκια χλόη, ο νάρθηκας ήταν πολύτιμος σύντροφος των χωρικών. Έβγαιναν στα χωράφια και στ' αμπέλια, άναβαν τους πυρσούς τους (οι πιο «προηγμένοι» κρατούσαν λαδοφάναρα), κρατούσαν και μεγάλα καλάθια στα χέρια τους κι άρχιζαν το χοχλιδολόημα. Συνηθισμένη ασχολία των παιδιών και των γερόντων εκείνης της (μάλλον απόμακρης) εποχής ήταν να βλέπουν από τις λοτζέτες των σπιτιών τους αναμμένους πυρσούς στα χωράφια και να καταμετρούν τους χοχλιδολόγους της κάθε μαρτιάτικης βραδιάς. (Μου έλεγε κάποτε ένας γέροντας Μεραμπελιώτης ότι μ' αυτόν τον τρόπο είχε μάθει τους αριθμούς πριν ακόμη πάει στο σχολείο). X

⌨ Μια φωτογραφία - ένα ποίημα ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

◗◗

Ως τη μνήμη της ελευθερίας! Μέρα στιλπνή αχιβάδα της φωνής που μ' έπλασες Γυμνόν να περπατώ στις καθημερινές μου Κυριακές Ανάμεσ' από των γιαλών τα καλωσόρισες Φύσα τον πρωτογνώριστο άνεμο Άπλωσε μια πρασιά στοργής Για να κυλήσει ο ήλιος το κεφάλι του Ν' ανάψει με τα χείλια του τις παπαρούνες Τις παπαρούνες που θα δρέψουν οι περήφανοι άνθρωποι Για να μην είναι άλλο σημάδι στο γυμνό τους στήθος Από το αίμα της αψηφισιάς που ξέγραψε τη θλίψη Φτάνοντας ως τη μνήμη της ελευθερίας. Οδυσσέας Ελύτης

Θεού καρδιά σα να χτυπά στην αγκαλιά του Απρίλη... Κι ο κάμπος γέμισε ομορφιές. Το χαμομήλι ευώδιασε κι οι παπαρούνες άναψαν σαν διψασμένα χείλη. Βοά απ' το γλέντι της γιορτής η μέρα η μεγαλόχαρη, Θεού καρδιά σα να χτυπά στην αγκαλιά του Απρίλη... Στέλιος Σπεράντζας

ΥΠΕΡ

ANΟΙΞΗ 2014

◗◗

⌨

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Κι ο Επιτάφιος Θρήνος, κι οι αναπνοές της άνοιξης Στ’ Όσιου Λουκά το μοναστήρι, απ’ όσες γυναίκες του Στειριού συμμαζευτήκαν τον Επιτάφιο να στολίσουν, κι όσες μοιρολογήτρες ώσμε του Μεγάλου Σαββάτου το ξημέρωμα αγρυπνήσαν, ποια να στοχάστη -έτσι γλυκά θρηνούσαν! πως, κάτου απ’ τους ανθούς, τ’ ολόαχνο σμάλτο του πεθαμένου του Άδωνη ήταν σάρκα που πόνεσε βαθιά;

Γιατί κι’ ο πόνος στα ρόδα μέσα, κι ο Επιτάφιος Θρήνος, κ’ οι αναπνοές της άνοιξης που μπαίναν απ’ του ναού τη θύρα, αναφτερώναν το νου τους στης Ανάστασης το θάμα, και του Χριστού οι πληγές σαν ανεμώνες τους φάνταζαν στα χέρια και στα πόδια, τι πολλά τον σκεπάζανε λουλούδια που έτσι τρανά, έτσι βαθιά ευωδούσαν! Άγγελος Σικελιανός

◗◗

ΥΠΕΡ

ANΟΙΞΗ 2014

Νοσταλγία! Θυμούμαι και δοκιμάζω τη νοσταλγία εκείνη, εκείνων των καιρών, όταν τα βραδινά, - με το ιώδες χρώμα, της ανθισμένης γλυσίνας κάπως, ή της πασχαλιάς που στρώνεται πάνω στο επιτάφιο κέντημα,τα έμορφα ανοιξιάτικα βραδινά, πήγαινα ταχτικά ν’ ακούσω την ακολουθία των Παθών Σου. Ζωή Καρέλλη

⌨

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Και κατεβαίνεις πάλι στη γης K’ έκραζα: Aνοίξου γης, ποτίσου γης, σκιρτήστε σα σπόροι αθάνατοι στο χώμα, ώ πεθαμένοι! Xριστέ, κι αν όλοι σ’ αρνηθούν, δε θα πεθάνεις! Γιατί στον κόρφο μου το αθάνατο νερό κρατώ και σε κερνώ, και κατεβαίνεις πάλι στη γης, και περπατάς μαζί μου στα χωράφια, βολές σωπαίνοντας γλυκά, βολές ταΐζοντας το Λόγο τον καλό στα πεινασμένα πλήθη. Νίκος Καζαντζάκης

◗◗

ΥΠΕΡ

ANΟΙΞΗ 2014

⌨

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Οι βιόλες χλωμές και τα τριαντάφυλλα τα κοκκινοπλουμίζαν Η νύχτα των Παθών, αγία Παρασκευή μεγάλη θυμάσαι; Οι κράχτες βροντεροί του δρόμου και χουγιάζαν "Ώρα, ώρα για την εκκλησιά". Τα σήμαντρα σωπαίναν μήπως ταράξουν του Ιησού τον ύπνο, ολογυρμένο στων επιτάφιων τα χρυσά τα σάβανα που οι βιόλες χλωμές και τα τριαντάφυλλα τα κοκκινοπλουμίζαν. Κωστής Παλαμάς

Πώς οι δρόμοι ευωδάνε Πώς οι δρόμοι ευωδάνε με βάγια στρωμένοι ηλιοπάτητοι δρόμοι και γύρω μπαξέδες! Η χαρά της γιορτής όλο πιότερο αξαίνει και μακριάθε βογκάει και μακριάθε ανεβαίνει. .......................... Κατεβάζω στα μάτια τη μαύρη ομπόλια, για να πάψει κι ο νους με τα μάτια να βλέπει... Ξεφαντώνουν τ’ αηδόνια στα γύρω περβόλια, λεϊμονιάς σε κυκλώνει λεπτή μοσκοβόλια. Κώστας Βάρναλης

◗◗

ΥΠΕΡ

ANΟΙΞΗ 2014

⌨

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Κοντά στο σκουριασμένον ανεμόμυλο Στο δροσερό σπιτάκι του περιβολιού ανάμεσα στα καβάκια και τους ευκάλυπτους κοντά στο σκουριασμένον ανεμόμυλο κοντά στην κίτρινη δεξαμενή μ’ ένα χρυσόψαρο μονάχα στο δροσερό σπιτάκι μυρίζοντας λυγαριά βρήκα ένα μπούσουλα καραβίσιο αυτός μου ’δειξε τους αγγέλους των καιρών που κατοικούν την καταμεσήμερη σιγή. Γιώργος Σεφέρης

Αναζητώ το τρίξιμο του ανεμόμυλου... Κι όμως εδώ πρέπει να ζήσω. Αναζητώ το τρίξιμο του ανεμόμυλου πλάι στη στέρνα με τα χρυσόψαρα. Το λύγισμα της φοινικιάς. Το Νίκο και τη Μαρία του αντικρινού σπιτιού. Τίποτα πια στη θέση του. Μόνο τα χελιδόνια μπαινοβγαίνουν από τα χάσματα των παραθύρων κι ο ήλιος βασιλεύοντας βάφει με κόκκινο τις γειτονιές των ερειπίων. Γιώργης Μανουσάκης

ΥΠΕΡ

ANΟΙΞΗ 2014

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ

Kώστας Μουντάκης, ο γλυκόλαλος τραγουδιστής της Κρήτης

ΥΠΕΡ

ANΟΙΞΗ 2014

TOY δφ Γ. Ν. ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΙΔΗ

«Γλυκόλαλος τραγουδιστής και ξακουστός λυράρης, που στα συρτά ’ταν δυνατός όσο κανένας άλλος, και στο τραγούδι ήτανε ο γίγας ο μεγάλος, καλόκαρδος, καλότροπος με ντόμπρο χαρακτήρα», ο Κώστας Μουντάκης δικαιούται μια όλως ιδιαίτερη τιμητική θέση στην πλειάδα των διακεκριμένων Κρητών μουσικών, έχοντας μια εποικοδομητική αμφίδρομη σχέση με την τοπική μουσική παράδοση, άλλοτε αντλώντας από τις βαθιές στον χρόνο πηγές της και άλλοτε μπολιάζοντάς την με προσωπικές δημιουργίες ως αναβλαστικούς κλάδους του κορμού της. Ο Κώστας Μουντάκης γεννήθηκε το 1926 στην Αλφά Μυλοποτάμου του Ρεθύμνου, με καταγωγή της οικογένειάς του από τα Σφακιά. Η λύρα στάθηκε αχώριστος σύντροφός του από τα πρώτα ήδη παιδικά του χρόνια. Μια αυτοσχέδιας μορφής λύρα, αρχικά από ταβλί, χορδές από ίνες αθάνατου και δοξάρι με τρίχες από ουρά γαϊδάρου, όπως λέγεται ανεκδοτολογικά, ήταν το πρώτο όργανο όπου, «βοσκάκι ακόμα, κίνησε τα δαχτύλια του πάνω στις κοντυλιές της κρητικής μουσικής…». Παίζοντας για ώρες ολόκληρες μόνος του, άρχισε πολύ ενωρίς να μαθαίνει τους σκοπούς και τα ξόμπλια, τα μυστικά θα λέγαμε της λύρας, ώστε, δεκαπεντάχρονο ακόμα παιδί, να παίζει σε γάμους στο χωριό του. Την περίοδο αυτή το Ρέθυμνο είναι ο χώρος όπου η κρητική μουσική γνωρίζει εξαιρετική ακμή, με μεγάλους δεξιοτέχνες, τον Ανδρέα Ροδινό, τον Γιάννη Μπερνιδάκη (Μπαξεβάνη), τον Αντώνη Καρεκλά, τον Στέλιο Φουσταλιέρη, που σηματοδοτούν το πέρασμά τους σ’ ένα ύφος πιο επεξεργασμένο μέσα σ’ ένα περιβάλλον με ολοένα αυξανόμενες αστικές επιδράσεις. Στα εργαστήρια των οργανοποιών η λύρα αποκτά τη γνωστή σήμερα μορφή, η τεχνική παιξίματος γίνεται όλο και πιο δεξιοτεχνική, το ρεπερτόριο εμπλουτίζεται και επεκτείνεται πέρα από τα τοπικά όρια, αποκτώντας παγκρήτια διάδοση. Το 1948 ο Μουντάκης αρχίζει μια πεντάχρονη θητεία στη Χωροφυλακή. Υπηρετεί αρχικά στα Χανιά, όπου του δίδεται η ευκαιρία να παίζει στον τοπικό ραδιοφωνικό σταθμό, και ένα χρόνο αργότερα μετατίθεται στην Αθήνα, οπότε, με τη συνδρομή του Σίμωνα Καρά, που τον αποκαλεί χρυσοδάκτυλο, προβάλλει, μέσα από τον με ισχυρή εμβέλεια σταθμό των Αθηνών, την κρητική μουσική πανελλήνια. Παράλληλα, παίζει σε κρητικά στέκια και σε εκδηλώσεις κρητικών σωματείων και συλλόγων. Το 1952, με το τέλος της θητείας του στη Χωροφυλακή, αρχίζει να εργάζεται στο εργοστάσιο της Εταιρείας Λιπασμάτων στη Δραπετσώνα, όπου θα παραμείνει για μια δεκαπενταετία. Το 1954 τραγουδάει για πρώτη φορά σε δίσκο, με τους αδελφούς Κουτσουρέλη, το «Δεν θέλω μέσα στην καρδιά». Ακολουθούν ο «Ζητιάνος» και η «Ρεθυμνιοπούλα» και έπεται ένας μακρύς κατάλογος δισκογραφικών εκδόσεων, που καθιερώ-

◗◗

νουν τον Μουντάκη ως τον περισσότερο ηχογραφημένο λυράρη της κρητικής μουσικής. «Πραματευτής», «Αργαλειός», «Μυλωνάδες και Μαζώχτρες», «Ερωτόκριτος», «Κρητικός Γάμος», «Αναφορά στον Καζαντζάκη» και τόσες άλλες επιτυχίες του γίνονται ενθουσιωδώς δεκτές, εξακοντίζοντας στα ύψη τη δημοτικότητά του, με τη φήμη του ν’ απλώνεται σ’

Ο Κώστας Μουντάκης σε φωτογραφία του 1957 (από το πρόγραμμα του Α' Φεστιβάλ Κρητικής Μουσικής του 1992).

Ανατολή και Δύση, πολλές φορές προσκεκλημένος από Κρητικούς της διασποράς, σε Αμερική, Καναδά, Αυστραλία, Γερμανία, Νότια Αφρική. Για τον Μουντάκη ως χαρισματικό μουσικό, γράφει, μεταξύ άλλων, ο Λάμπρος Λιάβας, καθηγητής εθνομουσικολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών: Ο Μουντάκης δεν υπήρξε απλά και μόνο ένας προικισμένος μουσικός, αλλά ένας ολοκληρωμένος δημιουργός, συνδυάζοντας τη λύρα με το

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ

τραγούδι και παντρεύοντας τις κοντυλιές του με τις μαντινάδες γεμάτες δύναμη και ευαισθησία… Όμως το σημαντικό είναι ότι η τέχνη του, αν και προσωπική – αποτέλεσμα του ταλέντου και της προσωπικότητας ενός επώνυμου δημιουργού- εντάσσεται και λειτουργεί αποτελεσματικά μέσα στο σύνολο, επειδή ακριβώς πατάει γερά στην κοινή μουσική κληρονομιά και τα βιώματα του κρητικού λαού. Ο Μουντάκης εξελίσσει τη δεξιοτεχνία της κρητικής λύρας για ν’ ανταποκριθεί στη νέα κοινωνική πραγματικότητα, την θέτει όμως στην υπηρεσία της έκφρασης. Ανανεώνει θεματικά τις μαντινάδες, δεν προδίδει όμως το ιδιαίτερο ύφος και ήθος τους. Γι’ αυτό και με τις ηχογραφήσεις του το κρητικό μουσικό ιδίωμα ξεπερνάει τα τοπικά του όρια και γίνεται γνωστό και αγαπητό στο πανελλήνιο…». Στην ιστορία της Κρητικής Μουσικής όμως ο Μουντάκης δεν θα μείνει μόνο ως δεξιοτέχνης οργανοπαίκτης και ηδύφωνος τραγουδιστής. Καταγράφεται και ως ο πρώτος που δίδαξε λύρα στο Ελληνικό Ωδείο στην Αθήνα και στη συνέχεια σε ειδικά παραρτήματά του, αναβαθμισμένα σε Σχολές, στο Ηράκλειο, το Ρέθυμνο, τον Άγιο Νικόλαο και τα Χανιά. Μια δραστηριότητα

«...Το συνολικό περιεχόμενο του έργου είναι πολύπλευρο και πολυσήμαντο. Κατόρθωσε να διασώσει και να διαδώσει ανόθευτη τη γνήσια κρητική παράδοση…» (Μίκης Θεοδωράκης).

που συγκινεί ιδιαίτερα τον λαϊκό στιχουργό, που θρηνεί για το μισεμό του Μουντάκη: Είχε ιδρύσει και σχολές για τα παιδιά να μάθουν τση Κρήτης την παράδοση να μην τηνε ξεχάσουν. Λυπάμαι όλα τα παιδιά απού ’χε μαθητές του, δεν πρόλαβαν να μάθουνε τσ’ όμορφες κοντυλιές του. Το ίδιο σημαντική με τη διδασκαλία του, σε επίπεδο μετάδοσης γνώσης, είναι η προσφορά του με πληθώρα από ηχογραφήσεις του ειδικά για το αρχείο του τομέα Θεατρολογίας – Μουσικολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, συνεργάτης του αοιδίμου μουσικολόγου Γιώργου Αμαργιανάκη, συναδέλφου μου μερικά χρόνια στην Ακαδημία Αθηνών, ο οποίος πολλές φορές είχε αναφερθεί επαινετικά στην προσφορά αυτή του Μουντάκη. Θα πρέπει να τονιστεί πόσο ένιωθε τη μουσική παιδεία ως χρέος ο Μουντάκης. Γι’ αυτό, πριν από το Ελληνικό Ωδείο, είχε αρχίσει μαθήματα στην Παγκρήτια Ένωση και κάποιο άλλο διάστημα είχε ανταποκριθεί στην πρόσκληση της Ελένης Καραΐν-

ΥΠΕΡ

ANΟΙΞΗ 2014

Αριστερά: Ο Μουντάκης σε φυλλάδιο δισκογραφικής εταιρείας (δεκαετία 1960). Κάτω: Με τον Στέλιο Φουσταλιέρη σε εκδήλωση που είχε οργανωθεί το 1982, στο Αρκαλοχώρι. Δεξιά: Με τους μαθητές του στο Ωδείο του Ηρακλείου (Φωτ. Ν. Ψιλάκης, 1982).

◗◗

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ

δρου, συμμετέχοντας σε μαθήματα εκμάθησης παραδοσιακών οργάνων στην Γκαλερί «Ώρα». Αναφερόμενος στη διδασκαλία του, έλεγε για τους μαθητές του: Θέλω με την τεχνική να καλλιεργούν και την ψυχική τους ευαισθησία. Πρέπει ο κάθε λαϊκός μουσικός να εκφράζεται με το συναίσθημά του και το ένστικτό του, να δημιουργεί ανάλογα με την τεχνική του διάθεση, τον χαρακτήρα του. Αυτό του δίνω εγώ να καταλάβει… Η μουσική παράδοση, κατά την άποψή μου, δεν οριοθετείται. Καλλιεργείται, μεταλαμπαδεύεται, ανανεώνεται και φιλτράρεται από τον ίδιο το λαό για το λαό… Προσωπικά, μέρος κι εγώ αυτού του σπουδαίου λαού της Κρήτης, γεννήθηκα, γαλουχήθηκα κι αγάπησα με πάθος τη μουσική του τόπου μας. Αυτή ακριβώς την αγάπη θέλω να μεταλαμπαδεύσω στους μεταγενέστερους… Ευτυχώς η «Σχολή Μουντάκη», με την πραγματική και τη μεταφορική της έννοια, συνεχίζει την ανεκτίμητη προσφορά της με ευθύνη και εργώδη προσπάθεια του Μάνου Μουντάκη, θε-

ματοφύλακα όχι μόνο της μνήμης του πατέρα του αλλά και του πλούσιου αρχείου που αυτός κατέλιπε. Αρχείου όντως πολύτιμου, όχι μόνο για τους μουσικολόγους, αλλά και για κάθε ιστοριοδίφη, με πλήθος αποκομμάτων από τον ελληνικό και διεθνή τύπο, πλούσιο φωτογραφικό υλικό, δυσεύρετους δίσκους 45 στροφών, προγράμματα πολιτιστικών εκδηλώσεων σε ημεδαπή και αλλοδαπή και άλλο αυτονόητης αξίας αρχειακό υλικό.

«Η μουσική παράδοση δεν οριοθετείται. Καλλιεργείται, μεταλαμπαδεύεται, ανανεώνεται και φιλτράρεται από τον ίδιο το λαό για το λαό…»

ΥΠΕΡ

ANΟΙΞΗ 2014

◗◗ Αριστερά: Με βλέμμα πατρικό... Ο Μουντάκης με τους μικρούς μαθητές του. Δεξιά: Με τον Γιάννη Ξυλούρη Ψαρογιάννη, βασικό συνεργάτη του Μουντάκη στην προσπάθεια διδασκαλίας της λύρας (Η φωτογραφία δημοσιεύτηκε στο εξώφυλλο του περιοδικού ΚΡΗΤΙΚΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ, τ. 3/1982).

Ιδιαίτερα πρέπει να επαινεθεί η υιική αγάπη του Μάνου να μένει πάντα εναργής η μνήμη του πατέρα του μέσα από το έργο του, με οργάνωση ή επιμέλεια συναυλιών και διαφόρων άλλων καλλιτεχνικών εκδηλώσεων Δήμων και πολιτιστικών Συλλόγων, σε κάποιες από τις οποίες είχα την τιμή να είμαι ομιλητής, όπως ομιλητής ήμουν και στο επίσημο 40ήμερο μνημόσυνο του Μουντάκη στη Μητρόπολη Αθηνών, όπου «ήρθε λαός αρίφνητος και γέμισεν ο φόρος», τιμώντας τον άξιο Κρητικό. Ειρήσθω εν παρόδω, ότι η γνωριμία μου με τον Μουντάκη, η οποία εξελίχθηκε σε μια βαθιά φιλία, έγινε κάποια νύχτα του Σεπτεμβρίου του 1967 στο πλοίο «Σοφία», επιστρέφοντας στον Πειραιά ύστερα από μια εικοσαήμερη λαογραφική μου αποστολή στον νομό Ρεθύμνου. Ευθύς μετά τη γνωριμία μας, προθυμότατα ανταποκρίθηκε στην πρότασή μου για μερικές ηχογραφήσεις. Περάσαμε έτσι κάποιες ώρες αποτυπώνοντας στο μαγνητόφωνο τραγούδια, μαντινάδες, οργανικούς σκοπούς χορών κ.ά. από τον πλούτο ενός αυθεντικού εκφραστή της μου-

σικής παράδοσης της Κρήτης, στο έργο του οποίου «γίνεται η αληθινή αποκάλυψη του ανθρώπου και του χώρου. Το συνολικό περιεχόμενο του έργου είναι πολύπλευρο και πολυσήμαντο. Κατόρθωσε να διασώσει και να διαδώσει ανόθευτη τη γνήσια κρητική παράδοση…», όπως έγραφε ο Μίκης Θεοδωράκης σε σημείωμά του για τον δίσκο του Μουντάκη «Στον Ψηλορείτη θ’ ανεβώ». X Βιβλιογραφικές πηγές: Κείμενα Γ. Αμαργιανάκη, Μ. Θεοδωράκη, Λ. Λιάβα, Μ. Μουντάκη, στα Προγράμματα του Α’ Φεστιβάλ Κρητικής Μουσικής «Παλλάς», 29 Ιαν. 1992, και του Β’ Φεστιβάλ Κρητικής Μουσικής και Τραγουδιού «Παλλάς», 9 Φεβρ. 1993 (Αρχείο Γ. Ν. Αικ.).

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΑ 400 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΓΚΡΕΚΟ

Γράμμα του Νίκου Καζαντζάκη στον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΔΥΟ ΜΕΓΑΛΩΝ ΚΡΗΤΙΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

TOY ΝΙΚΟΥ ΨΙΛΑΚΗ

ΥΠΕΡ

Πάνω από 25 χρόνια σχεδίαζε ο Καζαντζάκης να γράψει ένα γράμμα στον παππού του. Το έκανε, τελικά, μόλις λίγα χρόνια πριν πεθάνει. Κοντά τρεις αιώνες χώριζαν τον εγγονό από τον παππού, τον φανταστικό παππού, που ο συγγραφέας τον μεταπλάθει σε σύμβολο, τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο. Ήταν αρχές της δεκαετίας του 1930 όταν είχε αποφασίσει ο Καζαντζάκης να γράψει το γράμμα στον Γκρέκο. Την προηγούμενη νύχτα την είχε περάσει παρέα με τον μεγάλο ζωγράφο. Έτσι έλεγε: «… Χτες βράδυ είδα ένα εξαίσιο όνειρο για τον Γκρέκο. Όλη νύχτα μαζί, σπίτι μου, τρώγαμε, μιλούσαμε κρητικά, γελούσαμε· μετά ξύπνησα και πάλι κοιμήθηκα και συνέχισα τ’ όνειρο. Δε μπορώ, βέβαια, με λόγια να πω, μα θυμούμαι καλά πλήθος λεπτομέρειες και βρήκα ένα σχέδιο να γράψω αργότερα τις «Κουβέντες με τον Γκρέκο». Ένιωσα πολλή χαρά…». Χρειάστηκε να φτάσει λίγο πριν το τέλος για να πραγματοποιήσει το παλιό όνειρό του. Όμως, δεν πρόλαβε να το δει ολοκληρωμένο. Γιατί το περίφημο «γράμμα» δεν είναι άλλο από το τελευταίο αυτοβιογραφικό του έργο, την «Αναφορά στον Γκρέκο», το βιβλίο που κυκλοφόρησε μετά το θάνατό του.

ANΟΙΞΗ 2014

◗◗ Παππού αγαπημένε... Απ' όλες τις μεγάλες μορφές που αποτέλεσαν ορόσημα στη ζωή του, ο Καζαντζάκης διάλεξε τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο για να του «μιλήσει» και να χτίσει πάνω στον φανταστικό διάλογο την αυτοβιογραφία του. «Το έργο αυτό είναι ένα είδος αυτοβιογραφίας, όχι όλης της ζωής, παρά μέρος μονάχα· τα τέσσερα σκαλοπάτια που πάτησα για να φτάσω στη σημερινή κραδαινόμενη ισορρόπηση» έγραφε στον Παντελή Πρεβελάκη. Ας ζούσαν σ' άλλες εποχές. Ο συγγραφέας, που επέλεξε έναν ζωγράφο του παρελθόντος για να κάνει τον απολογισμό του, βρισκόταν

«Άξαφνα, δριμιά μυρωδιά από χαρούπι, κατράμι και σαπημένα κίτρα. Άνοιγαν τα σπλάχνα μου να τη δεχτούν κι έτριζαν…»

◗◗ στην τελευταία περίοδο της ζωής του κι είχε γνωρίσει ήδη τη διεθνή αναγνώριση. Η φανταστική συνάντηση ανάμεσα στον ζωγράφο και τον συγγραφέα πραγματοποιείται στην Ισπανία, τη χώρα όπου είχε ζήσει ο Γκρέκο και την είχε γνωρίσει καλά ο Καζαντζάκης. Χρόνια μετά ο συγγραφέας αναπολεί το ταξίδι στο Τολέδο: «Παππού αγαπημένε, πόσος καιρός πέ-

ρασε από τη νύχτα εκείνη που κοιμήθηκα στο Τολέδο κι οσμίστηκες πως έφτασε ένας Κρητικός στη γειτονιά σου και σηκώθηκες από το μνήμα σου, γίνηκες όνειρο κι ήρθες και με βρήκες; μια αστραπή; τρεις αιώνες; Ποιος μπορεί στον αέρα της αγάπης να ξεχωρίσει την αστραπή από την αιωνιότητα; Πέρασε από τότε μια ζωή· τα μαύρα μαλλιά άσπρισαν, τα μελίγγια βούλιαξαν, τα μάτια θάμπωσαν· έτριξε το δοξάρι στα χέρια του Θεού»… Ο παραλήπτης του «Γράμματος» ή αποδέκτης της «Αναφοράς» δεν θα διαβάσει ποτέ τα λόγια του εγγονού. Ο σπουδαίος συγγραφέας αντλεί έμπνευση από την πορεία του μεγάλου συμπατριώτη του κι αρχίζει να μιλά για τη δική του ζωή. Οι μελετητές της «Αναφοράς» τόνισαν πως είναι από τα πιο σημαντικά αυτοβιογραφικά έργα της νεοελληνικής λογοτεχνίας.

Το λιμάνι του Χάνδακα: η κοινή πύλη προς την αιωνιότητα! Ο συγγραφέας θαυμάζει την τέχνη του ζωγράφου, αλλά θαυμάζει και τη μεγάλη πορεία του: από τα πρώτα σκαλοπάτια της τέχνης, στην κορυφή. Η φυσική διαδρομή τους είναι ίδια. Γεννήθηκαν κι οι δυο στην ίδια πόλη κι άνοιξαν από νωρίς τα φτερά τους από το ίδιο λιμάνι, του Χάνδακα: «Περάσαμε την καστρόπορτα του λιμανιού, πήραμε δεξά, ανεβήκαμε τα βενετσιάνικα τείχη, που έζωναν την πολιτεία. Θλιμμένο, καταστρόγγυλο το φεγγάρι κρέμουνταν αποπάνω μας, τα πιο μεγάλα άστρα μονάχα είχαν μπορέσει ν’ αντισταθούν στο φως του και στραφτάλιζαν στο γαλατένιο αμίλητο ουρανό· δεξά μας μούγκριζε η κρητικιά θάλασσα. Στάθηκες, αγαπημένε σύντροφε, άπλωσες το χέρι:

ΥΠΕΡ

ANΟΙΞΗ 2014

- Κοίταξε, μου ’πες, κοίταξε τη θάλασσα, χιμάει να φάει τα μουράγια, να διώξει τους Βενετσιάνους. Δε βλέπεις; κοίταξε καλά· δεν είναι ετούτα κύματα, είναι αλόγατα, φοβερή καβαλαρία!» Στο ίδιο λιμάνι είχε βρεθεί από μικρός ο Καζαντζάκης. Όνειρό του ήταν πάντα το ταξίδι: «Μιαν άλλη μέρα, θυμούμαι, ένας άντρας με αγκαθωτά γένια με πήρε στην αγκαλιά του και με κατέβασε στο λιμάνι. Όσο ζυγώναμε, άκουγα ένα θεριό να βρουχιέται και ν’ αναστενάζει, σαν να φοβέριζε ή σαν να ’ταν λαβωμένο… Άξαφνα, δριμιά μυρωδιά από χαρούπι, κατράμι και σαπημένα κίτρα. Άνοιγαν τα σπλάχνα μου να τη δεχτούν κι έτριζαν…»

Στα δρομάκια του Κάστρου Στα δρομάκια του Χάνδακα συναντά τον παππού του και συζητούν, λέει, αν είναι αθάνατη η ψυχή: «Τριγύριζα, νύχτα, στα στενά δρομάκια του Μεγάλου Κάστρου, κι από την κάθε γωνιά ξεπετιούνταν οι παμπάλαιες θύμησες, συναντούσα τον εαυτό μου παιδί να περπατάει ολομόναχο και να μη θέλει να παίξει με τ’ άλλα παιδιά, ύστερα έφηβο να σεργιανίζει με τους φίλους του στα βενετσιάνικα τείχη, απάνω από τη θάλασσα,

«Ζητώ το αθάνατο» «- Ζητώ το βέβαιο· σκίζω τις μάσκες, ανασηκώνω τα κρέατα, δε γίνεται, λέω, κάτι αθάνατο υπάρχει κάτω από τα κρέατα, αυτό ζητώ· αυτό θα ζωγραφίσω. Όλα τ’ άλλα, μάσκες, κρέατα, ομορφιές, τα χαρίζω στους Τιτσιάνους και Τιντορέτους, με γεια χαρά τους! - Θες να ξεπεράσεις τον Τιτσιάνο και τον Τιντορέτο; Μην ξεχνάς την κρητική μαντινάδα: «Πολλά ψηλά τη χτίζεις τη φωλιά και θα σου σπάσει ο κλώνος…» Κούνησες το κεφάλι: - Όχι, δε θέλω να ξεπεράσω κανένα· είμαι μόνος».

Σε ακολουθούσα, παππού! «…Στην αρχή ήταν η Φωτιά. Και στο τέλος δεν είναι η αθανασία, η ανταμοιβή, ο Παράδεισος μήτε η Κόλαση· στο τέλος είναι η Φωτιά. Ανάμεσα στις δύο αυτές φωτιές οδεύαμε, αγαπημένε παππού, κι οι δυο μας, και μαχόμασταν, ακολουθώντας την εντολή της Φωτιάς, συνεργαζόμενοι μαζί της, να κάμουμε τη σάρκα φλόγα, τη σκέψη φλόγα, την ελπίδα, την απελπισιά, την τιμή, την ατιμία, τη δόξα, φλόγα. Εσύ πήγαινες μπροστά κι εγώ σε ακολουθούσα· εσύ μ’ έμαθες πως η μέσα μας φλόγα, αντίθετα με τη φύση της σάρκας, μπορεί όλο και να φουντώνει με τα χρόνια. Γι’ αυτό σ’ έβλεπα και σε καμάρωνα, όσο γερνούσες αγρίευες· όσο ζύγωνες στην άβυσσο αντρειεύουσουν· κι έριχνες τα κορμιά, αγίους, αρχόντους, καλογέρους, στο καμίνι του ματιού σου, τους έλιωνες σαν μέταλλα, τους καθάριζες από τη σκουριά τους και ξελαγάριζες το καθαρό χρυσάφι την ψυχή τους· ποια ψυχή; Τη φλόγα –και την έσμιγες με την πυρκαγιά που μας γέννησε και με την πυρκαγιά που θα μας φάει».

και να ’ναι δείλι και να φυσάει γλυκό αγεράκι φορτωμένο αρμύρα από το πέλαγο και γιασεμί από τα περβολάκια της γειτονιάς και μυρωδιά από τις κοπέλες που σεριάνιζαν κι αυτές και γελούσαν και μας περιγελούσαν, γιατί λαχτάριζαν να στραφούμε να τις κοιτάξουμε, μα εμείς συζητούσαμε για το Θεό κι αν η ψυχή είναι αθάνατη. Κι όταν ήταν γάργαρο το φεγγάρι, βαθύ, μαυλιστικό μεθύσι με κυρίευε, μεθούσαν μαζί μου κι οι πόρτες και τα κεραμίδια των σπιτιών –πέτρες, ξύλα, βρύσες, καμπαναριά γδύνουνταν τα χοντρά κορμιά τους, αλάφρωναν από το βάρος που τα πλάκωνε τη μέρα και λαμποκοπούσε πια, στο φως του φεγγαριού, γυμνή η ψυχή τους».

Πεσκέσι στον παππού Η Κρήτη είναι παντού παρούσα. Οι τόποι, οι άνθρωποι, οι συνήθειες, τα έθιμα. Ο εγγονός δεν θα μπορούσε να συναντήσει τον παππού του χωρίς να του κρατά πεσκέσι, όπως υπαγορεύουν τα έθιμα της Κρήτης: «...Αν φορούσες ακόμα τη σάρκα σου, θα σου ’φερνα, παππού, αθότυρο, μέλι και πορτοκάλια, πεσκέσι από την Κρήτη· και τον καλό

λυράρη το Χαρίδημο, με το βασιλικό στο αυτί του, να σου τραγουδήσει τις τρεις μαντινάδες που αγαπούσες: Όρτσα, διάλε την πίστη του κι όπου το βγάλει η βράση, για που θα σάσει μια δουλειά για που θα σοχαλάσει! Σαν τη λογιάσεις μια δουλειά, όρτσα και μη φοβάσαι, αμόλα τη τη νιότη σου και μην τηνε λυπάσαι. Εγώ ’μαι τσ’ αστραπής παιδί και της βροντής αγγόνι, και θέλω αστράφτω και βροντώ και θέλω ρίχνω χιόνι. Μα είχες γίνει φλόγα. Πού να σε βρω, πώς να σε δω, τι πεσκέσι να σου φέρω να θυμηθείς την Κρήτη και ν’ ανέβεις από τα μνήματα; Μονάχα η φλόγα μπορεί να βρει μπροστά σου έλεος· αχ, να μπορούσα να γίνω φλόγα να σμίξω μαζί σου»! X

Οι φωτογραφίες που δημοσιεύονται σ' αυτές τις σελίδες είναι από τα γυρίσματα της ταινίας «Ελ Γκρέκο» του Γιάννη Σμαραγδή.

ΠΑΣΧΑΛΙΝΑ ΠΑΝΗΓΥΡΙΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ

Έρχουνταν η άνοιξη με τον αρραβωνιαστικό της, τον Άι Γιώργη...

ΥΠΕΡ

ANΟΙΞΗ 2014

«Χλιαρό αεράκι φυσούσε, πετούσε χλόη το μυαλό μου, γέμιζε το σπλάχνο μου ανεμώνες· έρχουνταν η άνοιξη με τον αρραβωνιαστικό της, τον Άι Γιώργη, καβάλα σε άσπρο άλογο…» Ν. Καζαντζάκης, Αναφορά στον Γκρέκο.

Δεν τον αγάπησαν τυχαία τον Άι Γιώργη οι Έλληνες. Είναι το απόλυτο ανδρικό πρότυπο για τις παραδοσιακές κοινωνίες, τους αγροτικούς και τους ποιμενικούς πληθυσμούς, ακόμη και για τους αστούς που κάποτε πάλευαν για τη λευτεριά τους. Νέος, λεβέντης, αγέρωχος, καβαλάρης σε άσπρο άλογο γοήτευε πάντα εκείνους που στέκονταν μπροστά στην εικόνα του κι έβλεπαν το κοντάρι του καρφωμένο στο σώμα του δράκοντα! Είναι, με λίγα λόγια, το απόλυτο πρότυπο του μαχητή. Και του νικητή. Κανείς δεν παραβγαίνει στον καβαλάρη άγιο. Ούτε άνθρωπος ούτε θεριό.

◗ ΚΕΙΜΕΝΟ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ΠΑΣΧΑΛΙΝΑ ΠΑΝΗΓΥΡΙΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ

την Κρήτη η γιορτή του Άι Γιώργη είναι από τα πιο σημαντικά λατρευτικά γεγονότα της άνοιξης. Θυμίζει κάπως τις παλιότερες εποχές, τότε που δεν μπορούσε κανείς να λείψει από τα μεγάλα πανηγύρια της Πασχαλιάς. Ακόμη κι οι Μουσουλμάνοι του νησιού (οι Τουρκοκρητικοί) τον φοβούνταν τον Άι Γιώργη, τον σέβονταν και κουβαλούσαν με τα ασκιά τα λάδια στη χάρη του. Τα τελευταία χρόνια οι μικρές και μεγάλες ποιμενικές γιορτές μετατρέπονται σε πολύκοσμες συνάξεις και, πολλές φορές, καταλήγουν σε πλούσια τραπεζώματα. Σε μερικά πανηγύρια, όπως στην Ασί Γωνιά και στην Καρωτή του Ρεθύμνου, μοιράζουν το γάλα από τα πρόβατα που αρμέγονται επί τόπου. Σε άλλα μοιράζουν τυριά και μυζήθρες, προσφορά κι αυτά των βοσκών. Δεν υπάρχει περιοχή που να μην έχει τον δικό της Άι Γιώργη. Εκκλησίες χτισμένες σε άλλες εποχές, ακόμη και σε χρόνους δίσεκτους. Ασφαλώς πολλές απ' αυτές θα χτίστηκαν τότε που οι παλιοί Κρητικοί πάλευαν για λευτεριά κι ήθελαν τον καβαλάρη άγιο μπροστάρη στους αγώνες τους.

Στους Κούμους Στους Κούμους Ρεθύμνου η απριλιάτικη γιορτή του Άι Γιώργη δεν είναι ένα απλό τοπικό γεγονός. Τώρα και χρόνια έχει μετατραπεί σε πόλο έλξης προσκυνητών και εκδρομέων από τις μεγάλες πόλεις της Κρήτης. Πλημμυρίζουν οι δρόμοι του χωριού, μαζεύονται οι ντόπιοι, στήνουν από νωρίς τα καζάνια, φροντίζουν να κόψουν τυριά για το καθιερωμένο κέρασμα, στρώνουν τραπέζια στα σοκάκια, για να μη φύγει κανείς χωρίς να πιει έστω και ένα ποτήρι κρασί. Είναι το πανηγύρι - σύμβολο του χωριού. Ας πάρομε, όμως, τα πράγματα από την αρχή: Ο επισκέπτης που θα φτάσει από νωρίς στους Κούμους θα εκπλαγεί βλέποντας βρακοφόρους να κυκλοφορούν στους δρόμους και να κατευθύνονται προς την εκκλησία. Δεν είναι πολλοί, μα αρκούν για να δώσουν χρώμα στη γιορτή. Τους συνοδεύουν λίγες κοπελιές ντυμένες κι εκείνες με τις παραδοσιακές φορεσιές. Σταματούν έξω από την εκκλησία και περιμένουν την ώρα της λιτάνευσης, ένα από τα πιο θεαματικά

◗◗ Ο περίβολος του ναού του Άι Γιώργη είναι μικρός για να χωρέσει τόσο κόσμο... Προσκυνητές από τα γυροχώρια μα κι από τις πόλεις καταφτάνουν από το πρωί στους Κούμους.

γεγονότα του πανηγυριού. Κι όταν αρχίσει η πομπή στους δρόμους, εκείνοι αναλαμβάνουν να σηκώσουν στα χέρια τους τη μεγάλη λατρευτική εικόνα. Οι Κουμιανοί αναζήτησαν την πολιτιστική τους ταυτότητα σε απλά πράγματα που τα είχαν για χρόνια φυλαγμένα στα σεντούκια της μνήμης. Οι κρητικές φορεσιές παραπέμπουν σε ρουχισμούς που χάθηκαν από χρόνια και σ' έναν κόσμο που δεν υπάρχει πια. Κι αυτόν ακριβώς τον κόσμο επέλεξαν ως εξιδανικευμένο ορόσημο. Δεν αρκούνται, όμως, μόνο στις φορεσιές. Στη λιτάνευση συμμετέχουν και κάμποσοι ιππείς, προπορεύονται, μάλιστα, της μεγάλης πομπής κρατώντας μια μικρότερη ει-

ΥΠΕΡ

κόνα του Άι Γιώργη. Αν ρωτήσετε κάποιον παλιό Κρητικό θα σας απαντήσει πως ο άγιος θέλει να κρατούν την εικόνα του καβαλάρηδες γιατί καβαλάρης είναι κι ο ίδιος!

λιότερα, τον καιρό που τυροκομούσαν στα μιτάτα και στα μιτατοκαθίσματα, τα πρόσφεραν οι βοσκοί. Σήμερα τα προσφέρουν τα τυροκομεία της περιοχής. Πασχαλινό πανηγύρι του Άι Γιώργη χωρίς γάλατα και τυριά δεν γίνεται στα κτηνοτροφικά μας χωριά! Ο ιερέας ευλογεί τα τυριά (συνήθως δεν τα βάζουν όλα στο τραπέζι παρά μόνο μια μεγάλη γραβιέρα), ο ίδιος παίρνει το μαχαίρι και το κόβει επί τόπου. Είναι ο καλύτερος τρόπος να καταλάβει κανείς πόσο άμεσα είναι συνδεδεμένη ο Ορθοδοξία με την τοπική παραγωγή. Με τη γη και τα γεννήματά της, με τους απλούς ανθρώπους του καθημερινού μόχτου, τους γεωργούς και τους ποιμένες.

Κεφαλοτύρια και γραβιέρες Η λιτάνευση κρατά κάμποση ώρα. Εκατοντάδες άνθρωποι κάνουν το γύρο του χωριού, όπως επιβάλΛει η εκκλησιαστική τελετή. Κι όταν επιστρέψουν αρχίζει η επόμενη φάση, εξίσου σημαντική με την προηγούμενη: η ευλόγηση των άρτων και των τυριών! Κανείς δεν ξέρει πόσα «κεφάλια» κεφαλοτύρια και γραβιέρες είναι στοιβαγμένα μέσα στο κελαρικό της εκκλησίας. Πα-

ANΟΙΞΗ 2014

ΠΑΣΧΑΛΙΝΑ ΠΑΝΗΓΥΡΙΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ

Το τυρί μοιράζεται στους προσκυνητές. Τα τελευταία χρόνια οι Κουμιανοί φροντίζουν να φτιάχνουν πακέτα με κομμάτια εξαιρετικού τυριού και ψωμιού. Εκατοντάδες άνθρωποι περνούν μπροστά από την πόρτα του κελαρικού. Κανείς δεν μένει παραπονεμένος. Κι όλοι μαζί κατευθύνονται στα τραπέζια... Άγιε μου Γιώργη, αφέντη μου κι ομορφοκαβαλάρη Αφήσαμε τελευταία μιαν από τις πιο συγκινητικές εικόνες που μπορεί να καταγράψει κανείς σε τούτο το πανηγύρι: το τραγούδι! Στους Κούμους είναι ακόμη ολοζώντανη η παράδοση του ριζίτικου. Μια ομάδα ανδρών («ομάδα ριζίτικου» τη λένε κι οι ίδιοι) παρατάσσεται σ' ένα έξαρμα δυτικά της εκκλησίας. Είναι αυτοί που θα κλείσουν την τελετή. Δεν λένε πολλά τραγούδια. Ένα μόνο: το τραγούδι του Άι Γιώργη. Και το λένε καλά, έτσι όπως μάθανε από τους παλιότερους. Σε τέτοια μοτίβα και σε τέτοιες στιγμές φαίνεται πως δεν χωρούν νεωτερισμοί.

Η περιφορά της εικόνας στους δρόμους του χωριού. Χρώμα φολκλόρ...

«Άγιε μου Γιώργη, αφέντη μου κι ομορφοκαβαλάρη που σαι ζωσμένος το σπαθί και το χρυσό κοντάρι τη χάρη και τη δόξα σου θέλω ν' αναθιβάλω για το θεριό που σκότωσες της χώρας το μεγάλο... …το θεριό απού 'τανε στση Χώρας το πηγάδι κι ανθρώπους το ταΐζανε κάθε πρωί και βράδι». … «αν δεν του πήγαιναν ανθρώπους να δειπνήσει σταλιά νερό δεν άφηνε να κατεβεί στη βρύση». Η παράδοση είναι γνωστή. Όπως και το τραγούδι, άλλωστε. Αλλά όταν ακούς τους ριζίτες να το τραγουδούν θαρρείς πως ρέει ο λόγος μαζί με τις νότες. Για να φτάσει πάντα στο ίδιο δίδαγμα: Από την αιώνια μάχη του καλού με το κακό βγαίνει πάντα νικητής το καλό. Πάντα βρίσκεται ένας Άι Γιώργης για να λυτρώσει μια Βασιλοκόρη (σ' αυτήν είχε πέσει ο κλήρος...), να λευτερώσει το νερό και να λυτρώσει τους ανθρώπους... X

ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΟ

ΕΝΑ ΑΝΕΚΤΙΜΗΤΟ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΟ

1798:

Ακόλουθος του Ναπολέοντα αιχμάλωτος (και σκλάβος) στην Κρήτη! Ένας Γάλλος σύντροφος του Ναπολέοντα πουλήθηκε σκλάβος στο νησί κι έζησε για καιρό βόσκοντας αίγες σε χωριό της Κυδωνίας (Βλαχερωνίτισσα). Τα Σφακιά ήταν η πύλη της ελευθερίας του... TOY ΕΥΤΥΧΗ ΤΖΙΡΤΖΙΛΑΚΗ

Πήρε μέρος στην εκστρατεία του Ναπολέοντα στην Αίγυπτο. Πιάστηκε αιχμάλωτος και πουλήθηκε σκλάβος στην Κρήτη. Έζησε στο χωριό Βλαχερωνίτισσα και δούλεψε σκληρά βόσκοντας αίγες και καθαρίζοντας βαμβάκι. Δραπέτευσε τον Οκτώβρη του 1800 και κατέφυγε στα Σφακιά... Πριν από λίγες ημέρες πουλήθηκε το χειρόγραφο τετράδιό του από διεθνή οίκο δημοπρασιών. Μακάρι να πήγε σε χέρια ελληνικά. Ή, έστω, μακάρι να εκδοθεί κάποτε. Θα είναι πολύτιμη πηγή πληροφοριών για τη ζωή στην Κρήτη του 18ου αιώνα και πιθανόν να φωτίσει σημαντικές πτυχές της ιστορίας, όπως είναι η διαμάχη των παλαιότερων λογίων για την επίσκεψη ή μη του Μεγάλου Ναπολέοντα στην Κρήτη και τη διαμονή του για ένα βράδυ σε σπίτι της Ιεράπετρας.

ΥΠΕΡ

Το χειρόγραφο ντοκουμέντο σε φωτογραφία του οίκου δημοπρασιών. Κάτω, λεπτομέρεια από πίνακα που εικονίζει τον Ναπολέοντα στην Αίγυπτο. Έργο του Jean Léon Gérôme (πηγή: Wikipedia).

ANΟΙΞΗ 2014

Κορσική, Μάλτα, Αίγυπτος

Τον περασμένο μήνα δημοπρατήθηκε στη Γαλλία ένα άγνωστο χειρόγραφο ενός Γάλλου που το 1798, και για δυο χρόνια περίπου, έζησε απίστευτες περιπέτειες και πολλές ταλαιπωρίες! Τα περισσότερα από τα βάσανά του τα πέρασε στη Κρήτη, και όταν τελικά γύρισε στη Γαλλία τα ιστόρησε σε 70 χειρόγραφες σελίδες. Φαντάζομαι ότι μέσα θα υπάρχουν πολλές άγνωστες πληροφορίες για τη ζωή στο νησί μας, και ελπίζω κάποτε το χειρόγραφο να εκδοθεί. Το κείμενο που ακολουθεί βασίζεται στην περιγραφή του χειρογράφου από τον οίκο δημοπρασιών. Την περιγραφή μετέφρασε η κυρία Ασπασία Κοκολογιάννη, στην οποία οφείλουμε και τα διευκρινιστικά σχόλια.

Πρόκειται για την απίστευτη ιστορία ενός Γάλλου αξιωματούχου που συμμετείχε στην εκστρατεία του Ναπολέοντα στην Αίγυπτο. Υπηρετούσε ως γραμματέας ενός πολεμικού επιτρόπου όταν ξεκίνησε με φρεγάτα το ταξίδι του στη Μεσόγειο κάτω από συνθήκες απόλυτης μυστικότητας. Ήταν η εποχή του μεγάλου αγγλο-γαλλικού ανταγωνισμού και δεν έπρεπε να μάθουν οι Εγγλέζοι κατάσκοποι ούτε τον τελικό προορισμό του ταξιδιού ούτε τον τελικό σκοπό του. Ο ίδιος ο συγγραφέας του χειρογράφου το χαρακτήρισε ως ημερολόγιο που αρχίζει «από τις 17 του μήνα Ανθεστηριώνος το 6ο έτος μετά τη Γαλλική Επανάσταση –εποχή της αναχώρησής μου- έως την άφιξη μου στη Μασσαλία την 1η του μήνα Λειμώνος το 9ο έτος μετά τη Γαλλική Επανάσταση».

Το ταξίδι άρχισε από την Κορσική, όπου ο στρατηγός Vaubois συνάντησε τον γαλλικό στόλο, αποτελούμενο από 400 πλοία. Τα πλοία έπλευσαν προς τη Μάλτα όπου έφτασαν στις 9 Ιουνίου του 1798. Ο συγγραφέας του χειρογράφου πήρε μέρος στη μάχη της Μάλτας, την οποία οι Γάλλοι κατάφεραν να κυριεύσουν σε τρεις ημέρες. Όπως φαίνεται από την περιγραφή του οίκου δημοπρασιών, στο χειρόγραφο γίνεται αναφορά στην επίθεση εναντίον του κάστρου της Μάλτας, στο βομβαρδισμό της πόλης, στην πανηγυρική αποβίβαση κάτω από τους ήχους της μπάντας και του πυροβολικού, στο σημαιοστολισμό των πλοίων και στην τελική επικράτηση που έληξε με την απογραφή των Μαλτέζων αιχμαλώτων, ανάμεσα στους οποίους ήταν και κάμποσοι ιππότες. Μετά την κατάληψη της Μάλτας ο γαλλικός στόλος έπλευσε προς την Αίγυπτο, όπου μαίνονταν μάχες εναντίον των Βεδουίνων, των Μαμελούκων, των Αράβων και των Τούρκων. Σύμφωνα με τις ιστορικές πηγές, και κυρίως τα Απομνημονεύματα του Ναπολέοντα, ο γαλλικός στόλος έφτασε έξω από το λιμάνι της Αλεξάνδρειας την πρώτη Ιουλίου 1798. Οι Γάλλοι αποβιβάστηκαν και προχώρησαν προς το Κάιρο περνώντας από την Έρημο και τη Γκίζα. Στο χειρόγραφο αναφέρονται λεπτομέρειες από την έκβαση της εκστρατείας. Ο συγγραφέας λέει ότι ο σεΐχης παρέδωσε στους Γάλλους τα κλειδιά της πόλης και εξέφρασε τη χαρά του που είχαν καταφέρει να διώξουν από τη χώρα τους μπέηδες και τους Μαμελούκους, τους οποίους θεωρούσε εχθρούς. Υποσχέθηκε, μάλιστα, πίστη στη Γαλλία. Τα γεγονότα που ακολούθησαν ήταν ιδιαίτερα σημαντικά: καταστροφές τεμενών, προδοσίες και από τις δυο αντιμαχόμενες πλευρές, διάφοροι θάνατοι (ανάμεσα στους νεκρούς ήταν και ο Sulkowskiet - μάλλον πρόκειται για τον καπετάνιο και φίλο του Ναπολέοντα Joseph Sulkowski), καθώς και εκτελέσεις των αρχηγών των εχθρών).

◗◗

ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΟ

Η αιχμαλωσία Ο συντάκτης του χειρογράφου δεν συμμετείχε στις μάχες, αλλά κατάφερε να ανεβεί στην ιεραρχία μέχρι που αρρώστησε, παραιτήθηκε και αποφάσισε να επιστρέψει στη Γαλλία μέσω Αλεξανδρείας, της πόλης που εκείνη την εποχή μαστιζόταν από επιδημία πανώλης. Μαζί με άλλους Γάλλους, ανάμεσα στους οποίους ήταν και κάποιος Giraud, επιβιβάστηκε σε ισπανικό πλοίο. Το ταξίδι, όμως, δεν πήγε καθόλου καλά. Το πλοίο έμπαζε νερά και υποχρεώθηκαν να επιστρέψουν πίσω, στην Αλεξάνδρεια, που εκείνες τις μέρες τη βομβάρδιζαν οι Άγγλοι. Μια από τις πιο γνωστές εικόνες του Βοναπάρτη. Έργο του J. L. David. Πηγή: Wikimedia).

◗◗ Έχοντας σχεδόν ναυαγήσει στη Ροζέτα οδηγήθηκαν από μία τούρκικη καραβέλα στην Κύπρο. Εκεί τους συνέλαβαν οι Γενίτσαροι και τους κράτησαν αιχμάλωτους, αφού το πλοίο στο οποίο επέβαιναν βρισκόταν υπό ισπανική σημαία. Τελικά, με ένα κάτεργο, οι δυο Γάλλοι αποβιβάστηκαν στην Κρήτη, στο λιμάνι του Ηρακλείου.

Σκλάβοι στη Βλαχερωνίτισσα Χανίων Η παραμονή στην Κρήτη ήταν μια τραγική εμπειρία για τους δυο Γάλλους. Πουλήθηκαν ως σκλάβοι για 100 πιάστρες και κατέληξαν στη Βλαχερωνίτισσα Χανίων (Lacheronitissa στο πρωτότυπο), όπου υποχρεώθηκαν να υπηρετούν στη δούλεψη του 56

αφέντη τους. Δυστυχώς, η περιγραφή δεν αναφέρει λεπτομέρειες, δεν ξέρομε ποιος ήταν ο αφέντης εκείνος που διατηρούσε μεγάλη κτηματική περιουσία στη Βλαχερωνίτισσα. Όπως είναι φανερό, επρόκειτο για κάποιον Τούρκο κτηματία. Στον ίδιο αφέντη δούλευε μία νέγρα και ένα μαύρος, ονόματι Barca. Ο συντάκτης του χειρογράφου τοποθετήθηκε κάτω από τις διαταγές του μαύρου και υποχρεώθηκε, όπως λέει, να δουλεύει σκληρά: «να βόσκω τις κατσίκες, να καθαρίζω βαμβάκι, να κοπανίζω καννάβι, να φυλάω τα πρόβατα στο βουνό, να φέρνω νερό...». Κατά την άθλια περίοδο της σκλαβιάς του κοιμόταν στο στάβλο με τα άλογα και τρεφόταν ελάχιστα. Οι Έλληνες του νησιού τον λυπόνταν και προσπάθησαν να τον βοηθήσουν. Το ίδιο έκαναν και κάμποσοι Τούρκοι, μερικοί από τους οποίους υπάγονταν στη δούλεψη του ίδιου αφέντη. Σιγά-σιγά έμαθε τα ελληνικά και προσπάθησε να μοιάζει με τους Έλληνες (τους Κρητικούς εκείνης της εποχής): φορούσε σαρίκι, άφησε μουστάκι, έκοψε κοντά τα μαλλιά του. Ετοιμαζόταν να αποδράσει από την άλλη πλευρά του νησιού, μέσω ενός ελληνικού χωριού από όπου θα έπαιρνε μία βάρκα για τη Σμύρνη, αλλά τις μέρες εκείνες έφτασε στο νησί ένα φερμάνι της Υψηλής Πύλης που ανήγγελλε ότι μία μοίρα του ισπανικού στόλου αναμενόταν να πολιορκήσει το νησί. Το φερμάνι αυτό υπήρξε καθοριστικό για τη ζωή του σκλάβου. Οι Τούρκοι φοβούνταν απόβαση των Γάλλων στην Κρήτη, έλεγαν, μάλιστα, ότι με τον ισπανικό στόλο θα έφταναν 30.000 Γάλλοι και ότι η πολιορκία του νησιού θα ξεκινούσε το επόμενο καλοκαίρι. Κάτω από αυτές τις συνθήκες οι Γάλλοι αιχμάλωτοι θα μπορούσαν να αποδειχθούν επικίνδυνοι, άρα θα έπρεπε να τους σκοτώσουν ή να τους αλυσοδέσουν.

Δραπέτης στα σφακιανά βουνά Η μοίρα του συγγραφέα του χειρογράφου άλλαξε στις 6 Οκτωβρίου του 1800. Ο αφέντης του έλειπε σε ένα γάμο και εκείνος βρήκε την ευκαιρία να οργανώσει βιαστικά την απόδρασή του. Παρέα με τον Giraud (τον σύντροφό του) κατέφυγε

ΥΠΕΡ

Στη Βλαχερωνίτισσα δούλευε μαζί με μια νέγρα και έναν μαύρο. Μάλλον ήταν σκλάβοι κι αυτοί. Κοιμόταν σε στάβλο.

ANΟΙΞΗ 2014

Η επιστροφή στη Γαλλία

στα Λευκά Όρη. Οι δυο δραπέτες πέρασαν χιονισμένες βουνοκορφές και δάση χωρίς μονοπάτια, διάβηκαν από το χείλος τρομακτικών γκρεμών, απέφυγαν άγρια θηρία, περπάτησαν νύχτες και νύχτες, και, όταν κοιμούνταν στις απότομες πλαγιές, έδεναν πέτρες στα πόδια τους για να μην κατρακυλήσουν. Κάπως έτσι κατάφεραν να μη συλληφθούν και να αποφύγουν τα «διάφορα κακά συναπαντήματα». Τελικά, ύστερα από όλες αυτές τις περιπέτειες, μπόρεσαν να φτάσουν στην Αγία Ρουμέλη (στην έξοδο του φαραγγιού της Σαμαριάς). Εκεί βρήκαν πολύτιμο συμπαραστάτη έναν Σφακιανό καραβομαραγκό που τους έκρυψε και τους έδωσε ελληνικά ονόματα. Όπως γράφει, ο γαμπρός του ανθρώπου που τους περιέθαλψε ήταν πρόξενος της Γαλλίας, μάλλον στην Κρήτη (ίσως η ιστορική έρευνα μπορεί να ανακαλύψει το όνομά του).

Η λήξη του πολέμου σηματοδοτεί την ελευθερία των Γάλλων κρατουμένων από τους Τούρκους, αλλά εν τω μεταξύ ο Βοναπάρτης έχει κάνει πραξικόπημα και οι Γάλλοι κήρυξαν εκ νέου πόλεμο εναντίον των Τούρκων, καθώς οι Άγγλοι εμποδίζουν την έξοδο των γαλλικών πλοίων από την Αλεξάνδρεια, γεγονός που επισύρει την εκτέλεση ή την καταδίκη σε κάτεργο των Γάλλων που βρίσκονταν σε τουρκικό έδαφος. Τελικά, αφού κρύβονταν για 15 μήνες στον μπέη της Μάνης, οι δραπέτες της Κρήτης επιβιβάστηκαν σε ρώσικο πλοίο. Πλέοντας κοντά στις ακτές πέρασαν από τα Κύθηρα, την Κέρκυρα και την Αλβανία όπου, εξ αιτίας μίας καταιγίδας, έπεσαν στα χέρια Άγγλων πειρατών και μεταφέρθηκαν στην Τεργέστη. Τους έβαλαν σε καραντίνα και εκεί συνάντησαν και άλλους Γάλλους, που κι αυτοί είχαν πέσει στα χέρια πειρατών. Ο διοικητής τους λυπήθηκε και τους άφησε ελεύθερους αφού τους έδωσε χρήματα και μια συνοδευτική επιστολή. Αποβιβάστηκαν στην Αγκόνα και εκεί ένας Γάλλος στρατηγός τους έδωσε φύλλο πορείας μέχρι τη Φλωρεντία. Με νέο φύλλο πορείας έφτασαν στο Menton και, έπειτα, στη Μασσαλία... «όπου έφτασα την 1η του Λειμώνος το μεσημέρι προς μεγάλη έκπληξη όλων των συγγενών και φίλων οι οποίοι με θεωρούσαν νεκρό από καιρό καθώς δεν είχαν λάβει νέα μου για 26 μήνες».

Τους έκρυβαν οι «γενναίοι αυτοί άνθρωποι»

ΣΧΟΛΙΑ (της Ασπασίας Κοκολογιάννη)

Ένα μήνα έμειναν στην Αγιά Ρουμέλη οι δυο δραπέτες («κοντά στους γενναίους αυτούς ανθρώπους»), αλλάζοντας συνέχεια κρυψώνες και έχοντας σκοπό να βρουν τρόπο να φύγουν για τα Κύθηρα. Νέες περιπέτειες τους περίμεναν: Τη μέρα κατά την οποία αναχώρησαν ο ρωσικός και ο τουρκικός στόλος έπλεαν πλάι-πλάι στο κρητικό κάστρο (ΣΗΜ: Δεν διευκρινίζεται αν πρόκειται για το Φραγκοκάστελο ή την πόλη Μεγάλο Κάστρο, το σημερινό Ηράκλειο. Σημειώνεται, όμως, ότι ο πρόξενος των Κυθήρων βρισκόταν εκείνον τον καιρό υπό στενή παρακολούθηση και ήταν αδύνατο να τους δεχτεί). Πέρασαν ακόμη οκτώ μήνες αιχμαλωσίας κρατούμενοι του πασά ενός χωριού υπό την επίβλεψη τριών αγάδων και ενός σούμπαση και, τελικά, κατάφεραν να φτάσουν με βάρκα στη Μάνη, στο Μαραθονήσι. Ήξεραν, λένε, ότι οι Μανιάτες φημίζονταν ως ληστές, ήξεραν όμως ότι ο Μπέης της Μάνης ήταν φίλος των Γάλλων. Τελικά παρουσιάστηκαν στις τοπικές αρχές ως δυστυχισμένοι Βενετσιάνοι ναυαγοί. Χάρη στον φίλα προσκείμενο Μπέη, συναντήθηκαν στη Μάνη με κάμποσους άλλους Γάλλους, μερικοί από τους οποίους είχαν δραπετεύσει από το κάστρο της Κορώνης. Στη συνέχεια ξεκίνησαν αλληλογραφία με Γάλλους διοικητικούς, στρατιωτικούς και εμπόρους προκειμένου να προετοιμαστεί με αργούς ρυθμούς η επιστροφή στη πατρίδα τους. Κατά την περίοδο της αναμονής έλαβαν ένα μικρό χρηματικό βοήθημα, το οποίο έδιδε η κυβέρνησή τους στους δυστυχείς Γάλλους που κρατούνταν στην Τουρκία.

Εκστρατεία της Αιγύπτου: στρατιωτική επιχείρηση που συνέβαλε στη δόξα του Ναπολέοντα. Ανθεστηριών: μήνας του ημερολογίου της Γαλλικής Επανάστασης (20 Απριλίου – 19 Μαΐου). Λειμών: μήνας του ημερολογίου της Γαλλικής Επανάστασης (20 Μαΐου – 18 Ιουνίου). Civitavecchia: πόλη της Νότιας Ιταλίας. Sulkowskiet: πρόκειται προφανώς για τον Joseph Sulkowski ή Sulkosky κατά τους Γάλλους. Ληστής: ο όρος κλέφτης της Ελληνικής Επανάστασης δεν μπορεί να γίνει αντιληπτός ούτε να αποδοθεί στη γαλλική γλώσσα. Η περίοδος Directoire ξεκινά στις 26/10/1795 και λήγει στις 9/11/1799 με το πραξικόπημα του Ναπολέοντα Βοναπάρτη, οπότε και ξεκινά η περίοδος Consulat έως τις 18/5/1804. Κατά την πρώτη περίοδο αποκαλείται Directeur και κατά τη δεύτερη Consul. Menton: πόλη της Νότιας Γαλλίας, στην ακτή της Μεσογείου, στα σύνορα με την Ιταλία.

ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΟ

Η (μεγάλη) ιστορική αξία του χειρογράφου

εκστρατεία του Ναπολέοντα στην Αίγυπτο άφησε τα «ίχνη» της και στην Κρήτη. Ακόμη και σήμερα ακούγεται σε δυο περιοχές του νησιού, στα Σφακιά και στη Γεράπετρο, ότι ο Βοναπάρτης δεν πέρασε απλώς από το Λιβυκό πέλαγος, αλλά και περπάτησε στα κρητικά χώματα! Στη Γεράπετρο, μάλιστα, διηγούνται μιαν ωραία ιστορία, σύμφωνα με την οποία ο Ναπολέων βγήκε με πλεούμενο στο λιμάνι της πόλης, πήρε νερό και κοιμήθηκε μια βραδιά στο σπίτι του Περουλιού, ενός σημαντικού Γεραπετρίτη της εποχής εκείνης. Κι όταν έφυγε, χωρίς να τον δει κανείς, άφησε χειρόγραφο σημείωμα με το οποίο δήλωνε την ταυτότητά του! Η ιστορία αυτή ακουγόταν έντονα στις αρχές του 20ού αιώνα και το σπίτι του Περουλιού αποτελούσε ένα από τα πιο σημαντικά αξιοθέατα ολόκληρης της περιοχής. Το φωτογράφισε, μάλιστα, ο Τούρκος (ή Τουρκοκρητικός) Ρ. Μπεχαεντίν και η φωτογραφία του κυκλοφόρησε σαν καρτ-ποστάλ (εκδότης ο Ν. Αλικιώτης). Σήμερα ανήκει στον Δήμο της Ιεράπετρας. Η υπόθεση της απόβασης του Μεγάλου Ναπολέοντα στην όμορφη πόλη του Λιβυκού έχει απασχολήσει πολλούς ιστοριοδίφες και ιστορικούς. Άλλοι την αποδέχονται ως αληθινή, άλλοι όχι. Ο άλλοτε μεταφραστής του Τουρκικού Αρχείου Ηρακλείου Νικόλαος Σταυρινίδης υποστήριξε πως δεν έφτασε ποτέ στην Ιεράπετρα ο ίδιος ο Βοναπάρτης αλλά ένας Γάλλος στρατηγός ονό-

ματι Σαβαρή, όχι το 1898 αλλά μετά το 1815. Ο άνθρωπος αυτός είχε συλληφθεί αιχμάλωτος από τους Άγγλους μετά την ήττα του Βατερλό (1815), μαζί με έναν άλλο Γάλλο στρατηγό, τον Λαλεμάν. Οι Άγγλοι οδήγησαν τους υψηλούς αιχμαλώτους στη Μάλτα για περισσότερη σιγουριά, αλλά εκείνοι κατάφεραν να δραπετεύουν και να φτάσουν στο Βουρνόβα της Σμύρνης. Ο Σταυρινίδης, μάλιστα, διάβασε ένα ενδιαφέρον τουρκικό έγγραφο, σταλμένο από τον Σουλτάνο Μεχμέτ στον πασά της Κρήτης, τον Ρεσέτ Κιουταχή Μουσταφά Πασά, σύμφωνα με το οποίο οι δυο Γάλλοι στρατηγοί ήταν ταραξίες, υποκινητές της ησυχίας του λαού και δεν έπρεπε να περιφέρονται στην Κρήτη, ούτε σε κανένα άλλο μέρος της Αυτοκρατορίας. Με βάση αυτό το έγγραφο και τη μελέτη της βιογραφίας του Ναπολέοντα, ο τουρκομαθής Σταυρινίδης συμπέρανε ότι εκείνος που κοιμήθηκε ένα βράδυ στο σπίτι του Περουλιού (ή Χλαπουτάκη) δεν ήταν άλλος από τον καταδιωκόμενο Σαβαρή. Εκείνος, μάλιστα, χάρισε (ή πούλησε) στον εξέχοντα Γεραπετρίτη ένα τηλεσκόπιο, το οποίο δωρίθηκε από τους απογόνους του στον άλλοτε Νομάρχη Λυδάκη, κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Το ανέκδοτο χειρόγραφο του Γάλλου αιχμαλώτου είναι πιθανόν να φωτίσει όχι μόνο τη γενικότερη κατάσταση που επικρατούσε τότε στην Κρήτη, αλλά και να προσθέσει κάποιες πληροφορίες για το θρύλο που αναφέρεται στην επίσκεψη του Ναπολέοντα.

Αριστερά: Το σπίτι στην Ιεράπετρα όπου λέγεται ότι είχε διανυκτερεύσει ο Μέγας Ναπολέων. Καρτ ποστάλ των αρχών του 20ού αιώνα (φωτ. Ρ. Μπεχαεντίν).

Μήπως οι δυο αιχμάλωτοι εμφανίστηκαν στο νησί κατά την εποχή της καταδίωξής τους ως απεσταλμένοι του Ναπολέοντα; Μήπως οι Κρητικοί που υπέφεραν τα πάνδεινα κάτω από τη σκληρή καταπίεση των τοπικών Αγάδων αναζητούσαν την ελπίδα σε κάθε εμφάνιση ξένου; Στις πληροφορίες που δόθηκαν από τον οίκο δημοπρασιών δεν αναφέρεται καθόλου η Ιεράπετρα. Αναφέρονται, όμως, τα Σφακιά, δηλαδή η άλλη περιοχή στην οποία θρυλείται ότι εμφανίστηκε ο στόλος του Ναπολέοντα κατά την εποχή της εκστρατείας στην Αίγυπτο. Στα τέλη του 18ου αιώνα, πάντως, διεξαγόταν ένας σκληρός αγώνας στη Μεσόγειο, ανάμεσα σε Άγγλους και Γάλλους. Οι Τούρκοι είχαν συμμαχήσει με τους Εγγλέζους και, κατά την περίοδο της εκστρατείας στην Αίγυπτο, η Κρήτη βρισκόταν σε κατάσταση επιστράτευσης. Αν και οι περιηγητές του 18ου αιώνα μάς έχουν αφήσει πολύτιμες μαρτυρίες για την κατάσταση που επικρατούσε στην Κρήτη κατά την εποχή της απόλυτης ισχυροποίησης των τοπικών φορέων εξουσίας (Γενιτσάρων και Αγάδων), το χειρόγραφο του Γάλλου αιχμαλώτου φαίνεται να αποτελεί ακόμη πιο σημαντική πηγή πληροφοριών. Δεν ήταν απλά ο ξένος, ο περιηγητής που βλέπει από ψηλά (από διαφορετική κοινωνική θέση) τους υπόδουλους Κρητικούς, αλλά ο σκλάβος που υφίσταται τα δεινά στο πετσί του. Μακάρι να το δούμε κάποτε δημοσιευμένο... X Ν.

ΥΠΕΡ

ANΟΙΞΗ 2014

Mια νησιώτισσα

Παναγιά

...κοιτάζει την Κρήτη ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Κάποτε οι Κρητικοί ήθελαν να σώσουν μια παλιά εικόνα της Παναγιάς από τα χέρια των Τούρκων. Επειδή δεν μπορούσαν να κάνουν τίποτε άλλο, έφτιαξαν μια σχεδία και την έδεσαν πάνω. Η εικόνα ταξίδεψε στα κύματα του Αιγαίου και έφτασε σε ένα άλλο νησί. Οι νησιώτες της έχτισαν καινούργια εκκλησία πάνω στο ψηλότερο σημείο της πρωτεύουσας. Από τότε κοιτάζει συνέχεια στο νότο κι αγναντεύει την Κρήτη της...

◗ Αριστερά: Η εκκλησία της Παναγιάς της Γκρεμνιώτισσας στην Ίο. Δεξιά: Η εικόνα της βρεφοκρατούσας Παναγιάς στολισμένη με λουλούδια (οι γυαλάδες στη φωτογραφία οφείλονται στο τζάμι που την προστατεύει).

ΥΠΕΡ

ANΟΙΞΗ 2014

Η εκκλησάρισσα άνοιξε πρόθυμα την εκκλησία.

◗◗

- Από την Κρήτη είστε; Ελάτε να δείτε την Παναγιά που κοιτάζει την Κρήτη. Την ακολουθούμε καθώς προχωρεί προς το βάθος του ναού. Μια ωραία εικόνα με αυστηρή βυζαντινή μορφή βρίσκεται στο τέμπλο. Με την πρώτη ματιά καταλαβαίνει κανείς ότι είναι έργο της περίφημης «Κρητικής Σχολής»: μια Βρεφοκρατούσα, στον εικονογραφικό τύπο της Οδηγήτριας, με αυστηρή μορφή και γλυκύτατο βλέμμα. Η εκκλησάρισσα, η κυρά Αργυρούλα, συνεχίζει: - Πατριώτισσά σας είναι, Κρητικιά, γι' αυτό κοιτάζει το νησί της.

Πάνω: Οι εκκλησίες στην κορυφή του οικισμού. Η Γκρεμνιώτισσα βρίσκεται δίπλα στον φοίνικα (είναι ο ναός με τον γαλάζιο τρούλο).

Βρισκόμαστε στην Ίο, στο πιο ψηλό σημείο της Χώρας, σ' έναν παλιό νησιώτικο οικισμό με δαιδαλώδη σοκάκια και πυκνή

Κάτω: Η εκκλησάρισσα της Γκρεμνιώτισσας, η κυρία Αργυρούλα.

δόμηση. Μια εκκλησία κι ένας φοίνικας δεσπόζουν στην κορυφή του βράχου. Εδώ είναι χτισμένη η επιβλητική νιώτικη Παναγιά (υπάρχει, άραγε, νησί στο Αιγαίο που να μην έχει την Παναγιά του;) Οι ντόπιοι αποκαλούν την μεγάλη Παναγία της Χώρας Γκρεμνιώτισσα. Είναι ένα από τα πιο σημαντικά μνημεία του νησιού. Αν σταθεί κανείς στην αυλή της μπορεί να αγναντέψει μέχρι τα πέ-

ΥΠΕΡ

ρατα του Αιγαίου, να δει τα μικρά και τα μεγάλα νησιά, κι αν είναι καλός ο καιρός, ν' αγναντέψει ακόμη και τα βουνά της Κρήτης. Μια όμορφη παράδοση προσπαθεί να εξηγήσει γιατί βρίσκεται σ' αυτή τη θέση η εκκλησία με την περίφημη εικόνα. Την γνωρίζουν όλοι οι παλιοί κάτοικοι της Χώρας και τη διηγούνται ευχαρίστως σ' όποιον τους ρωτήσει. Ας δούμε τι λέει: «Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας οι Κρητικοί έδεσαν την εικόνα σε μια σχεδία μαζί με ένα αναμμένο καντήλι και την έριξαν στη θάλασσα για να τη σώσουν από τους αλλόπιστους. Φαίνεται πως οι Τούρκοι ήθελαν να την κάψουν και οι Κρητικοί δεν είχαν άλλο τρόπο να τη διώξουν από το νησί τους. Με παρακάλια και δάκρυα την αποχαιρέτησαν και προσεύχονταν να πάει σε άλλο τόπο και να πέσει σε χριστιανικά χέρια. Πίστευαν πως θα διάλεγε μόνη της ανθρώπους που θα την αγαπούσαν και θα τη σέβονταν. Η εικόνα ταξίδεψε στο πέλαγος, την πήρε το κύμα και την έφερε εδώ. Την έβγαλε στην παραλία του Μυλοπότα. Εκεί, ανάμεσα στα βράχια, την βρήκαν μια νύχτα οι παλιοί Νιώτες. Τους είχε οδηγήσει ένα φως, γιατί το καντήλι των Κρητικών δεν σταμάτησε να ανάβει. Την πήραν και, επειδή δεν ήξεραν τι συνέβαινε, την έβαλαν μέσα σε μια κοντινή εκκλησία για να την προστατέψουν. Την άλλη μέρα, όμως, που πήγαν πάλι στην εκκλησία, διαπίστωσαν πως η εικόνα δεν ήταν στη θέση της. Υπέθεσαν πως κάποιος θα την πήρε, την έψαξαν εκεί

ANΟΙΞΗ 2014

Οι υπόδουλοι Κρητικοί έδεσαν την εικόνα πάνω σε σχεδία και την έριξαν στη θάλασσα. γύρω, αλλά δεν την βρήκαν. Τελικά την ανακάλυψαν ψηλά στον γκρεμό, πάνω στο βράχο της Χώρας. Την πήγαν πίσω και την έβαλαν ξανά στην εκκλησία, κοντά στον τόπο όπου άναβε το φως του καντηλιού. Αλλά την άλλη μέρα η εικόνα έλειπε πάλι. Τη βρήκαν ξανά στον γκρεμό, στον ίδιο βράχο και ήταν όρθια για να κοιτάζει στο νότο. Τρεις φορές την πήγαν στην εκκλησία και τρεις φορές η εικόνα ξαναγύρισε στον γκρεμό. Τότε κατάλαβαν ότι έπρεπε να την αφήσουν εκεί ψηλά και να χτίσουν μια εκκλησία για να τη βάλουν μέσα. Άνοιξαν θεμέλια κι έχτισαν ένα κλίτος δίπλα στην εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης, που κι αυτή βρίσκεται εκεί ψηλά. Αλλά και πάλι έγινε ένα απίστευτο θαύμα: οι πέτρες που είχαν χτίσει έλειπαν από τη θέση τους. Είχαν μετακινηθεί από μόνες τους κι είχαν πάει σε ένα απόκρημνο σημείο. Τότε κατάλαβαν ότι ήταν θέλημα της Παναγίας να χτιστεί το σπίτι της σ’ εκείνο ακριβώς το σημείο. Έχτισαν καινούργια εκκλησία, την έβαλαν εκεί κι από τότε δεν ξανάφυγε».

Η Παναγιά η Γκρεμνιώτισσα ντυμένη στο πορφυρό. Ηλιοβασίλεμα στην Ίο.

Παραδόσεις για εικόνες που ταξιδεύουν από μόνες τους με τρόπο θαυματουργικό ακούγονται παντού στην Ελλάδα, όπως ακούγονταν και στον αρχαίο κόσμο με τα λατρευτικά αγάλματα των θεών. Ακούγεται μάλιστα ότι, σε πολλές περιπτώσεις, οι άνθρωποι αναγκάζονταν να δένουν τις εικόνες με σκοινιά και αλυσίδες για να μη φεύγουν, όπως ξέρουμε από το γνωστό μας παράδειγμα της Παναγίας της Κεράς. Η παράδοση της Ίου φαίνεται να κρύβει μια ιστορική αλήθεια που δεν την γνωρίζουμε σήμερα. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι η Οδηγήτρια της Ίου είχε ζωγραφιστεί στην Κρήτη. Οι Νιώτες εξηγούν όχι μόνο τον τρόπο μεταφοράς της εικόνας στο νησί τους, αλλά και την επιλογή του χώρου στον οποίο χτίστηκε η εκκλησία: σε τόπο που «βλέπει» προς το νότο, δηλαδή προς την Κρήτη. Για τους νησιώτες η εικόνα έχει συναίσθημα και μπορεί να νιώθει νοσταλγία για τον τόπο της, όπως κάνουν όλοι οι ξενιτεμένοι. Λένε πως η εικόνα δεν ήθελε να μείνει στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου επειδή από κει δεν μπορούσε να βλέπει τη σκλαβωμένη πατρίδα της, την Κρήτη! Η εκκλησάρισσα, η κυρία Αργυρούλα, αναλαμβάνει να μας εξηγήσει ακόμη και την αρχιτεκτονική του ναού:

ΥΠΕΡ

ANΟΙΞΗ 2014

«Το βλέπετε αυτό το μεγάλο παράθυρο; Μόνο ένα μεγάλο παράθυρο έχει η εκκλησία. Τα άλλα είναι μικρά. Το μεγάλο παράθυρο, λοιπόν, βλέπει νοτικά. Έτσι πρόσταξε η ίδια η Παναγιά, γιατί ήθελε να βλέπει συνέχεια το νησί της. Αν κοιτάξετε κι εσείς θα δείτε τις κορφές του Ψηλορείτη. Το χειμώνα, που τα βουνά της Κρήτης είναι χιονισμένα, τα βλέπουμε πολύ καθαρά. Τα βλέπει κι η Παναγιά…». Λόγια απλά που η μαγεία του προφορικού λόγου και η νιώτικη προφορά τα κάνει ακόμη πιο όμορφα. Κοιτάζω το υπέρθυρο του ναού. Μια χαραγμένη επιγραφή προσδιορίζει το χρόνο. Είναι η χρονολογία 1779. Αλλά η εικόνα φαίνεται παλιότερη. Άλλωστε, την εποχή εκείνη οι εικόνες που ζωγραφίζονταν στην Κρήτη ήταν διαφορετικές. Η λεγόμενη «Κρητική Σχολή» είχε παρακμάσει. Προσπαθώ να τη φωτογραφίσω αλλά δεν μπορώ να τιθασεύσω το φως που έρχεται από το μεγάλο παράθυρο και δημιουργεί αντανακλάσεις. Οι Νιώτες έχουν φροντίσει να την προστατέψουν βάζοντας μπροστά της ένα παχύ τζάμι. Η φιλόξενη εκκλησάρισσα προσπαθεί να μας πει όλα όσα έχει ακούσει από τα παιδικά της χρόνια, παραδόσεις και θρύλους, λατρευτικές συμπεριφορές και μνήμες από το παρελθόν: «Όπου και να πας, μας λέει, η εικόνα σε κοιτάει στα μάτια. Αν όμως σταθείς μπροστά από το μεγάλο νοτικό παράθυρο, θα δεις το βλέμμα της Παναγιάς πιο ζωηρό, πιο καθάριο, γιατί κοιτάζει το νησί της». Ωστόσο, για μας έκπληξη δεν είναι το βλέμμα της Παναγιάς, συνηθισμένο φαινόμενο άλλωστε, που έχει τροφοδοτήσει τόσες και τόσες ελληνικές παραδόσεις. Η Παναγιά εικονίζεται με το σώμα στραμμένο ελαφρά προς τα δεξιά. Έκπληξη είναι η ίδια εικόνα, μια «αριστεροκρατούσα» Θεοτόκος (κρατά τον Χριστό στο αριστερό της χέρι) που υψώνει ελαφρά το δεξί σε χειρονομία δέησης. Η Παναγιά η Γκρεμνιώτισσα της Ίου, λοιπόν, ανήκει στον εικονογραφικό τύπο της Οδηγήτριας, τύπο που έχει τη ρίζα του στη μονή Οδηγών της Κωνσταντινούπολης, και πιθανότατα είναι έργο άγνωστου Κρητικού ζωγράφου. Χρυσό φόντο, αυστηρό βλέμμα, σοβαρότητα

Βασιλικός στο περβάζι του παραθύρου. Οι Νιώτισσες φροντίζουν την εκκλησιά και συντηρούν την παράδοση της εικόνας που ταξιδεύει.

◗◗

των μορφών, ήρεμη έκφραση. Η στοργική κλίση της κεφαλής της Παναγίας προς το μικρό Χριστό ισορροπεί αρμονικά με τη μελαγχολική αλλά γαλήνια ματιά της. Κι ο Χριστός με χρυσά άμφια κρατά ειλητάριο και ευλογεί. Μου θύμισε αμέσως μιαν άλλη εικόνα, σαν δίδυμή της μου φάνηκε, εκείνη που σώθηκε στον Μέρωνα του Αμαρίου της Κρήτης, Οδηγήτρια κι αυτή. Ωστόσο, τόσες και τόσες εικόνες κρητικής σχολής εικονίζουν την Οδηγήτρια. Τις βρίσκεις παντού, στις Κυκλάδες, στη Βενετία, ακόμη και στη Ρωσία. Ξανασκέφτομαι την ωραία νιώτικη παράδοση. Ποιαν αλήθεια θα μπορούσε να κρύβει; Να μετέφεραν την εικόνα κάποιοι πρόσφυγες που ταξίδεψαν από την Κρήτη σε άγνωστο χρόνο; Να έγινε αυτό στα χρόνια του Κρητικού Πολέμου (1645-1669), ή αργότερα, στα χρόνια της Τουρκοκρατίας; Να βρέθηκε, πράγματι, στη θάλασσα; Να μην ισχύει τίποτε από αυτά και απλά να ήταν μια από τις συνηθισμένες παραγγελίες που δίνονταν στα εικονογραφικά εργαστήρια του Χάνδακα; Κοιτάζω από το νοτικό παράθυρο της εκκλησίας. Κάπου εκεί που χάνεται η γραμμή του ορίζοντα, αναδύονται τα βουνά της Κρήτης... X

ΑΡΚΟΥΔΕΣ - ΠΥΡΟΒΑΤΕΣ

Ο χορός της αρκούδας (και το χτένισμα της Αλίκης Βουγιουκλάκη) TOY ΝΙΚΟY ΨΙΛΑΚΗ

Ο τσιγγάνος βαρά το ντέφι, το αλυσοδεμένο ζώο ανασηκώνει το ένα πόδι, πατά τη γης με το άλλο, όλοι νομίζουν ότι χορεύει! Για αιώνες και αιώνες οι αρκουδιάρηδες κυκλοφορούσαν από πόλη σε πόλη, από χωριό σε χωριό κι από χώρα σε χώρα! Τις τελευταίες δεκαετίες, μέχρι τη θέσπιση αυστηρών διατάξεων για τον βασανισμό των ζώων, οι αρκουδιάρηδες είχαν καταφέρει να... "τυποποιήσουν" το επάγγελμά τους και να καθιερώσουν κοινά παραγγέλματα αντλώντας έμπνευση από τους σταρ του ελληνικού κινηματογράφου!

◗

- Πες μας, Μάρκο, πώς χτενίζεται η Αλίκη Βουγιουκλάκη;

ΥΠΕΡ

Οι αρκουδιάρηδες που... κατάπιναν τα χιλιόμετρα! Είναι ν' αναρωτιέται κανείς πώς κατάφερναν οι πλανόδιοι διασκεδαστές να ανακαλύπτουν ακόμη και το τελευταίο χωριό της Βαλκανικής, να περνούν στενά μονοπάτια (δεν υπήρχαν αμαξιτοί δρόμοι), να ανεβαίνουν ακόμη και σε βουνά για να προσφέρουν "ψυχαγωγία" σε μια πελατεία που φαίνεται πως είχε ανάγκη τόσο τη "διασκέδαση" όσο και τα δημόσια θεάματα κάθε τύπου. Ο λόγος για τους αρκουδιάρηδες. Αυτούς τους πολύπειρους θηριοδαμαστές που κατάφερναν να μετατρέπουν τα αιχμάλωτα ζώα σε... χορευτές και μάλιστα δεινούς, ασταμάτητους. Κι όλα αυτά σε εποχές που οι ευαισθησίες για τα βασανιζόμενα ζώα δεν έβρισκαν θέση στον καθημερινό λόγο ή, έστω, ακούγονταν ελάχιστα! Οι περισσότεροι από τους πλανόδιους διασκεδαστές έτρωγαν τα χιλιόμετρα... με το κουτάλι! Πριν από τον Δεύτερο Παγκό-

◗◗

Ένας από τους τελευταίους αρκουδιάρηδες που ήρθαν στην Κρήτη στις αρχές της δεκαετίας του 1980.

ANΟΙΞΗ 2014

σμιο Πόλεμο είχαν τη δυνατότητα να ταξιδεύουν συνεχώς από τη μιαν άκρη της χερσονήσου του Αίμου ώς την άλλη. Ξεκινούσαν από τη Ρουμανία ή τη Βουλγαρία, περνούσαν με σχετική άνεση τα σύνορα, έμπαιναν στην Ελλάδα, στην Τουρκία, στη Σερβία. "Όπου γης και πατρίς" που λέει ο λόγος. Αρκεί να έβγαινε το παντέρμο το ψωμάκι. Το ίδιο έκαναν και σε παλιότερες εποχές, στα χρόνια της πολυεθνικής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τότε που δεν υπήρχαν σύνορα στη Βαλκανική. Η Κρήτη δεν έλειπε από τα δρομολόγια τους. Έφταναν με τα πλοία της γραμμής και έμεναν μήνες ολόκληρους ταξιδεύοντας από τα Χανιά ώς τη Σητεία. Όμως, το πλοίο δεν ήταν μόνο μέσον μεταφοράς. Ήταν και τόπος που προσφερόταν για παραστάσεις. Ιδιαίτερα το καλοκαίρι, όταν τύχαινε να ταξιδεύει αρκουδιάρης, έπαιρναν φωτιά τα καταστρώματα από τα ασταμάτητα χοροπηδήματα της αρκούδας. Και οι επιβάτες, που δεν είχαν πολλούς τρόπους να περάσουν την ώρα τους, περιτριγύριζαν το παράξενο ζευγάρι (αρκουδιάρης και αρκούδα) παρακολουθώντας χορούς και μιμήσεις. Δεν ήταν, βέβαια, από τα περιζήτητα θεάματα οι αρκούδες χορεύτριες κατά τις τελευταίες δεκαετίες πριν από την κατάργηση του "επαγγέλματος". Ούτε τα "μαϊμούνια", που κι αυτά τα περιέφεραν πλανόδιοι τσιγγάνοι στους δρόμους και τις πλατείες· δεν τους έπαιρναν στα σοβαρά τους αυτόκλητους διασκεδαστές οι χωρικοί. Ίσως από περιέργεια, ίσως για πλάκα, σχημάτιζαν μεγάλους κύκλους στις πλατείες και άφηναν τους αρκουδιάρηδες

ΑΡΚΟΥΔΕΣ - ΠΥΡΟΒΑΤΕΣ

να δίνουν τις παραστάσεις τους. Ήταν η εποχή που κάθε χωριό (ή έστω κάθε γεωγραφική ενότητα) είχε τον λυράρη, πολλές φορές και τον καραγκιοζοπαίχτη της. Ίσως να τον έβλεπαν αφ' υψηλού τον αρκουδιάρη. Ίσως να τον θεωρούσαν παρακατιανό. Γι' αυτό και δεν έλειπε σχεδόν ποτέ από τα αποκριάτικα δρώμενα (ένας άντρας ντυνόταν με προβιές κι έκανε την αρκούδα κι άλλος ένας ντυνόταν σαν τσιγγάνος κι έκανε τον αρκουδιάρη). Στη Γέργερη, μάλιστα, χόρευαν κατά την περίοδο της Αποκριάς έναν σατυρικό αλλά και τολμηρό χορό που τον αποκαλούν "αρκουδίστικο". Παρόμοιοι τολμηροί χοροί υπήρχαν και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας ("αρκουδιάρικοι")

Τα πρότυπα της δεκαετίας του ’60 Η δεκαετία του 1960 φαίνεται πως στάθηκε καθοριστική για την παγίωση των παραγγελμάτων που ακούγονταν από τους αρκουδιάρηδες του ελλαδικού χώρου. Η τεράστια επιτυχία του κινηματογράφου άφησε ανεξίτηλες αποτυπώσεις στην ελληνική κοινωνία. Οι υπαίθριοι "σινεματζήδες" υπερνίκησαν πολύ γρήγορα τα παραδοσιακά λαϊκά θεάματα, τον Καραγκιόζη, τις αρκούδες - χορεύτριες, τους παλαιστές... Οι ευφυείς εκπαιδευτές των περιφερόμενων ζώων ήταν αναγκασμένοι να ακολουθήσουν τη μόδα· από την αρχή αυτής της δεκαετίας άρχισαν να εμπνέονται από τους κινηματογραφικούς ήρωες και να αντλούν πρότυπα από το δημοφιλέστατο θέαμα της εποχής. Η απόλυτη σταρ εκείνου του καιρού, η Αλίκη Βουγιουκλάκη, είχε την πρώτη θέση στα μιμητικά νούμερα και στις παραστάσεις που έδιναν οι αρκούδες - χορευτές και οι αρκούδες - μίμοι. Κάθε αρκουδιάρης που σεβόταν τον εαυτό του είχε φροντίσει να "διδάξει" στο ζώο του πώς ντύνεται, πώς τρώει, πώς χτενίζεται, πώς κοιμάται η ναζιάρα ξανθιά πρωταγωνίστρια της κινηματογραφικής οθόνης. Την ίδια εποχή τα τζουκ-μποξ και τα πικ-απ έπαιζαν τα δισκάκια "του Στέλιου". Ο Καζαντζίδης μπορεί να μην υπήρξε πρότυπο των αρκουδιάρηδων, τους χάρισε, όμως, το πιο μελωδικό πρόσταγμα. Έπαιζαν ντέφια και τραγουδούσαν: Σήκω χόρεψε, κουκλί μου, να σε δω να σε χαρώ τσιφτετέλι τούρκικο, νιναναη γιαβρουμ νιναναη ναηνα...

Μόλις ακουγόταν η μελωδία, η αρκούδα σηκωνόταν στα δυο της ποδάρια και άρχιζε να... εκτελεί το ρυθμικό παράγγελμα του αφέντη της! Οι τελευταίοι αρκουδιάρηδες εμφανίστηκαν στην Κρήτη κατά τη δεκαετία του 1980. Όσοι έχουν μνήμες από εκείνα τα χρόνια θυμούνται ακόμη το μόνιμο ρεπερτόριο: - Πώς χτενίζεται η Τζένη Καρέζη; - Πώς ξαπλώνει η Αλίκη Βουγιουκλάκη με τον Δημήτρη Παπαμιχαήλ; (δεν είχε μάθει φαίνεται... η αρκούδα ότι το πιο διάσημο ζευγάρι του ελληνικού κινηματογράφου είχε χωρίσει προ πολλού). - Πώς πλένει η Αλίκη τη μούρη της; - Πώς πλένει η Βουγιουκλάκη τα δόντια της; - Πώς βάφει η Βουγιουκλάκη τα χείλια της; - Πώς κουνιέται η Ζωζώ Νταλμάς για να τη δει ο καλός της; (μάλλον αυτό ήταν κατάλοιπο από κάποια προηγούμενη εποχή). Όσο κι αν είναι παράξενο, όλοι οι πλανόδιοι "διασκεδαστές" έδιναν τα ίδια ή, έστω, παρόμοια παραγγέλματα! Η Αλίκη Βουγιουκλάκη δεν ήταν μόνο η αγαπημένη σταρ του λαϊκού κινηματογράφου, αλλά και το απόλυτο πρότυπο που έπρεπε να το μιμηθούν όλα τα ταλαίπωρα ζώα με τις αλυσίδες και τους χοντρούς χαλκάδες στις μύτες. Οι μιμήσεις τους δεν είχαν τέλος: - Πες μας, Μάρκο, πώς χτενίζεται και η Αλίκη; Κι έβλεπες την κακομοίρα την αρκούδα να κάνει κινήσεις, τάχατες χτένιζε τα μαλλιά της, τάχατες ξάπλωνε κι άνοιγε την αγκαλιά για να χωρέσει μέσα της... ο Παπαμιχαήλ, τάχατες έπλενε το πρόσωπό της, έβαφε τα χείλη της, έπλενε τα δόντια της. Κι όλα αυτά, την ώρα που ο μονότονος ήχος από το τσιγγάνικο ντέφι διαλαλούσε στους απόντες πως υπήρχε δημόσιο θέαμα σε εξέλιξη. Μερικοί αρκουδιάρηδες (λέγονταν και αρκουδόγυφτοι σε άλλες περιοχές της Ελλάδας) πρωτοπορούσαν. Δεν έσερναν

ΥΠΕΡ

μόνο την αρκούδα, αλλά και ένα πιθηκάκι μαζί τους. Μετά το τέλος της παράστασης έδιναν το ντέφι στο "μαϊμούνι". Κι εκείνο, σαν καλός εισπράκτορας, το αναποδογύριζε, το έκανε δίσκο και περνούσε μπροστά από τους θεατές απαιτώντας (και επαιτώντας) τον οβολό τους. Φαίνεται πως το μαϊμούνι - εισπράκτορας ήταν ένα από τα "κόλπα" της δουλειάς. Ήταν, ίσως, ο καλύτερος τρόπος για να πάει καλά η είΑριστερά: Αρκούδα σπραξη. Δεν νομίζω, όμως, να ήταν πολλά σε ζωολογικό κήπο. τα χρήματα που πρόσφεραν οι θαμώνες. Τώρα πια δεν Πενταροδεκάρες! Και η παράσταση συνή- κινδυνεύουν να πέσουν θως έκλεινε με τη στερεότυπη προσταγή: στα χέρια των - Πες, Μάρκο, "ευχαριστώ" στον χου- αρκουδοκυνηγών που βαρντά κύριο που μας πλέρωσε καλά... τις χρησιμοποιούσαν για να δίνουν Έσκυβε ο καημένος ο Μάρκος, η αρπαραστάσεις. κούδα, έβαζε το χέρι στο στήθος, έκανε υπόκλιση βαθειά ή έστελνε... φιλιά με το Δεξιά: Δυο Ρουμάνοι μπροστινό ποδάρι. εκπαιδευτές με την Ποτέ δεν μπόρεσα να καταλάβω γιατί αρκούδα τους. όλες (ή σχεδόν όλες) οι αρκούδες που τις Καρτ ποστάλ που περιέφεραν στην Κρήτη είχαν το ίδιο κυκλοφόρησε στη Ρουμανία στις αρχές όνομα: Μάρκος!

◗◗

του 20ού αιώνα.

ANΟΙΞΗ 2014

Η πυροβασία ως μέθοδος εκπαίδευσης Ο τελευταίος αρκουδιάρης που συνάντησα στην Κρήτη ήταν ένας ψηλός, ξερακιανός και μαυριδερός στην όψη. Φορούσε καρό πουκάμισο, χρωματιστό καπέλο και κρατούσε ένα μεγάλο ραβδί. Αν τολμούσε η αρκούδα να μην υπακούσει στα παραγγέλματά του, το κράδαινε από πάνω της. Ή και το κατέβαζε με δύναμη στη ράχη της. Ξύλο με το τουλούμι, δηλαδή! Σκέφτομαι πόσο ξύλο είχε φάει το κακόμοιρο το ζώο μέχρι να μάθει να εκτελεί κατά γράμμα τα παραγγέλματα του αφέντη. Σκέφτομαι, ακόμη, πόσο οδυνηρός θα ήταν ο μεγάλος μεταλλικός χαλκάς που ήταν περασμένος στη μύτη του! Ήταν Μάρτης του 1982 και ο "αρκουδόγυφτος" περιφερόταν στα σοκάκια του Μεγάλου Κάστρου. Είχα τύχει σε μιαν οξύτατη σκηνή στην πλατεία Κορνάρου. Κάμποσοι φοιτητές του Πανεπιστημίου Κρήτης τον είχαν βάλει στη μέση και τον προπηλάκιζαν. Απαιτούσαν να αφήσει ελεύθερο το ζώο! Δεν ξέρω καν αν ταξίδεψε κι άλλος αρκουδιάρης στο νησί μετά από τούτον. Λίγα χρόνια αργότερα συνάντησα, πάλι στην Κρήτη, έναν παλιό αρκουδιάρη, αλλά χωρίς το ζώο του. Ήταν εξηντάρης και βάλε! Είχε, όμως, αλλάξει επάγγελμα και ασχολούνταν εκείνον τον καιρό (1992) με το εμπόριο πιθαριών. Κατοικούσε στη Νέα Αλικαρνασσό, σε κάτι παράγκες πίσω από τις φυλακές. Όταν έμαθα για την παλιότερη δουλειά του, ζήτησα πληροφορίες για

ΑΡΚΟΥΔΕΣ - ΠΥΡΟΒΑΤΕΣ

το "επάγγελμα". Και, δυστυχώς, επαλήθευσα όσα ακούγονταν -και ακούγονται ακόμη- για τη μέθοδο εκπαίδευσης των αρκούδων - χορευτριών. Οι "εκπαιδευτές" φρόντιζαν να εκπαιδεύουν αρκούδες που συλλαμβάνονταν μικρές. Τις μεγάλωναν έτσι ώστε να εξοικειώνονται με τους ανθρώπους, τις ξυλοφόρτωναν και τις μάθαιναν να στέκονται για πολλή ώρα όρθιες. Όταν έκριναν ότι είχε έρθει το πλήρωμα του χρόνου, περνούσαν στο επόμενο στάδιο "εκπαίδευσης". Ο τρόπος με τον οποίο "μάθαινε" το δύστυχο ζώο να χορεύει ήταν ανατριχιαστικός! Ιδού πώς: Άναβαν μια μεγάλη φωτιά και την τροφοδοτούσαν συνεχώς με κούτσουρα. Με ένα φτυάρι έπαιρναν τα κάρβουνα και τα απόθεταν λίγο παραπέρα, μέσα σε ένα κοίλωμα. Τα σκέπαζαν με μια λαμαρίνα και άφηναν το μέταλλο να ζεσταθεί, αλλά όχι απότομα. Αμέσως μετά οδηγούσαν την αρκούδα πάνω στη λαμαρίνα και άρχιζαν να παίζουν ρυθμικά το ντέφι. Το ζώο δεν αντιδρούσε στην αρχή, ίσως και να του άρεσε η ζεστασιά. Όσο περνούσε η ώρα η λαμαρίνα ζεσταινόταν πολύ, το μέταλλο πύρωνε. Η αρκούδα δεν μπορούσε να σταματήσει όρθια πια, δεν άντεχε, καιγόταν. Δεν μπορούσε, όμως, και να φύγει. Για να αισθανθεί κάποια ανακούφιση αναγκαζόταν να ανασηκώνει τα πόδια της εναλλάξ, έτσι που η κίνηση αυτή να μοιάζει με χορό! Οι "εκπαιδευτές" είχαν αναπτύξει αξιοσημείωτες εμπειρικές πρακτικές: Όσο πιο πολύ πύρωνε η λαμαρίνα, τόσο πιο γρήγορα αναπηδούσε η αρκούδα! Το ντέφι ακολουθούσε την ταχύτητα του ζώου. Όσο πιο γρήγορα αναπηδούσε η αρκούδα, τόσο πιο ταχύς γινόταν ο ρυθμός! Η διαδικασία της "εκπαίδευσης" κρατούσε καιρό. Βδομάδες ή και μήνες ακόμη. Και, μάλιστα, πολλές ώρες κάθε μέρα! Όταν ξεπύρωναν τα πρώτα κάρβουνα έφερναν κι άλλα, κι άλλα. Στο τέλος το δύσμοιρο αιχμάλωτο ζώο συνέδεε τον ήχο του ντεφιού με την καυτή λαμαρίνα. Μόλις άκουγε τον γνώριμο ρυθμό, άρχιζε να αναπηδά νομίζοντας ότι μ' αυτόν τον τρόπο θα κατάφερνε να απαλύνει κάπως το βασανιστήριο του πυρωμένου μετάλλου! Και, φυσικά, έκανε το ίδιο ακόμη κι όταν δεν υπήρχε ούτε φωτιά ούτε λαμαρίνα! Δεν ξέρω πότε ανακάλυψαν οι αρκουδιάρηδες αυτή τη μέθοδο εκπαίδευσης, φαντάζομαι, όμως, ότι είχαν προηγηθεί

κατά πολύ του Παβλόφ. Πιθανότατα είχαν ανακαλύψει πρώτοι, μέσα από την εμπειρία τους, τη θεωρία των εξηρτημένων ανακλαστικών (θυμηθείτε τον σκύλο του Παβλόφ... Τα σάλια του έτρεχαν ακόμη κι όταν το πιάτο του ήταν άδειο!) Ο συνομιλητής μου είχε εκπαιδεύσει τρεις αρκούδες. Την πρώτη μαζί με τον πατέρα του γύρω στο 1955-1960. Τη δεύτερη την είχε συλλάβει ο ίδιος στη Μακεδονία, όπου και την είχε εκπαιδεύσει. Ήταν η πρώτη "περιουσία" του, όπως έλεγε. Την τρίτη του την είχαν φέρει λαθραία από την Τουρκία στα τέλη της δεκαετίας του 1970. Όνειρό του ήταν να φέρει στην Ελλάδα μια μεγάλη ρώσικη αρκούδα, αλλά δεν πρόλαβε. Έλεγε πως ο νόμος είχε γίνει πια πολύ αυστηρός και θα του την έπαιρναν. Πάντως, δεν είχε μετανοήσει καθόλου για την καριέρα του. Θεωρούσε, μάλιστα, υπερβολικές τις ευαισθησίες για την προστασία των ζώων. Στην ερώτηση αν έβγαινε καλό μεροκάματο απάντησε πως όχι. Ίσα που μπορούσε να ζήσει...

Πανάρχαιο και παγκόσμιο! Ο χορός της αρκούδας ήταν γνωστός στον ελληνικό χώρο τουλάχιστον από τα πρώιμα βυζαντινά χρόνια, τότε που οι αρκουδιάρηδες (τσιγγάνοι και τότε...)

ονομάζονταν αρκτοσύρτες! Ο Λιβάνιος (314-393μ.Χ) αναφέρεται σε λέοντες "τιθασούς", σε αρκούδες, παρδάλεις και σκύλους που τους περιέφεραν οι γελωτοποιοί (46,14). Και οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς (Ιωάννης Χρυσόσομος, Γρηγόριος Θεολόγος) κατηγορούν όσους εξημερώνουν θηρία, λιοντάρια και αρκούδες. Ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός, μάλιστα, (Έπη ηθικά, 627) διασώζει μια σημαντική πληροφορία: οι θηριοδαμαστές ανέβαζαν τις αρκούδες σε ειδικά εδώλια και κρατούσαν δικαστικές πλάστιγγες. Μάλλον μιμούνταν τους δικαστές! "Αρκτοσύρτες", όμως, δεν υπήρχαν μόνο στον βυζαντινό κόσμο. Το φαινόμενο ήταν γνωστό σε όλο σχεδόν τον κόσμο, στην Ασία, στην Ευρώπη, στην Αμερική. Από τις αφρικάνικες χώρες φαίνεται πως τα πρωτεία κατείχε η Αίγυπτος, όπου συνέρεαν αρκουδιάρηδες από την Ευρώπη και την Ασία. Οι Ασιάτες, πάντως, ήταν οι πιο φημισμένοι θηριοδαμαστές! Οι αρκούδες - χορεύτριες ήταν περισσότερο γνωστές στην κεντρική και τη δυτική Ασία, όπου υπήρχε και μεγαλύτερη παράδοση (και μάλλον- μακρύτερη σε βάθος χρόνου). Κατά τον 18ο και τον 19ο αιώνα φαίνεται πως είχε διαδοθεί το θέαμα της αρκούδας που χορεύει σε όλη σχεδόν τη Βόρειο Αμερική! X

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Έτσι για να ξανακαινουργιώσει ο κόσμος! Δυο λαμπριάτικα αποσπάσματα από το βιβλίο του Νίκου Ψιλάκη "Δυο φεγγάρια δρόμο"

«...Με τα δάκτυλα μετρούσαν οι Ανεγνωρίτες τις μέρες που απομένανε ως τη Λαμπρή· «Τρία μερόνυχτα ακόμη για να κάψομε τον προδότη, πάει τελειώνει κι αυτή η Σαρακοστή». Απ’ όλα τα λαμπριάτικα έθιμα το κάψιμο του Ιούδα τους συγκινούσε περισσότερο. Το περίμεναν σαν λύτρωση. Γέμιζαν τα μάτια τους φλόγες, πανηγύριζαν όταν τύλιγε η φωτιά το ομοίωμα του προδότη. Οι γυναίκες, που όλη τη Μεγαλοβδομάδα κάθονταν με τις ώρες στην εκκλησία, ζούσαν βήμα με βήμα το πάθος του Χριστού. Γι’ αυτό και δεν σώπαιναν ποτέ την ώρα που διάβαζε ο παπάς τα ευαγγέλια της Μεγάλης Εβδομάδας. Μόλις ακουγόταν η περικοπή για την προδοσία του Ιούδα, οι πιο αψόθυμες ξεσπούσαν, φώναζαν, ξεστόμιζαν βλαστήμιες και κατάρες: «φτου σου, προδότη», «την κατάρα του Θεού να ’χεις, κερατά», «φωτιά και παλούκι στον προδότη» και άλλα τέτοια, ακόμη πιο σκληρά. Μεσημέριαζε στο Ανέγνωρο, μαζεύονταν οι φαμίλιες στα σπίτια, ετοιμάζονταν οι γυναίκες, άλλες για τα λαμπριάτικα γλυκίσματα, άλλες για τα στεφάνια και τα λουλούδια του Χριστού. Στον καφενέ του Ντουλούμπα έκαναν παρέλαση τα νηστήσιμα· χοχλιοί, χλωροκούκια, αλατσολιές, παπούλες, όλα τα καλά του Θεού. Δυο μεγάλες παρέες φαίνεται πως συνορίζονταν στη ρακή. Άδειαζαν τα μπουκάλια, γίνονταν σωροί τα φλούδια από τα χλωροκούκια και τις άδειες χοχλιδόκουπες. Στην άλλη άκρα ο Ντουλούμπας είχε απιθώσει πάνω στον πάγκο τις μυζήθρες από το τυροκομειό του γιου του, λίγα πράματα φέτος, δεν είχε ακόμη αναπιαστεί ο κακομοίρης ο Μανιός...»

◗ 72

«...Μεγάλη Πέμπτη είχε ξημερώσει. Λειτούργησε ο παπάς, είπε όλα τα κοντάκια και τα τροπάρια, θυμήθηκε το φιλί του Ιούδα. - Ακούστε, παιδιά μου, αν ο Ιούδας δεν πήγαινε να κρεμαστεί και να κακοθανατίσει, αν είχε το θάρρος να σταθεί μπροστά σε όλους τους μαθητές του Χριστού και να μολοήσει το μέγα κρίμα του, ο Κύριος των Δυνάμεων θα τον είχε συγχωρέσει. Και δεν θα βάζαμε κι εμείς φωτιά στα ξύλα κάθε Μεγάλο Σαββάτο. Έκανε ένα βήμα ο Θοδωρής ο Γραμματικός, αντιμίλησε στον παπά. - Θεόψυχά μου, πάτερ. Δεν καταλαβαίνω γιατί πρέπει να τιμωρείται τόσο σκληρά κάθε χρόνο ο Ιούδας. Μαζεύομε κουρέλια, κάνομε ένα ομοίωμα ανθρώπου και, την ώρα που του βάζομε φωτιά, χαχανίζομε και γελούμε. Σκληρό μου φαίνεται, βάρβαρο! Να γελούμε επειδή καίγεται ένας άνθρωπος; Την ώρα, μάλιστα, που έχομε και πραγματικό κρεμασμένο στο χωριό μας; Να το καταργήσομε το έθιμο! Άλλη έγνοια είχε ο παπά Πυρόβολος. Δεν ήθελε, όμως, να αφήσει αναπάντητο το ερώτημα του διαβασμένου Γραμματικού. - Κάνεις λάθος, Θοδωρή. Δεν καίμε τον Ιούδα. Ούτε τον Οβραίο ούτε τον μαθητή του Χριστού, ο Μέγας Κριτής ας αποφασίσει τι θα κάμει με τον προδότη στον άλλο κόσμο· δεν είναι δική μας δουλειά. Πρέπει να κατέχεις, όμως, ότι εμείς εδώ δεν καίμε ανθρώπους. Δίνομε φωτιά στα λαμπρόξυλα για να φουντώσουν οι φλόγες και να κάψουν την προδοσία, αυτήν καταδικάζομε για να καθαρίσει ο κόσμος από τη ντροπή. Την προδοσία, όχι τον προδότη. - Εγώ, πάντως, δεν μπορώ να βλέπω έναν άνθρωπο τυλιγμένο στις φλόγες. Κι αντί να κλαίνε για το μαρτύριο του ανθρώπου, να χαίρονται όλοι και να λένε και "Χρόνια Πολλά". Καλό είναι να χαίρεσαι για την Ανάσταση, αλλά όχι για την τιμωρία ενός ανθρώπου. - Άνθρωπος είναι ή παλιόρουχο; Καις το παλιόρουχο, καταστρέφεις το παλιό, ξανακαινουργιώνει ο κόσμος. Αν δεν σου αρέσει, μη βγαίνεις στην πλατεία την ώρα της Ανάστασης, μη σταματάς δίπλα στη φωτιά. Να κάθεσαι μέσα και να περιμένεις. Εμείς έτσι τα βρήκαμε, έτσι θα τα κρατήσομε εις τον αιώνα τον άπαντα». X

ΥΠΕΡ

ANΟΙΞΗ 2014

- Εγώ, πάντως, δεν μπορώ να βλέπω έναν άνθρωπο τυλιγμένο στις φλόγες. Κι αντί να κλαίνε για το μαρτύριο του ανθρώπου, να χαίρονται όλοι και να λένε και "Χρόνια Πολλά".

Μάνα, μην κλαις! Ο ΔΡΑΜΑΤΙΚΟΣ ΔΙΑΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΡΩΜΑΝΟΥ ΤΟΥ ΜΕΛΩΔΟΥ Δεν είναι ένας απλός ύμνος ετούτος. Μέσα από τις λέξεις αναδύεται η αγωνία της μάνας που βλέπει τον γιο της να πορεύεται προς τον σταυρό: - Γιε μου, σε άδικο φόνο πηγαίνεις και κανένας δεν σε πονεί... Η δραματική ένταση κορυφώνεται, σαν ριπές αγωνίας ακούγονται τα λόγια της μάνας. Θρήνος; Μοιρολόι; Οδυρμός; Δεν περίμενα να σε δω, παιδί μου, όπως είσαι τώρα. Δεν περίμενα να φτάναν σε τέτοια μανία οι άνομοι και ν' απλώσουν πάνω σου άδικα χέρια... Οι πρωταγωνιστές της ιερής ιστορίας κινούνται, μιλούν, διαλέγονται, αναπτύσσουν δράση. Μέγας τεχνίτης του λόγου ο Ρωμανός. Μας παίρνει από το χέρι και μας οδηγεί βήμα με βήμα στο Θείον Πάθος. Όχι όμως σαν ψυχρός αφηγητής, αλλά ως μελωδικός συμμετέχων. Πάσχει μαζί με τον πάσχοντα Χριστό, κραυγάζει πως απορεί και εξίσταται, αγωνιά μαζί με την αγωνιούσα Μητέρα. Τον είπαν Πίνδαρο της ρυθμικής ποίησης. Σωστά. Ξέρει να ακούει τη μουσική της κάθε λέξης, ξέρει να ντύνει με μουσική τον λόγο. Όπως ξέρει να χρησιμοποιεί με τρόπο μοναδικό την ελληνική γλώσσα. Ας είχε γεννηθεί στη Συρία...

- Μάνα, γιατί κλαίς; Γιατί τις έχεις μαζί σου τις άλλες γυναίκες; Μήπως πάθω; Μήπως πεθάνω; Μεγαλοβδομάδα με τη μνήμη να ταξιδεύει σε αγκάθινα στεφάνια και ξύλινους σταυρούς. Κάθε χρόνο ζωντανεύουν οι ίδιες σκηνές, ζωντανεύει η ίδια ιερή ιστορία. Υποκλίνομαι πάλι σ' εκείνον τον μεγάλο ποιητή που κατάφερε να προσδώσει δραματική ένταση στον ύμνο (κοντάκιο). Τον λέγανε Ρωμανό. Και είχε γεννηθεί στην πόλη Έμεσα της Συρίας. Κάθε χρόνο, ο ίδιος διάλογος. Η αιώνια μάνα. Και ο πάσχων υιός. Μεγάλη Πέμπτη στους ναούς της Ορθοδοξίας. Ο μεγάλος ποιητής αφήνει τη μητέρα του Θεού να σταματήσει με θάρρος μπροστά στον υιό και θεό της... -Γιε μου, πού πας; Τι σε κάνει να τραβάς τον γρήγορο δρόμο; Μήπως γίνεται κι άλλος γάμος στην Κανά και τρέχεις για να κάμεις κρασί το νερό; Να έρθω μαζί σου, παιδί μου, ή να μείνω εδώ και να σε προσμένω; Πες μου έναν λόγο, Λόγε, μη με προσπεράσεις σιωπηλός... 74

Ο συρόμενος προς το εκούσιον πάθος Χριστός στρέφεται στη μάνα: - Τι δακρύεις, μήτηρ; Τι ταις άλλαις γυναιξί συναποφέρη; Μάνα, γιατί κλαις; Γιατί τις πήρες μαζί σου τις άλλες γυναίκες; Μήπως πάθω; Μήπως πεθάνω; Μα πώς θα σώσω τον Αδάμ; Μήπως κατοικήσω στον τάφο; Μα πώς θα σύρω στη ζωή αυτούς που κατοικούνε στον Άδη; ...Μάνα, γιατί κλαις; Καλύτερα κραύγασε, πες ότι «ήθελε κι έπαθε ο υιός και θεός μου... Σε κάθε ναό κι ένας άδειος σταυρός. Κι ένα αγκάθινο στεφάνι. Κι ένας ιερέας που κάθε χρόνο ετοιμάζει τους «ήλους». Είναι σα να ακούγεται ακόμη στις ελληνικές εκκλησιές ο ήχος από τα σφυριά των σταυρωτών. Σαν καρφιά καρφώνονται οι λέξεις... Σε κάθε ναό μια αποκαθήλωση. Κι ένας επιτάφιος. Και κάμποσες γυναίκες έτοιμες να κλάψουν τον νέο θεό που οδηγείται προς το εκούσιον πάθος. Κατ' εικόνα και ομοίωση της Μάνας του Θεού. Που επιμένει να βλέπει στο πρόσωπο του Θεού το πρόσωπο του γιου της. Υποκλίνομαι πάλι στον μεγάλο Ρωμανό. Οι διάλογοί του είναι ριζωμένοι στα βάθη της μνήμης. Ακούω πάλι τον ίδιο μυστικό διάλογο, βλέπω μπροστά μου τα ίδια ιερά πρόσωπα, παρακολουθώ την πιο ποιητική αναπαράσταση. Και νιώθω μέσα μου τη δύναμη του ρυθμού. Μέγας ποιητής ο Ρωμανός! Ο ποιητής του άρρητου είναι και φέτος εδώ... Ν.Ψ.

ΜΑΡΤΥΡΙΑ

Για σένα ανθούνε τα δεντρά, για σένα και τα ρόδα

Όταν έστρωναν οι Κρητικοί κιλίμια και πατανίες για να περάσει ο Πρίγκιπας...

ΤΗΣ ΕΛΕΝΗΣ ΚΑΡΑΒΑΛΑΚΗ (+) ΣΧΟΛΙΑ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΑΡΑΒΑΛΑΚΗΣ

Μια γυναίκα από το Οροπέδιο Λασιθίου, η Ελένη Καραβαλάκη, κατέγραψε, με γλώσσα απλή και απέριττη, τις μνήμες από την εποχή που η Κρήτη πανηγύριζε την απελευθέρωση και την αυτονομία της. Περιέγραψε λεπτομέρειες από την άφιξη του πρίγκιπα Γεωργίου στην Κρήτη, το ταξίδι του στο Οροπέδιο, τις μαντινάδες που του αφιέρωναν οι Κρητικοί, την υποδοχή του στα χωριά από τα οποία περνούσε, καθώς και... τα τροπάρια που έψαλλε προς τιμήν του ο Δεσπότης Τίτος Ζωγραφίδης. Είναι μια καταπληκτική μαρτυρία που μεταφέρει με αυθεντικό τρόπο το κλίμα της εποχής και αποτυπώνει τον ενθουσιασμό των ανθρώπων. Ύστερα από σκλαβιά δυόμισι αιώνων οι Κρητικοί είδαν την άφιξη του Πρίγκιπα σαν λύτρωση. Σαν απαρχή που θα οδηγούσε στην ολοκλήρωση του μεγάλου τους ονείρου: της Ένωσης με την Ελλάδα. Ακολουθεί το κείμενο της Ελένης Καραβαλάκη (ευχαριστούμε τον γιο της, αγαπητό φίλο Γιάννη Καραβαλάκη, που μας το παραχώρησε για δημοσίευση).

ΥΠΕΡ

Ιστορία κατά την άφιξη του Πρίγκιπα Γεωργίου στην Κρήτη: Εις τας 9-12- (1) αφίχθη στο Ηράκλειο. Αδιαθέτησε στο πλοίο. Ένας αράπης είχε καταδικασθεί εις ισόβια. Παρεκάλεσε τους φύλακες να δει από το παράθυρο τον Πρίγκιπα. Του είπε: «Για σένα ανθούνε τα δεντρά, για σένα και τα ρόδα για σένα την εκτίσανε οι Ενετοί την Χώρα. Άνοιξε Θε μου τσ’ ουρανούς και βγάλε ’να βοτάνι ένα βοτάνι δροσερό τον Βασιλιά να γιάνει». (Ο Πρίγκιπας) ερώτησε ποιος είναι αυτός. Του είπαν. (Και έδωσε εντολή) να αφεθεί ελεύθερος.

◗◗ Αριστερά: Ο Γεώργιος σε μοναστήρι του Νομού Χανίων (Χρυσοπηγή). Δεξιά: “Η Κρήτη στέφουσα τον Γεώργιον”. Η υποδοχή που επιφύλαξαν οι Κρητικοί στον Πρίγκιπα ήταν θερμή...

ANΟΙΞΗ 2014

(Ο Πρίγκιπας) περιόδευσε την Κρήτη. Περνώντας από το Μηλιαράδω πήγε μια γυναίκα, όνομα Ξινοχόντραινα, πήρε το χαλινάρι του αλόγου, εχόρεψε μια ομπρός μερά και του λέει: «Χρυσό μου βασιλόπουλο έλα να σε φιλήσω και στο ελεύθερο Νησί να σε καλωσορίσω. Αν θες να μάθεις ποια ’μαι εγώ απού σου ροζονάρω είμαι μνια χήρα ορφανή από το Μηλιαράδω». Απ’ εκεί (ο Πρίγκιπας) έφυγε και βγήκε στο Λασίθι. Οι Λασιθιώτες συναντήθηκαν (με τον Πρίγκιπα) στη Δρομόβρυση. Μόλις βγήκε και είδε τον κάμπο έβγαλε το καπέλο του και έκαμε το σταυρό του. Στο Καμινάκι, απ’ έξω στου Καβουσανού, εστέσανε αψίδα όπου έγινε η υποδοχή, με τον ιερέα του χωριού Γεώργιο Μαρινάκη ντυμένο με τα άμφια κρατούσε το ευαγγέλιο, και ο Γεώργιος Σκυβαλάκης Δήμαρχος, όλα τα σχολεία του Λασιθίου και όλος ο κόσμος. Στην αψίδα έστεσαν τις καλές κοπέλες καλοντυμένες. Επίσης και τα καλά παληκάρια. Άλλες κοπέλες του έριχναν άνθη. Τα παιδιά έλεγαν:

ΜΑΡΤΥΡΙΑ

«Εορτάσωμεν παιδιά την 9ην Δεκεμβρίου όπου ήλθε εις την Κρήτην το παιδί του Γεωργίου». Εζητωκραύγαζαν όλοι. Ο Σκυβαλάκης τον καλωσόρισε με ωραία λόγια. Απ’ εκεί φύγανε δια την Κρουσταλλένια, όπου έμεινε. Απ’ εδώ (από το Ψυχρό) ήτο ένας Σακελλάρης του Χουζουρογιώργη θείος. Ένας ακόλουθος του Πρίγκιπα (που λεγότανε) Λεμπέσης εκοιμήθη με τον Σακελλάρη. Απ’ εκεί πήρε το όνομα (Λεμπέσης). Επειδή (ο Λεμπέσης) έμοιαζε με τον Χουζουρογιώργη (και ο τελευταίος) πήρε το όνομά του (δηλαδή το παρατσούκλι Λεμπέσης, που διατηρούσε μέχρι το θάνατό του). Όλες οι νοικοκεράδες άνοιξαν τις κασέλες τους, έβγαλαν τα ωραία τους κιλίμια, πατανίες, τα άπλωσαν απ’ εκεί όπου περνούσε, εχαιρετούσε διαρκώς.

Σημειώσεις 1. Τα γεγονότα που περιγράφει η μητέρα μου δεν τα έζησε η ίδια (γεννήθηκε μερικά χρόνια αργότερα), αλλά τα είχε ακούσει, γι’ αυτό και συγχέει την επίσκεψη του Γεωργίου στο Ηράκλειο (περιστατικό με τον κατάδικο αράπη) με εκείνη στο Λασίθι το 1903. Γενικά όμως δεν αφίστανται της ιστορικής αλήθειας. 2. Πρόκειται για παράφραση του ιαμβικού ειρμού της Η´ Ωδής των Θεοφανείων. 3. Πιθανότατα πρόκειται για σύνθεση του αειμνήστου Τίτου Ζωγραφίδη, τότε επισκόπου Πέτρας, ειδικά για την περίπτωση.

Πάνω αριστερά: Καρτ ποστάλ από τις αρχές του 20ού αιώνα. Δεξιά, επαναστάτες υψώνουν σημαία με σταυρό στην περιοχή Χανίων. Κάτω: Ο Γεώργιος...

Ο πατέρας μου όπου έκανε καφενείο είχε δίσκους, φλιτζάνια, πιατάκια και είχαν απάνω το Βασιλιά. Ο Τίτος Ζωγραφίδης, τότε Δεσπότης, μετέτρεψε των Θεοφανείων τροπάρια: «Ελευθέρα μεν η Κρήτη γνωρίζεται είδε το φως η πριν εσκοτισμένη μόνο στενάζει του σκότους ο προστάτης η πριν τάλαινα των Ελλήνων η Κρήτη. (2) Ελευθέρια σήμερον εορτάσωμεν ευχαριστήρια άσματα αναπέμψωμεν τω Σωτήρι Θεώ ότι ηυδόκησε και δους ημίν Ηγεμονίαν την ποθουμένην με μνήστρον εις δόξαν αυτού αιώνιον». (3) Ελένη Καραβαλάκη Ψυχρό