ΥΠΕΡ Χ Τεύχος 87 by Χαλκιαδάκης Α.Ε.

ΥΠΕΡ

TO Π E P I O Δ I KO T Ω N SUP ER MA RK E T XA ΛK IA Δ AK H | Τ ΕY ΧΟΣ 8 7 | Φ ΘΙ Ν Ο Π Ω ΡΟ 2 0 1 8 | Δ ΙΑ Ν ΕΜ Ε ΤΑ Ι Δ Ω Ρ ΕΑ Ν

> Από το άλιμον της αρχαιότητας στον σκούλο των Κρητικών ΛΑYΡΕΝΤΙΑ

Η πρώτη γυναίκα που τραγούδησε σε δίσκο κρητικής μουσικής Το κυπαρίσσι του Αρκαδιού

ΤΑ πΑξΙμΑδΙΑ Της ΚΡηΤης

Το φχιου! Η φοβερότερη βρισιά των Κρητικών ...είναι μονοσύλλαβη

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 6

ςτα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης τα κρητικά προϊόντα μας γεμίζουν όλους

ΤΑ πΑξΙμΑδΙΑ Της ΚΡηΤης

Του Νίκου Ψιλάκη

ΦΩΤΟΓΡΑΦημΑΤΑ

Το παρασκήνιο της κηδείας του Καζαντζάκη και ο παπα-Σταύρος Καρπαθιωτάκης

Φωτογραφίες & κείμενα: Νίκος ψιλάκης

16 18

Του Νίκου Ψιλάκη

ΤΑ ΝΕΑ μΑς

Το κυπαρίσσι του Αρκαδιού Του Νίκου Ψιλάκη

ΛΑYΡΕΝΤΙΑ Η πρώτη γυναίκα που τραγούδησε σε δίσκο κρητικής μουσικής

μΙΑ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ - ΕΝΑ πΟημΑ Φωτογραφίζει και επιλέγει η Έφη Ψιλάκη

ΑΛΛηΛΕΓΓYη

Το φχιου! Η φοβερότερη βρισιά των Κρητικών ... είναι μονοσύλλαβη Του Νίκου Ψιλάκη

Του Νίκου Ψιλάκη

« Άγιε μου Γιώργη, αφέντη μου, ομορφοκαβαλλάρη...»

Του Γ. Ν. Αικατερινίδη

74 34

Τα πατητήρια της Θριφτής Του Γιώργου Μανιαδάκη

Από το άλιμον της αρχαιότητας στον σκούλο των Κρητικών Του Νίκου Ψιλάκη

Tριμηνιαία έκδοση των Σ/M XAΛKIAΔAKH

Yπεύθυνη σύμφωνα με το νόμο: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ

Σχεδίαση εντύπου: NIKOΣ NTPETAKHΣ

1o χιλ. Γαζίου-Κρουσώνα 7005 Ηράκλειο τηλ. 2810 824 140

Eκδοτική φροντίδα: Tμήμα Δημοσίων Σχέσεων της A.E. XAΛKIAΔAKH

Φωτοστοιχειοθεσία Mακέτες - Eκτύπωση: TYΠΟΚΡΕΤΑ BI.ΠE. Hρακλείου Tηλ. 2810 382800 FAX: 2810 380887

> www.xalkiadakis.gr Διανέμεται δωρεάν από τα καταστήματα της εταιρείας

IS SN : 25 85-36 0 0

Σύμβουλος έκδοσης: NIKOΣ ΨIΛAKHΣ Υπεύθυνος Δημοσίων Σχέσεων της Α.Ε. Χαλκιαδάκη: ΜΙΧΑΛΗΣ ΤΖΑΓΚΑΡΑΚΗΣ

Tα κείμενα που δημοσιεύονται δεν εκφράζουν κατ’ ανάγκην και την άποψη της εταιρείας ή του περιοδικού.

ςΤΑ ςΟYπΕΡ μAΡΚΕΤ ΧΑΛΚΙΑδAΚης ΤΑ ΚΡηΤΙΚA πΡΟϊOΝΤΑ μΑς ΓΕμIζΟYΝ OΛΟYς Με ένα μεγάλο αφιέρωμα γεμάτο γεύσεις και αρώματα της Κρήτης, αλλά και την ανεξίτηλη σφραγίδα των Κρητικών παραγωγών, στα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης αναδεικνύουμε ακόμα περισσότερο τα προϊόντα του τόπου μας και ξεκινάμε με υπερηφάνεια μια μεγάλη γιορτή για τα κρητικά προϊόντα!

Και έχουμε κάθε λόγο να είμαστε υπερήφανοι, πρώτα απ’ όλα για τον τόπο μας, αλλά και για τους ανθρώπους του, που αγαπάνε τη γη και την αξιοποιούν με τον καλύτερο τρόπο για να παράγουν προϊόντα εξαιρετικής ποιότητας, τα οποία βρίσκονται σε περίοπτη θέση στα ράφια όλου του κόσμου. Είμαστε υπερήφανοι που μας τιμάνε με την παρουσία τους εδώ και 40 χρόνια οι παραγωγοί της Κρήτης και, μάλιστα, περισσότερο από κάθε άλλη αλυσίδα σούπερ μάρκετ. Κι εμείς το ανταποδίδουμε, στηρίζουμε τις προσπάθειές τους από τα πρώτα βήματα, ενισχύουμε την τοπική οικονομία και φέρνουμε τα προϊόντα τους μπροστά, τόσο εντός όσο και εκτός Κρήτης. Η χαρά, άλλωστε, να συνεργαζόμαστε με περισσότερους από

400 Κρητικούς παραγωγούς και να διαθέτουμε στα ράφια μας περισσότερα από 2.500 κρητικά προϊόντα, μας γεμίζει ικανοποίηση! Στα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης, όμως, είμαστε εξαιρετικά υπερήφανοι και για όλους εσάς που αγκαλιάσατε την κρητική παραγωγή, καταφέρνοντας να εκπροσωπεί σχεδόν το 25% των συνολικών μας πωλήσεων. Γιατί με αυτό τον τρόπο στηρίζεται αποτελεσματικά η αλυσίδα της τοπικής οικονομίας, μέρος της οποίας είμαστε όλοι, - πελάτες, προμηθευτές, παραγωγοί, εργαζόμενοι. Είμαστε, επίσης, πολύ υπερήφανοι που καταφέρνουμε να ανταποκρινόμαστε στις δικές σας απαιτήσεις για περισσότερα κρητικά προϊόντα υψηλής ποιότητας.

μεράκι, από 31 διαφορετικά τυροκομεία, με παραδοσιακές συνταγές, σύγχρονα μέσα, και την αγάπη και το μεράκι που μόνο ο Κρητικός παραγωγός μπορεί να προσθέσει στα προϊόντα του! Συνεχίζουμε με τις γευστικότατες κρητικές σταφίδες, τα κρητικά ξίδια, το πετιμέζι, τα κρητικά άλευρα, το νόστιμα κρητικά παξιμάδια μας, καθώς και τα τοπικά αναψυκτικά, ανθρακούχα νερά και χυμούς.

Σας περιμένουμε για να τα απολαύσουμε μαζί και να μάθουμε ακόμα περισσότερα για τα προϊόντα του νησιού μας, της υπερήφανης Κρήτης! Περισσότερα, μπορείτε να δείτε εδώ: https://www.xalkiadakis.gr/el/yperifaneia

Και το ανταποδίδουμε! Ξεκινάμε τη μεγάλη γιορτή – αφιέρωμα στα κρητικά προϊόντα με γευστικές δοκιμές, ξεχωριστή σήμανση και προσφορές σε όλες τις κατηγορίες, σε συνεργασία με τους ίδιους τους παραγωγούς, έως το τέλος του 2018. Μια γιορτή που αγκαλιάζει την Κρήτη απ’ άκρη σ’ άκρη (Ηράκλειο, Χανιά, Ρέθυμνο, Μοίρες, Τυμπάκι, Άγιο Νικόλαο, Ιεράπετρα και Σητεία), έχει στο επίκεντρό της εσάς και φέρνει τα κρητικά καλούδια σε κάθε σπίτι, στις καλύτερες τιμές.

ΜΑΝΤΙΝΑΔΕΣ

Τους κρητικούς παραγωγούς τιμά η εταιρεία γι΄αυτό και τως αξίζουμε πολλώ λογιώ βραβεία. Με υπερηφάνεια και τιμή αυτό που μας κατέχει στηρίζουμε τα είδη μας π’ άλλος κιανείς δεν έχει. Μα πάνω απ’ όλα η στήριξη που κάνουμε στην Κρήτη να μάθουνε τι φθιάχνουμε σε όλο τον πλανήτη.

Ο πρώτος κύκλος αυτής της γιορτής είναι αφιερωμένος στα περίφημα τυριά του νησιού, τα οποία συνοδεύονται με μέλι και παστέλι. Και στα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης σας περιμένουν 64 διαφορετικές γραβιέρες και κεφαλοτύρια, όλα φτιαγμένα με

Για να γνωρίσει ο καθείς η Κρήτη ήντα βγάνει ο Χαλκιαδάκης προσφορά αυτές τις μέρες κάνει. Κάλλια Σουλτάτου

Συνέχεια στην επόμενη σελίδα >

ΤΑ ΑΦΙΕΡΩΜΑΤΑ ΜΑΣ ΣΤΑ ΠΡΟϊΟΝΤΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ξΕΚΙΝΗΣΑΝ ΑΠΟ ΤΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟY 1980...

ΚΑΙ ΣYΝΕΧΙΖΟΝΤΑΙ! Δεκαετία του 1980. Τα Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκη κάνουν δυναμικά την εμφάνισή τους. Κι αμέσως αποφασίζουν να στηρίξουν την τοπική παραγωγή. Από την πρώτη στιγμή τα προϊόντα που παράγονται στο νησί καταλαμβάνουν ξεχωριστές θέσεις στα ράφια τους. Και λίγο μετά οργανώνουν τις πρώτες «εβδομάδες κρητικών προϊόντων». Η πρωτοβουλία θεωρήθηκε πρωτοπόρα και εντυπωσίασε. Μικροί και μεγάλοι παραγωγοί κατάλαβαν ότι είχαν θέση κι εκείνοι στη νέα εποχή που μόλις τότε ξεκινούσε. Για μας, όμως, τα πράγματα ήταν απλά: αυτή ήταν η φιλοσοφία μας από την εποχή που ένα μικρό επιτελείο ανθρώπων σχεΓια μας, τους ανθρώπους δίαζε τη δημιουργία της των Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαπρώτης κρητικής αλυσίδάκη, είναι ιδιαίτερα σημανδας σούπερ μάρκετ. Ένας τικό να διατηρούμε την από τους βασικούς στόκρητική μας ταυτότητα. Να χους μας ήταν η σύνδεση μεγαλώνουμε μαζί με τις επιτης τοπικής παραγωγής χειρήσεις που λειτουργούν με το εμπόριο και την στο νησί και που (ιδιαίτερα κατανάλωση. τα τελευταία χρόνια) καταΜε την ευκαιρία του μεβάλλουν συγκινητικές προγάλου αφιερώματος στα σπάθειες για να συμβάλουν κρητικά προϊόντα που ουσιαστικά στην οικονομική πραγματοποιείται ήδη ανάπτυξη του τόπου παράστα καταστήματα της γοντας πρωτοπόρα προϊεταιρείας, ανασκαλέόντα υψηλής ποιότητας. ψαμε τα αρχεία μας και βρήκαμε παλιές φωτογραφίες από τις αξέχαστες προσπάθειες προβολής της τοπικής παραγωγής, άλλες από τη δεκαετία του 1980 και άλλες από τη δεκαετία του 1990. Δημοσιεύουμε μερικές σε τούτες τις σελίδες γιατί... αυτή είναι η ιστορία μας! Γιατί αυτή είναι η ιστορία μιας καλά σχεδιασμένης προσπάθειας ανάδειξης του ντόπιου δυνα-

μικού και ενίσχυσης της τοπικής οικονομίας. Μας συγκινούν τούτες οι παλιές φωτογραφίες. Όχι μόνο επειδή βλέπομε ανθρώπους κι επιχειρήσεις, οι περισσότερες από τις οποίες αναπτύχθηκαν δυναμικά τα επόμενα χρόνια, αλλά κι επειδή οι οραματιστές που ξεκίνησαν αυτή την προσπάθεια είχαν κατανοήσει ότι μια κοινωνία δεν μπορεί να στηριχθεί μόνο στην κατανάλωση. Πρέπει να παράγει και η ίδια· και, κυρίως, πρέπει να έχει τον τρόπο να διαθέτει τα προϊόντα της. Με σύμμαχο τον πολιτισμό μας! Τα τοπικά προϊόντα είναι φορείς πολιτισμού. Είναι εντεταγμένα σε ένα σύστημα αξιών και αυτές τις αξίες μεταφέρουν. Γι' αυτό και προσπαθήσαμε από την αρχή να συνδέσομε την προβολή τους με την κουλτούρα της Κρήτης. Τοπικές ενδυμασίες, εργαλεία, μέσα παραγωγής, έθιμα, μουσική, χοροί, μαντινάδες, όλα είχαν τη θέση τους. Και, κυρίως, οι μαντινάδες του σπουδαίου κι αξέχαστου συνεργάτη μας, του Κωστή Φραγκούλη, που μας φώτιζε με τους στίχους και τη σοφία του. Τα αφιερώματα στα τοπικά προϊόντα δεν σταμάτησαν ποτέ. Απεναντίας, όσο περνούσαν τα χρόνια αναζητούσαμε καινούργιες ιδέες, παρακολουθούσαμε την τοπική παραγωγή, στεκόμασταν δίπλα στους ανθρώπους. Έτσι όπως κάνομε και τώρα, έτσι όπως θα κάνομε πάντα. Τα αφιερώματα πληθαίνουν. Και τα τοπικά προϊόντα πολλαπλασιάζονται. Όχι μόνο από βιομηχανίες και βιοτεχνίες, αλλά και από μικρούς παραγωγούς, πιστοποιημένες οικοτεχνίες και τοπικούς συνεταιρισμούς.

ΥΠΕΡ

Η ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΕΞΩΦΥΛΛΟΥ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2018

Οι (μη αληθοφανείς) πόζες της αθωότητας στην Κρήτη της αθωότητας

> Δύσκολο να πιστέψει κανείς ότι μια Κρητικιά του 1900 ή του 1950 θα πήγαινε στο πηγάδι του χωριού (ή στη βρύση) στολισμένη με όλα τα πολύτιμα χρυσαφικά της. Θα αρκούσε ένα προσώμι (το ειδικό υφαντό που έμπαινε πρόσθετο στον ώμο) και τα καθαρά καθημερινά ρούχα. Κι όμως, τούτες οι πόζες μεταφέρουν κάτι από την αθωότητα μιας άλλης εποχής. Ήταν τότε που οι λεγόμενες ευρωπαϊκές ενδυμασίες εκτόπιζαν τις τοπικές φορεσιές, πλήθαιναν οι φραγκοράφτες, λιγόστευαν οι τερζήδες, και οι μοδίστρες άρχιζαν να καταφεύγουν στα πατρόν και στα περιοδικά που έρχονταν - δειλά στην αρχή, πιο συστηματικά στα μετέπειτα χρόνια - από την πολύφερνη εσπερία. Λίγο από διαίσθηση, λίγο από επίγνωση των επερχόμενων αλλαγών, οι φωτογράφοι είχαν αρχίσει να αναζητούν αυτό που έμελλε να χαθεί οριστικά από τη ζωή και να μείνει μόνο ως ανάμνηση και αναβίωση (το περίφημο φολκλόρ που θριάμβευσε όταν άρχισαν να καταφτάνουν τα πρώτα κύματα των τουριστών). Μου αρέσουν αυτές οι πόζες με τα αυτοσχέδια μοντέλα που πρόθυμα συναντούσε κανείς σε κάθε γωνιά της Κρήτης. Έχομε ξαναγράψει ότι η Κρήτη αυτής της εποχής ήταν η «χαρά του φωτογράφου», οι κάτοικοι των αστικών και των αγροτικών περιοχών έδειχναν μιαν εντυπωσιακή εξοικείωση με τον φακό· πολλές φορές προσπάθησα να την ερμηνεύσω και πάντα κατέληγα σε συλλογισμούς, όχι σε ασφαλή συμπεράσματα. Ίσως ήταν η φιλόξενη και ανοιχτόκαρδη διάθεση προς τον ξένο, ίσως ο ανοιχτός χαρακτήρας ακόμη και των κοινωνιών που εύκολα θα τις χαρακτήριζε κανείς «κλειστές» αν δεν τις είχε ζήσει· σπάνια

συνάντησα ανθρώπους που να φοβούνται τον φωτογραφικό φακό ή να δειλιάζουν από σεμνότητα να ποζάρουν. Οι πρώτοι φωτογράφοι που βγήκαν στην ενδοχώρα κατέγραψαν εντυπωσιακές εικόνες, πόζες και σκηνές από την καθημερινότητα των ανθρώπων. Οι πόζες γυναικών με στάμνες στα χέρια ή στους ώμους ήταν από τις πιο ταιριαστές· ακόμη κι αν ήταν στημένες ειδικά για την τελετουργία της φωτογράφισης, μεταφέρουν τη δική τους αλήθεια. Η μεταφορά του νερού από τη βρύση στο σπίτι ήταν αποκλειστικά γυναικεία απασχόληση, ήταν η έξοδος στον δημόσιο χώρο, η κοινωνία μπορούσε να δει τις

μεταβολές του σώματος, την εποχή που το κορίτσι άρχιζε να γίνεται γυναίκα. Η (επιχρωματισμένη) φωτογραφία του εξωφύλλου είναι του σπουδαίου Κρητικού φωτογράφου Κώστα Κουτουλάκη, που εργάστηκε για χρόνια στην Εθνική Τράπεζα και είχε την τύχη να συνοδέψει τον Καζαντζάκη, τον Κακριδή και τον Καλλιτσουνάκη στην Κρήτη των αγώνων και των δακρύων, όταν η επιτροπή τους είχε σκοπό να καταγράψει τις ωμότητες που είχαν διαπράξει οι Γερμανοί στο νησί. Του χρωστάμε ένα αφιέρωμα... Κυρίως στις λαογραφικές φωτογραφίες του... 9

N Φωτογραφήματα ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Είναι το φως... Είναι το φως που τυλίγει τα σχήματα, το φως που περιγράφει τους όγκους, είναι το φως που πυρπολεί τις αισθήσεις. Αδύνατον να χωρέσει τόσο φως σ' ένα κλικ κι ας λένε ότι η φωτογραφία είναι μια γλώσσα που κάνει λέξεις το φως. Απομεσήμερο, με τον ήλιο να γέρνει, τις πλαγιές των βουνών να δείχνουν το μπόι τους και τούτες τις μικρές συστάδες ζωής να σηκώνουν ρομφαίες στον ήλιο. Κατά βάθος είναι ζήτημα φωτός, είπε κάποτε ο ποιητής που αναζητούσε ψηλαφητά τη λόγχη «την ορισμένη να τρυπήσει την καρδιά σου για να την ανοίξει στο φως», κατά βάθος είναι ζήτημα φωτός επαναλαμβάνεις, καθώς θυμάσαι τα λόγια του μεγάλου σοφού, που με τόση ειλικρίνεια έλεγε κάποτε ότι για τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής του θ' αναλογίζεται τι είναι το φως (Α. Αϊνστάιν, 1917). Ούτε το αγγίζει ο χρόνος ούτε το ορίζει ο χώρος, εκτινάσσεται πέρα από τους όρους της Φυσικής, είναι εγκόσμιο και υπερκόσμιο, είναι παιχνίδι των αισθήσεων, είναι μυστικό που δεν λέγεται. Και τότε αφήνεις κατά μέρος τη Φυσική, κι έρχεται μπροστά σου το θαύμα, κάποιος νέος με τ' όνομα Φαέθων, κάποια Ηώ που γλιστρά στα σκοτάδια για ν' ανοίξει κάθε πρωί τις κουρτίνες του κόσμου, κι έρχεται μέσα σου το άσβεστο, το ατέρμον, το άκτιστο... Κάπως έτσι μετράς την ηλικία του κόσμου, καταλαβαίνεις πως υπάρχει ένας μικρός πλανήτης πεταμένος σε μιαν άκρη του ασύμμετρου χάους που εμείς οι άνθρωποι το βαφτίσαμε σύμπαν, κι αυτός ο πλανήτης υπάρχει χάρη στο φως. Δυσκολεύτηκα να μάθω τ' όνομα της Κορταδέριας, τούτης της μικρής κυρίας που ταξίδεψε από τις πάμπες της νότιας Αμερικής για να μας θυμίσει ότι τα ταξίδια των φυτών μπορούν ν' αλλάξουν τον τρόπο που βλέπομε τον κόσμο, ακόμη και ν' αλλάξουν τον κόσμο. Κάθε Κορταδέρια μπορεί να διασπείρει στο περιβάλλον πάνω από ένα εκατομμύριο σπόρια, για ν' απλώσει τη φαμίλια της ως εκεί που δεν βλέπουν τα μάτια μας, σ' άλλες μακρινές επικράτειες. Δεν ξέρω πολλά πράματα για τη ζωή της, πώς ήρθε και πότε, ποιος την έφερε και γιατί· άλλωστε, κάθε φυτό έχει τη δική του βιογραφία, ξεκίνησε κάποτε από κάπου, ίσως να πέρασε θάλασσες και ωκεανούς, ίσως να μίλησε όχι μόνο στην όραση μα και στη γεύση με τους καρπούς του, κι εσύ, ο άνθρωπος, ένα απ' όλα τα είδη που εγκαταβιούν στον πλανήτη, βρέθηκες να δίνεις ονόματα· κορταδέρια, ντοματιά, βερικοκιά, γιασεμί, βουκαμβίλια. Δεν μπορεί, κάποιος μου παίζει παιχνίδια, κάποιος πυρπολεί τις αισθήσεις, πυρπολώντας πρώτα τις μνήμες. Μια κορταδέρια, μια πλαγιά κάποιου βουνού της Κρήτης, ένα απρόσμενο απομεσήμερο. Μια στιγμή είναι η φωτογραφία, ένα ελάχιστο μόριο του χρόνου, ένα εκατοστό του δευτερολέπτου, ίσως και λιγότερο, όσο χρειάζεται το φως να περάσει από το διάφραγμα του φακού σου και ν' αφήσει τη σκιά του στην ύλη, την ύλη που κάποτε την έλεγαν φιλμ, κι ακόμη πιο παλιά γυάλινη πλάκα, φωτοευαίσθητη επιφάνεια, κολόδιο κι αλμπουμίνα. Κι όμως, εμένα τούτο το κλίμα μου φτάνει. Όχι, δεν θα κλείσω ποτέ το φως σε μια μονάχα στιγμή. Ούτε θα καταφέρω να μετατρέψω τη στιγμή σε σύνοψη χρόνου, σε σύνοψη του κόσμου. Θα έχω, όμως, κρατήσει στη θύμηση ένα απομεσήμερο του καλοκαιριού, κάποιες λόγχες ενός φυτού μετανάστη, μιαν αχτίδα του χρόνου. Ίσως και τα δικά μου τα βήματα. Και θα κοιτάζω το φως που μαγεύει, το φως που δεν τιθασεύεται, το φως που μεταμορφώνει τον κόσμο σε ποίηση. 10

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2018

Δεν μπορεί, κάποιος μου παίζει παιχνίδια, κάποιος πυρπολεί τις αισθήσεις, πυρπολώντας πρώτα τις μνήμες. Μια κορταδέρια, μια πλαγιά κάποιου βουνού της Κρήτης, ένα απρόσμενο απομεσήμερο.

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Μάθημα ζωής

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2018

Αρμαθιές τα ρόδια... Παμπάλαιοι τρόποι αποθήκευσης της τροφής. Νομίζω πως ο πολιτισμός μας απέκτησε φτερά και απογειώθηκε τη στιγμή που κάποιος μακρινός πρόγονος σκέφτηκε ν' αποθηκεύσει τα περισσεύματα του σήμερα, να συντηρήσει τα καλούδια της γης κι από τροφοσυλλέκτης να περάσει σ' ένα καινούργιο στάδιο, ν' ανοίξει καινούργιους δρόμους, ν' αποκτήσει μόνιμη στέγη. Αδύνατο να μπεις παλιότερα τέτοιαν εποχή σε κρητικό σπίτι και να μην μυρίσεις κυδώνι, και να μην δεις τούτες τις μικρές αρμαθιές κρεμασμένες στα δοκάρια. Ρόδια και κυδώνια και πεπόνια χειμωνικά. Παραδίπλα, ματσάκια οι ρίγανες κι οι θρίμπες, μέσα σε λευκά σακιά τα ξεραμένα λαχανικά του καλοκαιριού, παστοφασούλες, πιπεριές, μελιτζάνες. Τίποτα δεν περίσσευε και τίποτα δεν πετιόταν. Δεν ξέρω αν είναι μαθήματα ζωής. Ίσως είναι αξίες ενός πολιτισμού που δέθηκε με τη γης. Επέστρεφα από την Αξό του Μυλοποτάμου, όπου συνάντησα τούτη την καταπληκτική εικόνα στο κονάκι του Γιάννη και της Φανής. Τα ρόγδια θα μείνουν εκεί για μήνες, θ' αντέξουν όλο σχεδόν τον χειμώνα, άλλες φορές θα μπουν οι καρποί τους στις σαλάτες κι άλλες θα ανακατευτούν με καρύδια και σταφίδες για να ζεστάνουν τις κρύες βραδιές ή να γίνουν μεζέδες για ένα ποτηράκι ρακή. Είναι τα μικρά μυστικά που οι παλιότερες γενιές τα δίδαξαν σε κακούς μαθητές.

Αδύνατο να μπεις παλιότερα τέτοιαν εποχή σε κρητικό σπίτι και να μην μυρίσεις κυδώνι, και να μην δεις τούτες τις μικρές αρμαθιές κρεμασμένες στα δοκάρια. Ρόδια και κυδώνια και πεπόνια χειμωνικά. 13

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Καλημέρα, γειτόνισσα! 14

Ίσως είναι το πιο ηχηρό καλημέρα που φωτογράφισα. Το ακούω και τώρα, κάμποσα χρόνια μετά. Μελιδόνι Μυλοποτάμου.

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2018

Είναι να χαίρεσαι τούτα τα δείγματα ενός σπουδαίου πολιτισμού που κατάφερε να συμπληρώσει την ομορφιά του τοπίου με την απλότητα των ανθρώπινων παρεμβάσεων.

Πάλι το φως Κάποτε ήταν μοναστήρι. Κάποτε, δεν ξέρω πότε. Τώρα έμεινε η άδεια πύλη, η αυλή με το καλντερίμι της, κάποια ερείπια κελιών κι ένας μικρός ναός που ανοίγει μια ή δυο φορές τον χρόνο. Ακρωτήρι Κρήτης, ένας τόπος σπαρμένος με μνήμες. Έτσι, χωρίς να το καταλάβω, βρέθηκα να παρατηρώ τα βήματα των απόντων. Το κατώφλι χορταριασμένο, το μονοπάτι σκεπασμένο με πέτρες κι αγριόχορτα. Τα ερείπια διηγούνται την ιστορία τους. Ακούς; Όχι, δεν είναι να μελαγχολείς, δεν είναι πάντα μελαγχολικά τα κατάλοιπα μιας περασμένης ζωής. Είναι να χαίρεσαι τούτα τα δείγματα ενός σπουδαίου πολιτισμού που κατάφερε να συμπληρώσει την ομορφιά του τοπίου με την απλότητα των ανθρώπινων παρεμβάσεων. Μια καλοχτισμένη πέτρινη κολόνα, πίσω κι άλλες, ίσως για να στηρίζουν τις κρεβατίνες. Και πιο κει οι στέρνες για το βρόχινο νερό, ίσως κι ένα πατητήρι για τα σταφύλια. Μα τίποτ' απ' όλα τούτα δεν φωνάζει, τίποτα δεν κορδώνεται. Τα ερείπια διηγούνται την ιστορία ενός πολιτισμού που κατάφερε να εξανθρωπίσει το τοπίο χωρίς να το βιάσει. Ακούς; 15

ΤΑΝΕΑΜΑΣ δΩΡΑ ςΕ πΕΡΙςςΟΤΕΡΟYς ΑπO 3.000 ΤYΧΕΡΟYς! Στα s/m Χαλκιαδάκης πάντα φροντίζουμε το καλύτερο για τους πελάτες μας! Πέρα από τις καθημερινές μας προσφορές, τις ανταγωνιστικές μας τιμές και τα ποιοτικότερα προϊόντα, με ιδιαίτερη έμφαση στα προϊόντα του τόπου μας, προσπαθούμε να προσφέρουμε συνεχώς και χρήσιμα δώρα στους πελάτες των καταστημάτων μας. Και αυτό το δίμηνο, προσφέραμε πλούσια δώρα σε πάνω από 350 τυχερούς πελάτες μας!

Αναλυτικότερα, αγοράζοντας προϊόντα BARILLA 10 τυχεροί κέρδισαν ατμομάγειρες, ενώ αγοράζοντας προϊόντα MISKO οι πελάτες των καταστημάτων μας κέρδισαν δωροπακέτα και πολυμίξερ Kenwood! Σε συνεργασία με τη ΝΟΥΝΟΥ χαρίσαμε 100 μπάλες μπάσκετ. Με μεγάλη χαρά προσφέραμε επίσης 24 tablets, τα οποία μπόρεσαν να διεκδικήσουν οι πελάτες μας αγοράζοντας προϊόντα ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ, καθώς και 60 cooler bags με αγορές προϊόντων CAPRICE.

Τόσο εύκολα! Τόσο απλά! Επίσης, 20 πελάτες κέρδισαν από μία αντικριστιέρα, αγοράζοντας 2 προϊόντα Hellmann’s, μια προσφορά της εταιρείας UNILEVER. Γιατί πάνω απ’ όλα στηρίζουμε τις παραδόσεις του τόπου μας.

Σας περιμένουμε για να φτιάξουμε μαζί την πιο νόστιμη πίτα, σε 3 κινήσεις.

ΤΟΣΟ ΑΠΛΑ!

Extra … τύχη με τη χρήση της Xtra Card! Εκτός, όμως, από δώρα, μοιράσαμε και χαμόγελα στους πελάτες μας με πολλές δωροεπιταγές. Τους τελευταίους δύο μήνες οι τυχεροί πελάτες των καταστημάτων μας κέρδισαν συνολικά, μέσα από κληρώσεις που υπήρχαν στα φυλλάδια προσφορών μας, 1.500€ σε δωροεπιταγές. Επίσης, μοιράσαμε πάνω από 3.000 δωροεπιταγές σε όλους τους πελάτες μας που συμπλήρωσαν αγορές προϊόντων ΝΟΥΝΟΥ 25€. Απαραίτητη προϋπόθεση; η χρήση της Χtra card Χαλκιαδάκης! Αν δεν την έχετε ήδη, αποκτήστε την άμεσα για να διεκδικείτε κι εσείς ακόμη περισσότερα δώρα και προνόμια από τα καταστήματά μας! Για ακόμα πιο εύκολη έκδοση της Xtra Card Χαλκιαδάκης μπορείτε να επισκεφτείτε το site της εταιρείας μας (xalkiadakis.gr).

Νόστιμα μαγειρέματα στα καταστήματα μας!

Εύκολες, γρήγορες και γευστικές προτάσεις παρουσιάστηκαν στο event που διοργανώθηκε σε συνεργασία με την ΑΛΦΑ ΚΟΥΚΟΥΤΑΡΗΣ στο κατάστημά μας ΜΑΧ στην Αλικαρνασσό στις 5 και 6 Οκτωβρίου. Φιλοξενήσαμε τον γνωστό σεφ Τάσο Αντωνίου από το MamaPeinao.gr και φτιάξαμε μαζί με τους πελάτες σπιτικές συνταγές με τα νέα φύλλα της alfa “Tόσο Απλά”. Ακολουθούν και άλλα γευστικά events, γι’ αυτό μείνετε συντονισμένοι στο site μας www.xalkiadakis.gr ή στη σελίδα μας στο facebook facebook.com/xalkiadakis.gr/

> Στο φυλλάδιο προσφορών μας, αλλά και στη σελίδα μας στο facebook, μπορείτε να δείτε τις τρέχουσες κληρώσεις και να διεκδικήσετε δώρα και δωροεπιταγές από τα super market Χαλκιαδάκης! Και μην ξεχνάτε ότι, για τη συμμετοχή σας στις κληρώσεις, είναι απαραίτητη η χρήση της Xtra card Χαλκιαδάκης, με την οποία έχετε μοναδικά προνόμια και επιστροφή χρημάτων μέσω δωροεπιταγής 5€ κάθε φορά που συγκεντρώνετε 100 πόντους με τις αγορές κρητικών προϊόντων!

 μια φωτογραφία ένα ποίημα ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

ΤΑ ΧΡYΣA ΦΡΑΓΚOΣYΚΑ Οι φραγκοσυκιές με κατατρύπησαν. Κάθουμαι και τρώω χρυσά φραγκόσυκα. Το κοτσύφι μ' είδε και με ζήλεψε. Του 'δωσα φραγκόσυκα - τα φτερά του μου 'δωσε. Τώρα κείνο κάθεται και μασάει στην πέτρα μου· κι εγώ από δω πάνου, από το σύννεφο σας πετώ φλουριά κι αμυγδαλόψυχες. Γ. Ρίτσος Τραγουδάκια του Φωτούλη

> Του 'δωσα φραγκόσυκα τα φτερά του μου 'δωσε. 18

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2018

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

IΣΩΣ ΤΗΝ ΕIΔΑΜΕ ΝΑ ΠΕΡΝA ΨΗΛA ΜΕ ΤΑ ΨΑΡOΝΙΑ...

Ίσως την είδαμε μες στις ίριδες που λαμπάδιαζαν με φτερά αγγέλων. Ίσως ανήξεροι την φιλήσαμε πάνω στα δροσερά χείλη μιας πηγής που τραγουδούσε την χαρά της ζωής. 20

Τη νιώσαμε να ’ρχεται με τις αναπνοές της άνοιξης στο ξύπνημά μας, όταν η καρδιά μας άνοιγε στην αγάπη σαν βλαστός τ’ Απρίλη. Την βάλαμε μ’ ένα λούλουδο ανάμεσα στις σελίδες ενός βιβλίου κι εκεί την ξεχάσαμε: εκεί είναι ακόμα ξεριζωμένη σαν όλα τα όνειρα της ζωής. Φελίτσε μαστρογιάννι

Όλοι συναντήσαμε την ευτυχία. Δεν ξέρουμε ούτε θυμόμαστε πότε και πού. Κάποτε κοιτούσαμε στο μέλλον ανυπόμονοι να προλάβουμε την ευτυχία. Τώρα κοιτάζουμε πάντα πιο πίσω στα χρόνια για να θυμόμαστε κάποια στιγμή αληθινής ευτυχίας. Ίσως την είδαμε στην παιδική ηλικία μας να περνάει μακριά ψηλά με τα ψαρόνια μες στις χρυσοδύσες.

ΤΑ ΜAΤΙΑ ΣΑΝ ΚΑΡΠΟI ΕYΩΔAΤΟΙ

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2018

Γλυκό που είναι το σκοτάδι στις εικόνες των προγόνων άμωμα χέρια μεταληπτικά ρούχα που τ᾿ άδραξεν η γαλήνη και δε γνωρίζουν άνεμο βαθιά το ελέησον απ᾿ τους άυλους βράχους τα μάτια σαν καρποί ευωδάτοι. Κι ο ψάλτης ολόσωμος ανεβαίνει στο πλατάνι της φωνής καημένε κόσμε θυμίαμα η γαλάζια οσμή κι ο καπνός ασημένιος κερί να στάζη ολοένα στα παιδόπουλα καημένε κόσμε σα βγαίνουν – ω χαρά πρώτη – με το Ευαγγέλιο και με τις λαμπάδες κ᾿ ύστερα η μεγάλη χαρά να συντροφεύουν τ᾿ Άγια… Ο παπα-Γιάννης τυλιγμένος τ᾿ άσπρο του φελόνι καλός πατέρας και καλός παππούς με το σιρόκο στη γενειάδα χρόνια αιώνες χρόνια και νιάτα πόχει η ομορφιά!… Νίκος Καρούζος

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ ΑΦHΣΤΕ ΤΑ EΝΤΟΜΑ ΝΑ βΡIΣΚΟYΝΕ Τ΄ ΑΝΘΗ ΤΟYΣ Μη μου σκοτώσετε το νερό. Μη μου σκοτώσετε τα δέντρα. Μη μου ξεσκίστε αυτές τις θείες σελίδες που τις γράψανε τ΄ ασύλληπτο φως κι ο ασύλληπτος χρόνος κι όπου σταθώ με περιβάλλουν. Μη μου σκοτώσετε της γης το ποίημα!… Επιστρατέψετε την αιωνιότητα, ανάβοντας το άστρο: «Αγάπη». Επιστρατέψετε την αιωνιότητα, ανάβοντας ψηλότερα απ΄ όλα, πάνω απ΄ το έτοιμο βάραθρο, το άστρο: «Ανθρώπινο μέτωπο!» Σας παρακαλούμε: Αφήστε μας τα πράγματα. Μη μας τα καίτε. Αφήστε τα έντομα να βρίσκουνε τ΄ άνθη τους. Νικηφόρος Βρεττάκος

> Μη μου σκοτώσετε το νερό. Μη μου σκοτώσετε τα δέντρα. 22

ΤΑΝΕΑΜΑΣ ΟΙ ΑΝΑΣΚΑΦEΣ ΣΤΗ ΓΑYΔΟ Τα s/m Χαλκιαδάκης στηρίζουν τον πολιτισμό και ενισχύουν τις προσπάθειες ανάδειξης της πολιτιστικής κληρονομιάς του τόπου μας!

Τα τελευταία χρόνια στηρίζουμε κάθε καλοκαίρι την αποστολή της ομάδας φοιτητών για τις αρχαιολογικές ανασκαφές που είναι σε εξέλιξη στη Γαύδο. Πρόκειται για μια προσπάθεια που οργανώνεται από την κ. Αικατερίνη Κόπακα, καθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Πανε-

πιστημίου Κρήτης, η οποία πραγματοποιεί έρευνα στο πλαίσιο των αρχαιολογικών ανασκαφών του Πανεπιστημίου. Το νησί είναι γεμάτο με μνημεία πολλών διαφορετικών εποχών, τα οποία έρχονται ολοένα και περισσότερο στην επιφάνεια και ερευνώνται χρόνο με τον χρόνο!

ΣΤΗΡIΖΟYΜΕ ΤΟΝ ΑΘΛΗΤΙΣΜO ΤΟY ΤOΠΟY ΜΑΣ

Για μια ακόμα χρονιά στηρίζουμε δυναμικά τις προσπάθειες των αθλητικών σωματείων σε όλη την Κρήτη. Δίνουμε έμφαση στις Ακαδημίες, που προάγουν τον αθλητισμό για τους μικρούς μας φίλους σε όλο το νησί. Και τη φετινή χρονιά είμαστε στο πλευρό της Νίκης Σητείας, των Ακαδημιών Εργοτέλη, ΟΦΗ, ΑΟΧ – Κισσαμικός, Ηρόδοτος, ΠΟΑ Ατσαλένιο, Α.Ο. Κεραυνός Σητείας, Π.Α.Ν.Ο. Μαλίων, Α.Ο. Σταυροχωρίου Κουτσουρά, Ωρίωνας Χανίων, Ακαδημία ποδοσφαίρου Σούδας, Πλατανιάς Ση-

τυνας, ΑΕ Νεάπολης, ΑΣ Δαφνών, ΑΟ Σκοπής Σητείας, ΠΑΣ Μινωική, ΑΟ Τυλίσου, Διαγόρας Ανωπόλεως, Ατρόμητος Μάλεμε, Δόξα Γαλιάς, ΑΕ Λακωνίων κ.α.

τείας, Α.Ο. Γουβών, Α Ε Μοιρών, Αναγέννηση Ιεράπετρας, Αθλ. Λέσχη Μεσαράς, Α.Ο. Ηρακλής Νεροκούρου, Α.Ο. Αγ. Νικολάου, ΑΠΣ Αστριτσίου, ΑΣ Καλού Χωριού, ΑΕ Φαιστός, ΑΣ Χείμαρρος, ΑΣ Γαρίπας, ΑΕ Νεάπολης, Α.Ο. Άρης Ρεθύμνου, Α.Ο. Καμινίων, Ίκαρος Μουρνιών, Α.Ο. Αστέρας Μανολιόπουλου, ΠΣ Πέργαμος, ΠΣ Παναρκαδικός, ΠΑΟ Κρουσώνα, ΑΣ Γαζίου Αλμυρός, ΑΣ Αστέρας Χαλέπας, ΑΕ Μοχού, ΑΣ Παλιανής Βενεράτο, ΑΟ Ακρωτηρίου, ΑΣ Αγ. Δέκα Γόρ-

Επίσης, είμαστε εκεί και στηρίζουμε όλες τις αθλητικές διοργανώσεις με φιλανθρωπικό χαρακτήρα, όπως τον Ημιμαραθώνιο Κρήτης, Ποδηλατικά Μονοπάτια Κρήτης, Μαραθώνιος Ευεξίας 50+ κ.α.

Είμαστε κοντά στους πολύτεκνους σε όλη την κρήτη

Με επιτυχία ολοκληρώθηκε η δράση ενίσχυσης στο σωματείο "Δικαίωμα στη Ζωή" Η δράση ενίσχυσης των Κέντρων Διημέρευσης - Ημερήσιας Φροντίδας Ατόμων με Αναπηρία "Δικαίωμα στη Ζωή" ολοκληρώθηκε με επιτυχία χάρη στη στήριξή σας!

Μετά το πέρας δύο μηνών, από την 1/8 έως και τις 30/9, συγκεντρώθηκε, με τη δική σας βοήθεια και συνδρομή, ένα χρηματικό ποσό (1€ με την αγορά κάθε

συσκευασίας ελαιόλαδου Χαλκιαδάκης 4 λίτρων και 0,30€ για κάθε αγορά συσκευασίας 1 λίτρου) ικανό να καλύψει τις άμεσες ανάγκες και να εξασφαλίσει την ομαλή λειτουργία των δύο Κέντρων του Σωματείου "Δικαίωμα στη Ζωή" για παιδιά με αναπηρία στις περιοχές Άνω Καλέσα και Θραψανό. Την προηγούμενη εβδομάδα, λοιπόν, μερικά παιδιά του Σωματείου επισκέφτηκαν με πολλή χαρά το κατάστημά μας στο Γάζι, όπου και πραγματοποίησαν τις πρώτες αγορές τους. Σας ευχαριστούμε πολύ που συμβάλατε όλοι σ’ αυτήν την τόσο σημαντική δράση! Συνεχίζουμε τα σεμινάρια επιμόρφωσης στην Ακαδημία Χαλκιαδάκης σε Τυμπάκι, Χανιά, Άγιο Νικόλαο και Ηράκλειο.

ΕκπΑiδΕyση Henkel

Πρωταρχικός μας στόχος είναι η καλύτερη εξυπηρέτηση των πελατών μας. Φροντίζουμε οι εργαζόμενοί μας σε κάθε τμήμα να είναι άψογα καταρτισμένοι σχετικά με τα νέα προϊόντα, ώστε να μπορούν να προτείνουν τις καλύτερες λύσεις για τις ανάγκες σας. Συνεχίζουμε τα σεμινάρια επιμόρφωσης στην Ακαδημία Χαλκιαδάκης σε Τυμπάκι, Χανιά, Άγιο Νικόλαο και Ηράκλειο. Τα σεμινάρια πραγματοποιούνται είτε από ειδικά εκπαιδευμένα στελέχη μας είτε σε συνεργασία με εξωτερικούς συμβούλους ή και με τη συνεργασία των προμηθευτών μας. Οι φωτογραφίες είναι από την πρόσφατη ενημέρωση / εκπαίδευση των υπαλλήλων στο τμήμα του καλλυντικού των καταστημάτων μας σε συνεργασία με την Henkel.

Για άλλη μια φορά η εταιρεία μας ανταποκρίθηκε άμεσα σε σχετικό αίτημα και χορήγησε είδη πρώτης ανάγκης στον Σύλλογο Πολυτέκνων Νομού Ηρακλείου. Με ευαισθησία στις πολύτεκνες οικογένειες, η εταιρεία μας συνεχίζει να τους προσφέρει επιπλέον έκπτωση 3% μέσω της Xtra Card, αντιλαμβανόμενη τις αυξημένες ανάγκες τους. Ταυτόχρονα, όμως, στηρίζει διαχρονικά και όλους τους συλλόγους πολυτέκνων στην Κρήτη, οι οποίοι προσφέρουν σημαντικό έργο για την ανακούφιση των μελών τους.

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Η ΛEξΗ ΠΟY ΚΑΤAΦΕΡΕ ΝΑ ΑΛΛAξΕΙ ΑΚOΜΗ ΚΑΙ ΤΟYΣ ΚΑΝOΝΕΣ ΤΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚHΣ!

ΤΟ ΦΧΙΟY! Η φοβερότερη βρισιά των Κρητικών ... είναι μονοσύλλαβη Toυ Nίκου Ψιλάκη

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2018

Τη λένε ακόμη και σήμερα χωρίς να ξέρουν τι σημαίνει. Η σημασία της έχει χαθεί τώρα και καιρούς μέσα στις πολυδαίδαλες διαδρομές της γλώσσας: φχιού! Κι όμως αυτή η φοβερή μονοσύλλαβη λέξη έχει προκαλέσει παρεξηγήσεις, καυγάδες, ξυλοδαρμούς, ίσως ακόμη και φονικά.

> «Φχιου, κύριε Πρόεδρε» Η σκηνή σε δικαστήριο της Κρήτης, σε άγνωστη εποχή (ίσως Μεσοπόλεμος, ίσως πρώτα μεταπολεμικά χρόνια). Εκδικάζεται υπόθεση εξυβρίσεως, αλλά ο παλαιοελλαδίτης δικαστής δεν έχει πολυκαταλάβει περί τίνος ακριβώς πρόκειται. Εξετάζει τον πρώτο μάρτυρα. - Τι είπε ο κατηγορούμενος στον μηνυτή και ισχυρίζεται ότι τον εξύβρισε; - Το μυριστικό, κύριε Πρόεδρε. - Ποιο μυριστικό; - Το μυριστικό, πώς αλλιώς να το εξηγήσω; Το καινούργιο. Ο δικαστής επιμένει, ο μάρτυρας δεν τολμά να ξεστομίσει την ύβρη. Κοκκινίζει, ζορίζεται και στο τέλος δηλώνει ότι η «αναθροφή» του δεν του επιτρέπει να πει το... «φχ...». Λέει μόνο τα δυο πρώτα σύμφωνα, φχ, και τα επαναλαμβάνει κοιτάζοντας στα μάτια τον δικαστή: «φχ... φχ...» Ο δικαστής επιμένει, θέλει να εκδικάσει δίκαια και να... ζυγίσει το βάρος της ύβρεως. Ίσως και να έχει κάποια περιέργεια να μάθει τι είναι αυτό το φχ... φχ... με το δεύτερο γράμμα... τονισμένο. Ρωτά τον μηνυτή. - Τι σας είπε και το θεωρείτε εξύβριση; - Δεν μπορώ να σου το πω, κύριε Πρόεδρε. Η δίκη εξελίσσεται σε παρωδία, μια και ούτε ο μηνυτής ούτε ο κατηγορούμενος διαθέτουν συνηγόρους προκειμένου να δοθούν οι απαραίτητες εξηγήσεις. Σε μια τελευταία προσπάθεια να λυθεί το μυστήριο ο δικαστής στρέφεται στον κατηγορούμενο. Εκείνος το βλέπει σαν ευκαιρία να ξεγλιστρήσει. - Πράμα δεν είπα. Αυτός παράκουσε. Η επιμονή του δικαστή φέρνει στο τέλος αποτέλεσμα. Ο μηνυτής, που καταλαβαίνει ότι κινδυνεύει να χάσει τη δίκη, αποφασίζει να μιλήσει. - Ε, φχιου, κύριε Πρόεδρε. Ο δικαστής κοιτάζει γεμάτος περιέργεια, ο μηνυτής εκλαμβάνει το βλέμμα του ως θυμό. - Εσύ, κύριε Πρόεδρε, μ' έβαλες να το πω, εγώ δεν ήθελα να σε προσβάλω. Και για να απαλύνει τις εντυπώσεις αποφασίζει... να μοιραστεί την προσβολή, αποδίδοντας το αναλογούν μερίδιο στον εαυτό του: - Φχιου, κύριε Πρόεδρε, φχιου μου είπε. Φχιου σου και σένα που με ρωτάς, φχιου μου κι εμένα που σου το λέω.

Άκουσα τη σπαρταριστή ιστορία στην αίθουσα του Δικηγορικού Συλλόγου Ηρακλείου το 1981 από τις μεγάλες μορφές των δικαστηρίων μιας άλλης εποχής, αλλά πολύ φοβάμαι ότι δεν μπορώ να την αποδώσω με την παραστατικότητα των αυτοπτών και αυτηκόων μαρτύρων. Ίσως υπήρξαν κι άλλες δίκες με θέμα το φχιου, αλλά οι ιστορίες τους έχουν ξεχαστεί. (ΣΗΜ. Αληθινό σχολείο η αίθουσα του Δικηγορικού Συλλόγου Ηρακλείου στα τέλη της δεκαετίας του '70 και στις αρχές του '80. Με τις μεγάλες -σχεδόν μυθικές- μορφές του δικηγορικού κόσμου που απολάμβαναν εκεί τον πρωινό καφέ τους· σύχναζα κι εγώ ως νεοσσός προσκεκλημένος φίλων αξέχαστων όπως ο Νίκος Τζερμιαδιανός και ο Ευδόξιος Σαριδάκης, όλοι εξαιρετικοί αφηγητές. Μακάρι να καταγράφονταν όλα αυτά τα δικαστικά ανέκδοτα που αφηγούνταν οι μαιτρ του είδους Αλέκος Παπαδάκης, Βαγγέλης Βρέντζος ή ακόμη και παλαιότεροι, Φιοράκης, Χατζιδάκης κ.α.). Μυριστικό και καινούργιο είναι, βεβαίως, το... φχιου! («τον πρόσβαλε στο καφενείο, του είπε το μυριστικό»). Οι λέξεις αυτές χρησιμοποιήθηκαν κυρίως σε αφηγήσεις σχετικών περιστατικών για να αποφεύγεται η χρήση της υβριστικής λέξης. Πιθανώς να ονομαζόταν μυριστικό επειδή χρησιμοποιούνταν ως απάντηση σε όσους δεν συγκρατούσαν... τα αέρια τους· το φχιου ακολουθούσε την κάθε (δημόσια) εκτόξευση πορδής. «Εις δυσωδίαν λέγουσι φιου», έγραφε το 1842 ο Μιχαήλ Χουρμούζης - Βυζάντιος (Κρητικά, σελ. 33). Ήταν, ίσως, η μοναδική περίπτωση που το φχιου γινόταν αποδεκτό χωρίς ιδιαίτερες παρεξηγήσεις, αφού το κλάσιμο αποτελούσε έκφραση ανάρμοστης κοινωνικής συμπεριφοράς.

Η γενική... της ευγενείας Δεν ξέρω αν είναι αλήθεια ότι το φχιου έχει προκαλέσει μέχρι και φονικά, όπως άκουγα να λένε παλιότερα. Δεν το θεωρώ, όμως, εντελώς απίθανο. Όσο και αν ήταν άγνωστη η σημασία 2727

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

της λέξης, κωδικοποιούσε την πλήρη απαξίωση, ίσως και να υπενθύμιζε πρακτικές δημόσιας διαπόμπευσης. Οι παλιοί Κρητικοί απέφευγαν με κάθε δυνατό τρόπο να εκφέρουν τη λέξη σε φιλικές συντροφιές ή συζητήσεις· ακόμη και η απλή αναφορά της μπορούσε να γίνει αιτία απρόβλεπτων παρεξηγήσεων. Καθόλου παράξενο, λοιπόν, που άλλαξαν οι κανόνες της Γραμματικής προκειμένου να μην ακούγεται ούτε ως κατάληξη άλλης λέξης. Οι Κρήτες αποφεύγουν να σχηματίζουν τη γενική των εις -φι ουσιαστικών έτσι όπως ακούγεται στην κοινή νεοελληνική. Παράδειγμα, η κοινότατη λέξη χωράφι· κανείς δεν τολμούσε παλιότερα να πει φράσεις όπως «στην άκρα του χωραφιού», η κατάληξη -φιου θα εκλαμβανόταν ως προσβολή ή, τουλάχιστον, ως έλλειψη σεβασμού. Κι έτσι ανακαλύφτηκε μια άλλη εντελώς ιδιότυπη πτώση, κάτι σαν... γενική της ευγένειας:

Το ίδιο γινόταν και με τις υπόλοιπες λέξεις εις -φι (κέφι, σινάφι κ.α.), αν και μερικές απ' αυτές δεν ήταν τόσο συχνές στην Κρήτη (π.χ. ελάφι, θειάφι - το θειάφι λεγόταν απύρι). Ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα... ανάρμοστης χρήσης της γενικής των εις -φι ουσιαστικών μου αφηγήθηκε ο φίλος Μιχάλης Σφακιανάκης, δικηγόρος, και προέρχεται από την περιοχή του Τυμπακίου. Αν ξέφευγε κάποιου κι έλεγε «του χωραφιού» αντί «του χωράφου», εισέπραττε το ακόλουθο επιτίμιο: Στη μέση - μέση του χωραφιού εγέννησε η γ' αίγα - φχιου κι ήκαμε δυο ρίφια - φχιου το' να 'ναι δικό μου - φχιου τ' άλλο 'ναι δικό σου - φχιου.

του χωράφου! του χρυσάφου του ξυράφου του σκουράφου (σκουράφι: άγονη πετρώδης έκταση, συνήθως παραθαλάσσια) του ταράφου (ταράφι: σόι, ευρύτερη οικογενειακή ομάδα, συγγενολόι, πατριά) του πιλάφου (πιλάφι) του κενέφου (κενέφι = απόπατος, τουαλέτα) Κατά παρόμοιο τρόπο το ρίφι δανειζόταν την γενική από το υποκοριστικό του: το ρίφι, του ριφακιού. Όταν δεν υπήρχε τρόπος να αντικατασταθεί το -φιου της γενικής τότε άλλαζε... ο τρόπος σύνταξης. Κανείς δεν θα μιλούσε για τη «μέση του ραφιού», ή το «χρώμα του ραφιού». Θα προτιμούσαν να πούνε «στην άκρα στο ράφι» ή «το χρώμα στο ράφι», παρά τα προβλήματα κατανόησης που δημιουργούνταν (σπανιότερα: «το χρώμα του ράφι», άκλιτο δηλαδή).

Φχιου μας πώς καταντήσαμε...

ΤΟ ΦΧΙΟY... ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝIΑ Μαντινάδες: Στην άκρα - άκρα του ραφιού, είναι το φχιου γραμμένο φχιου μας πώς καταντήσαμε, πουλί μου αγαπημένο. Ζαχαροζυμωμένη μου, παιγνίδι των αγγέλω φχιου μου κι αν κάνω χώρια σου, φχιου μου κι αν δε σε θέλω. Μακρά 'σαι σαν τον κόπανο, χοντρή σαν το βαρέλι νταντουλοβύζα κι αχειλού και φχιου του απού σε θέλει. Παροιμία: Εγέλασές με μια φορά; Φχιου σου. Εγέλασές με δεύτερη; Φχιου μου κι εμένα.

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2018

Φαίνεται ότι το υβριστικότατο φχιου είχε πολύ συχνά ως αποδέκτες τα συμπαθέστατα τετράποδα, τα γαϊδούρια. Ήταν η απάντηση των αφεντάδων όταν τα ζώα τους... εκδήλωναν ερωτική επιθυμία. Ποιητικό... φχιου εν έτει 1897: Πολλές φορές, κυρίως στη λαϊκή λογοτεχνία, η ύβρις λέγεται με σκωπτική, σαρκαστική ή αυτοσαρκαστική διάθεση. Και τότε εκφέρεται χωρίς αναστολές. Άλλοτε, όμως, συνδυάζεται με λέξεις - κολάφους. Το 1897 δημοσιεύτηκε ένα στιχούργημα που εξαπέλυε δριμύτατες κατηγορίες εναντίον των Μεγάλων Δυνάμεων για τη στάση τους απέναντι στο Κρητικό Ζήτημα. Δημιουργός κάποιος Μαχάων Αστροπελεκίδης, ψευδώνυμο λόγιου Κρητικού του 19ου αιώνα που ήξερε να χρησιμοποιεί άριστα την κρητική ντοπιολαλιά. Το στιχούργημα είχε τυπωθεί σε φυλλάδιο 16 σελίδων με τον τίτλο «Η απόφασις των Κρητών» και πουλιόταν στην Κρήτη και στην Αθήνα (τιμή 50 λεπτά). Αρχίζει με ένα... μεγαλοπρεπέστατο Φχιου: Διάλε τσʼ αποθαμένους σας, φχιου σας! γιβεντισμένοι! Φράγκοι, πλεια Τούρκοι από κεινούς, που ’ρθετʼ αρματωμένοι! Που 'ρθετʼ απ' όλες τσι γωνιές τση γης 'παδά στην Κρήτη, να μας εδείξετε και μας, τάξε το μελανίτη…! Τσʼ αρμάδες σας, τσι μπόμπαις σας, κι όλες τσι προκοπές σας, να ιδούμε και τα μούτρα σας, τσʼ επίλοιπαις μπομπές σας. Να ιδούμε και το μπόι σας, και την ευγένειά σας, να ιδούμε τσι φοβερισμούς, να ιδούμε την αντρειά σας… Τη χρισθιανότη τση Φραγκιάς και τη φιλανθρωπιά σας, τάξε πως δεν κατέχομεν εμείς την πονηριά σας… Το φχιου, όμως, απαντάται και λίγο πιο κάτω: Και όλα αυτά που φέρετε, 'παδά και μας κτυπάτε, θα σπάσουν στην καυκάλα σας, Τουρκόφραγκοι, γροικάτε; Ο γεις τον άλλο σας, θαρρώ, θα φάτε λυσσασμένοι, ρεζίληδες, μουρτάτηδες, φχιου σας, γιβεντισμένοι!!! Βάσανα, αίμα, στεναγμοί, κλάψαις των γυναικώ μας, κατάραις κι αναθέματα μάς και των κοπελιώ μας. Από τη γη στον ουρανό εκάμανε κολώνες, και γράφουνε ανάθεμα! τσι Φράγκικαις κορώνες!

Στον Κονδυλάκη Ο σπουδαίος χρονογράφος και συγγραφέας μας άφησε την πιο παραστατική περιγραφή του τρόπου με τον οποίο λέγεται η ύβρις:

Ο Τερερές όμως, προλαβών, εισήλθεν εις την οικίαν του και έκλεισε την θύραν, ήτις εδέχθη το φοβερόν κτύπημα το οποίον του κατέφερεν ο Μανώλης. - Είντα 'μανταλώθηκες, μωρέ σπασμένε, φοβιτσάρη; του εφώναζεν ούτος λακτίζων μανιωδώς την θύραν. Θαρρείς πως δεν μπορώ να τη σπάσω την πόρτα; - Θα πας στο διάολο, μωρέ Πατούχα, γή να σε πέψω; Τότε ο Μανώλης εστράφη και είδε κάτι τι, το οποίον διά μιας εψύχρανε το πολεμικόν του μένος. Από μικρόν παράθυρον είχε προβάλη η κάννη καριοφιλιού διευθυνομένη κατ' επάνω του. Και ηναγκάσθη να υποχωρήση, ενώ ο Τερερές του εφώναζεν από το παράθυρον: - Πού πας, μωρέ; Δε θα τη σπάσης την πόρτα; Φχιου, Πατούχα, φχιου! Μόνον αφού εξησφαλίσθη εις μίαν γωνίαν ο Μανώλης εστράφη και του απήντησεν: - Σα σ' ακούει, Τερερέ, έλα όξω χωρίς τουφέκι! 29

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

ζύγια. Από τις αφηγήσεις που έχω καταγράψει προκύπτει ότι στε περιοχές της δυτικής Μεσράς (ίσως και αλλού) λεγόταν περισσότερο ως δήλωση ματαίωσης, αφού για συνευρέσεις κάθε είδους δεσποζομένων ζώων ήταν απαραίτητη η... συναίνεση των αφεντάδων. Αντιστοίχως, για τα αρσενικά υποζύγια χρησιμοποιούσαν το αγκρρρρ· προέρχεται από το ρήμα αγκρίζω - ομαι, που, όταν χρησιμοποιείται για ζώα, δηλώνει την εντονότατη ερωτική διέγερση. Σύμφωνα με μια κοινή δοξασία, το αγκρρρρρρ ερέθιζε ακόμη περισσότερο... τα ξαναμμένα ονοειδή.

Μια καταγραφή του 1842 Το 1842 ο Μιχαήλ Χουρμούζης - Βυζάντιος εξέδωσε ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο με τοπογραφικές και λαογραφικές πληροφορίες για την Κρήτη. Ήταν, νομίζω, ο πρώτος από τους μη Κρήτες που πρόσεξε το φχιου: Παρά τας συνήθεις ύβρεις και αισχρολογίας η πικροτέρα των Κρητών ύβρις είναι το φιου· και διά περισσότερον, το διπλασιάζουν, φιου λέγω φιου.

Η ερμηνεία Χατζιδάκι

- Φχιου! ήτον η απάντησις του Τερερέ. - Καλλιά, θα σε βρω και χωρίς τουφέκι. - Φχιου σου, Πατούχα, φχιου σου! Και η ύβρις αύτη, παρατεινομένη ως συριγμός όφεως, ηκολούθει τον νέον απομακρυνόμενον.

Το φχιου και οι... ερωτικές επιθυμίες Φαίνεται ότι το υβριστικότατο φχιου είχε πολύ συχνά ως αποδέκτες τα συμπαθέστατα τετράποδα, τα γαϊδούρια. Ήταν η απάντηση των αφεντάδων όταν τα ζώα τους... εκδήλωναν ερωτική επιθυμία. Η σεξουαλική διέγερση των ονοειδών είναι περισσότερο από εμφανής: τα θηλυκά την εκδηλώνουν με ακατάπαυστο αναμάσημα (ανοιγοκλείνουν διαρκώς τις μασέλες τους), ενώ τα άρρενα, που οσμίζονται από μακριά... τα ξανάμματα του ετέρου φύλου, είναι ασυγκράτητα. Το φχιου, με παρατεταμένη εκφορά του «ου» και με μια κάποια μελωδικότητα, είχε πάντα περιγελαστικό και περιπαικτικό χαρακτήρα και απευθυνόταν κυρίως σε θηλυκά υπο30

Ήδη από το 1896 ο γλωσσολόγος Γεώργιος Χατζιδάκις είχε ασχοληθεί με την ετυμολόγηση της αινιγματικής μονοσύλλαβης λέξης, δημοσιεύοντας μικρό μελέτημα στο περιοδικό Αθηνά της Εν Αθήναις Επιστημονικής Εταιρίας (τεύχος 8, σελ. 144) με τον τίτλο «Περί του σε, φχιου, και φκιου»: Εν Κρήτη απλοποιείται και το σύμπλεγμα φτχ εις φχ, εντεύθεν το ευθειάζε, γενόμενον ευθειάνω - (ε)φτχιάνω κατέστη φχιάνω λεγόμενον επί της ταλασιουργίας. Και το πτύου = έσο κατάπτυστος, γενόμενον φτυου - φτχιου ηπλοποιήθη ομοίως εις φχιου και, ανομοιώσει των δύο δασέων, φκιου, καθ' ον τρόπον εν Ελλάδι λέγεται φκιάνω. Επειδή το φχιου - φκιου εξελήφθη κατά μικρόν ως μόριον άκλιτον, τίθεται και το πρόσωπον εις ον αποτείνεται η προσβολή κατά γενικήν, ήτοι φχιου σου! φχιου του -της -σας κλπ., πρβλ. ζήτω ο βασιλέας! και έπειτα ζήτω του βασιλέα, των βουλευτών, της βασίλισσας κλπ. Το πώς έφτασε τώρα το φχιου να θεωρείται ασυγκρίτως βαρύτερο από το κοινότατο φτου είναι μάλλον δύσκολο να κατανοηθεί. Ίσως θα πρέπει να αναζητήσομε τους λόγους στις παλαιότερες πρακτικές δημόσιας διαπόμπευσης. Στον ελληνικό και τον ευρύτερο βαλκανικό χώρο πόμπευαν άντρες ή γυναίκες που είχαν υποπέσει σε βαρύτατα παραπτώματα, κυρίως ηθικά. Ανέβαζαν τον στιγματισμένο πάνω σε γάιδαρο, τον ανάγκαζαν να καθίσει ανάποδα (να κοιτάζει προς τα πίσω), τον κούρευαν και τον μουντζούρωναν με ανοικτές παλάμες (να και η... καταγωγή της πασίγνωστης μούντζας). Η πομπή σταματούσε σε κάθε πόρτα και οι αλαλάζοντες ακόλουθοι καλούσαν τους ενοίκους να βγουν και να φτύσουν τον πομπευόμενο. Χ

ΤΑΝΕΑΜΑΣ

Ξυλούρη-πρικάκη Μαρία Ξεκίνησε 15/7/1996 ως υπάλληλος στο κατάστημα της οδού Θερίσου Ηρακλείου, όπου παραμένει μέχρι σήμερα.

Τσέρου Αθηνά Ξεκίνησε ως πωλήτρια ταμίας στις 4/8/2003 στο κατάστημα των Μαλίων και σήμερα εργάζεται στο κατάστημα του Άι Γιάννη Ηρακλείου.

πατελάρου Μαρία Ξεκίνησε στις 2/8/1990 ως πωλήτρια-ταμίας στο κατάστημα Πατελών. Σήμερα εργάζεται στο κατάστημα Γαζίου.

Ξυλούρης Γεώργιος Ξεκίνησε στις 2/8/1996 στο κατάστημα της οδού Θερίσου Ηρακλείου ως εκπαιδευόμενος υποδιευθυντής, προήχθη σε διευθυντή καταστήματος, μετά τομεάρχης, στη συνέχεια υπεύθυνος αγορών μαναβικής και από τον Ιούλιο 2017 είναι υπεύθυνος της διεύθυνσης αλλοιώσιμων.

Αρετίνης Χρήστος Ξεκίνησε στις 18/1/1996 ως εκπαιδευόμενος διευθυντής στο κατάστημα της οδού Ιωνίας, μετά έγινε διευθυντής σε διάφορα καταστήματα και σήμερα είναι διευθυντής του καταστήματος Max στην Παραλιακή Ηρακλείου. 32

Βατσιθιανός δημήτριος Ξεκίνησε ως υπάλληλος αποθήκης στις 4/6/1986, συνέχισε ως υπεύθυνος αποθήκης, κατόπιν ως υπεύθυνος αγορών μαναβικής.Προήχθη σε υπεύθυνο αγορών και από το 2011 και μετά είναι Εμπορικός Διευθυντής.

κοκαράκης Εμμανουήλ Είναι ο παλαιότερος υπάλληλός μας. Είναι μαζί μας από 1/11/1981. Ξεκίνησε ως εργάτης αποθήκης, μετά έγινε υπεύθυνος αποθήκης, στη συνέχεια εργάστηκε στο τμήμα αγορών ως αγοραστής και από το 2009 έως σήμερα είναι υπεύθυνος τεχνικού τμήματος.

Τσαντηράκη Ελένη Πωλήτρια στο κατάστημα της οδού Θερίσου Ηρακλείου από 22/7/1996 έως σήμερα.

Χριστοδουλάκη σοφία Πωλήτρια από 18/11/1993 στο κατάστημα της οδού Ακαδημίας Ηρακλείου.

κοκοσάλη Ελένη Πωλήτρια από 7/10/1993 στο κατάστημα της οδού Κορωναίου. Σήμερα εργάζεται στο κατάστημά μας στο Κοκκίνη Χάνι.

κουτεντάκη Νεκταρία Ξεκίνησε στις 3/11/1997 ως υπάλληλος και σήμερα είναι διευθύντρια στο κατάστημα της οδού Αντιστάσεως Ηρακλείου.

παπαδάκη σοφία Ξεκίνησε ως πωλήτρια στο τμήμα τυριών αλλαντικών στο κατάστημα της οδού Ιωνίας και σήμερα εργάζεται στο κατάστημα Γιοφύρου Ηρακλείου.

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

> ΤΟ ΒΟΤΑΝΙ ΠΟY «ΚΟΒΕΙ ΤΗΝ ΠΕΙΝΑ»

Από το άλιμον της αρχαιότητας στον σκούλο των Κρητικών Κείμενο - Φωτογραφίες Nίκος Ψιλάκης

«Ο σκούλος, παιδί μου, την κόβει την πείνα. Είναι κι άλλα χορταρικά που τα τρως και χορταίνεις, μα σαν τον σκούλο δεν είναι». Λόγια που αντηχούν ακόμη στ' αυτιά μου, εικόνες που δεν σβήνουν. Ένα ταπεινό χορταράκι που ο άνθρωπος του έδωσε ονόματα περιγραφικά, σκούλος και γένι του λαγού, λαγομούστακο και γένι του τράγου. Είναι ο τραγοπώγων των αρχαίων, ο σκούλος των Κρητικών (Tragopogon sinuatus), το φυτό που είναι μάλλον αδύνατο να περάσει απαρατήρητο· κάθε άνοιξη κοσμεί το μεσογειακό περιβάλλον μ' εκείνα τα πανέμορφα ιώδη άνθη του και νωρίς το καλοκαίρι με τους σφαιρικούς θυσάνους πάνω στους οποίους αναπτύσσονται ακτινωτά οι καρποί του.

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2018

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

«Κόβει την πείνα» λέγανε εκείνοι που μπορούσαν να ζήσουν μέρες, ίσως και βδομάδες ακόμη, στις εξοχές, οι αγρότες και οι βοσκοί που μάθαιναν από μικροί τα μυστικά της φύσης. Κι είχαν δίκιο. Ο σκούλος είναι από τα φυτά που τρώγονται και ωμά και ψημένα. «Το ραβδί του είναι όλο γάλα, υπόπικρο, αλλά υγιεινό, τρωγόμενο ωμό μαυρίζει τα χείλια των βοσκόπουλων... » γράφει η Ευ. Φραγκάκι (Συμβολή στη δημώδη ορολογία των φυτών, σελ. 183) και σημειώνει ότι τα βοσκόπουλα «ξετρέχουν» (επιζητούν) τους βλαστούς του σκούλου. «Ο σκούλος είναι το κολατσιό των βουκόλων γιατί δίνει γλυκάδα και χορταίνει», συμπληρώνει η θεία Καλλιώ, απαριθμώντας τα είδη των άγριων χόρτων που τρώγονται ωμά (γαλατσίδα, σταμναγκάθι, σκούλος, αγκάβανος, παπούλες, τσόχος, καυκαλίθρα...) Ο αγρότης της Κρήτης μπορούσε να αναζητήσει ακόμη και το προσφάι του σε όλα αυτά τα ταπεινά γεννήματα της γης, ο αγροτικός βίος, άλλωστε, ήταν πάντα συνδεδεμένος με τη λιτότητα, συχνά και με τη στέρηση. Το μαρτυρεί με τον πιο εύγλωττο τρόπο ένα παλιό δημοτικό τραγούδι που κατέγραψε το 1941 η Ειρήνη Παπαδάκη (Επετηρίς Εταιρείας Κρητικών Σπουδών, Δ', σ. 206-212) με τον τίτλο «Το τραγούδι της πείνας». Το μεταφέρω από τη σπουδαία συλλογή του φίλου Σταμάτη Αποστολάκη Ριζίτικα, το δημοτικά τραγούδια της Κρήτης (Χανιά 2010, σελ. 137): Αφουγκραστείτε να σας πω τση πείνας το τραγούδι, απού 'χει νου να το γροικά και λοϊσμό ν' ακούει: Οι μαύρες απακιάσανε, οι γι άσπρες εχλωμιάναν, και τα καημένα τ' αρφανά στσι δρόμους εποθάναν. Τα στριψουλίδια κι ο χυλός κι η βρούβα η καημένη, εκείνη μας εγλίτωσεν εκείνο το σεφέρι. Κι η βρούβα εξεπούλιασε και πάει στη δουλειά τζη και των κουκιών παράγγειλε παραγγελιά μεγάλη: «Κουκιά, μην αποκάμετε ώστε να βγει κριθάρι, κι όχι κριθάρι μοναχό, μόνο ταή και στάρι». Κι η πείνα επαράστεκε πάνω σ' ένα κλωνάρι: «Καημοί σας, κακορίζικοι, ανέ γαείρω πάλι”.

Οι μουσαφίρηδες των κρητικών Ξεστρατίσαμε, όμως. Ο λόγος για τον σκούλο, τη βρούβα που χορταίνει τον άνθρωπο. Κοινότατο φυτό της μεσογειακής λεκάνης με λευκές ρίζες και στενόμακρα λογχοειδή φύλλα που κι αυτά θυμίζουν σκουλιά. Περιέχει γαλακτώδη χυμό και τα άνθη του ανοίγουν νωρίς το πρωί και λίγες ώρες αργότερα αρχίζουν να κλείνουν. Λίγες μέρες αργότερα βλέπομε στη θέση των ανθέων εκείνους τους εντυπωσιακούς θυσάνους που ξεραίνονται και... τότε κάνουν φτερά. Αρκεί το παραμικρό άγγιγμα ή το ελάχιστο φύσημα του αέρα για να πετάξουν σαν αλεξίπτωτα διασπείροντας τους καρπούς (αχαίνια με τριχωτούς πάππους) σε όλο τον γύρω χώρο, ή και πολύ μακρύτερα, ανάλογα με το φύσημα του ανέμου. Στην Κρήτη τούτα τα μικρά τριχωτά «αλεξίπτωτα» ονομάζονται μουσαφίρηδες· λένε πως αν μπει στο σπίτι σου πούπουλο του σκούλου δεν θα περάσει πολλή ώρα και θα φανεί... κι ο μουσαφίρης, συγγενής ή φίλος που θα πρέπει να τον κονέψεις.

> Ο ΣΚΟYΛΟΣ ΣΤΗ ΔΙΑΤΡΟΦH ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟYΖIΝΑ ΤΗΣ ΚΡHΤΗΣ Η πεποίθηση ότι ο σκούλος κόβει την πείνα στηρίζεται ασφαλώς στη λαϊκή εμπειρία. Προφανώς δημιουργεί ένα αίσθημα κορεσμού, όπως όλες οι ινώδεις φυτικές τροφές, και ιδιαίτερα εκείνες που διατηρούν υψηλά ποσοστά υγρασίας στα φυλλώματά τους. Ωστόσο, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο άνθρωπος αναζητούσε από αρχαιοτάτων χρόνων υπερβατικές λύσεις στα προβλήματά του. Και σχεδόν πάντα τις αναζητούσε στη φύση: Αείζωον ή μώλλυ είναι το βοτάνι που χαρίζει μακροημέρευση, ίσως και αθανασία, παυσίλυπον αυτό που προσφέρει απαλλαγή από τα βάσανα της βιωτής και δημιουργεί ευεξία (παυσίλυπος λίθος, παυσίλυπος άμπελος). Κοντά σ' όλα τούτα υπήρχε και κάποιο βοτάνι που το ονόμασαν άλιμον. Κάποιοι αρχαίοι συγγραφείς το αναφέρουν ως θάμνο δενδρώδη που τα φύλλα και τα βλαστάρια του τρώγονται, κάποιοι άλλοι πιστεύουν ότι υπήρχαν φυτά που απάλλασσαν τον άνθρωπο από την πείνα (άλφα στερητικό και λιμός, Πλούταρχος, 2, 157). Ίσως άλιμον να είναι αυτό που έτρωγε ο σοφός αναχωρητής του αρχαίου κόσμου, ο Επιμενίδης ο Κρης, μια μορφή που κινείται με εξαιρετική άνεση ανάμεσα στην ιστορία, τον μύθο και τον θρύλο. Αναλογίζομαι αν κάποιο χορταστικό φυτό σαν τον δικό μας τον σκούλο έδωσε τροφή και στον θρύλο. Γιατί, ναι, ο σκούλος χορταίνει. Όπως και ο μύθος· μας χορταίνει κι αυτός, καθώς μεταφέρει πανανθρώπινες αγωνίες και πανανθρώπινες προσδοκίες. Στην κουζίνα της Κρήτης ο σκούλος είναι ένα από τα πιο συνηθισμένα χορταρικά. Σπάνια μαγειρεύεται μόνος του, είναι όμως απ' αυτά που δεν λείπουν από τα γιαχνερά και τις περίφημες βρουβόπιτες. Και να μην ξεχνάμε ότι τα γιαχνερά είναι ένα από τα μυστικά της κρητικής παραδοσιακής κουζίνας: δημιουργούν υπέροχα σύνολα με κρέατα, ψάρια, χοχλιούς ενώ μαγειρεύονται και σκέτα (π.χ. τσιγαριαστά με πατάτες). Τα φύλλα του τρώγονται και τηγανητά (κουρκούτι) και βραστά. Νομίζω, όμως, ότι όλα τα χορταρικά που καταναλώνονται ωμά (μαζί κι ο σκούλος) αποδίδουν όλα τα αρώματα της κρητικής φύσης όταν χρησιμοποιηθούν στις σαλάτες.

στη λαϊκή θεραπευτική Ανατρέχω και πάλι στη σοφία της λαϊκής εμπειρίας. Ο σκούλος δεν απουσιάζει από τη φαρέτρα της λαϊκής θεραπευτικής. Στην Κρήτη τον χρησιμοποίησαν κυρίως για δερματικές παθήσεις (εκζέματα) και ως επουλωτικό των πληγών. Ένας λαϊκός θεραπευτής από τη Μεσαρά υποστήριζε κάποτε ότι μπορεί να κάμει τις πληγές να κλείσουν στον μισό χρόνο αν χρησιμοποιηθεί σωστά. Δυστυχώς δεν ξέρω τον τρόπο. Ούτε αν είχε δίκιο. Αλλά η σύγχρονη φαρμακευτική μπορεί να το ψάξει. Θα το ξαναπούμε και τούτη τη φορά: κάθε χρήση βοτάνου για θεραπευτικούς σκοπούς πρέπει να υπόκειται στον έλεγχο της επιστήμης.

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2018

Στην κουζίνα της Κρήτης ο σκούλος είναι ένα από τα πιο συνηθισμένα χορταρικά. Σπάνια μαγειρεύεται μόνος του, είναι όμως απ' αυτά που δεν λείπουν από τα γιαχνερά και τις περίφημες βρουβόπιτες.

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

Τραγοπώγων... Η ευρηματική ονομασία του φυτού οφείλεται στην παρατηρητικότητα των αρχαίων που είχαν προσέξει ότι ο τριχωτός θύσανος που βγαίνει από τον κάλυκα του άνθους θυμίζει το πηγούνι του τράγου: «Τραγοπώγων, οι δε κόμην καλούσιν, ο την μεν ρίζαν έχει μακράν και γλυκείαν τα δε φύλλα τω κόκω όμοια πλην μακρότερα, τον καυλόν δε βραχύν, εφ’ ου την κάλυκα μεγάλην και εξ άκρου μέγαν τον πάππον πολιόν, αφ’ ου καλείται τραγοπώγων”. (Θεόφραστος 7,7). Και όταν ο Λινναίος εισηγήθηκε το σύστημα ταξινόμησης των φυτών που ισχύει και σήμερα δεν χρειάστηκε ν' αναζητηθεί άλλη ονομασία, η γόνιμη φαντασία των Ελλήνων είχε κάμει ήδη τη δική της εμπειρική ταξινόμηση· η ελληνική λέξη Tragopogon υιοθετήθηκε ως ονομασία γένους ανθοφόρων φυτών που απαντώνται σε πάρα πολλές περιοχές του πλανήτη. Εντυπωσιακό είναι το γεγονός ότι η αρχαία ονομασία του φυτού διατηρήθηκε αυτούσια ή ελαφρώς παραλλαγμένη μέχρι τις μέρες μας. Αλλά και η ονομασία σκούλος που επικράτησε στην Κρήτη δεν διαφέρει και πολύ· μεταφέρει την ίδια εικόνα, πιο αόριστα ίσως: Σκούλος είναι ο τριχωτός θύσανος. Σκουλιά λέμε τα μαλλιά, τους πλοκάμους. Σκουλάτος είναι ο μαλλιαρός. Σκουλούδι είναι όρος υφαντικής που δηλώνει τις δέσμες του μαλλιού ή του λιναριού: (Κι η κόρην έκλωθεν μαλλιά, έκλωθε και λινάρια). Χ

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2018

ΝEα κριτσιΝAκια

‘’

ΘΕικΗ ΓΕΥσΗ ’’ από την οικογένεια

ΤΣΑΤΣΑΚΗΣ…

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2018

Κρίθινα, σταρένια, μιγαδερά, τριομίγαδα, ντάκοι, κουλούρες, κουμπάνιες, σεβεντούκοι, παξαμάδες, καστανόλες

ΤΑ πΑξΙμAδΙΑ Της ΚΡHΤης Κείμενο - Φωτογραφίες Νίκος Ψιλάκης

> «Κανείς δεν ξέρει το παξιμάδι όσο το ξέρουν οι Κρητικοί» έλεγε πριν από λίγα χρόνια ένας Αμερικανός γαστρονόμος· είχε έρθει στην Κρήτη για να γνωρίσει τις γεύσεις της κι είχε φύγει εντυπωσιασμένος τόσο από την ευρηματικότητα της μαγειρικής της όσο και από τη χρήση των προϊόντων. Παντού λάδι ελιάς, παντού παξιμάδι, συνήθως κρίθινο, παντού λαχανικά, χόρτα, ντόπια τυριά, ντόπια κρασιά. Τούτα τα ταπεινά προϊόντα, μαζί με μερικά άλλα, αποτελούν κάτι σαν ταυτότητα για την Κρήτη. Σ' αυτά και στους ιδιαίτερους τρόπους μαγειρικής επεξεργασίας οφείλεται η παγκόσμια φήμη της Κρητικής Διατροφής, που κάποια μεγάλα συμφέροντα, σε αγαστή συνεργασία με κοντόφθαλμες πολιτικές, προσπαθούν να την κρύψουν κάτω από τον ψευδεπίγραφο τίτλο «Μεσογειακή Διατροφή». Τα παξιμάδια μας, λοιπόν. Προϊόντα υψηλής διατροφικής αξίας, πηγές ουσιών απαραίτητων για την καλή υγεία του ανθρώπου με μεγάλη περιεκτικότητα σε (απαραίτητες) φυτικές ίνες, ακολουθούν πιστά την παράδοση: παρασκευάζονται σχεδόν πάντα με αλεύρι ολικής αλέσεως και με τις συνταγές που διατηρούνται για αιώνες τώρα σε τούτο το νησί. Αν άλλαξε κάτι, αυτό είναι οι συνθήκες παραγωγής. Παράδοση δεν σημαίνει ούτε στασιμότητα ούτε - πολύ περισσότερο - οπισθοδρόμηση. Οι φούρνοι της Κρήτης ξέρουν να μεταφέρουν την παράδοση σε σύγχρονες εγκαταστάσεις που εξασφαλίζουν την υψηλή ποιότητα των προϊόντων τους. Κρίθινα, σταρένια, μιγαδερά, τριομίγαδα, ντάκοι, κουλούρες, κουμπάνιες, σεβεντούκοι, παξαμάδες, καστανόλες... Πλούτος ανεκτίμητης αξίας για την Κρήτη, μα και προϊόντα με τεράστια συνεισφορά στην τοπική οικονομία.

ΤΟ ΠΑΞΙΜΑΔΙ

Δεν θα ήταν υπερβολή αν λέγαμε ότι η περίφημη (αν και αδικημένη κατάφορα από τις πολιτικές επιλογές) Κρητική Διατροφή ταξίδεψε σ' όλον τον κόσμο μ' έναν... ντάκο, λίγη ντομάτα, μυζήθρα και μπόλικο λάδι. Τίποτα πιο απλό, αλλά και τίποτα πιο χαρακτηριστικό για το καθημερινό διαιτολόγιο των Κρητικών. Ο λόγος για την περίφημη «κουκουβάγια», ονομασία που οφείλεται στην ευρηματικότητα των Κρητικών· μάτι κουκουβάγιας θύμιζε η στρογγυλή κριθαροκουλούρα με τη φρέσκια ντομάτα και την ξινομυζήθρα ή τη γαλομυζήθρα πάνω, έτσι που να συνδυάζει την υπέροχη γεύση με την αισθητική αρτιότητα. Έτσι γιατί δεν θα μπορούσε να λείψει το παξιμάδι από τούτο το εξαιρετικά αντιπροσωπευτικό έδεσμα του νησιού, όπως δεν απουσιάζει κι από το καθημερινό τραπέζι των Κρητικών. Τι είναι το κρητικό παξιμάδι, λοιπόν; Άλλοτε λαϊκό ψωμί, παιδί της ανάγκης, άλλοτε ψωμί της τρυφηλότητας, άλλοτε τρόπος αποθήκευσης της τροφής, και πάντα «ταυτότητα» για την Κρήτη. Μπορεί να ήταν γνωστό σε ολόκληρο τον ελληνικό και τον μεσογειακό κόσμο, αλλά κανένας τόπος δεν συνδέθηκε τόσο μαζί του όσο η Κρήτη και κάμποσα νησιά του Αιγαίου. Η ευρηματικότητα της ντόπιας νοικοκυράς (σ' αυτήν χρωστάμε τα πάντα, τουλάχιστον όσα συνδέονται με την τροφή και τη γεύση) οδήγησε σε μιαν εντυπωσιακή ποικιλία παρασκευασμάτων. Είναι δύσκολο να συντάξει κανείς έναν πλήρη κατάλογο των παξιμαδιών της Κρήτης, σίγουρα κάποιο θα ξεχάσει. Δεν είναι μόνο το είδος του αλεύρου που χρησιμοποιείται για την παρασκευή του (κρίθινο, σταρένιο, σίκαλης), είναι οι αναλογίες των αναμίξεων (μιγαδερό, τριομίγαδο κ.ά.), είναι οι ποικιλίες των δημητριακών (σκληρό σιτάρι, μαλακό, κλπ), είναι τα σχήματα (ντάκοι, κουλούρες, παύλοι κ.ά.), είναι οι τρόποι παρασκευής (π.χ. προζυμένιο, φτάζυμο, αφράτο, σκληρό), είναι τα μυρωδικά και τα αρώματα (κόλιαντρο, κανέλα, μαστίχα κ.ά.), είναι οι τρόποι με τους οποίους χρησιμοποιούνται (παξιμαδάκια ούζου, καλοψίκια, καλοχερίδια κ.ά.). Όμως, όπως συμβαίνει γενικά με τη γαστρονομία, σημαντικό ρόλο διαδραματίζει ο «τρόπος» του κάθε παρασκευαστή, που μπορεί να διαφοροποιήσει τις αναλογίες ή να μεταφέρει κάτι από τη δική του προσωπικότητα στο τελικό προϊόν.

Παξιμάδια... πριν τον Πάξαμο Ένας μύθος που κρατά από τα ρωμαϊκά χρόνια θέλει ως "εφευρέτη" του παξιμαδιού τον Πάξαμο, έναν συγγραφέα που φέρεται να έζησε στα χρόνια του Χριστού περίπου. Ωστόσο, το παξιμάδι, ο διπυρίτης άρτος, υπήρχε πολύ πριν από τον Πάξαμο. Σ' ένα απόσπασμα του κωμωδιογράφου Αλκαίου (γύρω στο 380 π.Χ.) αναφέρεται ότι οι δίπυροι είναι «άρτοι τρυφώντες» (τρυφηλοί). Ίσως σε κάποιες εποχές το παξιμάδι να συνδέθηκε με κάποιες εκλεπτυσμένες γεύσεις, ίσως οι παρασκευαστές του να χρησιμοποίησαν μυρωδικά, καρυκεύματα και άλλα υλικά (πιπέρι, κανέλα, τυρί, κρόκο...). Από τότε το παξιμάδι γνώρισε μεγάλη διάδοση. Ήταν το ψωμί των ταξιδιωτών, το ψωμί της αγροτιάς και των λαϊκών τάξεων. Το συναντάμε στον στρατό και στα καράβια, στα μονα-

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2018

> στήρια και στις σκήτες των Μοναχών, στις μάντρες των βοσκών, στα καλύβια των ξωμάχων. Στον αστικό χώρο ήταν μέχρι και πριν από λίγες δεκαετίες γνωστό, αλλά όχι ευρέως διαδεδομένο. Εκεί το ψωμί παρασκευαζόταν καθημερινά από επαγγελματίες αρτοποιούς και η ανάγκη αποθήκευσης δεν ήταν τόσο έντονη. Από τα τέλη του 20ού αιώνα, όμως, το ταπεινό παξιμάδι άρχισε να διαγράφει μια λαμπρή πορεία, όσο λαμπρή είναι και η πορεία των γαστρονομικών παραδόσεων, αυτών που εμπνέουν την υψηλή γαστρονομία, αν και όχι πάντα με τον καλύτερο τρόπο. Από τις «ψωμοκοφίνες» των λαϊκών αγροτικών νοικοκυριών μπαίνει στα «μενού» των πολυτελών εστιατορίων, γίνεται εξαγώγιμο είδος. Σήμερα μπορεί να βρει κανείς κρητικό παξιμάδι σε όλες σχεδόν τις χώρες της Ευρώπης, στην Αμερική, μέχρι και στη μακρινή Ιαπωνία, εκεί που οι γαστρονομικές παραδόσεις είχαν πάντα σε πρωτεύουσα θέση τα προϊόντα ρυζιού. Το μέλλον; Δύσκολο να το προβλέψει κανείς. Αλλά μόνο δυσοίωνο που δεν μοιάζει. Οι φούρνοι της Κρήτης, ακόμη και οι πιο μικρές βιοτεχνίες, έχουν αποκτήσει τεράστια εμπειρία, τόση που είναι δύσκολο να τους ανταγωνιστούν σε ποιότητα οι πολύ

Τι είναι λοιπόν το παξιμάδι; Ένας απλός ορθολογιστικός ορισμός θα μας έλεγε πως είναι το αφυδατωμένο ψωμί, το διπλοφουρνισμένο σε χαμηλή θερμοκρασία. Μας αρκεί όμως αυτός ο ορισμός; Μήπως παξιμάδι είναι, μαζί με το προϊόν, και η ιστορία του; Μήπως και ένας ολόκληρος πολιτισμός; Μήπως και ένα από τα πιο χαρακτηριστικά γνωρίσματα της Κρητικής Διατροφής; Μήπως διαπερνά τις οριοθετήσεις και αποκτά εμβληματικό χαρακτήρα για την Κρήτη; Στην Ελλάδα έχουμε σήμερα σημαντική βελτίωση στον τομέα της αρτοποιίας. Παντού φτιάχνονται ωραία ψωμιά, ή, αν θέλετε, και ωραία ψωμιά. Ωστόσο, κάθε περιοχή έχει την παράδοσή της. Και η Κρήτη έχει το παξιμάδι. Ένα προϊόν εμβληματικό για το νησί και τη γαστρονομική του ταυτότητα.

μεγάλες απρόσωπες επιχειρήσεις, αυτές που έσπευσαν τα τελευταία χρόνια να εισέλθουν στον χώρο του κρητικού παξιμαδιού. Μόνο που οι τοπικές επιχειρήσεις πρέπει να μην επαναπαυθούν. Να κάμουν κι άλλα σημαντικά βήματα, κυρίως στον τομέα της εμπορίας...

ΤΟ ΠΑΞΙΜΑΔΙ

Προϊόν της ανάγκης... Αν αναζητήσομε, τώρα, τις συνθήκες κάτω από τις οποίες το παξιμάδι αγαπήθηκε τόσο πολύ στην Κρήτη, θα πρέπει να ξεκινήσομε από τον τρόπο ζωής των αγροτοποιμενικών πληθυσμών και τις καθημερινές τους συνήθειες. Η γυναίκα, που ήταν επιφορτισμένη με τη μαγειρική επεξεργασία της τροφής, δεν μπορούσε να ζυμώνει και να φουρνίζει συχνά· απασχολημένη υπέρμετρα με τις αγροτικές δουλειές του νοικοκυριού δεν είχε χρόνο για το ζύμωμα. Με τις κλιματολογικές συνθήκες που επικρατούν στο νησί το φρέσκο ψωμί δεν είναι δυνατόν να συντηρηθεί πέρα από 3-4 μέρες. Με το δεύτερο φούρνισμα (και την αφυδάτωσή του) μπορεί να διατηρηθεί για μήνες. Και επιπλέον να αποκτήσει μια ιδιαίτερη γεύση. Από τον 17ο αιώνα ο Κύπριος Νεόφυτος Ροδινός μας δίνει πολύ συνοπτικά την εικόνα του ψωμιού που μπορεί να διατηρηθεί: «Το ψωμίν οπού έρχεται από

μακρά χρεία να είναι παξιμάδι, δυο βολές ψημένο δια να μην μοχλιάσει και χαλασθεί…». Κάποιοι παλαιότεροι περιηγητές έγραψαν κατάπληκτοι ότι σε διάφορες περιοχές του ελληνικού χώρου είχαν συναντήσει παξιμάδια που παρέμεναν αναλλοίωτα για αιώνες· ο Βασίλι Γκρηγκορίεβιτς Μπάρσκυ, Ρώσος καλόγερος που ήρθε στην Ελλάδα τις πρώτες δεκαετίες του 18ου αιώνα, είδε στη Ροτόντα Θεσσαλονίκης παξιμάδια που είχαν μείνει εκεί από τον καιρό που πολεμούσαν, όπως λέει, οι Τούρκοι τους Έλληνες. Ένας Ιησουίτης περιηγητής (ο Jean Baptiste Sousiet) τα είδε λίγα χρόνια μετά και έγραψε ότι είχαν ηλικία 300 ετών. Οι τοπικές συνήθειες, τα έθιμα και ο τρόπος ζωής αποτελούν καθοριστικούς παράγοντες για την εξέλιξη της κουζίνας. Η Κρήτη ανέπτυξε στο έπακρο τον πολιτισμό του παξιμαδιού, σε

αντίθεση με άλλες ελληνικές περιοχές όπου τα πράγματα εξελίχτηκαν διαφορετικά· παράδειγμα οι Σαρακατσάνοι, που ανέπτυξαν έναν γαστρονομικό πολιτισμό ταυτισμένο σχεδόν με τις πίτες. Το ζυμάρι της πίτας μπορούσε να υποκαταστήσει το ψωμί... Εκεί, όμως, η ζωή των κτηνοτρόφων είχε νομαδικό ή ημινομαδικό χαρακτήρα. Στην Κρήτη οι βοσκοί και οι ναυτικοί, που έπρεπε να απουσιάζουν για μεγάλα χρονικά διαστήματα από τα σπίτια τους, έπρεπε να είναι εφοδιασμένοι με τροφές που παραμένουν αναλλοίωτες. Οι περιηγητές που επισκέφτηκαν το νησί κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας δεν παραλείπουν να σημειώνουν την ειδική σχέση των Κρητικών με το παξιμάδι, το οποίο κατανάλωναν σε καθημερινή βάση.

Το παξιμάδι στην Κρητική Λογοτεχνία Στην Κοσμογέννηση του Γ. Χούμνου (15ος αιώνας) το παξιμάδι δεν απολείπει από τα εφόδια του ταξιδιού. Ο Λωτ, σύμφωνα με τον Κρητικό ποιητή, φορτώνει στο υποζύγιό του κρασί και παξιμάδι λίγο πριν καταστραφούν τα Σόδομα και τα Γόμορα. Φορτώνει τα σωμαρικά κρασίν και παξιμάδιν παίρνει τες θυγατέρες του και την γυνήν του ομάδι…1 Στην Πανώρια του Γεωργίου Χορτάτζη είναι το ψωμί του βοσκού, όπως ήταν για αιώνες πολλούς στην Κρήτη. Απόκτι, γάλα και τυρί κι όμορφο παξιμάδι ανέναι και γοργόρθετε θέλομε φάγει ομάδι…2 Ο Μαρίνος Τζάνε - Μπουνιαλής κάνει συχνά λόγο για χρήση παξιμαδιού από τον στρατό και τους αμάχους στα χρόνια του μεγάλου πολέμου των Οθωμανών εναντίον της Κρήτης (1645-1669). και παξιμάδι πιάσασι λίγο κ’ εφάγασί το και το νερό του πηγαδιού όλο εσέρνασί το…3 Τα βενετσιάνικα καράβια που έστελναν εφόδια στην Κρήτη για να αντιμετωπίσει τη σκληρή οθωμανική πολιορκία ήταν φορτωμένα με παξιμάδια! Στείλαν από τη Βενετιά βρώσες και παξιμάδι με τα καράβια…4 Στον ίδιο (μεγάλο) πόλεμο οι ντόπιοι δούλευαν στα αμυντικά έργα για την πατρίδα τους παίρνοντας ως αμοιβή μόνο παξιμάδι! Όλοι αγάπη δείχνασιν ογιά την πατριά τους, κι ογιά τον πρίντζιπέ ντωνε μέσα <’ν> με τα τσαπιά τους δίχως να παίρνουν πλερωμή μα παξιμάδι μόνο…5 Κι όταν έφτανε στις διάφορες ελληνικές περιοχές ο φόβος του Τούρκου, αλέθονταν τα σιτάρια και γίνονταν παξιμάδι! Τα στάρια εις τα μαγατζιά έβαλαν εν τω άμα κι αλέθαν κι εζυμώνασι και παξιμάδια εκάμα, για ν’ αναμπλήσει το λαό και πλιότερα να φάσι…6

1. Γ. Χούμνος, Κοσμογέννησις, ανέκδοτον στιχούργημα του ΙΕ αιώνος, κριτική έκδοσις υπό Γ. Μέγα, Αθήναι (1975), στ. 1123. 2. Γ. Χορτάτζης, Πανώρια, κριτική έκδ. Εμμ. Κριαρά, Θεσσαλονίκη (1975), στ. Β,135-136. 3. Μαρίνος Τζάνε - Μπουνιαλής, Ο Κρητικός Πόλεμος, επιμ. Στ. Αλεξίου - Μ. Αποσκίτη, Αθήνα (1995): 219, 7-8. 4. Μαρίνος Τζάνε - Μπουνιαλής, ό. π., 77, 13-14. 5. Μαρίνος Τζάνε - Μπουνιαλής, ό. π., 280, 5-7. 6. Μαρίνος Τζάνε - Μπουνιαλής, ό. π., 361, 6-8.

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2018

Συνήθως οι γυναίκες της Κρήτης ζύμωναν μια φορά τη βδομάδα, ή ακόμη και μια φορά τον μήνα. Κρατούσε φρέσκο ψωμί για δυο-τρεις μέρες (όσο μπορούσε να διατηρηθεί) και το υπόλοιπο το παξιμάδιαζε. Στα πιθάρια (συνήθως το αποθήκευαν σε «ψωμοπίθαρα» ή σε «ψωμοκοφινίδες») υπήρχε πάντα παξιμάδι.

ΤΟ ΠΑΞΙΜΑΔΙ

ΝΤΑΚΟΙ ΚΑΙ ΚΟYΛΟΥΡΕς ςΤηΝ ΚΡηΤη Τις περισσότερες φορές το παξιμάδι που καταναλωνόταν στην Κρήτη ήταν κρίθινο και συχνά ολικής αλέσεως. Το πιο «επίσημο» κρίθινο ήταν κοσκινισμένο. Στα ορεινά φαίνεται πως το κριθάρι ήταν εκείνο που ευδοκιμούσε περισσότερο και ήταν ιδιαιτέρως αγαπητό και σεβαστό! Δεν είναι καθόλου τυχαίο που θεωρούσαν το κρίθινο ψωμί ως την «πρώτη πλάση του Θεού»! Προφανώς ήταν ευλογημένο, ως τροφή των φτωχών! Εκτός από το κρίθινο, παρασκευαζόταν παξιμάδι από σιτάρι (ολικής αλέσεως, ημίλευκο ή λευκό) από μιγάδι (ίσες ποσότητες κρίθινου και σταρένιου αλεύρου) τριομίγαδο (ίσες ποσότητες αλεύρου από σιτάρι, κριθάρι και ταγή), μιγάδι ταγής (ανακατεμένο αλεύρι σταριού και ταγής ή κριθαριού και ταγής). Σε πολλές περιοχές παρασκεύαζαν και «επίσημο» παξιμάδι από εφτάζυμο ψωμί (στα χωριά γύρω από το όρος Δίκτη). Όταν ζύμωναν εφτάζυμο (σε μεγάλες γιορτές και κοινωνικές εκδηλώσεις) έβαζαν περισσότερο αλεύρι και έφτιαχναν και παξιμάδι. Το παξιμάδι από εφτάζυμο ήταν άσπρο ή μιγάδι. Ως προς το σχήμα, τα κρητικά παξιμάδια διακρίνονται σε δυο μεγάλες κατηγορίες: τους «ντάκους» και τις «κουλούρες». Οι ντάκοι είναι κομμένες χοντρές φέτες μακρόστενου ψωμιού. Οι κουλούρες κόβονταν στη μέση έτσι που να χωρίζεται το πάνω από το κάτω κομμάτι: το «πανωκαύκαλο» από το «κατωκαύκαλο». Υπήρχαν, μάλιστα, και ειδικοί εθιμικοί κανόνες που κα-

> Τι είναι, λοιπόν, το παξιμάδι; Είναι το καθημερινό ψωμί που μπορεί να συνοδεύσει το φαγητό μας συμβάλλοντας ουσιαστικά στη διαμόρφωση ενός ποιοτικού προτύπου διαβίωσης. Είναι, παράλληλα, και το υλικό που συμμετέχει σε μια μεγάλη σειρά παρασκευασμάτων, δειγμάτων υψηλής γαστρονομίας.

θόριζαν (αυστηρά) τις περιπτώσεις εκείνες που προσφέρονταν οι κουλούρες. Στον επισκέπτη δεν πρόσφεραν ποτέ κατωκαύκαλο, γιατί αυτό σήμαινε ότι ο επισκέπτης ήταν ανεπιθύμητος και έπρεπε να φύγει. Ιδιαίτερα προσβλητικό ήταν το να προσφερθεί το κατωκαύκαλο «μπρούμυτα», δηλαδή να βρίσκεται προς τα πάνω η κάτω επιφάνεια της κουλούρας! Στα Σφακιά και σε άλλες περιοχές της δυτικής Κρήτης παρασκευάζονταν μικρότερα κουλούρια που δεν χρειαζόταν να κοπούν στη μέση. Ωστόσο, υπήρχαν και άλλα «παξιμαδερά», πολλά από τα οποία παρασκευάζονται ακόμη από επαγγελματικούς φούρνους. Τα σφακιανά παξιμάδια έχουν ιδιαίτερη γεύση, μια και περιέχουν κόλιαντρο. Γενικά τα παξιμάδια της Κρήτης χαίρουν πολύ μεγάλης εκτίμησης. Στα 1888 ο λόγιος Επίσκοπος Γρηγόριος Παπαδοπετρά-

ΥΠΕΡ

κης επαινούσε τα παξιμάδια που γίνονταν στα χωριά του στα Σφακιά, γράφοντας: «Άρτον τρώγουσιν εκ κριθής μεν, αλλά τοσούτον καλώς κατεσκευασμένον, ώστε πολλάκις ηπατήθη περί του είδους ο ξένος, καθ’ ότι μόναι αι Σφακιαναί γυναίκες επίστανται την τοιαύτην αυτού κατασκευήν. Πολλοί νομίζουσι ότι συντελεί το νερόν του τόπου εις τούτο. O Mουσταφάς πασάς έστειλε και εις τα ανάκτορα του Σουλτάνου σφακιανόν δίπυρον εκ κριθής και υπερεπαινέθη, ως αυτός είπεν». Σε πολύ πιο πρόσφατες εποχές ένας Άγγλος (που τελικά έμεινε μόνιμα στην Ελλάδα), ο Πάτρικ Λη Φέρμορ, περιγράφει ένα γεύμα στον Ψηλορείτη: «Kουταλίζαμε όλοι μαζί από μια τσίγκινη γαβάθα: φασόλια, φακές, σαλιγκάρια μαγειρευμένα και χόρτα κι εκείνο το διπλοψημένο παξιμάδι των βοσκών που πρέπει να το βρέξεις στο νερό ή κατσικίσιο γάλα προτού το φας».

Μια υγιεινή τροφή... Σήμερα, που οι κοινωνίες μας έχουν στραφεί σε πιο υγιεινά διατροφικά πρότυπα, η Κρήτη προσφέρει την εμπειρία της, τα προϊόντα της, τον τρόπο ζωής των ανθρώπων της, τον διατροφικό πολιτισμό της… Το παξιμάδι είναι ένα από αυτά τα μεγάλα μυστικά: Φτιαγμένο με απλά μέσα και φυσικά υλικά προσφέρει τον πλούτο των δημητριακών και τις άφθονες φυτικές ίνες που είναι απαραίτητες για τον ανθρώπινο οργανισμό, αφού συμβάλλουν στην ομαλή λειτουργία του εντέρου. Οι βιταμίνες, κυρίως αυτές

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2018

του συμπλέγματος Β που περιέχονται σε αφθονία στο κρητικό παξιμάδι ολικής αλέσεως, είναι απαραίτητες για την ομαλή λειτουργία του νευρικού συστήματος. Επιπλέον, το παξιμάδι είναι καλή πηγή βιταμίνης Ε και ιχνοστοιχείων (π.χ. μαγνήσιο).

ΚΑΘημΕΡΙΝη ΑπΟΛΑYςη Το κρητικό παξιμάδι αποτελεί σήμερα πολύτιμη παρακαταθήκη υγείας και σπουδαία κληρονομιά του γαστρονομικού μας πολιτισμού. Το ψωμί των φτωχών, των βοσκών, των αγροτών και των ναυτικών μπορεί να γνώρισε πολλές αντιφατικές διακυμάνσεις, να θεωρήθηκε άλλοτε ψωμί της χλιδής και άλλοτε της ανάγκης, όμως μεταφέρει μέσα στο χρόνο την πλούσια εμπειρία και τη σοφία των ανθρώπων που το επινόησαν και το υπηρετούν. Είναι το καθημερινό ψωμί που μπορεί να συνοδεύσει το φαγητό μας συμβάλλοντας ουσιαστικά στη διαμόρφωση ενός ποιοτικού προτύπου διαβίωσης. Είναι, παράλληλα, και το υλικό που συμμετέχει σε μια μεγάλη σειρά παρασκευασμάτων, δειγμάτων υψηλής γαστρονομίας. Εκτός από τη διάσημη κουκουβάγια – που από μόνη της αποτελεί πλήρες γεύμα – το παξιμάδι μπαίνει σε σαλάτες, στη γέμιση των κεφτέδων, ακόμη και σε γλυκά αντί για φρυγανιά ή μπισκότο. Αφράτο παξιμάδι, ή ελαφρά βρεγμένο, είναι άριστο συνοδευτικό για ντιπς, όπως σαρδελοσαλάτα, ταραμοσαλάτα, μελιτζανοσαλάτα, τυροκαυτερή, πάστα ελιάς, κ.ά. Χ

«ΕIΜΑΙ ΙΕΡEΑΣ ΚΑΙ ΟΦΕIΛΩ ΝΑ YΠΑΚΟYΩ ΠΡΩΤΑ ΣΤΙΣ ΕΝΤΟΛΕΣ ΕΚΕΙΝΟY ΠΟY ΜΟY ΑΞIΩΣΕ ΝΑ ΦΟΡEΣΩ ΤΟ ΡAΣΟ...»

Το παρασκήνιο της κηδείας του καζαντζάκη και ο παπα-σταύρος καρπαθιωτάκης Toυ Nίκου Ψιλάκη

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2018

Ήταν Τρίτη, 5 Νοεμβρίου 1957. Οι δρόμοι του Ηρακλείου γεμάτοι, άνθρωποι από κάθε γωνιά της Κρήτης συρρέουν στην πόλη. Σε καίρια σημεία, κυρίως κοντά σε ναούς, μέλη παρεκκλησιαστικών οργανώσεων μοιράζουν φυλλάδια, προσπαθούν να συγκροτήσουν ομάδες, να πορευτούν προς τον Μητροπολιτικό Ναό του Αγίου Μηνά και να κάμουν εκεί διαδήλωση, μα το μέγα πλήθος τους κάνει να το ξανασκεφτούν. Τα φυλλάδια είναι τυπωμένα σε λεπτά χαρτιά, σαν αυτά των προγραμμάτων του κινηματογράφου· κίτρινα, ροζ, σομόν... Παντού η λέξη «Αντίχριστος». Κάποιοι τα πετούν, άλλοι δυσανασχετούν. «Αντίχριστος» είναι ο Νίκος Καζαντζάκης, που η σορός του βρίσκεται ήδη στον Ιερό Μητροπολιτικό Ναό του Αγίου Μηνά! Η ώρα περνά, υπουργοί, βουλευτές, δημοσιογράφοι, καθηγητές Πανεπιστημίων καταφτάνουν στην πόλη. Κι όλοι κατευθύνονται στο κέντρο, στον ναό του Αγίου Μηνά. Μοναδική σημαντική παραφωνία οι ένστολοι. Ούτε στρατιωτικές αρχές ούτε αξιωματικοί της Ελληνικής Βασιλικής Χωροφυλακής.

> Η μέρα εκείνη σημάδεψε τις ζωές πολλών ανθρώπων· εκείνων που χρειάστηκε να πάρουν τις μεγάλες αποφάσεις, αλλά κι εκείνων που τις πήραν χωρίς να το σκεφτούν, ίσως επειδή υπάκουσαν στα προστάγματα της ψυχής και του θυμικού τους. Ήταν η μέρα που άλλαξε για πάντα τη ζωή ενός νεαρού στρατιωτικού ιερέα, του παπα-Σταύρου Καρπαθιωτάκη, η μέρα που σημάδεψε την ιστορία ενός Μητροπολίτη, ίσως και της Εκκλησίας της Κρήτης. Το κλίμα της εποχής, ιδιαίτερα των μετέπειτα χρόνων, ευνοούσε τους μύθους. Και ο μύθος για την υποτιθέμενη άρνηση της εκκλησίας να κηδέψει τον Νίκο Καζαντζάκη δεν ηχούσε καθόλου παράταιρα· μια ιδιότυπη και ανερμάτιστη «πνευματική» ελίτ που εγκαταβιούσε στο κλεινόν άστυ, σε αγαστή συνεργασία με ακραίους παρεκκλησιαστικούς κύκλους, είχε φροντίσει επιμελώς να φορτώσει τον Καζαντζάκη με χαρακτηρισμούς όπως αντίχριστος, ανθέλληνας, βλάσφημος, συμμορίτης. Ο διωγμένος συγγραφέας βιώνει ακόμη και νεκρός έναν ακόμη διωγμό, όχι βεβαίως τον τελευταίο. Είναι οι ίδιοι κύκλοι που είχαν κάμει τα αδύνατα δυνατά για να μην του δοθεί το βραβείο Νόμπελ. Χρειάστηκε να περάσουν χρόνια για να περάσει στο περιθώριο ο μύθος. Άλλωστε, όσοι βρίσκονταν εκείνη τη μέρα στον Άγιο Μηνά ήξεραν. Ήξεραν και όσοι δεν ήταν εκεί. Όπως ο Αυγουστίνος Καντιώτης, αρχιμανδρίτης και μετέπειτα μητροπολίτης· λίγες ημέρες μετά εξαπέλυε μύδρους εναντίον του τότε Μητροπολίτη Κρήτης Ευγενίου. Το φ. 199, (Νοέμβριος

Νίκος Καζαντζάκης. Αριστερά: Η πομπή προχωρεί στους δρόμους του Ηρακλείου. Πορεία προς τον Προμαχώνα του Μαρτινέγκο.

Η πομπή ανηφορίζει στη σημερινή λεωφόρο Αγίου Μηνά (που τότε ήταν στενότερη) και προχωρεί προς τα τείχη. Δεκάδες φωτογράφοι απαθανατίζουν κάθε στιγμή, σε αμέτρητες λήψεις εμφανίζεται ο νεαρός ιερέας που προπορεύεται. Ο παπαΣταύρος ήταν τότε 23 ετών.

1957) του περιοδικού Χριστιανική Σπίθα που εξέδιδε στην Κοζάνη είναι αφιερωμένο στην κηδεία του Καζαντζάκη. Γράφει μεταξύ άλλων: ...Κατά την κηδείαν παρέστησαν ο Υπουργός των Θρησκευμάτων και Παιδείας, ένας εκ των αρχηγών της αντιπολιτεύσεως, συναρχηγός μεγάλου και ιστορικού κόμματος της πατρίδος, βουλευταί, πρόεδροι και δήμαρχοι, δημοσιογράφοι, καλλιτέχναι, καθηγηταί, ο πρύτανης του εν Θεσ/νίκη Παν/μίου κ. Κακριδής, σπουδασταί της Παιδαγωγικής Ακαδημίας, οι οποίοι εκράτουν εις τας χείρας των αντί Ευαγγελίων βιβλία του Κ., το δε θλιβερώτερον εξ όλων, εις την κηδείαν παρέστη και ο Σεβασμ. Μητροπολίτης Κρήτης κ. Ευγένιος. Ούτος, αν και προειδοποιήθη εξ Αθηνών περί της αλγεινής εντυπώσεως την οποίαν θα εδημιούργει παρά τω ευσεβεί λαώ η διά εκκλησιαστικής ακολουθίας κήδευσις του δεινού υβριστού της αμωμήτου ημών πίστεως, δεν ηθέλησε δυστυχώς να μιμηθεί το παράδειγμα του Μ. Αρχιεπισκόπου Αθηνών κ. Θεοκλήτου, όστις ηρνήθη να τεθή εντός ναού της πρωτευούσης, έστω και ολίγας ώρας, ο νεκρός του Κ., αλλ' υπεχώρησεν ίσως εις πίεσιν κοσμικών παραγόντων και παρέστη. Να ψάλλη ευχάς επικηδείους εις ποίον; Εις ένα Αντίχριστον. Εύγε, άγιε Κρήτης. Η 5η Νοεμβρίου 1957 υπήρξε σταθμός στην ιστορία ενός δυναμικού ιεράρχη, του Μητροπολίτη Κρήτης Ευγένιου Ψαλιδάκη. Από την προηγούμενη μέρα βρισκόταν μέσα σ' έναν ασφυκτικό κλοιό. Όλα τα μάτια ήταν στραμμένα πάνω του: Θα επέτρεπε ή όχι την είσοδο του «Αντίχριστου» σε ορθόδοξο ναό; Θα επέτρεπε 49

Ο παπα-Σταύρος Καρπαθιωτάκης έναν χρόνο πριν το τελευταίο ταξίδι του.

ΚΗΔΕΙΑ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

ή όχι την τέλεση χριστιανικής κηδείας; Έχουν γραφτεί πολλά γι' αυτές τις ώρες, ελάχιστα όμως για τις πιέσεις που δεχόταν ο επικεφαλής της Εκκλησίας της Κρήτης. Απ' όσο γνωρίζω, ο ίδιος δεν μίλησε ποτέ για τις πιέσεις αυτές. Όπως δεν μίλησε για τα μέλη των τοπικών παρεκκλησιαστικών οργανώσεων που η επιμονή τους ξεπερνούσε κατά πολύ τα όρια του θεμιτού. Ούτε για τις συμβουλές και τις παραινέσεις συντηρητικών λογίων και ημι-λογίων που τον προέτρεπαν με άμεσους ή έμμεσους τρόπους να μην επιτρέψει την τέλεση κηδείας. Κι όμως, ακόμη και οι απλοί παπάδες της Μητρόπολης ήξεραν. Όλα τα ήξεραν. Έβλεπαν ανθρώπους να μπαινοβγαίνουν, έβλεπαν κάθε πρωί τα φυλλάδια που είχαν πετάξει κατά τη διάρκεια της νύχτας «άγνωστοι» κάτω από την πόρτα της Μητρόπολης. Προφανώς θα υπήρξαν και άλλες πιέσεις που δεν είναι δυνατόν να τις γνωρίζει κανείς· υποθέτω ότι προέρχονταν από συντηρητικούς ιεράρχες της ελλαδικής Εκκλησίας και από πολλούς άλλους, ίσως τους ίδιους που είχαν επικροτήσει την απόφαση του Αρχιεπι-

ΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΑΝΤΙΩΤΗ:

σκόπου Αθηνών Θεόκλητου να μην επιτρέψει τη μεταφορά του νεκρού συγγραφέα σε ναό της πρωτεύουσας. Δανείζομαι πάλι από το περιοδικό Χριστιανική Σπίθα του Αρχιμανδρίτη και μετέπειτα Μητροπολίτη Αυγουστίνου Καντιώτη ένα μικρό αλλά πολύ χαρακτηριστικό απόσπασμα για όσα θεμιτά και αθέμιτα είχαν προηγηθεί: Ο εν Αθήναις δρων Ορθόδοξος Σύλλογος «Μ. ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ» δυο ημέρας προ της κηδείας απέστειλεν εις τον Σεβ. Μητροπολίτην Κρήτης κ. Ευγένιον σχετικόν τηλεγράφημα, δημοσιευθέν και εις τας καθημερινάς εφημερίδας. Επίσης ο ίδιος Σύλλογος απέστειλεν εις όλην την Ιεραρχίαν του Ορθόδοξου Βασιλείου της Ελλάδος εμπεριστατωμένον υπόμνημα εις το οποίον εμφαίνονται αι φρικταί βλασφημίαι αι περιεχόμεναι εις ένα και μόνον εκ των πολλών βιβλίων του Κ. Ας ίδωμεν εάν επίσκοπος τις εκ των 100 επισκόπων που έχει η Ελλάς εκτελέση στοιχειώδες καθήκον αφορίζων τον αντίχριστον. Εν τω μεταξύ το Ορθόδοξον κράτος ετοιμάζεται να εκδώση και αναμνηστικόν γραμματόσημον Καζαντζάκη. Εάν εκδώση, ουδείς ορθόδοξος

Θα έκλεινα όλους τους ναούς του Ηρακλείου

Εύγε, Ευγένιε! Άφησες τον βλάσφημο να μπει στην εκκλησία.

«Εξ αφορμής της παρουσίας του Σεβ. Μητροπολίτου Κρήτης εις την κηδείαν του αντιχρίστου ηκούσαμεν πιστόν της εκκλησίας τέκνον να λέγη: Πόσον επεθύμουν να ήμην Μητροπολίτης Κρήτης μίαν και μόνην ημέραν, την ημέραν της κηδείας του Κ[αζαντζάκη] διά να κλείσω όλους τους ναούς της πόλεως, διά να απαγορεύσω εις όλους τους ιερείς να παρακολουθήσουν την κηδείαν, δια να είπω εις τους επιμένοντας: Πηγαίνετέ τον, κύριοί μου, εις τζαμί, εις χάβραν, εις στοάν μασονικήν, πηγαίνετέ τον όπου θέλετε, αλλ' εις ναόν ορθόδοξον δεν θα επιτρέψω, διότι ακούω εις τ' αυτιά μου τα φρικτά λόγια του Αποστόλου Παύλου...

Σήμερα ήταν μια σκοτεινή μέρα του Ελληνικού Έθνους. Ο γλυκύτατος Χριστός ξανασταυρώθηκε από τους αισχρούς αντιπροσώπους της λογοτεχνίας και του κράτους. Ρεζίλια των σκυλιών γίναμε. Η συντέλεια των αιώνων έφτασε! Η πέννα του βρωμερού αντίχριστου ξέσχισε το στήθος του Κυρίου. Βόθρος ρέει από τους ακάθαρτους ποταμούς στις σελίδες του ανήθικου. Σήμερα η Ελλάς κηδεύει με δημόσιον δαπάνη ποιον, τον υβριστή της εκκλησίας μας, και ο Υπουργός παιδείας και ο Πρύτανης του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, κρατώντας με ασέβεια τα διεστραμμένα βιβλία του βλάσφημου αντί του Ευαγγελίου, παίνεψαν τον αισχρό νεκρό. Φρίκη,

Έλλην πρέπει να το αγοράση. Θα είναι προδοσία της πίστεώς μας. Τον είχαν προειδοποιήσει τον Ευγένιο! Διαβάζω το απόσπασμα και απορώ· τι μπορεί να σημαίνει η λέξη «προειδοποιώ;» Και πόση παράλογη τόλμη χρειάζεται να υποδείξει κάποιος το «εκκλησιαστικώς ορθόν» σ' έναν Μητροπολίτη που η μέχρι τότε πορεία του αποδείκνυε πως δεν τα έτρωγε κάτι τέτοια; Σε αντίθεση με όλους αυτούς που «προειδοποιούσαν» (ίσως πίσω από τη λέξη τούτη να κρύβονται κι άλλες, π.χ. «παρακινούσαν», ίσως και «απειλούσαν» - ποιος ξέρει;), σε αντίθεση με όλους αυτούς, λοιπόν, η τοπική κοινωνία πίεζε προς την αντίθετη κατεύθυνση. Ο Δήμος Ηρακλείου, επιστημονικοί και κοινωνικοί φορείς περίμεναν να υποδεχτούν και να παραδώσουν στη γη της Κρήτης το σκήνωμα ενός άξιου τέκνου της. Αντιπροσωπείες όλων αυτών των φορέων είχαν επισκεφθεί τον Μητροπολίτη. Κατ' επανάληψη, μάλιστα. Τρίτη, 5 Νοεμβρίου 1957, ώρα 10 περίπου. Το φέρετρο του μεγάλου νεκρού

φρίκη, ούτε ο υπόνομος των Αθηνών δεν θα ανέδιδε τέτοια δυσωδία. Έφτασε η Δευτέρα Παρουσία! Θλίψη, θλίψη και το θλιβερότερο, ο Μητροπολίτης Ευγένιος, παρόλο που ειδοποιήθηκε αυστηρά από την Ιεραρχία, άφησε τον βλάστημο να μπει μέσα σε Χριστιανική εκκλησία και να παραστεί στην κηδεία του! Εύγε, Άγιε της Κρήτης Μητροπολίτη Ευγένιε! Η Εκκλησία της Κρήτης έδωσε εξετάσεις σήμερα και μηδενίστηκε στη συνείδηση της Ορθοδοξίας! Ντροπή σας, ντροπή σας, χυδαιολόγοι της πίστης μας. Να πάτε στις Χάβρες, να πάτε στα τζαμιά, αλλά να μην πατήσετε τα πόδια σας σε ιερό ναό της εκκλησίας μας, πρυτάνεις των Πανεπιστημίων, λογοτέχνες και πολιτικοί. Αν ζούσαν σήμερα οι τρεις Ιεράρχες θα σας είχαν αφορέσει όλους σας!

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2018

Ο παπα-Σταύρος συνέδεσε τ' όνομά του με την κηδεία του Καζαντζάκη. Ήταν ο ιερωμένος που μπήκε επικεφαλής στη μεγάλη πορεία από τον Άγιο Μηνά μέχρι τον προμαχώνα του Μαρτινέγκο, εκείνος που ενταφίασε με όλους τους τύπους της Εκκλησίας τον Νίκο Καζαντζάκη.

> 51 Νίκος Ψιλάκης

. Ο τότε Μητροπολίτης Κρήτης Ευγένιος σε αγιογραφική σύνθεση του Δημ. Σαριδάκη (από τοιχογραφία του παρεκκλησίου της Αρχιεπισκοπής Κρήτης που εικονίζει την παράδοση της κάρας του Αγίου Τίτου).

βρίσκεται στον Μητροπολιτικό Ναό του Αγίου Μηνά, αντίκρυ στην εικόνα του ψαροκαβαλάρη αγίου, του αγίου που κάποτε, όταν ήταν ακόμη παιδί ο Καζαντζάκης, «καμώνουνταν πως ήταν τάχα μονάχα ζωγραφιά -μπογιά και σανίδι· μα ευτύς ως έπεφτε η νύχτα και μαζεύουνταν οι χριστιανοί στα σπίτια τους κι ένα ένα έσβηναν τα φώτα, έδινε μια, αναμέριζε τ’ ασημένια ταξίματα και τις μπογιές, σπιρούνιζε το άλογό του κι έφερνε βόλτα τους ρωμαίικους μαχαλάδες». Απέναντι ακριβώς, στο κτήριο της Ιεράς Μητροπόλεως Κρήτης, περιμένουν δεκάδες ιερείς και πολίτες. Από το πρωί έχει κυκλοφορήσει η φήμη ότι πιθανόν να μην τελεστεί κηδεία σύμφωνα με τους κανόνες της Ορθόδοξης Εκκλησίας, αλλά να κατεβεί ένας παπάς, να ψάλει μιαν ευχή στο πόδι και να μεταφερθεί ο νεκρός στον καινουργιοσκαμμένο τάφο, πάνω στο οχυρό του Μαρτινέγκο. Η απόφαση για την ταφή πάνω στα τείχη είχε παρθεί από το Δημοτικό Συμβούλιο Ηρακλείου, στη συνεδρίαση του οποίου είχε κληθεί και ο ιστοριοδίφης - μεταφραστής

του Τουρκικού Αρχείου, Νικόλαος Σταυρινίδης· εκείνος είχε υποδείξει ως καταλληλότερο μέρος για την ταφή το πιο ψηλό σημείο της πόλης, τον προμαχώνα του Μαρτινέγκο. Η ώρα περνά, ο κόσμος πληθαίνει, κι απόφαση δεν φαίνεται να έχει ληφθεί. Κάποιος μπαίνει στο γραφείο του Μητροπολίτη, «δεν μπορούμε να τον κηδέψομε», λέει, «τον έχει αφορίσει το Οικουμενικό Πατριαρχείο». Ο προκαθήμενος της τοπικής Εκκλησίας ξαφνιάζεται, αυτή την πληροφορία δεν την έχει ακούσει. Τη συνέχεια της ιστορίας μάς τη διηγείται ο παπα-Σταύρος Καρπαθιωτάκης, ο άνθρωπος που συνόδεψε τον Καζαντζάκη στην τελευταία του κατοικία: - Όπως φαίνεται, ο μακαριστός Ευγένιος είχε επηρεαστεί από τη στάση της Εκκλησίας της Ελλάδος. Ο Θεόκλητος δεν είχε επιτρέψει ούτε την είσοδο του νεκρού σε ναό της Αθήνας. Πολλά λέγονταν τότε, κατηγορούσαν τον Καζαντζάκη ότι ήταν άθεος. Νομίζω ότι ο Μητροπολίτης δίσταζε στην αρχή να παραστεί στην κη-

δεία επειδή ήθελε να επιφέρει μιαν ισορροπία στην Εκκλησία, δεν ήθελε τον διχασμό και τη διχόνοια. Λίγο πριν την κηδεία ήμασταν αρκετοί ιερείς στο γραφείο του, εκείνος καθόταν, δίπλα του βρισκόταν ο Πρωτοσύγκελος Φιλόθεος Βουζουνεράκης. Παρών και ο Δήμαρχος με μέλη του Δημοτικού Συμβουλίου, νομίζω και άλλοι τοπικοί παράγοντες, αλλά δεν θυμούμαι ποιοι. Συζητούσαν όλοι κι αντάλλασσαν απόψεις. Ο Ευγένιος ήθελε ν' ακούει γνώμες. Ξαφνικά τον βλέπομε να σηκώνει το τηλέφωνο και να καλεί τον ίδιο τον Πατριάρχη Αθηναγόρα, γιατί η Εκκλησία της Κρήτης υπάγεται απευθείας στη δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Ο Πατριάρχης απάντησε ότι «αυτά τα ζητήματα τα κανονίζει ο οικείος επίσκοπος». Τότε βλέπομε τον Ευγένιο να σηκώνεται από την καρέκλα του, να χτυπά με δύναμη το χέρι του στο γραφείο και να λέει: «Πάμε». Είχε πάρει την απόφασή του. Έτσι κατεβήκαμε στον Άγιο Μηνά. Πρώτος ο Ευγένιος και ακολουθούσαμε 17 ιερείς.

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2018

Ο Πατριάρχης απάντησε ότι «αυτά τα ζητήματα τα κανονίζει ο οικείος επίσκοπος». Τότε βλέπομε τον Ευγένιο να σηκώνεται από την καρέκλα του, να χτυπά με δύναμη το χέρι του στο γραφείο και να λέει: «Πάμε». Είχε πάρει την απόφασή του. Έτσι κατεβήκαμε στον Άγιο Μηνά. Πρώτος ο Ευγένιος και ακολουθούσαμε 17 ιερείς. Φωτογραφία από την κηδεία του Καζαντζάκη. Πλήθος κόσμου στην πλατεία του Αγίου Μηνά.

> Ο παπα-Σταύρος συνέδεσε τ' όνομά του με την κηδεία του Καζαντζάκη. Ήταν ο ιερωμένος που μπήκε επικεφαλής στη μεγάλη πορεία από τον Άγιο Μηνά μέχρι τον προμαχώνα του Μαρτινέγκο, εκείνος που ενταφίασε με όλους τους τύπους της Εκκλησίας τον Νίκο Καζαντζάκη. - Ολοκληρώθηκε η τελετή, εψάλη κανονικότατα η νεκρώσιμη ακολουθία, ακούστηκαν λόγοι πολλοί και σε όλη τη διαδικασία ο Ευγένιος ήταν παρών. Όταν ξεκινούσε η πορεία προς τον τάφο πήρα ένα πετραχήλι από το ιερό και μπήκα μπροστά. Έτσι γίνεται πάντα, ένας ιερέας συνοδεύει τον νεκρό στην τελευταία του κατοικία. Ο παπα-Σταύρος δεν μπορεί να εξηγήσει γιατί πήγε εκείνος· «έτσι έκρινα εκείνη τη στιγμή, κανείς δεν είπε να πάω». Κανονικά έπρεπε να πάει ο εφημέριος του Αγίου Μηνά, αλλά αυτά είναι ζητήματα χωρίς ιδιαίτερη σημασία· σημασία έχει να πάει κάποιος, κάποιος απ' όλους. Και στην

κηδεία του Καζαντζάκη πήγε ο νεότερος. Ίσως έτσι να έπρεπε· να ρίξει λίγο χώμα πάνω στο άψυχο σώμα ένας νέος παπάς, ευθυτενής, λεβέντης, παιδί του ίδιου τόπου, Πεδιαδίτης κι εκείνος - από την Πεδιάδα κρατούσε κι η φύτρα του συγγραφέα. Η πομπή ανηφορίζει στη σημερινή λεωφόρο Αγίου Μηνά (που τότε ήταν στενότερη) προχωρά προς τα τείχη. Δεκάδες φωτογράφοι απαθανατίζουν κάθε στιγμή, σε αμέτρητες λήψεις εμφανίζεται ο νεαρός ιερέας που προπορεύεται. Ο παπα-Σταύρος ήταν τότε 23 ετών. Η Τρίτη 5 Νοεμβρίου 1957 σημάδεψε ανεξίτηλα τη ζωή του παπά Σταύρου. Όχι μόνο επειδή εκείνη τη μέρα άλλαξαν όλα στη ζωή του. Το ίδιο απόγευμα καταφτάνουν δυο άντρες της Στρατιωτικής Αστυνομίας στο σπίτι του. Διαταγή να παρουσιαστεί αμέσως ενώπιον του στρατιωτικού Διοικητή, Ταξιάρχου Βουδούρη. - Μα δεν έκαμα τίποτα κακό. Δεν έρχομαι... Οι άντρες της στρατιωτικής Αστυνομίας φεύγουν, αλλά επιστρέφουν σε λίγο.

Επαναλαμβάνουν τη διαταγή. Ο νεαρός παπάς αρνείται και πάλι. Θεωρεί ντροπή να πάει στο στρατόπεδο συνοδευόμενος από την αστυνομία. Σέβεται το σχήμα του. Κι ας είναι μόλις 23 ετών. - Είναι απόγευμα. Θα έρθω αύριο, όπως κάθε πρωί. Ο παπα-Σταύρος είναι στρατιωτικός ιερέας, έχει βαθμό αξιωματικού. Υποχρεούται να παρουσιαστεί στον Ταξίαρχο Βουδούρη. Και το πρωί της Τετάρτης 6 Νοεμβρίου βρίσκεται στο γραφείο του. Ο Βουδούρης τον κοιτάζει με όση αυστηρότητα μπορεί να κουβαλά ένας στρατιωτικός που βλέπει τους υφισταμένους του να υποπίπτουν σε σοβαρά παραπτώματα. Αρχίζει με θεωρίες, «ξέρεις ποιος ήταν ο Καζαντζάκης;» Συνεχίζει με κατηγορίες εναντίον του Κρητικού συγγραφέα κι ακόμη περισσότερα υπονοούμενα. Ο ταξίαρχος αμφισβητεί την πίστη του Καζαντζάκη, ο παπάς λέει ότι δεν είναι αρμόδιος να κρίνει, άλλωστε η Εκκλησία δεν ρωτά ποιος πιστεύει πολύ, ποιος λίγο και ποιος δεν πιστεύει καθόλου. Ο διά-

λογος συνεχίζεται, «τα βιβλία του Καζαντζάκη, το χρέος των Ελλήνων αξιωματικών, ο ρόλος των στρατιωτικών ιερέων». Ο παπάς αποδεικνύεται σκληρό καρύδι. Απαντά με λόγια σταράτα. Μιλά για τη στάση ενός ιερωμένου απέναντι σε έναν νεκρό συνάνθρωπο, ο θάνατος μας κάνει όλους ίσους, άλλος είναι εκείνος που κρίνει. Κι όσο για τα περί εθνικοφροσύνης, ο παπάς δεν επιτρέπει σε κανέναν να αμφισβητήσει την ιστορία της οικογένειάς του. - Είκοσι μέρες φυλακή! Αιτία όχι η πορεία προς το Μαρτινέγκο, μα η ανυπακοή. Ο ταξίαρχος είχε εκδώσει διαταγή απαγορεύοντας σε στρατιωτικούς να πάνε στην κηδεία του Καζαντζάκη. Ο στρατός είναι σε επιφυλακή με εντολή κάποιου Υπουργού. Ο ταξίαρχος υπενθυμίζει ότι περίμεναν επεισόδια, δεν ήταν δυνατόν να κηδευτεί ένα άπατρις χωρίς να γίνουν επεισόδια, ο στρατός ήταν έτοιμος να επέμβει. Ο παπα-Σταύρος παίρνει τον λόγο. Εκείνος ήταν μέσα στη λαοθάλασσα που ανηφόριζε στο Μαρτινέγκο για ν' αποθέσει τον γιο στην αγκαλιά της μάνας γης. - Δεν έγιναν επεισόδια. Εδώ στην Κρήτη δεν γίνονται τέτοιας λογής επεισόδια. Εγώ το ήξερα από πριν. Ο Ταξίαρχος δεν φαίνεται να καταλαβαίνει από τέτοια. - Γιατί πήγες, παπα-Σταύρο; - Δεν ξέρω. Η συνείδησή μου... Είμαι ιερέας και οφείλω να υπακούω πρώτα στις εντολές εκείνου που μου αξίωσε να φορέσω το ράσο. Μετά στις εντολές των ανθρώπων. Και στις δικές σας... - Κι αν χρειαζόταν να επέμβει ο στρατός; - Μα δεν καταλαβαίνω γιατί να επέμβει. Ο παπα-Σταύρος φεύγει. Τις επόμενες ημέρες έρχεται κι άλλη τιμωρία, πιο σοβαρή από την πρώτη: ξεσπίτωμα! Τον μεταθέτουν στη Μακεδονία. Χωρίς να το πολυσκεφτεί παίρνει τη μεγάλη απόφαση: παραιτείται από τον στρατό. Κι ευτυχώς η Μητρόπολη τον διορίζει εφημέριο σε μια ενορία του Ηρακλείου, τον Άγιο Ιωάννη. Θα περάσουν λίγοι μήνες, ίσως και χρόνια. Και κάποια μέρα ο παπα-Σταύρος

ΚΗΔΕΙΑ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

βλέπει μπροστά του τον Βουδούρη. Είναι η μέρα της ονομαστικής του γιορτής. Ο Βουδούρης πηγαίνει με τη γυναίκα και τα παιδιά του. Ο παπάς τον καλοδέχεται. Σαν να μην είχε συμβεί τίποτα. Σημειώναμε στην αρχή τούτου του κειμένου ότι η μέρα της ταφής του Νίκου Καζαντζάκη υπήρξε καθοριστική για την τοπική Εκκλησία και τους ανθρώπους της. Σκέφτομαι τι θα γινόταν αν ο αγέρωχος Ευγένιος υπέκυπτε στις πιέσεις των

Ο νεαρός παπάς πήγε στην κηδεία. Έτσι, χωρίς να το σκεφτεί. Άκουσε πρώτα τη φωνή της συνείδησης και μετά τη διαταγή της υπηρεσίας. Για τον Καζαντζάκη δεν ήξερε πολλά πράματα ο παπά Σταύρος. Αλλά δεν χρειαζόταν να ξέρει. Αρνιόταν, όμως, ν' αποδεχτεί τις κατηγορίες όλων εκείνων που τόσο εύκολα κολλάνε ταμπέλες στους άλλους. Ο παπα-Σταύρος έμαθε αργότερα για τον Καζαντζάκη. Διάβασε τα βιβλία του. Δεν τον ρώτησα ποτέ αν μετάνιωσε που πήγε, αν μετάνιωσε που έχασε τη δουλειά του, αν μετάνιωσε που η φωτογραφία του ως επικεφαλής της πομπής δημοσιεύτηκε σε δεκάδες ή και εκατοντάδες έντυπα. Ο παπα-Σταύρος υπάκουσε πρώτα στις εντολές εκείνου που του είχε αξιώσει να φορέσει το ράσο.

Αύγουστος 2018. Ο παπα-ςταύρος ταξίδεψε σ' άλλους γαλαξίες. Βρίσκεται πια κοντά σ' Εκείνον που τον αξίωσε να φορέσει το ράσο. ςτη μνήμη του αφιερώνεται τούτο το κείμενο.

Νίκος Ψιλάκης

ακραίων, αν άφηνε τη μισαλλοδοξία να εισχωρήσει στους ναούς της αγάπης. Υπήρξε, όμως, καθοριστική και για τη ζωή του παπα-Σταύρου Καρπαθιωτάκη, του Κρητικού παπά που παράκουσε τις εντολές του Ταξίαρχου· ίσως να μην ήταν καν εντολή του Ταξίαρχου, ίσως να ήταν εντολή της άτολμης ηγεσίας του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας. Άλλωστε, πίσω από τις λέξεις κρύβονται οι προθέσεις. Και τούτη τη φορά η λέξη φοβέριζε: «επιφυλακή». Λες και θα ερχόταν ολόκληρο το λεγόμενο «σιδηρούν παραπέτασμα», ίσως και όλες οι στρατιές του Βελζεβούλη.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Γνώρισα τον παπα-Σταύρο Καρπαθιωτάκη το 1976, πολύ νέος ακόμη. Καταγόμασταν από κοντινές περιοχές και η συμμετοχή του στην κηδεία του Καζαντζάκη ήταν σε όλους γνωστή. Ήταν τα πρώτα χρόνια μετά τη Χούντα των Συνταγματαρχών και είχε περίπου παγιωθεί η άποψη ότι η επίσημη Εκκλησία είχε αρνηθεί να κηδέψει τον Κρητικό συγγραφέα. Θυμάμαι, μάλιστα, ένα δημοσίευμα στον τύπο της εποχής· έγραφε ότι ένας νεαρός ιερέας παράκουσε τις εντολές της επίσημης Εκκλησίας κι έψαλε μόνος τη νεκρώσιμη ακολουθία. Τον ρώτησα. «Να ξέρεις ότι δεν είναι έτσι» μου είπε απλά, μα δεν ήθελε να πει τίποτ' άλλο. Εκείνα τα χρόνια τον πολιορκούσαν οι πάντες, δεν ήθελε να μιλά για τον εαυτό του. Μιλήσαμε λίγα χρόνια μετά. Και μιλήσαμε πολλές φορές για τον Καζαντζάκη. Ποτέ δεν είπε ότι είχε κάνει κάτι σπουδαίο... Κι ας είχε πληρώσει πολύ ακριβά την απόφασή του. Χ

οση δ ά τη αρ Η π α από η ν μέσ γχρο ία ύ σ ολογ ν τεχ

Ποιοτικά προϊόντα γάλακτος ΣΥΛΛΙΓΑΡΔΟΣ ΟΕ Νεάπολη Λασιθίου 724 00, Κρήτη τηλ: 2841 034113 , mail: info@silligardos.gr, web: www.silligardos.gr social: www.facebook.com/silligardosCo/

ΙΣΤΟΡΙΑ

Το κυπαρίσσι του Αρκαδιού Ξερό, μα όρθιο, ξεριζωμένο, μα ξαναφυτεμένο στην ίδια θέση σαν αναστηλωμένο μνημείο, μάρτυρας σιωπηλός της ιερής ιστορίας.

> Κοντοστάθηκα μόλις πέρασα το διαβατικό και βρέθηκα μπροστά στο λαμπρό καθολικό της μονής. Ήταν φθινόπωρο κι οι μνήμες ζωντάνευαν πάλι. Όπως κάθε φθινόπωρο. Ποιος μπορεί να ξεχάσει; Το Αρκάδι δεν είναι μόνο μοναστήρι. Είναι ορόσημο! Δεξιά μου, στο νότιο τμήμα του περιβόλου, περιφέρονταν κάμποσοι τουρίστες με σχεδιαγράμματα και τουριστικούς οδηγούς στα χέρια, πιο πίσω ένας καλόγερος μιλούσε σε μια ομάδα εκδρομέων για την ιστορία του μοναστηριού, στην άλλη άκρη δυο Γιαπωνέζες φωτογράφιζαν μανιωδώς, και δίπλα μου ακριβώς προχωρούσε αργά μια ευγενική φιγούρα σημαδεμένη από το κύλισμα του χρόνου. Η Μαγδαληνή... Από μικρή στο μοναστήρι, δέθηκε με τον ιερό τόπο και γέμισαν τα μάτια της φως! Την καλημέρισα μόνο και προχώρησα λίγα βήματα. Ήθελα ν' ακουμπήσω πάλι τον νεκρό γίγαντα που, παραδομένος στη μοίρα του, ξαποσταίνει σε μια γωνιά της αυλής με τις πληγές του ακόμη ανοικτές. Για το κυπαρίσσι του Αρκαδιού ο λόγος. Το δέντρο της μνήμης, που οι μοναχοί το σεβάστηκαν σαν ιερό λείψανο κι επιμένουν να το κρατούν όρθιο. Ας μην έχει μήτε ρίζες να το θρέψουν μήτε κλαδιά. Έπεσε πριν από κάμποσα χρόνια, στις 25 του Μάρτη του 1998. Μια ανοιξιάτικη κακοκαιρία αναστάτωσε 56

Toυ Nίκου Ψιλάκη

τότε την Κρήτη. Έκοψε καλώδια του ηλεκτρικού, προκάλεσε κατολισθήσεις, ξερίζωσε δέντρα. Την επόμενη μέρα τα χωριά του Ρεθύμνου μετρούσαν τις πληγές τους. Δρόμοι γεμάτοι μπάζα, κομμένα τηλέφωνα. Βγήκαν κι οι καλογέροι του Αρκαδιού στον περίβολο της μονής. Δεν μπορούσαν να πιστέψουν αυτό που βλέπανε: Ο αιωνόβιος γίγαντας της μονής, το ιερό κυπαρίσσι τους, κειτόταν ξεψυχισμένο στο χώμα. Δεν σταύρωσαν τα χέρια. Προσπάθησαν να το αναστήσουν. Ζήτησαν τη συνδρομή της πολιτείας, το ανασήκωσαν, το ξαναφύτεψαν, το πότισαν, έκαναν παρακλήσεις και δεήσεις πλάι στον γερασμένο κορμό του. Κανείς δεν μπορούσε να πιστέψει πως το δέντρο που ταυτιζόταν με την ιστορία της μονής και ιδιαίτερα με την εθελοθυσία του 1866 θα ξεραινόταν σε λίγες ημέρες. Ναι, και τα δέντρα πεθαίνουν! Το κυπαρίσσι του Αρκαδίου μένει από τότε άψυχο, μα όρθιο, σαν γκρεμισμένο μνημείο που αναστηλώθηκε. Η αδελφότητα της μονής το άφησε στη θέση του, εκεί ακριβώς που βρισκόταν όσο ζούσε, για να ορθώνεται περήφανο και ν' αφηγείται την ιστορία. Φαντάζομαι πως κάποιος ευαίσθητος καλόγερος θα πηγαίνει κάποια βράδια σιωπηλός, όταν όλα τριγύρω θα βυθίζονται στη βουβαμάρα της νύχτας, θα κρατά μοσχολίβανο και θ' αφήνει το θυμίαμα να χαϊδεύει τα

ξερά του κλαδιά. Κι αν έχουν ψυχή τα κυπαρίσσια, ο γίγαντας του Αρκαδιού θα 'χει μεταφυτευτεί σε τόπους μακρινούς, στη γαλήνη του αχώρητου χρόνου, θα στέκεται τώρα στη μέση - μέση της Παραδείσου, καθαγιασμένος από την τοπική παράδοση, αγνισμένος από το φως της ιστορίας, ποτισμένος με δάκρυ και αίμα. Μια παμπάλαια παράδοση συνδέει τούτο το κυπαρίσσι με την ίδρυση της μονής. Εκείνα τα χρόνια, λέει, δεν υπήρχε εκκλησία στο Αρκάδι. Μόνο ένα δάσος με πουρνάρια, βελανιδιές και κυπαρίσσια. Ένας νέος βοσκός έβοσκε τα πρόβατά του κι έκανε βόλτες ανάμεσα στα δέντρα. Ξαφνικά ένιωσε τα μάτια του να θαμπώνουν. Ένα χρυσό φως, κάτι σαν αντανάκλαση από τη ρόδινη αυγή του κόσμου, φώτιζε τον τόπο. Προχώρησε. Πάνω σ' ένα μεγάλο κυπαρίσσι ήταν αφημένη η εικόνα του Αγίου Κωνσταντίνου και της Αγίας Ελένης. Απ' αυτήν αναδυόταν το φως. Από τα φωτοστέφανα των αγίων. Το βοσκάκι ξαφνιάστηκε. Παράτησε τα πρόβατα κι έτρεξε σ' έναν καλόγερο, τον Αρκάδιο, που εκείνα τα χρόνια μόναζε σ' ένα μικρομονάστηρο της περιοχής, στον Άη Γιάννη τον Θεολόγο. Λίγη ώρα μετά οι καλογέροι του Άη Γιάννη είχαν κυκλώσει το κυπαρίσσι, θύμιαζαν κι έψελναν. Αποφάσισαν να πάρουν την εικόνα στο μοναστήρι τους.

ΥΠΕΡ

Ζήτησαν τη συνδρομή της πολιτείας, το ανασήκωσαν, το ξαναφύτεψαν, το πότισαν, έκαναν παρακλήσεις και δεήσεις πλάι στον γερασμένο κορμό του. Κανείς δεν μπορούσε να πιστέψει πως το δέντρο που ταυτιζόταν με την ιστορία της μονής και ιδιαίτερα με την εθελοθυσία του 1866 θα ξεραινόταν σε λίγες ημέρες. Ναι, και τα δέντρα πεθαίνουν!

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2018

ΙΣΤΟΡΙΑ

Την έβαλαν στο τέμπλο, έψαλαν δεήσεις, άναψαν κι ένα καντήλι μπροστά της. Πέρασε η μέρα, βράδιασε, οι μοναχοί σφάλιξαν την εκκλησία κι αποτραβήχτηκαν στα κελιά τους. Το επόμενο πρωί βρήκαν μόνο το καντήλι ν' ανάβει. Η εικόνα δεν ήταν εκεί. Έτρεξαν πάλι στο δάσος, έψαξαν. Μια μυρωδιά σαν θυμίαμα κι ένα υπερκόσμιο φως οδήγησε τα βήματά τους στο ίδιο κυπαρίσσι, εκεί ακριβώς όπου την είχε βρει το βοσκάκι. Εκεί τη βρήκαν πάλι. Στην ίδια θέση, πάνω στο δέντρο. Ο Αρκάδιος δεν ξαναγύρισε στον Άη Γιάννη. Από την επόμενη μέρα άρχισε να σχεδιάζει ναό και κελιά, να σκάβει θεμέλια, να χτίζει. Έτσι λέει η παράδοση. Με τον καιρό ήρθαν κι άλλοι καλόγεροι, το μοναστήρι μεγάλωσε, μεγάλωσε κι ο Αρκάδιος, έγινε γέρος με γένια κατάλευκα. Κι όταν έφταναν προσκυνητές στο μοναστήρι, τους έπαιρνε από το χέρι και τους έδειχνε το κυπαρίσσι του αγίου. Έτσι το αποκαλούσε, «κυπαρίσσι του αγίου». Τα κλαδιά του περήφανου δέντρου τέμνονταν και σχημάτιζαν σταυρό. Οι παραδόσεις για ανευρέσεις ιερών εικόνων σε ερημιές, πάνω σε δέντρα, μέσα σε βάτους ή κρυμμένες σε σπήλαια καθορίζουν το λατρευτικό τοπίο της Κρήτης. Ακούγονται παντού. Στην Παναγιά τη Φανερωμένη, στην Παναγιά την Καλόειδενα του Αμαρίου, στην Παναγιά την Αγκαραθίτισσα του Ηρακλείου, σε πολλά (μα πάρα πολλά) μικρά και μεγάλα ξωκλήσια. Κι όλα τούτα τα δέντρα στέκονται δίπλα στους ναούς καθαγιασμένα από την πίστη των ανθρώπων.

αναλογίζομαι πόσο βαθιά ριζωμένη στη συνείδηση του λαού μας είναι η σχέση με τα δέντρα. Από τα προϊστορικά χρόνια ακόμη οι Κρήτες έβλεπαν κάποια δέντρα να θάλλουν ολοχρονίς, άλλα να ρίχνουν τα φύλλα τους κάθε φθινόπωρο και ν' ανασταίνονται κάθε άνοιξη και απέδωσαν δυνάμεις θαυμαστές στη φύση, που κι αυτή δεν πεθαίνει ποτέ γιατί έχει τη δύναμη ν' ανασταίνεται. Σταμάτησα πάλι στο κυπαρίσσι του Αρκαδιού κι είδα τις ρυτίδες του χρόνου, κι είδα τα τραύματα στο κορμί του. Όλοι όσοι ξέρουν σταματούν για λίγο μπροστά του, σκύβουν το κεφάλι κι είναι σα να κάνουν υπόκλιση βαθιά σ' εκείνους

Κάθε φορά που βρίσκομαι στο Αρκάδι σταματώ σιωπηλός δίπλα του κι αναλογίζομαι πόσο βαθιά ριζωμένη στη συνείδηση του λαού μας είναι η σχέση με τα δέντρα. Από τα προϊστορικά χρόνια ακόμη οι Κρήτες έβλεπαν κάποια δέντρα να θάλλουν ολοχρονίς, άλλα να ρίχνουν τα φύλλα τους κάθε φθινόπωρο και ν' ανασταίνονται κάθε άνοιξη και απέδωσαν δυνάμεις θαυμαστές στη φύση...

Τα τραύματα του '66

Πέρασαν χρόνια και χρόνια, αιώνες ολόκληροι, γενιές και γενιές καλογέρων πέρασαν από το Αρκάδι, χτίστηκαν κι άλλα κελιά, χτίστηκε ναός μεγαλύτερος, το μοναστήρι έγινε φρούριο, έγινε βιγλάτορας αληθινός σ' αυτόν τον πανέμορφο τόπο. Το κυπαρίσσι στεκόταν εκεί, ανάμεσα στον ναό και την πύλη της τράπεζας, μάρτυρας ζωντανός μιας ιερής ιστορίας που δεν έπρεπε να ξεχαστεί. Κάθε φορά που βρίσκομαι στο Αρκάδι σταματώ σιωπηλός δίπλα του κι

που το πότισαν με το αίμα τους. Γιατί το κυπαρίσσι του Αρκαδιού ήταν μέχρι πριν από λίγα χρόνια ο ζωντανός μάρτυρας της θυσίας. Η πολιορκία και το ολοκαύτωμα της μονής είχαν αφήσει ανεξίτηλα σημάδια στο κορμί του. Το φωτογράφισα πάλι λουσμένο στο φως του φθινοπώρου κι άκουσα τους ψιθύρους της ιστορίας. Όπως τότε... Όπως τότε που, νεαρός ακόμη, άκουγα τον Άνθιμο, τον ηγούμενο, να μιλά με δέος για το μεγαλείο της θυσίας.

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2018

ΙΣΤΟΡΙΑ

Λίγο αργότερα η Μαγδαληνή κι ένας νεαρός καλόγερος, ο πορτάρης της μονής, μου αφηγήθηκαν την ίδια ιερή ιστορία. Όσες φορές κι αν ακούσεις να σου μιλούν για παραδόσεις δεν χορταίνεις... Ήταν, λένε, δύσκολα χρόνια, οι Τούρκοι διαφέντευαν τον τόπο. Ήταν ο μεγάλος σηκωμός του ’66. Οι ορδές του Μουσταφά περικύκλωσαν το Αρκάδι. Τα κανόνια βροντούσαν. Ένα απ' αυτά σημάδεψε το κυπαρίσσι. Μέσα στο φύλλωμά του ήταν κρυμμένος ένας πολεμιστής. Έτσι λέει η παράδοση, που επιμένει να διασώζει μνήμες από την αρκαδική εθελοθυσία κι ας έχει περάσει ενάμισης αιώνας από τότε. Οι επισκέπτες που κατακλύζουν σήμερα τη μονή μαθαίνουν έκπληκτοι πως σε τούτο τον τόπο γράφηκαν μερικές από τις πιο λαμπρές σελίδες της ανθρώπινης ιστορίας. Κάποιοι ίσως και να έχουν διαβάσει το συγκινητικό κείμενο του Βίκτωρα Ουγκώ, που με τη γραφίδα του προσπαθούσε να συγκινήσει τους ισχυρούς της Ευρώπης: … Στο μοναστήρι του Αρκαδιού, δεκάξι χιλιάδες Τούρκοι πολεμάνε εκατόν ενενήντα εφτά άντρες και τριακόσιες σα-

Αριστερά ο π. Ηγούμενος της Μονής, Αθανάσιος.

ράντα τρεις γυναίκες και παιδιά. Το τούρκικο ασκέρι έχει είκοσι έξη κανόνια, και δύο οβούζια. Οι Έλληνες κρατάνε μονάχα διακόσια σαράντα ντουφέκια. Δυο μερόνυχτα βαστάει ο πόλεμος. Το μοναστήρι έγινε κόσκινο από διακόσιες μπόμπες. Ένα τειχί τινάχτηκε κι οι Τούρκοι χύνουνται μέσα. Οι Έλληνες εξακολουθούνε τη μάχη. Εκατόν πενήντα ντουφέκια έχουν ανάψει, μα παλεύουν ακόμα έξη ώρες από κελί σε κελί, κι από σκαλί σε σκαλί. Δυο χιλιάδες κουφάρια είναι στίβα στην αυλή. Η στερνή αντίσταση λυγάει. Μυρμήγκια οι Τούρκοι νικητές πλημμυράνε το μοναστήρι. Δεν απομένει παρά ένα δώμα φραγμένο, όπου βρίσκεται η μπαρουταποθήκη, και σ’ αυτό το δώμα, σ’ αυτήν την παλαίστρα, κοντά στην άγια τράπεζα, τριγυρισμένος απ’ τα γυναικόπαιδα, ένας παπάς, ο ηγούμενος Γαβριήλ, προσεύχεται. [...] Την πόρτα την πελεκάνε οι Τούρκοι με τσεκούρια. Τώρα θα τήνε σκίσουνε και θα πέσει. Ο γέροντας παίρνει από την άγια τράπεζα ένα κερί που καίει, απλώνει τη ματιά του πάνω στις γυναίκες αυτές και σ’ αυτά τα παιδιά, γέρνει τη φλόγα του κεριού πάνω στο μπαρούτι και τους σώζει. Μια τρομερή επέμβαση, η έκρηξη, στυλώνει τους νικημένους, η αγωνία γίνεται θρίαμβος, κι αυτό το ηρωικό τα-

πεινό μοναστήρι, που πολέμησε σαν κάστρο, πεθαίνει σαν ένα ηφαίστειο... Ηφαίστεια κι οι καρδιές των ηρώων.

Λαμπάδες αναστάσιμες... Στους τόπους της μνήμης τίποτα δεν είναι βουβό. Ακόμη και τ’ άψυχα έχουν λαλιά κι αφηγούνται. Και το κυπαρίσσι; Ταξιδεύω στον χρόνο, φτάνω πάλι στην εποχή της μεγάλης θυσίας. Ερείπια η μονή, το δέντρο λαβωμένο. Κάποιος Οθωμανός από το ασκέρι του Μουσταφά το σημάδεψε πολλές φορές εκείνη τη μέρα. Τρύπησαν οι σφαίρες το κορμί του, μα δεν λύγισε. Άντεξε όσο χρειάστηκε για να γίνει θρύλος κι εκείνο. Και τώρα που ξεράθηκαν οι ρίζες, και τώρα που έπεσαν τα φύλλα, και τώρα που παραδόθηκε κι αυτό στη σκληρή μοίρα του θανάτου, οι σφαίρες μένουν σφηνωμένες στο ξερό ξύλο για να συνεχίσουν να θυμίζουν πως κάποιοι, κάποτε, πριν από ενάμιση αιώνα, έκαμαν τα κορμιά τους αναστάσιμες λαμπάδες για να φωτίζουν εσαεί τον δρόμο που οδηγεί στην ελευθερία. Χ

ΚΡΗΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ

ΛΑyΡΕΝΤΙΑ Η ΠΡΩΤΗ ΓYΝΑΙΚΑ ΠΟY ΤΡΑΓΟYΔΗΣΕ ΣΕ ΔΙΣΚΟ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΜΟYΣΙΚΗΣ Toυ Nίκου Ψιλάκη

Ήταν η πρώτη γυναικεία φωνή που ακούστηκε σε δίσκο κρητικής μουσικής. «Τη μάνα μου την αγαπώ γιατί πονεί για μένα...» Μια φωνή τρυφερή που λες και είχε πλαστεί για να αποδώσει το ήθος της Κρήτης, μια ερμηνεία που έμοιαζε μ' εξομολόγηση. Το όνομά της εντελώς ασυνήθιστο, όσο ασυνήθιστη ήταν και η απόφασή της να εκπορθήσει το ανδροκρατούμενο οχυρό της κρητικής δισκογραφίας: Λαυρεντία. Ήταν χειμώνας του 1939-1940 όταν ανηφόριζε στην Αθήνα παρέα με τον αδερφό της, τον περίφημο Μπαξεβάνη, και τον Μανώλη Λαγό· λίγες ημέρες πριν είχαν λάβει απάντηση από την πανίσχυρη δισκογραφική εταιρεία Columbia: δέχονταν ν' ακούσουν τη νεαρή Κρητικοπούλα, να την ακούσουν μόνο, κι αν ενέκριναν τη φωνή και την ερμηνεία της θ' αποφάσιζαν να τη γράψουν σε δίσκο.

ΥΠΕΡ

Από εκδήλωση στο Ρέθυμνο. Στο λαούτο ο Μπαξεβάνης. Η Λαυρεντία βρίσκεται πίσω του (τέταρτη από αριστερά).

Ήταν χειμώνας, Γενάρης του 1983, όταν βρέθηκα με καλή συντροφιά (τον Αντρέα, τη Μαρία και την Έφη) να χτυπώ την πόρτα της στα στενά της παλιάς πόλης του Ρεθύμνου. Είχαν περάσει 43 ολόκληρα χρόνια από τον πρώτο της δίσκο και είχε σχεδόν ξεχαστεί... Δεν ήξερα τι θα συναντούσα, δεν μπορούσα να φανταστώ πώς θα ήταν μια τραγουδίστρια του 1940. Και ομολογώ πως με ξάφνιασε. Απέναντί μου στεκόταν μια καλοφροντισμένη γυναίκα που μόνο το στερεότυπο της τραγουδίστριας δεν μου θύμιζε, άλλωστε η Λαυρεντία δεν ένιωσε ποτέ επαγγελματίας του τραγουδιού. Μας καλοδέχτηκε σ' ένα σπίτι νοικοκυρεμένο με επίπλωση μιας άλλης εποχής, με την αρχοντιά του παλιού Ρεθέμνου να δίνει ψυχή στα πράγματα. - Πού με θυμηθήκατε; είπε γελώντας. Η Λαυρεντία Μπερνιδάκη ζούσε αποτραβηγμένη με την οικογένεια της μοναχοκόρης της. Οι απανωτές απώλειες είχαν αλλάξει τη ζωή της· ήταν δύσκολο ν' αποδεχτεί αρχικά το φευγιό του αδερφού και

Στη μνήμη της παλιάς τραγουδίστριας δεν χωρούσαν προσωπικές προβολές, της αρκούσε να θυμάται τις υπέροχες στιγμές που είχε περάσει στα γλέντια, ιδιαίτερα στον Αποκόρωνα, τον έρωτά της για τον Αποκόρωνα δεν τον έκρυβε: - Πόσο υπέροχος κόσμος! Μερακλήδες, καλοί, φιλόξενοι...

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2018

μέντορά της, του Γιάννη Μπερνιδάκη ή Μπαξεβάνη, κι ας είχαν περάσει έντεκα χρόνια από τότε που τον αποχαιρέτησε, δύσκολο ν' αποδεχτεί και τον μισεμό του συζύγου της που έφυγε πέντε χρόνους αργότερα, το 1977. Μιλήσαμε πρώτα για τη μεγάλη αγάπη της, τη μουσική και το τραγούδι. Δύσκολο να πιστέψω πως η γυναίκα που είχα μπροστά μου κατάφερε να μάθει να παίζει λαούτο χωρίς να τη δασκαλέψει κανείς· δύσκολο ν' αναπλάσω και το σκηνικό μιας πόλης που εκείνα τα χρόνια ζούσε κι ανέπνεε με τη μουσική· το Ρέθυμνο του Μεσοπολέμου ήταν κάτι σαν μουσική πρωτεύουσα της Κρήτης. Δεν ήταν μόνον οι μεγάλες μορφές που γεννήθηκαν στην πόλη ή στα περίχωρά της, ήταν κυρίως οι πολλαπλές συναντήσεις ανθρώπων, ρευμάτων, ιδεών· ένα χωνευτήρι ήταν το Ρέθυμνο, που αφομοίωνε το παλιό και δημιουργούσε το καινούριο. Η Λαυρεντία ήταν κόρη φουρνάρη και αδερφή μουσικού. Εργαζόταν κι εκείνη στον φούρνο. Αλλά γύρευε την αφορμή 63

ΚΡΗΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ

Τα περισσότερα, όμως, τα κρατώ στη μνήμη μου και σ' ένα μπλοκάκι με πρόχειρες σημειώσεις. Πώς να ξεχάσω το ξάφνιασμά της όταν τη ρώτησα για τα όνειρα της νιότης; Χαμογέλασε πάλι, έκαμε και κάποιες χειρονομίες. Μια κοπέλα εκείνου του καιρού δεν μπορούσε να σκέφτεται καριέρες. Οι περισσότερες συνομήλικες περνούσαν τον καιρό τους στα σπίτια, η ίδια είχε τη διέξοδο του φούρνου, όσο κι αν ήταν εξελιγμένο το Ρέθυμνο του '30, της δεκαετίας που σφράγισε την κρητική παραδοσιακή μουσική, κουβαλούσε και τις αξίες του νησιού. Έτσι περνούσαν τα χρόνια μέχρι που ο Μπαξεβάνης συνειδητοποίησε τι ακριβώς συνέβαινε με την αδερφή του. Προτιμώ τη λέξη «συνειδητοποίησε», γιατί τη φωνή της την ήξερε. Σε κάποια οικογενειακή συντροφιά την άκουσε να λέει μαντινάδες, ίσως τότε να φωτίστηκε το μυαλό του, ίσως τότε να κατάλαβε την αξία της, ποιος ξέρει; Εκείνη τη μέρα, πάντως, σε μια οικογενειακή παρέα, πρέπει να του ήρθε η ιδέα του δίσκου.

να κλειστεί σ' ένα δωμάτιο, να πιάσει το λαούτο του αδερφού της και ν' αρχίσει το τραγούδι. Μοναχή της. - Και γιατί κρυφά, κυρία Λαυρεντία; Χαμογέλασε και το πρόσωπό της καθρέφτισε πάλι τη συστολή του κοριτσιού που ήτανε κάποτε, ίσως και του παιδιού που παρέμενε πάντα. - Ντρεπόμουν. Εκείνα τα χρόνια δεν ήταν εύκολο να τραγουδήσει μια γυναίκα και να την ακούνε έξω από το σπίτι της. Τι θα λέγανε; Τι θα λέγανε; Τα λόγια της αρχόντισσας από το Ρέθυμνο μου φέρνουν στο μυαλό εικόνες από την παλιά Κρήτη. Η γυναίκα ήταν πάντα το αφεντικό του σπιτικού, αλλά μόνο μέσα στο σπίτι, ο άντρας ήταν το αφεντικό του έξω κόσμου· μπορεί να μην ήταν τόσο κλειστές οι κοινωνίες όσο τις νομίζομε σήμερα, δύσκολα όμως θα μπορούσε μια κοπελιά να τραγουδήσει δημόσια· η ιστορία είχε προλάβει να καταγράψει τα Καφέ Αμάν, τα Καφέ Σαντάν, τις εισαγόμενες σαντέζες. Κι όμως, ακούγοντας την αφήγηση της Λαυρεντίας καταλάβαινα ότι η τοπική κοινωνία ήταν ήδη έτοιμη. Και η γυναίκα ακόμη πιο έτοιμη... Ούτε η οικογένεια του αρτοποιού Μπερνιδάκη είχε καταλάβει καλά - καλά τον μεγάλο έρωτα της κόρης με τη μουσική και το τραγούδι. Το άστρο του αδερφού της, του Γιάννη, είχε κιόλας ανατείλει. Έφηβος ήταν ακόμη όταν η πολιτεία της μουσικής ανακάλυπτε τη φωνή του. Μέρα με τη μέρα γινόταν όλο και πιο γνωστός. Και πιο περιζήτητος. Καμάρωνε η Λαυρεντία, όπως καμάρωνε και όλη η οικογένεια, όπως ίσως καμάρωνε και η ίδια η πόλη. Ο Μπαξεβάνης θεωρούνταν φαινόμενο σε μια κοινωνία που ήξερε να ξεχωρίζει το στάρι από την ήρα. - Είχε περάσει από το μυαλό σας η ιδέα να τραγουδήσετε σε δίσκο; - Θεός φυλάξοι! Εγώ; Μια κοπέλα; Έχουν περάσει 35 χρόνια από εκείνη τη συνάντηση με την Λαυρεντία. Κρατώ ακόμη κάποιες κουβέντες ηχογραφημένες σε κασέτα μαγνητοφώνου και λίγες φωτογραφίες που έβγαλα με φλας.

«πόσο υπέροχος κόσμος!» Το Ρέθυμνο του Μεσοπολέμου ζούσε με τον θρύλο του Ροδινού, του νεαρού λυράρη που χάθηκε στην πρώιμη νιότη του, στα 22 του χρόνια, το 1934. Ο Ανδρέας Ροδινός ήταν το φαινόμενο της κρητικής μουσικής· είχα την τιμή να καταγράψω κάποτε τις τελευταίες μνήμες της οικογένειάς του συζητώντας με τον αδερφό του, που μέχρι τη δεκαετία του 1980 διατηρούσε φούρνο στο Ρέ-

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2018

Μιλήσαμε πρώτα για τη μεγάλη αγάπη της, τη μουσική και το τραγούδι. Δύσκολο να πιστέψω πως η γυναίκα που είχα μπροστά μου κατάφερε να μάθει να παίζει λαούτο χωρίς να τη δασκαλέψει κανείς· δύσκολο ν' αναπλάσω και το σκηνικό μιας πόλης που εκείνα τα χρόνια ζούσε κι ανέπνεε με τη μουσική· το Ρέθυμνο του Μεσοπολέμου ήταν κάτι σαν μουσική πρωτεύουσα της Κρήτης.

> θεμνος. Εκείνος μου μίλησε για τις στενές σχέσεις που είχαν αναπτύξει οι δυο μεγάλες μουσικές φύτρες της πόλης, οι μανάδες των δυο σπουδαίων μουσικών, του Ροδινού και του Μπαξεβάνη, ήταν συγχωριανές και αχώριστες φιλενάδες. Η φιλία των μανάδων μεταλαμπαδεύτηκε στα παιδιά. Δίδυμο αχτύπητο ο Αντρέας και ο Γιάννης. Και για πολλούς ό,τι καλύτερο υπήρξε στη μουσική παράδοση της Κρήτης. Από μικροί στα γλέντια.

Αριστερή σελίδα. Πάνω: Η Λαυρεντία το 1983. Κάτω: Η Λαυρεντία ποζάρει με μια φίλη της στον Δημοτικό Κήπο Ρεθύμνου. Φωτογραφία της δεκαετίας του 1920. Δεξιά σελίδα: Πάνω: Ο Ανδρέας Ροδινός και ο Γιάννης Μπερνιδάκης ή Μπαξεβάνης. Κάτω: Η Λαυρεντία με το λαούτο του αδερφού της.

Ήταν τότε που τα στούντιο της Αθήνας άνοιγαν τις πόρτες τους στην παραδοσιακή μουσική. Η Λαυρεντία θυμόταν με συγκίνηση τον Ροδινό. Κάνανε παρέα από παιδιά. - Θα θέλατε να είχατε τραγουδήσει σε δίσκο του Ροδινού; - Ούτε που περνούσε από το μυαλό μου. Τώρα που το λέτε, γιατί όχι; Μακάρι να γινόταν. Αλλά τι τα θέλετε... Τα χρόνια πέρασαν, ο Αντρέας ξεκουράζεται πια εκεί που ξεκουράζεται και ο Γιάννης. - Μα γιατί σταματήσατε; Η Λαυρεντία χαμογέλασε πάλι. Μάλλον θυμόταν κι εκείνη τη μεγάλη κρίση της κρητικής μουσικής. Τα λεγόμενα «ευρωπαϊκά» αλλάζουν σιγά - σιγά το τοπίο, ιδιαίτερα στις μεγάλες πόλεις της Κρήτης. Τα χωριά κρατούσαν ακόμη. Η Λαυρεντία πρόλαβε να γράψει μερικούς δίσκους. Αλλά εκείνο που δεν ξεχνούσε ήταν τα γλέντια. Ο Γιάννης Μπερνιδάκης ή Μπαξεβάνης, ο αδερφός της, συνέχιζε να είναι περιζήτητος. Η Λαυρεντία τον ακολουθούσε. - Θέλατε πολύ να πηγαίνετε μαζί του στα γλέντια, φαντάζομαι... - Μου άρεσε η καλή παρέα, ερχόμουν στο κέφι και τραγουδούσαμε όλοι μαζί. Δεν ήθελε να πει ότι κάθε φορά που καλούσαν τον Μπαξεβάνη σε γλέντι έβαζαν όρους: «Να πάρεις και τη Λαυρεντία μαζί σου...» Στη μνήμη της παλιάς τραγουδίστριας δεν χωρούσαν προσωπικές προβολές, της αρκούσε να θυμάται τις υπέροχες στιγμές που είχε περάσει στα γλέντια, ιδιαίτερα στον Αποκόρωνα, τον έρωτά της για τον Αποκόρωνα δεν τον έκρυβε: - Πόσο υπέροχος κόσμος! Μερακλήδες, καλοί, φιλόξενοι...

ΚΡΗΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ

Η Λαυρεντία (δεξιά) με μια φίλη της. Μέσα δεκαετίας του 1930.

«Κύριε Μπερνιδάκη, η αδερφή σας σάς ξεπέρασε...» Τα θυμόταν όλα τούτα η Λαυρεντία, όλα της φαίνονταν όνειρο. - Έτσι του είπε; τη ρωτώ. «Σας ξεπέρασε;» - Ναι, αλλά το έλεγε αστεία, φυσικά. Όταν μού τα διηγιόταν όλ' αυτά ήταν 68 χρονών. Αλλά την παιδική της σεμνότητα τη διατηρούσε ακέραιη. - Κι ο δίσκος; - Ήταν μεγαλοβδόμαδο όταν ήρθε στην Κρήτη, πρώτα στα Χανιά...

Λαυρεντία... παντού

η πρώτη ηχογράφηση Την ιστορία της πρώτης ηχογράφησης τη θυμόταν πάντα με συγκίνηση. Το είχαν κουβεντιάσει με τον αδερφό της. Κι εκείνος αποφάσισε να στείλει γράμμα στη δισκογραφική εταιρεία· «έχω μιαν αδερφή που τραγουδά πολύ καλά...» Του απαντούνε αμέσως, δεν είχαν αντίρρηση να την ακούσουν. Μέσα στο καταχείμωνο, Φλεβάρη μήνα, τα δυο αδέρφια πηγαίνουν στην Αθήνα. Μαζί κι ο Λαγός. Φτάνουν στο στούντιο της Columbia και βρίσκονται μπροστά σε κάποιον διευθυντή και σε δυο - τρεις άλλους συνεργάτες της εταιρείας. Ζητούν να την ακούσουν. Εκείνη διστάζει, νιώθει να δίνει εξετάσεις. Ο Γιάννης της γνέφει «ξεκίνα». Παίρνει κουράγιο. Αρχίζει να τραγουδά μια μαντινάδα. Λέει το πρώτο ημιστίχιο, το δεύτερο δεν πρόλαβε να το πει. Κάποιος μπαίνει στη μέση, τη σταματά. Η Λαυρεντία δεν ξέρει τι συμβαίνει, ξαφνιάζεται. Κι όταν ακούει τη μαγική λέει «εντάξει» νιώθει την καρδιά της ν' αναπηδά. Όχι ότι δεν το πίστευε, αλλά... «ε, για μια γυναίκα δεν ήταν εύκολο». Να τραγουδήσει, λοιπόν. Και γρήγορα. Ο διευθυντής της δισκογραφικής εταιρείας βιάζεται, «να μη χάνομε χρόνο» λέει. Οι μουσικοί κουρδίζουν τα όργανα. Οι τεχνικοί στις θέσεις τους. Η Λαυρεντία αρχίζει: «Τη μάνα μου την αγαπώ γιατί πονεί για μένα μα όχι, αγάπη μου γλυκιά, όσο αγαπώ εσένα». Η ηχογράφηση τελειώνει χωρίς να χρειαστούν επαναλήψεις. Σαν να είχαν γίνει χίλιες πρόβες· λάθος κανένα. Ένας τεχνικός πλησιάζει τον Μπαξεβάνη.

Σαν αστραπή διαδόθηκε στην Κρήτη η είδηση· ήταν η εποχή του γραμμοφώνου, οι δίσκοι των 78 στροφών έκαναν θραύση κι ας ήταν λίγες οι συσκευές αναπαραγωγής του ήχου. Ο δίσκος φτάνει πρώτα στα Χανιά. Ένας Χανιώτης αγοράζει δυο και την ίδια μέρα μετέφερε το μαντάτο στο Ρέθυμνο. «Τα μάθατε; Ήρθε ο δίσκος της Λαυρεντίας». Η ίδια αγωνιά, περιμένει. Την επόμενη φτάνουν οι πρώτοι δίσκοι στο μαγαζί του αντιπρόσωπου της Columbia, Λευτέρη Γαγάνη. Το μαθαίνει η Λαυρεντία, τρέχει να τον αγοράσει. - Και τι να δω; Ουρά ο κόσμος... Μέσα σε μια βδομάδα πωλούνται πάνω από 400 δίσκοι. Τεράστιος αριθμός αν σκεφτεί κανείς ότι τα γραμμόφωνα ήταν λίγα. Το απόθεμα εξαντλείται, το εργοστάσιο τυπώνει κι άλλους, η επιτυχία είναι πρωτόγνωρη! Ήταν, όπως είπαμε, μεγαλοβδομάδα. Πέρασαν μερικές ημέρες ακόμα, ήρθε η Λαμπρή. Όπου κι αν πήγαινες, απ' όποιο δρόμο κι αν περνούσες εκείνες τις μέρες θα άκουγες τον ίδιο σκοπό. Και τα ίδια λόγια: Τη μάνα μου την αγαπώ γιατί πονεί για μένα... Η κρητική μουσική ανακάλυπτε μια καινούργια φωνή. Τρυφερή, σιγανή, σεμνά ερωτική, έτσι όπως είναι ο αληθινός έρωτας στην Κρήτη. Η κρητική μουσική ανακάλυπτε τη Λαυρεντία της. Χ

ΥςΤΕΡΟΓΡΑΦΟ Τμήματα της συζήτησης δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό που εξέδιδα τότε (Κρητικές Εικόνες, τ. 25, Φεβρουάριος 1983, σελ. 11-14) και μεταδόθηκαν από τον ραδιοφωνικό σταθμό της ΕΡΤ Χανίων. Ήταν, νομίζω, η πρώτη φορά που η Λαυρεντία ιστορούσε τη ζωή της πέρα από το στενό οικογενειακό περιβάλλον της. Πέρασαν ακόμη πολλά χρόνια. Η πρώτη τραγουδίστρια της Κρήτης πήγε το 2012 να συναντήσει τον Μπαξεβάνη, τον Ροδινό, τον άντρα της, τον Λαγό, τον Ψύλλο, τον Φουσταλιέρη, όλους τους μεγάλους της κρητικής μουσικής. Τελευταία ερώτηση σ' εκείνη τη συνέντευξη: - Θα θέλατε να τραγουδήσετε πάλι; - Γιατί να τραγουδήσω; Επίλογος.

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2018

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

ΤΟ ΤΡΑΓΟYΔΙ ΤΗΣ ΔΡΑΚΟΝΤΟΚΤΟΝΙΑΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟY ΓΕΩΡΓΙΟY

« Άγιε μου Γιώργη, αφέντη μου, ομορφοκαβαλλάρη...»

Toυ δφ Γ. Ν. Αικατερινίδη, τέως Δ/ντή Ερευνών του ΚΕΕΛ της Ακαδημίας Αθηνών επίτ. δρ. Παν/μίου Κρήτης

Η λατρεία του Αγίου Γεωργίου ξεκίνησε από τη Λύδδα της Παλαιστίνης, όπου, σύμφωνα με την παράδοση, μαρτύρησε ο Άγιος επί Διοκλητιανού (284-305), σε σύντομο χρονικό διάστημα εξαπλώθηκε σε όλη την Ανατολή και εν συνεχεία, μετά τον Ε' αιώνα, και στη Δύση, στην οποίαν διαδόθηκε η φήμη του Αγίου από το Βυζάντιο1. Στην Ελλάδα ο Άγιος Γεώργιος κατέχει ιδιαίτερη θέση στη λαϊκή λατρεία, ιερά του βρίσκονται και στους πλέον απόκεντρους τόπους, και πλείστοι συνοικισμοί έχουν πάρει το όνομά του.

Από την εορτή του Αγίου Γεωργίου στον Κρουσώνα.

Άγιος Γιώργης λέγομαι, απ’ την Καππαδοκία , κι αν θες να κάμεις χάρισμα χτίσε μιαν εκκλησία.

Το πανηγύρι του Αγίου Γεωργίου του Μεθυστή στην Ασή Γωνιά.

Οι εορτές του, την άνοιξη (23 Απριλίου ή Δευτέρα του Πάσχα) και το φθινόπωρο (3 Νοεμβρίου) αποτελούν χρονικά ορόσημα και γι’ αυτό έχουν συνδεθεί με πολλά έθιμα, τα οποία αποβλέπουν στην εξασφάλιση της υγείας και της παραγωγής.2 Το τραγούδι του Αγίου ως δρακοντοκτόνου, όπως παριστάνεται στις εικόνες, είναι ευρέως διαδεδομένο στον ελληνικό χώρο. Η υπόθεσή του, εν συντομία, έχει ως εξής: Ένας δράκοντας εμφωλεύει σε μια πηγή από την οποία υδρεύεται η πόλη και απαιτεί ανθρώπινη τροφή για να αφήνει ελεύθερο το νερό. Οι κάτοικοι, μην μπορώντας να πράξουν αλλιώς, ορίζουν με κλήρο το εκάστοτε θύμα του δράκοντα. Κάποτε ο κλήρος τυχαίνει στη μοναχοκόρη του βασιλιά, την οποία, παρά τις παρακλήσεις του πατέρα της, οδηγούν στην πηγή. Ενώ, όμως, η κόρη αναμένει τον τραγικό θάνατό της, ξαφνικά παρουσιάζεται έφιππος ο Άγιος Γεώργιος, ο οποίος, αφού πληροφορείται τα συμβαίνοντα, φονεύει τον δράκοντα, απελευθερώνει τη βασιλοπούλα και την οδηγεί στον πατέρα της, ζητεί δε απ' αυτόν, που θέλει να προσφέρει στον Άγιο ηγεμονικό δώρο, να κτίσει μια εκκλησία. Εδώ δημοσιεύω παραλλαγή του τραγουδιού από το Κεντρί Ιεράπετρας, την οποία ηχογράφησα εκεί τον Ιούλιο του 1969.3

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2018

Η καταγραφή της μελωδίας σε ευρωπαϊκή μουσική γραφή έγινε από τον κ. Σπυρ. Δ. Περιστέρη, μουσικολόγο του Κέντρου Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών και διευθυντή του μουσικού χορού της Μητροπόλεως Αθηνών. Τον ευχαριστώ και από εδώ. Άγιε μου Γιώργη, αφέντη μου, ομορφοκαβαλλάρη, που 'σαι ζωσμένος στο σπαθί, με το χρυσό κοντάρι, τη χάρη και τη δόξα σου θέλω να ανθιβάλω για το θεργιό που σκότωσες τση χώρας το μεγάλο. 5 Ένα θεργιό που ήτονε 'ς τση χώρας το πηγάδι άθρωπο το ταΐζανε κάθε πρωί και βράδυ κι αν δεν του πηαίναν άθρωπο, άθρωπο να δειπνήσει, σταλιά νερό δεν άφηνε να κατεβεί στη βρύση. Και ρίχτανε τα μπαλετιά4 κι ό,τινος είν' να πέσει 10 έστελνε το παιδάκι ντου στου λιονταργιού πεσκέσι. Έπεσε και το μπαλετί εις τη βασιλοπούλα που 'τονε κόρη έμορφη, μοναχορηγοπούλα. [Κι ο κύρης τσης ως το 'κουσε, τούτο το λόγον είπε: «Πάρετε βίος, πάρετε, και το παιδί μ’ αφήτε». 15 Τα όριαν εβρουχούντανε, άρματα σηκωμένα, «γιά πέμπεις το παιδάκι σου, γιά πέμπομε κι εσένα»]5.

1. Βλ. Στ. Γ. Παπαδόπουλος, Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τ. 4, Αθήναι 1964, στ. 430. 2. Βλ. Γ. Α. Μέγας, Ελληνικαί εορταί και έθιμα της λαϊκής λατρείας. Αθήναι 1967, σ. 180. G. K. Spyridakis, «Saint Georges dans la vie populaire». Hellenisme Contemporains, No 2, 6éme année, Athènes 1952, σ. 19 (ανάτ.). 3. Βλ. Κ. Λ. (= Κέντρον Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας Ακαδημίας Αθηνών) χφ αρ. 3467, σ. 253 -56, αρ. εισ. μουσ. 16.305, αρ. ταιν. 1206 Α7. 4. μπαλετί, το = κλήρος. (Ενετ. boletin = δελτίον και κατ’ επέκταση: ψηφοδέλτιο, κλήρος). 5. Οι στίχοι 13-16 από παραλλαγή Τζερμιάδων Λασιθίου. (Κ.Λ. χφ αρ. 1380A', σ. 141, συλλ. Μ. Λιουδάκη, 1939).

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Επρόβαλ' ο πατέρας τσης με τη χρυσή κορώνα και πρόλαβε και κούμπησε στην πόρτα, στην κολόνα. «Πάρτε τη και στολίστε τη, και κάμετέ τη νύφη, κι αμέτε τη του λιονταργιού πεσκέσι να δειπνήσει». Παίρνουν την και στολίζουν την 'που το πρωί ώς το βράδυ τον ήλιο βάνουν πρόσωπο, τη θάλασσα γιορτάμι6 την άμμο την αμέτρητη βάζουν μαργαριτάρι. Και παίρνουν την και παν' τηνε στου λιονταργιού στη βρύση, δεν το 'ξερε η 'μορφόνυμφη πως θα ξαναγυρίσει. Και παν' τηνε στου λιονταργιού κι αφήκαν τη μονάχη, την ώρα που εσκεπτότανε πέρασε παλληκάρι. «Τι κάθεσαι, κορούλα μου, και σκέφτεσαι μονάχη; - Πήγαινε, γιέ μου, πήγαινε, και φύγε από κοντά μου, να μη σε φάει το θεργιό, σαν και την αφεντιά μου. - Μην το φοβάσαι το θεργιό κι εγώ θα το πεθάνω κι άφης με ν’ αποκοιμηθώ στα γόνατά σου απάνω». Στα γόνατά τζη εκούμπησε για να τονε στηρίξει, τα μάθια της ετρέχανε σαν το νερό στη βρύση. Και το θεργιό όταν έβγαινε στ’ αόργια εβροχούντο κι η κόρη απού το φόβο ντης εφώναξε «Άι Γιώργη». «Κόρη, πού το 'βρες τ’ όνομα τ' Αγίου απού φωνάζεις;

Κάτω: Σούβλες στο πανηγύρι του Αγίου Γεωργίου στη Μεσάδα Κασταμονίτσας. Δεξιά: Ανθοστόλιστη εικόνα του Αγίου Γεωργίου σε σύγχρονο κρητικό πανηγύρι.

-Την ώρα που κοιμούσουνε πέρασε περιστέρι κι εκράτα Τίμιο Σταυρό στο δεξιό ντου χέρι». 40 Κι αμέσως εσηκώθηκε και κάνει το σταυρό ντου και με την πρώτη κονταργιά έκοψε το λαιμό ντου. Και παίζει ντου τη δεύτερη ανάμεσα στο στόμα κι αμέσως εκυλίστηκε χάμαι στη γης, στο χώμα. Κι απού τη χέρα την αρπά, στ' άλογο την καθίζει, 45 και πάει τη του βασιλιά και του ροζοναρίζει:7 «Να, Βασιλιά, το τέκνο σου και πάρε το παιδί σου κι απού τα φύλλα τση καρδιάς έδωκες την ευχή σου. - Να ζήσεις, Στρατιώτη μου, πώς λένε τ’ όνομά σου και χάρισμα βασιλικό θα κάμω τσ' αφεντιάς σου; 50 - Άγιος Γιώργης λέγομαι, απ’ την Καππαδοκία,8 κι αν θες να κάμεις χάρισμα χτίσε μιαν εκκλησία και στη δεξά τζη τη μεργιά γράψε 'να καβαλλάρη να προσκυνούν οι Χρισθιανοί κι εσύ κι όποιος κι αν πάει κι η χάρη ντου κι η δόξα ντου να μάσε βοηθάει.

Άγιε μου Γιώργη, αφέντη μου, ομορφοκαβαλλάρη, που 'σαι ζωσμένος στο σπαθί, με το χρυσό κοντάρι. Πλην του τραγουδιού της δρακοντοκτονίας απαντά και συναξαρική διήγηση με το ίδιο θέμα,9 της οποίας το παλαιότερο γνωστό χειρόγραφο είναι του IB' αι., ενώ οι φερόμενες παραλλαγές του τραγουδιού δείχνουν ότι τούτο δεν είναι παλαιότερο του 15ου αι., χωρίς όμως να αποκλείεται και η ύπαρξη παλαιότερου προτύπου.10 Όπως παρατηρεί σχετικά ο Ν. Γ. Πολίτης, η συμφωνία αυτή άσματος και διήγησης καθιστά πιθανότατο ότι και τα δύο προέρχονται από κοινή πηγή, αυτή δε ήταν επιχώρια παραλλαγή δημώδους μύθου περί δρακοντοκτονίας του τόπου όπου δημιουργήθηκε το άσμα και συντάχθηκε η διήγηση. Στην παραλλαγή αυτή στον ανώνυμο ή διαφορετικά ονομασμένο ήρωα αποδόθηκε το όνομα του Αγίου Γεωργίου. Όπως διαπιστώνει δε ο κορυφαίος αυτός λαογράφος, η περί δρακοντοκτονίας του Αγίου παράδοση παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με τον αρχαίο ελληνικό μύθο της απελευθέρωσης της Ανδρομέδας από τον Περσέα, του οποίου παραλλαγή ήταν εντοπισμένη κατά την αρχαιότητα στο Ικόνιο της Καππαδοκίας, την πατρίδα του Αγίου.11

6. στολίδι (τουρκ. yordan). 7. ροζονάρω = συνομιλώ, λέγω. (Ενετ. rasonar_ βλ. Ιδ. Παπαγρηγοράκης, Συλλογή ξενόγλωσσων λέξεων της ομιλουμένης εν Κρήτη. Εν Χανίοις 1952, σ. 57, εν λ.). 8. Χφ: στα παιδιά σου. Η διόρθωση σύμφωνα με άλλη παραλλαγή που ηχογραφήθηκε επίσης στο Κεντρί από γέροντα καταγόμενο από τις Λίμνες Μιραμπέλλου, βλ. Κ. Λ. χφ 3467, ό.π., σ. 264 - 67, αρ. μουσ. 16.310, ταιν. 1206 Β5. 9. Βλ. Β. Ματθαίου, Ο Μέγας Συναξαριστής, τόμ. Δ', Αθήναι 1962, σ. 401-408: «Έτερον θαύμα του Αγίου Μεγαλομάρτυρος Γεωργίου του Τροπαιοφόρου περί της σφαγής του δράκοντος». 10. Βλ. Ν. Γ. Πολίτης, «Τα δημώδη ελληνικά άσματα περί της δρακοντοκτονίας του Αγίου Γεωργίου». Λαογραφία, τ. Δ' (1913), σ. 221. Η δρακοντοκτονία τυπώθηκε αρχικά σε ελληνικό δημώδες βιβλίο το 1892 από αγιορείτικο χφ του ΙΘ' αι. (Στο ίδιο, σ. 223). 11. Ό.π., σ. 219.

ΥΠΕΡ

Ο μύθος αυτός διατηρήθηκε επί μακρόν στον λαό και διαπλάσθηκε παρεμφερώς προς τον τύπο τον οποίον παρουσιάζει η περί Αγίου Γεωργίου διήγηση. Από βυζαντινό συγγραφέα παραδίδεται ότι δεν φαίνεται να είναι μεταγενέστερος του IB' αι.: Και γαρ εν τη τοιαύτη πόλει (τω Ικονίω) ιστορείται το παρά Περσέως προς τον δράκοντα γεγονός θαύμα. Δράκων ην εμφωλεύων εκεί και κατά καιρόν συνηθείας εδίδουν κόρην περιφανή και ωραίαν. Τότε παρέσχον την Ανδρομέδαν, παρθένον ωραίαν και καλήν (άλλως: θυγατέρα υπάρχουσαν Βασιλίσκου). Διερχόμενος ουν ο Περσεύς και της κραυγής ακηκοώς, της παρθένου επυνθάνετο τι αν οδύρηται. Και αυτή εξηγήσατο: ότι τω θηρίω προτίθεμαι εις βοράν. (Του δε καθίσαντος ήκε το θηρίον. Αυτός δε Γοργόνης κεφαλήν εν πήρα κατέχων οπισθοφανώς στραφείς δείκνυσι το θηρίον, όπερ ιδών εκείνος (ο δράκων) απέψυξεν).12 Έτσι στον δημώδη αυτό βυζαντινό μύθο ανευρίσκονται τα περισσότερα και κυριότερα επεισόδια της συναξαρικής διήγησης και του τραγουδιού περί δρακοντοκτονίας του Αγίου Γεωργίου, ώστε να είναι φανερή η άμεση συνάφειά τους και μάλιστα η εξάρτησή τους απ’ αυτόν τον μύθο.13 Οπότε η Καππαδοκία, η πατρίδα του Αγίου, φαίνεται ως

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2018

προσφορότερος τόπος γέννησης της συναξαρικής διήγησης. Ο αρχικός δηλ. μύθος της δρακοντοκτονίας προσαρμόστηκε εδώ προς τον ένδοξο τοπικό μεγαλομάρτυρα. Αλλά και του τραγουδιού πιθανή πατρίδα θεωρεί ο Ν. Γ. Πολίτης την Καππαδοκία, κυρίως διότι μόνο σ’ αυτήν καί τον Πόντο διατηρεί η λέξη πηγάδι, των διαφόρων παραλλαγών του τραγουδιού, την πραγματική έννοιά της, δηλ. της πηγής. Σημειωτέον ότι Πεγάδ' ονομάζεται στην Ανακού Καππαδοκίας αγίασμα του Αγίου Γεωργίου σε απόσταση μισής ώρας από το χωριό, το οποίο βρίσκεται στα κράσπεδα μεγάλης άνυδρης πεδιάδας.14 Στη δημιουργία του άσματος προφανώς επέδρασε η διατύπωση της θρησκευτικής παράδοσης από τους αγιογράφους. Ο ποιητής δηλ. είχε μπροστά του την εικόνα του δρακοντοκτόνου Αγίου και προσπάθησε να προσαρμόσει τη διήγησή του μ’ αυτή την παράσταση.15 Ας αναφερθεί εδώ ότι κατά τον αρχαιότερο εικονογραφικό τύπο του Αγίου Γεωργίου, που διατηρήθηκε σε όλες τις εποχές, ο Άγιος εικονίζεται όρθιος, κατ' ενώπιον, με στολή μάρτυρος,16 κρατώντας σταυρό στο δεξιό χέρι, αργότερα δε παριστάνεται με στρατιωτική στολή,17 με δόρυ στο δεξιό και

12. Ν. Γ. Πολίτης, ό.π., σ. 220, υποσ. 5. 13. Ό.π., σελ. 220-21. 14. Ό.π., σελ. 221-23. 15. Ό.π., σελ. 224. 16. Δηλ. ποδήρη χιτώνα με χειρίδες και μακρά χλαμύδα με τετράγωνο «ταβλί» στο στήθος. 17. Μετάλλινο θώρακα, κοντό χιτώνα, περικνημίδες και χλαμύδα.

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Και το θεργιό όταν έβγαινε στ’ αόργια εβροχούντο κι η κόρη απού το φόβο ντης εφώναξε «Άι Γιώργη».

ασπίδα στο αριστερό χέρι.18 Η γνωστή και συνηθέστερη παράσταση του Αγίου εφίππου και δρακοντοκτόνου19 επικρατεί από τον IB' αι.,20 τα δε παλαιότερα γνωστά παραδείγματα αυτής είναι στον ναό της Αγίας Βαρβάρας στο Soganli της Καππαδοκίας21 και σε τοιχογραφία του ναού των Αγίων Αναργύρων του Θεοδώρου Λημνιώτου στην Καστοριά.22 Η παράσταση, όμως, αυτή του Αγίου, συνηθέστατη και στους Βυζαντινούς, φαίνεται πως δεν αναγνωρίσθηκε επίσημα από την Εκκλησία, διότι δεν υποδεικνύεται ως τύπος απεικόνισης του Αγίου στην «Ερμηνεία της Ζωγραφικής».23

Ενίοτε ζωγραφίζεται και παιδί καθήμενο στα νώτα του ίππου. Η απεικόνιση αυτή έχει σκοπό να παραστήσει συγχρόνως δύο θαύματα του Αγίου Γεωργίου, δηλ. τον φόνο του δράκοντα και την αναφερόμενη στα συναξάρια απελευθέρωση αιχμάλωτου παιδιού.24 Το υπό συζήτηση τραγούδι της δρακοντοκτονίας του Αγίου Γεωργίου τραγουδιόταν σε πολλά μέρη του Ελληνισμού σε διάφορες περιστάσεις. Έτσι, στον Άγιο Γεώργιο Λασιθίου τραγουδιόταν ως επιτραπέζιο κατά την ημέρα της εορτής του Αγίου,25 ενώ στα Παλάτια Προικονήσου Προποντίδος ως χορευτικό από κορίτσια την παραμονή της εορτής του.26 Ως χορευτικό επίσης τραγουδιόταν την ημέρα της εορτής του Αγίου στα Δολιανά Κυνουρίας,27 επίσης δε και στο Άργος, όπου τραγουδιόταν και σε οποιαδήποτε άλλη εορτή, εκτός των Απόκρεω.28 Στα Μέγαρα τραγουδιόταν κατά τον «χορό της τράτας» την Τρίτη της Διακαινησίμου,29 στη δε Σινώπη του Πόντου ως γαμήλιο, κατά το ντύσιμο του γαμπρού.30 Το ίδιο έθιμο υπήρχε και στην Ινέπολη του Πόντου, όπου τραγουδιόταν ομοίως κατά το ντύσιμο του γαμπρού ευλογούντος του ιερέως.31 Τέλος, στο Νέο Σούλι Σερρών, όπου, εκτός του τραγουδιού της δρακοντοκτονίας, υπάρχει και επιχώρια παράδοση για φόνο από τον Άγιο Γεώργιο ενός δράκοντα που κατακρατούσε τα ύδατα πηγής δίπλα στο παρεκκλήσι του, τη μέρα της λαϊκής πανήγυρης του Αγίου32 γίνεται αναπαράσταση του θαύματος της δρακοντοκτονίας: Έφιππος νέος, μεταμφιεσμένος σε Άγιο Γεώργιο, κατευθύνεται, με καλπασμό του αλόγου του, στα σκοπίμως δεσμευμένα νερά πηγής παρακείμενης στον χώρο της πανήγυρης, «φονεύει» τον υποτιθέμενο δράκοντα και απελευθερώνει τα νερά, τα οποία, ελεύθερα πλέον, ρέουν διά μέσου των πανηγυριστών, που ενθουσιασμένοι εκτελούν χορούς και τραγούδια σχετικά με το θαύμα αυτό του Αγίου.33 Χ

18. Περί της εικονογραφίας του Αγίου βλ. Μαρία Γ. Σωτηρίου, Θρησκ. και Ηθική Εγκυκλ., ό.π., στ. 438-39. 19. Πρβλ. Ευλογίου Κουρίλα, «Ο καβαλλάρης Άγιος Γεώργιος εν τη αγιογραφία και λαογραφία...» Αρχ. Θρακ. Θησαυρού τ. 22 (1957), σ. 17-18. 20. Βλ. Μ. Σωτηρίου, ό.π., στ. 439. 21. Βλ. G. K. Spyridakis, ό.π., σ. 8, και V. Lazareν, Storia della pittura Bizantina, Torino 1967, σ. 163. 22. 16. Βλ. Γ. και Μ. Σωτηρίου, Εικόνες της Μονής Σινά, τ. Β', Αθήναι 1958, σ. 151, υποσ. 2. Στ. Πελεκανίδη, Καστοριά, I Βυζαντιναί τοιχογραφίαι, Θεσσαλονίκη 1953, σ. 17, 23, πίν. 32. 23. Βλ. Διονυσίου του εκ Φουρνά, Ερμηνεία της Ζωγραφικής τέχνης... εκδιδομένη... υπό Α. Παπαδοπούλου - Κεραμέως... Εν Πετρουπόλει... 1909. (Στη σελ. 183-84: «Τα θαύματα του Αγίου Γεωργίου»). Η Ερμηνεία αυτή συνεγράφη από κάποιον μοναχό Διονύσιο, εκ Φουρνά, στις αρχές του ΙΗ' αι. και αποτελεί το μόνον εγχειρίδιο για τη βυζαντινή ζωγραφική που συνετάχθη επί τη βάσει παραδόσεων και τύπων της Εκκλησίας. Βλ. και Ν. Γ. Πολίτης, “Άγιος Γεώργιος”, Λαογραφ. Σύμμικτα, τ. Α', Εν Αθήναις 1920, σ. 84. 24. Βλ. Ν. Γ. Πολίτης, Τα δημώδη άσματα..., ό.π., σ. 224, υποσ. 2. Β. Ματθαίου, ό.π., σ. 394: «Το θαύμα της επιστροφής του υιού της χήρας». 25. Βλ. Κ. Λ. χφ αρ. 1381A', σ. 33 (συλλ. Μαρίας Λιουδάκη, 1939). 26. Βλ. εφημ. Μικρασιατική Χαλκίδος, της 2 Μαΐου 1937. 27. Κ. Λ. χφ αρ. 1762, σ. 31 (συλλ. Γ. Παπανικολάου, 1952). 28. Βλ. Δ. Σεφερλής, «Τραγούδια Αιγίνης, Άργους...» Λαογραφία Δ' (1913), σ. 67. 29. Κ. Λ. χφ αρ. 2002, σ. 23 (συλλ. Μ. Μπεναρδή, 1953). 30. Κ. Λ. χφ 1141, σ. 68 - 69 (συλλ. Μαρίας Λιουδάκη, 1938). 31. Βλ. Κ. Αλεξιάδης, «Δημώδη άσματα Ινεπόλεως». Αρχ. Πόντου, τ. 12 (1946), σ. 133. 32. Η λαϊκή πανήγυρη γίνεται την επομένη της θρησκευτικής εορτής του Αγίου. 33. Βλ. Γ. Ν. Αικατερινίδης, «Ο εορτασμός του Αγίου Γεωργίου εις Νέον Σούλι Σερρών». Σερραϊκά Χρονικά, τ. Ε' (1969), σ. 129-148.

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2018

ΤΑ ΠΑΤΗΤΗΡΙΑ ΤΗΣ ΘΡΙΦΤΗΣ Ένα πλήθος μικρο-κτισμάτων στα μετόχια της Θριφτής, μια ληναϊκή συνέχεια αιώνων επιβεβαιώνει τον πανάρχαιο αμπελουργικό πολιτισμό της Κρήτης Κείμενο - φωτογραφίες ΓΙΩΡΓΟς μΑΝΙΑδΑΚης

Από τα πανάρχαια χρόνια ένα φυτό, το αμπέλι, ρίζωσε στην ελληνική γη και στις καρδιές των Ελλήνων. Οι Μινωίτες θεωρούνται από τους πρώτους αμπελουργούς –οινοπαραγωγούς της Μεσογείου. Μάρτυρες αδιάψευστοι οι λαξευμένοι ληνοί, τα σταφυλοπιεστήρια και πλήθος απεικονίσεων αμπελιών, σταφυλιών και κρασιών στα αρχαιολογικά ευρήματα, σε όλη την Κρήτη. Ένας θεός κληματοστολισμένος, ο Διόνυσος, ο πρώτος αμπελουργός –οινοποιός, μέσα στους αμπελότοπους με τη θορυβώδη συνοδεία του συνδράμει τους τρυγητάδες και ληνοβάτες στο έργο τους. «…Οι άνθρωποι τού έδωσαν πολλές προσωνυμίες παίρνοντας αφορμή γι’ αυτές από τις απασχολήσεις του. Τον ονόμασαν “βακχείο” από τις βάκχες που τον ακολουθούσαν, “ληναίο” από το πάτημα των σταφυλιών στο ληνό..» (Σικελιώτης Δ., Γ΄-Δ΄, κεφ. 5, σ. 321). Μέσα από μια πανάρχαια αμπελουργική ιστορία μυθικών τελετουργιών, ηθών και εθίμων, ιερών θρησκευτικών κανόνων και κοινωνικών άγραφων εθιμικών δικαίων (κατά τον τρύγο δεν επετρέπετο να καλέσει τις εις δικαστήριον τον τρυγώντα) δημιουργήθηκε ο πανάρχαιος αμπελουργικός ελληνικός πολιτισμός. Το αμπέλι αγαπήθηκε όσο κανένα άλλο φυτό στην Κρήτη. Η Ευαγγελία Φραγκάκι, πολύ εύστοχα, το θεωρεί «το χαϊδεμένο φυτό της Κρήτης» και από τους αγαπησιάρικους συγγενείς των Κρητικών, «το αμπέλι είναι σαν ένας συγγενής μας».

Βυζαντινά πατητήρια Οι πληροφορίες που λαμβάνομε από το πολύτιμο έργο του πανεπιστημιακού καθηγητή – βυζαντινολόγου Φ. Κουκουλέ (Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός, τόμ. Ε΄, σ. 294) για τις αμπελουργικές δραστηριότητες των Βυζαντινών (Μεσαιωνική περίοδος) είναι άκρως ενδιαφέρουσες και το γεγονός ότι γίνονταν πάνω από χίλια χρόνια πριν από σήμερα αποτελούν, κατά κάποιον τρόπο, ένα μέτρο σύγκρισης με τον σημερινό αμπελουργικό πολιτισμό μας, για ερασιτέχνες και επαγγελματίες αμπελουργούς. Ακολουθούν αποσπάσματα από το έργο του Φ. Κουκουλέ (σσ. 280-295): «… Αι εντός των κοφίνων τιθέμεναι σταφυλαί, μεταφερόμεναι αφ’ ού εκαθαρίζοντο από τα φύλλα και τους όμφακες, ερρίπτοντο εντός του λήνου (δωρ. τύπ. λανός) ή πατητηρίου το οποίον είκοσι ημέρας προ του πατήματος έπρεπε να καθαρισθή διά ν’ αερισθή, ραντισθή δια θαλασσίου ύδατος». «… Κατέρρεε δε ο μούστος δι’ αύλακος εις το εξωτερικόν άκρον της οποίας ενιαχού υπήρχε κρουνός λεοντοπρόσωπος, κάτωθεν δ’ αυτού κοφίνιον ή άλλο πλέγμα προς διύλισιν. Εκ του κρουνού ο μούστος κατέρρεε εις υποκείμενον κεκονιαμένον λάκκον, το υπολήνεον, όπερ νυν και κατά τόπους το αρχαίον διασώζον όνομα καλείται πολήμι ή πολήβι». «… Οι τρυγώντες αμπέλους και οι πατώντες τας σταφυλάς,

> ανακουφίζοντες τον εκ της εργασίας των κόπον, συνήθιζον, ως δα και άλλοι εργαζόμενοι, να άδωσι διάφορα ληνοβατικά άσματα. Εκτός όμως των ασμάτων οι πατώντες οίτινες κατά νομοκανόνα του τέλους του Ζ΄ αιώνος εκαλούντο λάνοι, τουλάχιστον μέχρι του τέλους του Ζ΄ αιώνος, αλλά και βραδύτερον μέχρι του ΙΒ΄, ασυνειδήτως, διονυσιακά συνεχίζοντες έθιμα προσωπίδας φορούντες ανεφώνουν το όνομα του Διονύσου, διό η εν Τράλλω σύνοδος δια του ΞΒ΄ κανόνος της απηγόρευσε: “μη του βδελυκτού Διο-

επέγραφον: “Γεύσασθε και ίδετε, ότι Χριστός ο Κύριος”, αντλούντες εκ των υποληνίων τον μούστον, απέφευγον να ονομάζωσι “τα οξίνην σημαίνοντα” (και μέχρι σήμερα παραδοσιακοί αμπελουργοί νησιών των Κυκλάδων το ξύδι το λένε γλυκάδι)».

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2018

Στα χρόνια της Ενετοκρατίας, στην Κρήτη, το αμπέλι απογειώθηκε και ανηφόρισε η καλλιέργειά του σε υψόμετρο

πάνω από 1000μ. Τότε δημιουργήθηκαν οι τραφο-στυλωμένες πεζούλες της Ψαρής και του Δακαλευριού στη Θριφτή. Σε δανειστικό ενυπόθηκο με ημερομηνία 18 Μαΐου 1637 αναφέρεται: «Ο Γεώργης Διαλυνάς του ποτέ Κωσταντή, κάτοικος Καβουσίου, πουλεί γονικά στον Ανδρέα Κλαψινό του ποτέ Σήφη, ένα αμπέλι μοσχάτο 3 εργατών, που είχε εις τον τόπον ονομαζόμενον Θρηπτή». Οι Ενετοί, με τον άριστο εμπορικό πρεσβευτή Μαλβαζία (οίνος ηδύποτος,

1. «… Κι έβαζε μέγα αμπέλι απάνω του σταφύλια φορτωμένο χρυσό, πανέμορφο, κι εκρέμουνταν τσαμπιά αποκάτω μαύρα» (Καζαντζάκης, Ν. Ιλιάδα Σ 561-562). (Μια αμπελουργική ομηρική εικόνα από την περίφημη ασπίδα του Αχιλλέα, την οποία κατασκεύασε και διακόσμησε ο Ήφαιστος). 2. Οι ερειπωμένοι μαγατζέδες στη Θριφτή είναι αρκετοί. Οι περαστικοί βαδίζουν σ’ ένα παρελθόν όπου τον τόπο και τον χρόνο σφραγίζουν τα παραιτημένα πατητήρια, τα σπασμένα κρασοπίθαρα, οι εγκαταλελειμμένες αμπελοπεζούλες, μάρτυρες του πάλαι ποτέ οινικού πολιτισμού της Θριφτής. 3. Δώμα μαγατζέ στο Αόρη με φεγγίτη απ’ όπου έπεφταν τα λιαστά σταφύλια κατ’ ευθείαν στο πατητήρι. 4. Σταφύλια λιάτικα λιαστά, οίνου ηδύποτου, «καλούμενου δε κρητικού». 5. Ο αμπελότοπος της Ψαρής στο Αόρη (Θριφτή).

περιζήτητος), εξάγουν χιλιάδες τόνους κρασιά κάθε χρόνο από τα λιμάνια της Κρήτης προς όλες τις ευρωπαϊκές χώρες («κατά το 1512 η παραγωγή κρασιού στην Κρήτη υπολογίστηκε σε 100.000 τόνους» (Δετοράκης Θ., Ιστορία της Κρήτης, σ. 214). Η Κρήτη στα χρόνια της Ενετοκρατίας έζησε μια μεγάλη αμπελουργική ευφορία. Ακόμη και από τα πιο ασήμαντα μικρά λιμανάκια της φορτώνονται παραδοσιακά κρασιά υψηλής ποιότητας. «Ο Κωσταντής Λαμνονίτης του ποτέ πρωτοπαπά Ιωάννη, δίνει στον Γιακουμή Κουβετζή 73 μίστατα κρασιά, λογάδα μπρουβρίδες, από τον καργαδόρο1 της Παχιάς Άμμου. Τα κρασιά τα έλαβε ο Γιακουμής για να τα πουλήσει προς 11 υπέρπυρα το μίστατο», νοτάριος Ρουσοψείρης, 26 Μαρτίου 1600, (Χατζάκη Κ., Καστελλανία Ιεράπετρας 16ος αι.). Τα πατητήρια στα χρόνια της Ενετοκρατίας ήταν υπαίθρια, βρίσκονταν μέσα

Κρήτη: Ο βενετσιάνικος αμπελώνας

νύσου όνομά τους την σταφυλήν εκθλίβοντας εν τοις ληνοίς επιβοάν”, επί ποινή αφορισμού μεν των λαϊκών καθαιρέσεως δε των κληρικών. Οι αυτοί μάλιστα ληνοβάται χύνοντες τον μούστον εις τους πίθους συνήθιζον να γελώσι θορυβωδώς και να αστεΐζωνται τουθ’ όπερ, ως εθνικήν συνήθειαν και δαιμονιώδη πλάνην, απηγόρευσεν η αυτή σύνοδος δια του ανωτέρω μνημονεύσαντος κανόνος τους, απαγόρευσις την οποία δεν εισήκουσαν, φαίνεται, οι Χριστιανοί, αφού πέντε αιώνας μετά ταύτα ο Ζωναράς, εις τα εθνικά ταύτα έθιμα αναφερόμενος, παρατηρεί: “α και νυν γίνονται παρά τοις αγρόταις μη είδοσιν α ποιούσιν”, μόνη παραχώρησίς των ήτο ότι αφού έχυνον εντός των πίθων εν μέτρον οίνου ανεφώνουν: “Κύριε ελέησον”». «… Οι Βυζαντινοί πρόγονοι ημών προληπτικοί όντες φοβούμενοι μήπως γίνει όξινος ο εντός των δοχείων οίνος,

ΥΠΕΡ

1 καργαδόρος (ενετ. Cargador) = ακτή όπου προσεγγίζουν πλοία.

στα αμπέλια και εξυπηρετούσαν πολλούς καλλιεργητές που καλλιεργούσαν αμπέλια του ίδιου φεουδάρχη γαιοκτήμονα. Τα πατητήρια, όπως και τα δοχειά, ήταν κτιστά με πέτρες και πηλό, ενώ εσωτερικά ήταν επιχρισμένα με ασβέστη. «Τα πατητήρια ήταν κατασκευασμένα με πέτρες και πηλό και επιχρισμένα με ασβέστη. Έπρεπε να ελεγχθούν για τυχόν ρωγμές και να επιδιορθωθούν καθώς και να περαστεί ένα χέρι ασβέστης» (Γάσπαρης Χ., Η γη και οι αγρότες στη Μεσαιωνική Κρήτη 13ος -14ος αι.). Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας η παραγωγή του φημισμένου εκλεκτού κρασιού που εξήγε η Κρήτη κατά τη διάρκεια της Βενετοκρατίας είχε σταματήσει, αλλά η αμπελουργία δεν διακόπηκε παρά πιθανότατα μόνο στα χρόνια του πολέμου. Η καλλιεργούμενη όμως ποικιλία ήταν πια κατώτερης ποιότητας και μολονότι η παραγωγή κρασιού ήταν άφθονη, προοριζόταν ως επί το πλείστον για την εγχώρια κατανάλωση. (Ελένη Αγγελομάτη – Τσουγκαράκη, Η Κρήτη στα περιηγητικά κείμενα, τέλη 17ου – αρχές 19ου αιώνα)

6.α

Τα πατητήρια της Θριφτής – Ιεράπετρας Από τα Καμινάκια, δυτικά της Θριφτής, μέχρι του Τζαμάντη ανατολικά, σε δεκάδες μετόχια, σε ειδυλλιακές ορεινές γωνιές, βρίσκονται εκατοντάδες πατητήρια, τα περισσότερα σε εγκαταλελειμμένους ερειπωμένους μαγατζέδες, μάρτυρες του πάλαι ποτέ οινοπαραγωγικού πολιτισμού της Θριφτής. Υπάρχουν πατητήρια χτισμένα με πέτρες, με πηλό ή ασβέστη, τα παλιότερα, και τα περισσότερα με τσιμεντόπλιθους ή συμπαγές μπετόν, τα νεότερα. Κάθε πατητήρι συμπληρώνεται με το υπολήνιό του ή δοχειό (ο όρος επιβιώνει μέχρι σήμερα), κτισμένο με τα ίδια υλικά του πατητηριού. Όλα τα πατητήρια κτίζονταν μέσα στους μαγατζέδες και καταλάμβαναν το αριστερό ή δεξιό γωνιακό βάθος στους μονόχωρους μαγατζέδες ή ένα μέρος της εσωτερικής κάμερας του δίχωρου, πάνω από τον οποίο υπήρχε ορθογώνιος φεγγίτης απ’ όπου ρίχνονταν τα λιαστά σταφύλια του δώματος. Τα πατητήρια με συνήθεις διαστάσεις 2Χ1,30μ. και βάθος 1μ. περίπου κατασκευάζονταν για να εξυπηρετήσουν και διά-

6.β

6.γ

6. Πατητήρια. α. Πατητήρι πετρόκτιστο (Δακαλεύρι). β. Πατητήρι πλινθόκτιστο σε μονόχωρο μαγατζέ, που είχε τη χρήση κρεβατιού και μικρής αποθήκης αγροτικών προϊόντων (Καμινάκια). γ. Πατητήρι με φεγγίτη σε δίχωρο μαγατζέ (Αόρη).

Το ενετικό «πατητηριάτικον» Η Γαληνοτάτη, εκμεταλλευόμενη την αμπελουργική κρητική ευφορία2, ίσως και για να σταματήσει τη μονομερή αγροτική αμπελοκαλλιέργεια, εξαιτίας της οποίας είχαν ατονήσει οι καλλιέργειες των δημητριακών και της ελιάς, επέβαλε τον «πατητηριάτικον» φόρο, τη φεουδαλική εισφορά των πατητηριών, η οποία ήταν ανάλογη της παραγωγής του μούστου «… και βούλεσαι, πληρόνοντα καθ’ έκαστον χρόνον απ’ ό,τι κάμι καθαρόν διάφορον τρήτον μούστον κρασίν, όμιος καλαθιάτικον, πατιτιριάτικον, παραστεκούμενον», (Μαυρομάτης Γ, Ιωάννης Ολόκαλος νοτάριος Ιεράπετρας, πράξη 75/28-11-1528, σ. 101). Η πατητηριάτικη φεουδαλική εισφορά, όπως και άλλες διοικητικού χαρακτήρα πράξεις των Ενετών, δεν ήταν αρκετή για να ξεριζώσει την αγάπη των Κρητών για το αμπέλι, αυτόν «τον αγαπησιάρικο συγγενή μας».

φορες άλλες αγροτικές ανάγκες, όπως θα δούμε πιο κάτω. Τα πετρόκτιστα πατητήρια κτίζονταν με πηλό ή ασβέστη, ενώ η εσωτερική μόνωση των τοίχων γινόταν με ασβέστη ή σαντορινιό υδραυλικό υλικό. Τα νεότερα πατητήρια, μετά τη δεκαετία του ’50, κτίζονταν με μικρών διαστάσεων τσιμεντόπλινθους επιχρισμένους με τσιμεντοκονίαμα. Το υπολήνιο ή δοχειό Με τα ίδια κτιριακά υλικά του πατητηριού και συνέχεια σ’ αυτό κατασκεύαζαν το υπολήνιο ή δοχειό, μέσα στο οποίο έρρεε ο μούστος από το πατητήρι. Υπάρχουν πατητήρια χωρίς δοχειό, οπότε η συλλογή του μούστου γινόταν με κάποια πήλινη ή πλαστική λεκάνη. Από το δοχειό, μετά από εμπειρικές πρακτικές διυλίσεις, ο μούστος έμπαινε μέσα στα κρασοπίθαρα3 για να ωριμάσει σε κρασί.

ΥΠΕΡ

7.α

7.β

η κουτζουνάρα ή κουτσουνάρι Το κουτσουνάρι του πατητηριού είναι η σωληνοειδής ή κοίλη κατασκευή μέσα από την οποία ρέει ο μούστος από το πατητήρι στο δοχειό. Τα κουτσουνάρια εδώ έχουν κατασκευαστεί από διάφορα υλικά. Μερικά από αυτά είναι λαξευτά από πωρόλιθο, άλλα από πηλοσωλήνες και τα νεότερα από σιδεροσωλήνες. Στα χρόνια της Ενετοκρατίας στην Κρήτη, σε αρκετές περιπτώσεις, εμπορικές αγοραπωλησίες και ιδιωτικά συμφωνητικά

7. Κουτσουνάρες α. Κουτσουνάρα πηλοσωλήνας (κουτούτο). β. Κουτσουνάρα λαξευτή από πωρόλιθο. (Και στις δύο περιπτώσεις τα πατητήρια δεν είχαν δοχειό και η συλλογή του μούστου γινόταν με κάποιο αγγείο πήλινο ή πλαστικό). 8. Υπολήνια (δοχειά). Δυο χαρακτηριστικά δοχειά με τις κουτσουνάρες του πατητηριού.

Στρωμένα με σανίδια μετατρέπονταν σε ένα άριστο πρακτικό οικογενειακό κρεβάτι. Η στρωμαθιά ήταν συνήθως από καλοκοιμηθιές, αφράτα ή και λυγιές (για να διώχνουν με τη μυρωδιά τα κουνούπια) και σπάνια με στρώματα γεμισμένα με σίλο. Πιο δίπλα η κρεμασμένη κοντάδα4 συμπλήρωνε την πρακτική χρηστική λιτότητα του μαγατζέ. Στο εσωτερικό του πατητηριού αποθηκεύονταν πατάτες, κρεμμύδια και τα μοναδικά μήλα φιρίκια της Θριφτής.

μεταξύ καλλιεργητών και φεουδαρχών γίνονταν με συναλλαγή μούστου κατά τη στιγμή της ροής του από την κουτζουνάρα. «… και πάσαν χρόνον απάνω εις την κουτζουνάραν να λογαριαζώμενστα εις όλα» (Μαρμαρέλη Τ. – Δρακάκης Μ., Μαράς Μ., νοτάριος Χάνδακα, τόμ. Δ΄, κατάστ. 149, πράξη 142, σ. 141). πατητήρια κρεβάτια και αγροτικές αποθήκες Τα πατητήρια μέσα στους μαγατζέδες λειτουργούσαν και ως κρεβάτια κατά τη θερινή διαμονή της οικογένειας στη Θριφτή.

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2018

Οίνος ηδύποτος Θριφτής «… Το γλυκό κρασί που φτιάχνεται αν ξεραθεί στον ήλιο το σταφύλι ή ψηθεί από πάνω στα κλήματα και τριφτεί, καλείται κρητικό ή πρότροπο5 ή πρόμνειο6, ή αποκαλείται «πετιμέζι», (Διοσκουρίδης, Ε΄, σ. 23). Ο τρύγος στη Θριφτή, σε φυσιολογικές καιρικές συνθήκες, ξεκινούσε μετά τη μέρα του Σταυρού (14 Σεπτεμβρίου). Η ωρίμανση των κρασοστάφυλων (περιεκτικότητα σε σάκχαρα) κα-

2. Η αμπελουργική ευφορία της Κρήτης κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας αποτυπώνεται ξεκάθαρα και στο κατάστιχο 149, τόμ. Δ΄ του νοτάριου του Χάνδακα Μιχαήλ Μαρά (1549) όπου, από τις 485 νοταριακές πράξεις του κατάστιχου, οι 109 αναφέρονται σε αγοραπωλησίες αμπελιών, κρασιών, ρακής και σταφίδας και μόνο 3 στην πώληση λαδιού. 3. Τα κρασοπίθαρα της Θριφτής κατασκεύαζαν θραψανιώτικα τακίμια, τα οποία τα καλοκαίρια έστηναν τα υπαίθρια εργαστήριά τους στον κόμβο του Παχύ Άμμου. Τα πιθάρια τα μετέφεραν οι ίδιοι οι Θραψανιώτες με μουλάρια στους μαγατζέδες της Θριφτής. 4. κοντάδα = μικρός κοντός από στερεό ξύλο που αναρτάται οριζόντια από τα δοκάρια της στέγης για να κρεμάνε τις υφαντές κουβέρτες, τα κλινοσκεπάσματα (βλ. Πιτυκάκης Μ., Το γλωσσικό ιδίωμα της Ανατολικής Κρήτης, τόμ. Β΄, σελ. 468). 5. πρότροπο κρασί = το γλυκό κρασί των λιαστών σταφυλιών (Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσας, Πάπυρος). 6. πρόμνειο κρασί = είδος γλυκού κρασιού εξαιρετικής ποιότητας, το οποίο ίσως πήρε το όνομά του από το όρος Πρόμνη της Ικαρίας ή κάποιο τοπωνύμιο της Εφέσου της Σμύρνης ή της Λέσβου, όπου οι παραδοσιακοί αμπελουργοί το έφτιαχναν (Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσας, Πάπυρος).

θυστερούσε λόγω υψομέτρου (1000μ.). Όμως, τα σταφύλια έπρεπε να τρυγηθούν μέχρι τέλος Σεπτεμβρίου για να μην τα βρουν τα πρωτοβρόχια στις κουρμούλες. Έτσι, επειδή τα σταφύλια έπρεπε να αποβάλουν τυχόν περίσσιες ποσότητες νερού, οι αμπελουργοί κατέφευγαν στη φυσική μέθοδο του λιασίματος των σταφυλιών. Ταυτόχρονα με τον τρύγο τα σταφύλια μεταφέρονταν, με γαϊδουράκια, μέσα σε πλεκτές κόφες και απλώνονταν με τάξη στο δώμα του μαγατζέ. Εκεί έμεναν 4-5 μέρες και στη συνέχεια ρίχνονταν ή από τους φεγγίτες των δωμάτων ή από την είσοδο του μαγατζέ στο πατητήρι. Τα ληνοπατήματα και η συλλογή του μούστου από το δοχειό στα κρασοπίθαρα ήταν μια άλλη διαδικασία, που απαιτούσε μεγάλη προσοχή και οικογενειακή συνδρομή. Η αμπελουργική χρονιά έκλεινε με πολλές ευχές και «καλά κρασιά». Ο αείμνηστος Κωστής Φραγκούλης, ο συνομιλητής του κρητικού ορεινού τοπίου και ποιητής της λαϊκής ζωής, γράφει (Δίφορα Α΄, σ. 38): «Κι οντέ πατούν τα λιάτικα και ξεμετρούν το μούστο, χαρές και ζεύκια τα’ χουνε οι τρυγοπατητάδες! Αρίφνητά ’ναι τα σταμνιά, τα μίστατα χιλιάδες, πιθάργια, παραπίθαρα, κουρούπες, όλα ρίγλα. Κι ευχές και σπολλατίσματα νυκοκυροί κι αργάτες: ολοχρονίς να το ’χουνε για συντεκνιές για γάμους. Κι όπου ζουμπούχι και χαρά, ο φλάσκος να μη λείπει, κι όπου εκκλησά και λειτουργιά, μακαρισμός κι ανάμα». πολιτιστικά αμπελουργικά για το αμπέλι, το σταφύλι και το κρασί Υπάρχει πλούσιο πολιτιστικό υλικό, που καταγράφει σε βάθος χρόνου τον πλούσιο αμπελουργικό πολιτισμό σε όλη την Ελλάδα. Ενδεικτικά αναφέρομε: Α. Στερεότυπες φράσεις που λέγονται και σήμερα: Ξέφραγο αμπέλι. Ήταν στραβό το κλήμα το ’φαγε κι ο γάιδαρος. Έβαλε νερό στο κρασί του. Θέρος, τρύγος, πόλεμος. Όποιος έχει αμπέλια βάνει εργάτες. Ας πάει και το παλιάμπελο. Επόκαμα εγώ μπλιό την αμπελική μου, γιατί εσογέρασα (Πιτυκάκης Μ., Το γλωσσικό ιδίωμα της Ανατολικής Κρήτης, τόμ. Α΄, σ. 79).

9. Μουσταλευριά γεραπετρίτικης συνταγής. Μουστοκούλουρα κεντριανής συνταγής. Πετιμέζι σιβιανής (Τυμπάκι) συνταγής.

Β. Η μαντινιάδα Βάλε με τράφους να χαλώ κι αμπέλια να φυτεύγω, βάλε με φαμεγιάκι σου να δεις πώς θα δουλεύγω. (Μαρία Λιουδάκη, «Κρητικές μαντινάδες») Γ. Το αίνιγμα Γιαλό γιαλόν επήγαινα κι ηύρηκα την πέρδικα, τα φτερά τζης ήτρωγα, το κορμί τζης πέτουνα (το σταφύλι). Δ. Τα τοπωνύμια Πλήθος τοπωνυμίων σε όλη την Κρήτη επιβεβαιώνουν τον λαμπρό διαχρονικό κρητικό αμπελουργικό πολιτισμό. Ενδεικτικά αναφέρομε: «Στο πατητηράκι», «Στα πατητήρια», (Βουκολιές, Ελ. Γιακουμάκη, Το μικρό-τοπωνυμικό της επαρχίας Κισάμου, Αθήνα 1986). «Στο πατητήρι» (Μάρθα, Α. Μιχελογιαννάκη, Τα τοπωνύμια της Βιάννου, Ηράκλειο 2006). Ε. Τραγούδι Το αμπέλι Αμπέλι μου πλατύφυλλο και κοντοκλαδεμένο για δεν ανθείς, για δεν καρπείς, σταφύλια για δεν κάνεις; Ταχυά του χρόνου έκλερο εγώ σε ξεπατώνω. Για βάλε νηούς και σκάψε με, κλαδίσκους κλάδεψέ με βάλε κορίτσ’ απάρθενα διπλοξεφύλλισέ με να δεις σταφύλι τση οκάς να δεις και καμπανάργια να δεις κρασί και στο δοχειό να πχιούν τα παλικάργια να δεις κρασί και στο βουτσί να πέψης για τ’ ανάμα για να του συγχωρέσουνε κεινού που μ’ εφυτέψε. Και πάρε ξόμπλι νέωσε τα γεροντάμπελά σου βάλε φυθειά για τον υγιό φυθειά και για την κόρη και φύτεψε μιαν καρυδιά για τ’ ακριβό σ’ εγγόνι. Το τραγούδι «Το αμπέλι» από το βιβλίο της Ευαγγελίας Φραγκάκι, Συμβολή εις την δημώδη ορολογία των φυτών, έχει κρητική καταγωγή και, όπως λέει, «το έμαθα από τον αείμνηστο θείο μου Μανουρά Ν. εξ Αγίου Μύρωνος Μαλεβυζίου το 1914». ΣΤ. Μουσταλευριά – Μουστοκούλουρα - Πετιμέζι Εκτός από την ελκυστική γλυκύτητά τους, μεταφέρουν και το άρωμα της παραδοσιακής κρητικής κουζίνας. Χ

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2018