ΥπερΧ Τέυχος 70 by Χαλκιαδάκης Α.Ε.

ΥΠΕΡ

TO ΠEPIOΔIKO TΩN SUPER MARKE TS XAΛKIAΔ AKH | ΤεΥΧΟΣ 70 | Κ ΑΛΟΚ ΑΙρΙ 2014 | ΔΙΑΝεΜε ΤΑΙ ΔΩρεΑΝ

Πώς θα ήταν ο κόσμος χωρίς...

τσούκους; Τότε που χρωμάτιζαν τις ασπρόμαυρες φωτογραφίες

ΓερΟΝΤΟΚΤΟΝΙΑ - Απόηχος αρχέγονων δοξασιών...

Τα μπουλούκια της Κρήτης και ο Μανωλάκης ο Μονάντερος

Πώς θεράπευαν τους ασθενείς οι γιατροί στο Ασκληπιείο του Λέντα

◗◗ Η ΠΟΛΗ ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΟΛΗ!

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ



6 70 TEYXH. Χιλιάδες ευχές (και χιλιάδες «ευχαριστώ»!)

48 Στην Κρήτη, πάντως, την έλεγαν λεντίκα! 50 Τότε που χρωμάτιζαν τις ασπρόμαυρες φωτογραφίες

8 Διακρίσεις 12 Φωτογραφήματα 20 Τα νέα μας

58 Γεροντοκτονία. Απόηχος αρχέγονων δοξασιών! 62 Τα μπουλούκια της Κρήτης και ο Μανωλάκης ο Μονάντερος

22 Μια φωτογραφία - ένα ποίημα 30 Εκδηλώσεις

68 Πώς θεράπευαν τους ασθενείς οι γιατροί στο Ασκληπιείο του Λέντα

31 Προτάσεις 32 Πώς θα ήταν ο κόσμος χωρίς... τσούκους;

◗

74 Κρητικά εδέσματα σε μαντινάδες

44 Κρήτη, καλοκαίρι του 2014

76 H πόλη κάτω από την πόλη

48 62

32 22

42 Tριμηνιαία έκδοση των Σ/M XAΛKIAΔAKH τηλ. 2810 824 140 1o χιλ. Γαζίου-Κρουσώνα 7005 Ηράκλειο

> www.xalkiadakis.gr Διανέμεται δωρεάν από τα καταστήματα της εταιρείας Yπεύθυνος σύμφωνα με το νόμο: ΧρΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ

76 Eκδοτική φροντίδα: Tμήμα Δημοσίων Σχέσεων της A.E. XAΛKIAΔAKH Φωτογραφία εξωφύλλου: εΦΗ ΨΙΛΑΚΗ Σύμβουλος έκδοσης: NIKOΣ ΨIΛAKHΣ Yπεύθυνοι Δημοσίων Σχέσεων της A.E. XAΛKIAΔAKH: ΧρΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ ΒΑΓΓεΛΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΑΚΗΣ

Σχεδίαση εντύπου: NIKOΣ NTPETAKHΣ Φωτοστοιχειοθεσία Mακέτες - Eκτύπωση: TYΠΟΚρεΤΑ BI.ΠE. Hρακλείου Tηλ. 2810 380882 FAX: 2810 380887 Tα κείμενα που δημοσιεύονται δεν εκφράζουν κατ’ ανάγκην και την άποψη της εταιρείας ή του περιοδικού.

70 TEY H Χιλιάδες ευχές (και χιλιάδες «ευχαριστώ»!)

ΕΡ ΥΠ

TΩ

K IA

ΥΧ

ς! μα

ΤΕ

έζι απ τρ

το

φ ιτά επ

|Κ

ΛΟ

ΚΑ

σ α, ακο ίδ άρμ ς ! τρ ό φ , υγής ισ σικ γιά ας ς Α Γλένα φυ να ικ ς τη Πα ίτζ ένο ης Τζ ερωμ ςτ ιο

ΙΡ Ι2 01 3 |Δ ΙΑ Ν ΕΜ Ε ΤΑ ΙΔ Ω ΡΕ Α Ν

μί ψω

ΟΥ ΝΝ ΙΑ Α Β Μ ΗΣ ΡΩ Τ ΙΕ ΔΙΑ ΑΦ ΑΓΩ ΡΟ Ρ ΙΚ Τ Μ ΤΗΝ Σ

ευχές... διαδικτυακές ΓΙΑ ΤΑ 70 ΤΕΥΧΗ

περάσει ένα τέταρτο του αιώνα από τότε (παρά... κάτι χρονάκια), το ταξίδι με χρώμα και φως, με λέξεις και μηνύματα συνεχίζεται. Όσο κι αν φτάσαμε σε εποχές μεγάλης κρίσης, οι στόχοι δεν άλλαξαν, μια εμπορική επιχείρηση έχει υποχρέωση να στέκεται δίπλα στην κοινωνία που τη στηρί-

αν ερ η σφ ύσ ρό βρ υ π τη πο σ τε Τό

70 τεύχη, λοιπόν. Ένα ακόμη μικρό ορόσημο σε τούτο το μακρύ ταξίδι, το γεμάτο με χρώμα και φως, με εικόνες και λέξεις, με συγκινήσεις, με την Κρήτη που αγαπήσαμε όλοι Ήταν σαν χτες που δυο-τρεις άνθρωποι, (ο Μηνάς, ο Νίκος, ο Γρηγόρης...) βρέθηκαν σ' ένα γραφείο και μιλούσαν για κάποιο περιοδικό που θα 'πρεπε να εκδοθεί σαν προσφορά στον τόπο και στην ιστορία του. Ήταν σαν χτες που μιλούσαν για τον τίτλο, που έπεφταν ιδέες, κι άλλες ιδέες, και στο τέλος κατέληξαν στη μικρή μα τόσο περιεκτικής λέξη ΥΠΕΡ. Ταίριαζε η λέξη. Υπερ-αγορά (η ελληνική ονομασία του σούπερ μάρκετ, αντιδάνειο από άλλες γλώσσες). Ταίριαζε ακόμη και ως πρόθεση: Υπέρ-άνω η αγάπη για τον τόπο και τους ανθρώπους του, η κοινή μας αναφορά στον τόπο που μας γέννησε και μας στηρίζει. Για τον αρχικό σχεδιασμό έχομε μιλήσει κι άλλη φορά. Χωρίς πολλά λόγια, βρεθήκαμε να μιλάμε για ένα περιοδικό που θα «μύριζε» Κρήτη. Να το ξεφυλλίζεις και να σου έρχεται στα ρουθούνια ο αέρας της Μαδάρας και του Ψηλορείτη. Φιλόδοξος στόχος, σχεδόν ουτοπικός. Γιατί η Κρήτη είναι πολύ μεγάλη, δεν χωρεί σε σελίδες. Σε ψυχές μόνο! Πίστεψαν πολλοί πως θα ήταν ένα πείραμα χωρίς διάρκεια. Χρειάζεται κόπος πολύς και δαπάνη ανάλογη για να εκδοθεί ένα περιοδικό σαν και τούτο. Κι όμως, έχει

ζει. Να στηρίζει τον πολιτισμό του τόπου ως στοιχείο ταυτότητας και, παράλληλα, να στηρίζεται σ' αυτόν. Πάντως, εμείς προσπαθήσαμε. Και προσπαθούμε. Λένε πολλοί πως ο καλύτερος τρόπος για να ξεπεράσει κανείς μια κρίση είναι να στηριχτεί στις δικές του δυνάμεις. Στον πολιτισμό που του κληροδότησαν οι προηγούμενες γενιές. Αλλά και στον πολιτισμό που δημιουργεί ο ίδιος. Γιατί ο πολιτισμός δεν είναι θεωρία, είναι τρόπος ζωής! Δεν είναι μόνο παρελθόν, είναι και σήμερα. Και αύριο! Το βλέπουμε κάθε φορά σε τούτες τις σελίδες. Μα το βλέπουμε και στα ράφια μας. Πλήθυναν οι παραγωγοί που μόχτησαν ν' αναδείξουν τα προϊόντα του

> ροδομηλιά Παιδικός Σταθμός Εξαιρετικό περιοδικό που προωθεί την ιστορία, την παράδοση, τον πολιτισμό του νησιού μας!!!! Εξαιρετικές φωτογραφίες και κείμενα από τον Νίκο και την Έφη Ψιλάκη. Μπράβο σε όλους! Να τα χιλιάσετε! > Katerina Paterakikat Εξαιρετικά φροντισμένο περιοδικό από αυτά που δεν τα παρατάς... Μέχρι την τελευταία του σελίδα έχει να σου προσφέρει γνώση, ενημέρωση. Περιοδικό που... το συζητάς. Mπράβο! > Tonia Katzourou Το ψάχνω μετά μανίας και δίνω και σε μια φίλη που δεν πολυβγαίνει από το σπίτι της. Το διαβάζουμε μέχρι τελευταίας σελίδας!!!! Εξαιρετική έκδοση, με μεράκι, φανταστικές φωτογραφίες, γλαφυρά άρθρα σχετικά με ήθη και έθιμα της Κρήτης, γνήσιες συνταγές και όλα όσα κάνουν ένα περιοδικό να το περιμένεις με ανυπομονησία !!!!!!

τόπου. Οι μικρές επιχειρήσεις που ξεκίνησαν κάποτε δειλά, μεγάλωσαν πια, απέκτησαν εμπειρίες και γνώσεις. Έχουν θέση στις καρδιές μας, όλοι μαζί μπορούμε να χτίσομε το μέλλον του τόπου. Ξεφυλλίζομε τις μέρες που πέρασαν, ξεφυλλίζομε τα τεύχη, βλέπομε μορφές, εικόνες, διαβάζομε τα παλιά και τα καινούργια, τα περασμένα και τα μελλούμενα, τη νοσταλγία και την ελπίδα. Τελικά, διαβάζομε μια Κρήτη που επιμένει! Το περιοδικό που κρατάτε στα χέρια σας είναι η φωνή μιας τοπικής εταιρείας Σούπερ Μάρκετ που δεν επένδυσε μόνο στον Κερδώο Ερμή, αλλά και στον τόπο. Και στην κοινωνική ευαισθησία που εκφράζεται με χίλιους δυο τρόπους. Τούτο το ταξίδι κρατεί. Επένδυση στον πολιτισμό, επένδυση και στον άνθρωπο, τον δημιουργό του πολιτισμού. Δύσκολο σε εποχές βαθιάς κρίσης να υποστηρίζει μια επιχείρηση τέτοια εγχειρήματα. Κάποιοι μπορεί και να το θεωρούσαν ρομαντικό, άλλοι περιττή πολυτέλεια. Εμείς όχι! Γνωρίζομε καλά πως τούτο το μικρό περιοδικό δεν είναι μόνο δικό μας. Είναι και δικό σας! Ξέρομε πως δεν οφείλεται μόνο σ’ εμάς η επιτυχία του περιοδικού που προσπαθεί να καθρεφτίσει τον πολιτισμό του τόπου. Οφείλεται και σ’ όλους εσάς που αγκαλιάσατε με αγάπη και την επιχείρηση και το περιοδικό. Σας ευχαριστούμε!

> Μάριος Στ. Ψαλιδάκης Μακάρι να είχαν πολλά περιοδικά την ποιότητα που έχει το "ΥΠΕΡ Χ". Και στα 1000 τεύχη με το καλό! > Markos Marketakis Εξαιρετική δουλειά! Δουλεμένο με μεράκι. Επίκαιρο και διαχρονικό. Αρμονία θεμάτων και φωτογραφίας. Δε λείπει κανένα τεύχος από τη συλλογή μου από την πρώτη φορά που έπεσε στα χέρια μου. Σε όσους το σύστησα, έγιναν φανατικοί αναγνώστες του. Η ψηφιακή έκδοση εμπλουτίζει πλέον και την ψηφιακή μου βιβλιοθήκη και διευκολύνει τη διακίνησή του όπου υπάρχουν Έλληνες. Σε όλο τον κόσμο. > Fotini Galenianou Πολύ ωραίο περιοδικό, ενδιαφέρον! > Χρυσούλα Ιωακειμίδου-Χατζηδάκη Να τα εκατοστίσει!!! > Super Market Χαλκιαδάκης Σε περίπτωση που δεν το προλαβαίνετε στην έντυπή του μορφή, μπορείτε να ξεφυλλίσετε το ΥΠΕΡ-Χ στην ηλεκτρονική του μορφή, σαν να το κρατάγατε στα χέρια σας, εδώ: http://www.xalkiadakis.gr

ΕΜΠΝΕΥΣΗ ΓΙΑ ΠΙΤΑ

ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ

Βραβείο Καινοτομίας από το εΒεΑ για τη Χαλκιαδάκης Α.ε.

νάμεσα σε 14 επιχειρήσεις, η κρητική εταιρεία super market Χαλκιαδάκης βραβεύτηκε από το Ελληνικό και Βιομηχανικό Επιμελητήριο Αθήνας για την υλοποίηση του πρώτου καθετοποιημένου πρωτοκόλλου ασφάλειας φρούτων και λαχανικών. Σε συνεργασία με την Modus DCS, τα super market Χαλκιαδάκης εφαρμόζουν εδώ και 3 χρόνια τη διαδικτυακή παρακολούθηση και πλήρη ιχνηλασιμότητα των οπωροκηπευτικών που διακινoύν θωρακίζοντας την ασφάλειά τους και ενισχύοντας τη σχέση εμπιστοσύνης με τους καταναλωτές.

◗

Ο θεσμός των Επιχειρηματικών Βραβείων του ΕΒΕΑ, για 17η χρονιά, τιμά την ιδέα και τις αξίες της επιχειρηματικότητας. Στο κατάμεστο από επιχειρηματικό κόσμο και κυβερνητικούς φορείς Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, το βραβείο παρέλαβε η κ. Χριστίνα Χαλκιαδάκη από τον Πρόεδρο του ΕΒΕΑ κ. Κωνσταντίνο Μίχαλο και τον Υπουργό Ανάπτυξης κ. Νίκο Δένδια. Όπως δήλωσε η κ. Χαλκιαδάκη, «η βράβευση μιας κρητικής επιχείρησης με ένα τόσο σπουδαίο βραβείο αποδεικνύει την ευρεία ματιά του ΕΒΕΑ και των φορέων του σε όλη την Ελλάδα. Ευχόμαστε να θεσμοθετηθεί η ιχνηλασιμότητα των νωπών προϊόντων με αυτή την ουσιαστική πρακτική της έτσι ώστε να καταναλώνουμε όλοι ασφαλή οπωροκηπευτικά».

Οι επιχειρήσεις που βραβεύτηκαν:

ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣ ΕΞΑΓΩΓΙΚΗΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑΣ ΕΠΩΝΥΜΟΥ ΠΡΟΪΟΝΤΟΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΠΡΑΣΙΝΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΕΤΑΙΡΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ ΑΥΞΗΣΗΣ ΤΗΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΕΦΟΔΙΑΣΤΙΚΗΣ ΑΛΥΣΙΔΑΣ ΝΕΑΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΜΕΝΗΣ Μ.Μ.Ε. ΑΥΤΟΔΗΜΙΟΥΡΓΗΤΟΥ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΑ

ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

ΕΘΝΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ VENUS GROWERS ELPEN ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣ Α.Ε. COSMOTE ΔΕΗ Α.Ε. AEGEAN AIRLINES PHARMATHEN ΟΜΙΛΟΣ ANTENNA METRO Α.Ε.Β.Ε. COMMERCIAL HUB Α.Ε. AIRFASTTICKETS ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΕΥΡΥΠΙΔΗΣ Διευθύνων Σύμβουλος GENESIS PHARMA Ι. & Σ. ΣΚΛΑΒΕΝΙΤΗΣ Α.Ε.Ε.

ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ KI ΑΛΛΑ ΒρΑΒεΙΑ



Βιωσιμότητα, Υγιεινή, Ασφάλεια, Οικολογία

ε μεγάλη μας χαρά λάβαμε την είδηση της νέας βράβευσης της εταιρείας μας από τα Transport & Logistics Awards για την ανάδειξη της αριστείας και της καινοτομίας στον χώρο της εφοδιαστικής αλυσίδας και των μεταφορών. Η Χαλκιαδάκης Α.Ε. έλαβε το βραβείο «Πράσινα Logistics» που ανήκει στην ενότητα «Βιωσιμότητα, Υγιεινή & Ασφάλεια». Για την εταιρεία μας η φροντίδα και η προστασία του περιβάλλοντος ήταν πάντα μέγιστης σημασίας, και το βραβείο «Πράσινα Logistics» επιβεβαιώνει την αποτελεσματικότητα και την επιτυχία της μεγάλης προσπάθειάς μας! Την τελετή απονομής τίμησε με την παρουσία του ο Υπουργός Ανάπτυξης & Ανταγωνιστικότητας κ. Κωστής Χατζηδάκης, η διοργάνωση των βραβείων ήταν υπό την αιγίδα του Υπουργείου Ανάπτυξης & Ανταγωνιστικότητας, του Υπουργείου Ναυτιλίας & Αιγαίου, του Υπουργείου Υποδομών, Μεταφορών & Δικτύων και του Συνδέσμου Επιχειρήσεων και Βιομηχανιών (ΣΕΒ).

> ΓΙΑ ΝΑ ΝΙΩΘΕΤE... σαν στο σπίτι σας!

Από το πρώτο μπακάλικο, πριν 34 χρόνια, φροντίζουμε να βρισκόμαστε κοντά σ’ εσάς και την οικογένειά σας με φρέσκα προϊόντα για το τραπέζι σας, ένα μεγάλο χαμόγελο και αποτελεσματική εξυπηρέτηση κατά τη διάρκεια των αγορών σας. Το πρώτο το εξασφαλίσαμε με την πρώτη, πανελλαδικά, στον κλάδο των σούπερ μάρκετ, πιστοποίηση των διαδικασιών υγιεινής και ασφάλειας τροφίμων κατά ISO 22000 και την πρωτοποριακή δημιουργία πρωτοκόλλου διασφάλισης ποιότητας e-cert στα

φρούτα και λαχανικά μας, ώστε να γνωρίζουμε όλοι μας τι τρώμε. Τώρα, καταφέραμε να δούμε την εμπειρία σας στα καταστήματά μας, μέσα από τα δικά σας μάτια – κυριολεκτικά! Για να το καταφέρουμε αυτό, εμπιστευτήκαμε για άλλη μία φορά μία νέα εφαρμογή τεχνολογίας που λέγεται eye tracking. Πρόκειται για μία εύχρηστη συσκευή που καταγράφει ό,τι βλέπουν τα μάτια του εθελοντή που την φοράει. Αναθέσαμε, λοιπόν, στην εταιρεία Optotech να πραγματοποιήσει μία μεγάλη



έρευνα χρησιμοποιώντας την συσκευή eye-tracking, με τη σύμφωνη γνώμη πελατών – εθελοντών. Η συσκευή αυτή κατέγραψε την πορεία τους και όλα όσα έβλεπαν κατά τη διάρκεια των αγορών τους. Έπειτα, συλλέξαμε τα στοιχεία της καταγραφής, τα επεξεργαστήκαμε και κατανοήσαμε ακόμα καλύτερα τους τρόπους που μπορεί να γίνει πιο ευχάριστη, ξεκούραστη και αποτελεσματική η διαμονή σας στα καταστήματά μας. Οι επιστημονικοί συνεργάτες της Χαλκιαδάκης Α.Ε., βάσει των πορισμάτων της έρευνας, ετοιμάζουν νέο εκπαιδευτικό υλικό για τους εργαζόμενους της εταιρείας, ενώ παράλληλα το αρμόδιο τμήμα φροντίζει να διαμορφωθούν οι διαδρομές και οι περιβάλλοντες χώροι των καταστημάτων σύμφωνα με τα παραπάνω, ώστε σε κάθε επίσκεψή σας να νιώθετε… σαν στο σπίτι σας! Η καινοτόμος αυτή μελέτη τιμήθηκε με το Βραβείο Άριστης Επίδοσης στην κατηγορία “Καινοτομία – Νέα Τεχνολογία” της φετινής οργάνωσης σελφ σέρβις Excellence Awards.

Το καλοκαIρι Των βραβεIων για Την εΤαιρεIα μας ςυνεχIζεΤαι!

Βραβεία Βέλτιστης Πρακτικής στις εταιρείες Χαλκιαδάκης Α.Ε και Γεύσεις Κρήτης Χαλκιαδάκης Α.Ε

o περιοδικό Σελφ Σέρβις οργάνωσε μία εξαιρετική τελετή στο Ξενοδοχείο Μεγάλη Βρετανία, για να τιμήσει τις επιχειρήσεις που διακρίθηκαν για βέλτιστες πρακτικές στο χώρο του λιανεμπορίου. Η κριτική επιτροπή, που αποτελείται από εκπροσώπους της κυβέρνησης, του ακαδημαϊκού χώρου και φορείς της βιομηχανίας και του λιανεμπορίου, έκρινε και ανέδειξε τις άριστες και εξαιρετικές επιδόσεις των επιχειρήσεων σε θέματα κοινωνικής εταιρικής ευθύνης, ανάπτυξης νέων πρακτικών και υιοθεσίας καινοτομιών, συμβολής στην ελληνική οικονομία κ.α. Τα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης βραβεύτηκαν για την προώθηση των κρητικών παραγωγών και τη στήριξη της τοπικής οικονομίας. Επίσης, το βραβείο καινοτομίας για χρήση νέων τεχνολογιών παρέλαβε για την εταιρεία ο Δρ. Ασλανίδης Γιάννης προσελκύοντας το ενδιαφέρον των παρευρισκόμενων σχετικά με την έρευνα που πραγματοποιήθηκε στα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης μέσω της τεχνικής Eye Tracking. Τέλος, τα καταστήματα Γεύσεις Κρήτης Χαλκιαδάκης στην Αθήνα βραβεύτηκαν στην κατηγορία «Παραδοσιακό Κατάστημα» κάνοντάς μας περήφανους και γι’ αυτή τη νέα προσπάθειά μας.

Πάνω: Ο Δρ. Ασλανίδης, ο κ. Παντελειάδης, η κ. Χαλκιαδάκη, ο κ. Καραγεωργίου και ο κ. Βερόπουλος. Κάτω: Ο Δρ. Ασλανίδης παραλαμβάνει το βραβείο από την κυρία Πραματάρη.

Όλοι μαζί για το περιβάλλον μας!

εταιρεία Χαλκιαδάκης Α.Ε. είναι γνωστή για τη στήριξη σε όλους τους φορείς που προσπαθούν δημιουργικά και κυρίως αποτελεσματικά να βοηθήσουν το περιβάλλον, οπότε δεν είναι έκπληξη η συνεργασία με τον Ενιαίο Σύνδεσμο Διαχείρισης Απορριμμάτων Κρήτης (ΕΣΔΑΚ) στα πλαίσια της προσπάθειας για τη μείωση της χρήσης πλαστικής σακούλας. Τα super markets Χαλκιαδάκης, τώρα και αρκετά χρόνια, έχουν αντικαταστήσει τις πλαστικές σακούλες με φωτοδιασπώμενες τσάντες ώστε η επιβάρυνση του περιβάλλοντος να μειωθεί όσο γίνεται, αν και δεν είναι αρκετό. Ο καθένας από εμάς πρέπει να συνειδητοποιήσει ότι η τσάντα που χρησιμοποιεί για λίγα λεπτά, από το σούπερ μάρκετ μέχρι το σπίτι του, επιβαρύνει τον πλανήτη μας. Στην προσπάθεια αυτή, μοιράσαμε στα καταστήματά μας υφασμάτινες τσάντες πολλαπλών χρήσεων που μας προμήθευσε ο ΕΣΔΑΚ, ώστε οι πελάτες να μπορούν να τις έχουν μαζί τους και να μεταφέρουν τα ψώνια τους μέσα σε αυτές, αντί σε πλαστικές σακούλες. Εάν όλοι στηρίξουμε μία τέτοια δράση και υιοθετήσουμε αυτή τη νέα συνήθεια για τη μεταφορά των προϊόντων, η διαφορά στο περιβάλλον θα είναι μετρήσιμη. Για να επιβραβεύσουμε αυτή την ενέργεια και να παροτρύνουμε τους πελάτες μας να έχουν μαζί τους την επαναχρησιμοποιούμενη τσάντα δράσης, προσφέρουμε μία έκπτωση 1% στο σύνολο της λιανικής απόδειξης σε όσους δεν χρησιμοποιούν σακούλα μίας χρήσης στα super markets της εταιρείας μας.

Εάν θέλετε κι εσείς να στηρίξετε την προσπάθεια της μείωσης της πλαστικής σακούλας και μένετε στην Κρήτη, μπορείτε να μας στείλετε email στην ηλ. δ/νση info@xalkiadakis.gr με θέμα ΣΑΚΟΥΛΑ ΔΡΑΣΗΣ και να σας στείλουμε τη δική σας τσάντα στο πλησιέστερο σε εσάς κατάστημά μας.

N Φωτογραφήματα ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Η ζωή, η Λίτσα, η Ιωάννα (και τα άλλα... τα κορίτσια!) Πριν από κάμποσα χρόνια ένα ιδιωτικό ΚΤΕΟ θέλησε να στείλει μήνυμα στους οδηγούς. Έβαλε, λοιπόν, πινακίδα σε δρόμο μεγάλης κυκλοφορίας (κάπου στην περιφέρεια, στο νότιο τμήμα της Κρήτης) με το σύνθημα: ΑΓΑΠΩ ΤΗ ΖΩΗ ΟΔΗΓΩ ΜΕ ΠΡΟΣΟΧΗ. Δεν ξέρω πόσο καιρό έμεινε... αχτύπητη από τα φαρμακερά βέλη του έρωτος η ταμπέλα. Πριν από λίγο καιρό, πάντως, που περνούσα από κει, το μήνυμα είχε καταστεί άκρως ερωτικόν και άκρως εξομολογητικόν! Κάποιος ερωντοχτυπημένος αποφάσισε να τη χρησιμοποιήσει σαν... προσωπικό ταχυδρομείο. Είχε σβήσει τη λέξη «Ζωή» κι είχε γράψει με κόκκινο σπρέι το όνομα του νταλκά του: Λίτσα: «Αγαπώ τη Λίτσα», λοιπόν. Δεν ξέρω αν είχε άλλο τρόπο η δεσποινίς Λίτσα να πληροφορηθεί για τον έρωτα του (άγνωστου σε μας) νεανία. Ξέρω, όμως, ότι μαζί με την εν λόγω δεσποσύνη, τον πληροφορήθηκαν και χιλιάδες άλλοι, όσοι περνούσαν από τον δρόμο. Πέρασαν κάποιοι μήνες (ίσως και χρόνια, δεν ξέρω...), άλλαξε ο κόσμος, άλλαξαν και οι έρωτες. Κάποιο άγνωστο χέρι... διέγραψε τη Λίτσα και έφερε στην πρώτη θέση της καρδιάς την Ιωάννα. Βλέποντας την ταμπέλα, έπλασα δυο σενάρια στο μυαλό μου. Το πρώτο: κάποιος άλλος ερωτευμένος νεανίας αποφάσισε να διατυμπανίσει και τον δικό του έρωτα. Να το μάθει η Ιωάννα, να το μάθομε κι εμείς οι άσχετοι (και παντελώς αδιάφοροι) για τα προσωπικά της. Το δεύτερο (και πιθανότερο): και τα δυο ονόματα γράφτηκαν από το ίδιο χέρι! Μάλλον που ο εν λόγω δημοσίως εξομολογούμενος κύριος άλλαξε προτιμήσεις. Ας πούμε πως... τα χάλασε με τη Λίτσα και τα έφτιαξε με την Ιωάννα. Κι αν ρωτήσετε τι μας νοιάζει όλους εμάς, θα σας απαντήσω ότι αυτές οι απλές, αυθόρμητες, παρορμητικές (ενίοτε δε και χλευαστικές) μαρτυρίες αποτελούν τεκμήρια μιας ολόκληρης εποχής. Της δικής μας. Και να θυμίσω ότι κάποτε, ένας δικός μας σοφός, είχε πει το περίφημο «Έρως ανίκατε μάχαν». Το συμπλήρωσε, μάλιστα, με την αμίμητη φράση: «ο δ' έχων μέμηνεν...» (με απλά λόγια: όποιον αγγίξεις, Έρωτα, τον τρελαίνεις).

Ας θυμηθούμε, λοιπόν, τον Σοφοκλή και την Αντιγόνη του (την Αντιγόνη των Ελλήνων, την Αντιγόνη του κόσμου): Έρως ανίκατε μάχαν, Έρως, ος εν κτήμασι πίπτεις, ος εν μαλακαίς παρειαίς νεάνιδος εννυχεύεις, φοιτάς δ᾽υπερπόντιος εν τ᾽ αγρονόμοις αυλαίς. και σ᾽ούτ᾽ αθανάτων φύξιμος ουδείς ούθ᾽ αμερίων σε γ᾽ανθρώπων, ο δ᾽ έχων μέμηνεν. Συ και δικαίων αδίκους φρένας παρασπάς επί λώβα...

Και σε μετάφραση του (καταπληκτικού) Κώστα Γεωργουσόπουλου: Έρωτα, που δε γονάτισες ποτέ στον πόλεμο, Έρωτα, που ορμάς και γεμίζεις την πλάση, που στα απαλά τα μάγουλα της κόρης νυχτερεύεις που σεργιανάς στις θάλασσες και των ξωμάχων τα κατώφλια, κανείς δε σου γλιτώνει μηδέ θνητός μηδέ θεός αθάνατος φωλιάζεις στο κορμί και το μανίζεις. Εσύ των δικαίων ξεστρατίζεις το νου και στο χαμό τον σέρνεις.

◗ Κάποιος ερωντοχτυπημένος αποφάσισε να χρησιμοποιήσει την ταμπέλα σαν... προσωπικό ταχυδρομείο.

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Βιτρίνα... πρώτου ορόφου Στην αρχή ξαφνιάστηκα. Μια γυναίκα σταματημένη στο μπαλκόνι. Μόνη κι ακίνητη, με χαμόγελο παγωμένο, με κόκκινα χείλη και χέρια στη μέση. Καλοκαίρι στον Τοπανά των Χανίων. Μια κούκλα στο μπαλκόνι ή καλύτερα ένας ευρηματικός τρόπος να τραβήξεις τα βλέμματα των περαστικών.

14 14

◗

ΥΠερ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2014

Ώρα σας καλή, κεράδες μου!

Το αντίδοτο στη μοναξιά... Σε τούτα τα χωριά που κάποτε άκμαζαν και τώρα μετράνε τις πληγές, τις μοναξιές και τις μνήμες, η ελπίδα μπορεί ν' αναδυθεί μέσ' από την πιο απλή εικόνα. Από ένα παιδί που παίζει στο δρόμο, από κάποιον που τρυγά ή κλαδεύει τ' αμπέλι του, από μια γεροντική συντροφιά που μοιράζεται τον ήλιο. Κουβέντιαζαν καθισμένες στις αυλές τους, ανάμεσα σε λουλούδια, σε δέντρα, σε χρώματα. Παλιά συνήθεια να κάθονται οι γειτόνισσες στις αυλές και στις λοτζέτες και ν' ανασταίνουν τη μνήμη. Εικόνα που θυμίζει κρητικό χωριό σε άλλες εποχές, στα χρόνια της ακμής, τότε που τα καφενεία ήταν ανοιχτά κι οι δρόμοι γεμάτοι. Πλησίασα, καλημέρισα κι ένιωσα κάπως άβολα. Ήταν σαν να ερχόμουν ουρανοκατέβατος στην παρέα, σα να έκοβα μια κουβέντα στη μέση. Μα ο τρόπος που μιλούν στον κάθε ξένο οι άνθρωποι της Κρήτης δεν αφήνει χώρο για ενοχές. Έτσι, γιατί ένα χαμόγελο μπορεί να πει όσα δεν λένε χίλιες λέξεις μαζί. Σε τούτα τα μικρά χωριά επιβιώνει ακόμη το χαμόγελο, επιβιώνει ένας τρόπος ζωής κι ένας πολιτισμός που διατηρεί στο ακέραιο τις αξίες του. Κι ας έχουν αδειάσει τα μισά σπίτια, κι ας παλεύουν οι νεότερες γενιές με χίλιες αναποδιές (τα γεννήματα της γης που δεν πουλιούνται, το κόστος της ζωής που δεν παλεύεται...). Τώρα που κοιτάζω ξανά τη φωτογραφία, αναπλάθω το (πρόσφατο) παρελθόν, την ώρα της λήψης, κι ακούω πάλι τον ωραίο χαιρετισμό τους: - Ώρα καλή, παιδί μου, ώρα καλή... Ώρα σας καλή, κεράδες μου. Και να ξέρετε πως έδωσα τίτλο σε τούτη τη φωτογραφία. Να σας τον πω; Το αντίδοτο στη μοναξιά! 15

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Ο «Γέρος»! Έτσι τον έλεγαν: Γέρο. Και Παππού. Πιθανώς για να τον ξεχωρίζουν από τους δυο νεότερους συνονόματούς του. Ειρηναίοι κι οι τρεις, βλέπετε. Ήταν μια από τις τελευταίες δημόσιες εμφανίσεις του. Τον είχα δει κουρασμένο, αλλά κρατούσε ακόμη. Σοβαρός, μα προσηνής, γλυκομίλητος. Σαν και τότε, εικοσιδυό χρόνους πριν, που τον ρωτούσα για κάποιο μοναστήρι κοντά στο Ελαφονήσι, που, όπως έλεγε κάποιος περιηγητής, είχε κάποτε τρακόσους καλογέρους. Θυμάμαι ακόμη την απάντησή του, τίμια και ειλικρινή: «Δεν έχω ψάξει, δεν ξέρω· δεν μου έμεινε χρόνος για την ιστορία». Δίκιο είχε! Άλλοι ψάχνουν την ιστορία κι άλλοι γράφουν ιστορία. Με λογισμό και μ' όνειρο. Εκείνος ονειρευόταν ν' αλλάξει τις ζωές των ανθρώπων. Να ιδρύσει εταιρείες λαϊκής βάσης (ΑΝΕΚ, ΕΤΑΝΑΠ), να δημιουργήσει κοινωνικές δομές (σχολές κωφαλάλων, ξυλογλυπτικής, οικοτροφεία, γηροκομεία, τυροκομεία, κέντρα αγροτικής ανάπτυξης, ιδρύματα...). Να πει με τον τρόπο του πως οι κοινωνίες πρέπει να πάρουν τις τύχες τους στα χέρια τους. Ειρηναίος Γαλανάκης τ' όνομά του. Ο μακαριστός Μητροπολίτης Κισάμου και Σελίνου. Ή, αλλιώς, ένας ιερωμένος που μίλησε με την ιστορία.

Υ.Γ. Με την ευκαιρία, αντιγράφω από ένα παλιότερο βιβλίο του δυο λόγια που νομίζω πως πρέπει ν' ακουστούν: «Η Οικονομία πρέπει να έχει τη φιλοσοφία της, δηλαδή μια σωστή ανθρωπολογία, μέσα στην οποία θα εντάσσει τα οικονομικά και αναπτυξιακά της προγράμματα. Γιατί έτσι μόνο μπορεί να ανταποκριθεί και στους μεγάλους ανθρωπιστικούς και κοινωνικούς σκοπούς που έχει να επιτελέσει σήμερα (κοινωνική δικαιοσύνη, δημοκρατία, ειρήνη, κλπ.)».

◗ Πώς το είπατε, Γέροντα; Κοινωνική δικαιοσύνη; Δημοκρατία; Ανθρωπιστικοί σκοποί; Κοινωνικοί στόχοι; Πώς το είπατε; 16

Λόγια του ειρηναίου: «Πολιτικοί και πολίτες μιλούνε σ’ όλα τα πλάτη της Γης για Δημοκρατία κι όμως αληθινή Δημοκρατία δεν υπάρχει... Για να δικαιολογούμε τη 'σύγχυση' αυτή στον πολιτικό χώρο χαρακτηρίζουμε τη Δημοκρατία μας 'πολυφωνική' , αλλά η 'πολυφωνία' ούτε την αλήθεια, ούτε τη συμφωνία προάγει. Στον χώρο της ψυχαγωγίας η 'πολυφωνία' γίνεται ψυχοφθόρα. Γιατί τα διάφορα κανάλια, κυνηγώντας την 'ακροαματικότητα', προσφέρουν ό,τι προκαλεί και ερεθίζει τα ένστικτα και τα πάθη του ανθρώπου».

ΥΠερ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2014

Ασημένια κύματα, ασημένιες λήψεις Δεν ήξερα πώς να φωτογραφίσω το ασήμι της θάλασσας. Ήμουν επιβάτης σε πλοίο, σε ημερήσιο ταξίδι, κι έψαχνα στα βάθη του ορίζοντα μήπως και δω τον Ποσειδώνα με την τρίαινά του να στέκει μεσοπέλαγα, ν' αναδεύει τη μνήμη. Μέσα, στο σαλόνι, η τηλεόραση. Στη διαπασών. Κι ένας κόσμος παραδομένος στην ανία. Τρεις - τέσσερις πολιτικοί λογομαχούσαν. Σαν τους διαλαλητάδες των λαϊκών αγορών: «εδώ η καλή πραμάτεια». Άνοιξα την πόρτα σαν δραπέτης από το σήμερα, βγήκα στην πρύμνη. Κοίταξα με λαχτάρα προς τον βορρά. Κάπου εκεί που τελειώνει το Κρητικό Πέλαγος κι αρχίζει το Αιγαίο το πολυθρύλητο. Κάποτε αρκεί να κλείσεις μια πόρτα και ν' ανοίξεις μιαν άλλη. Κι αλλάζουν όλα μαζί. Ο ήχος, η εικόνα, ο κόσμος. Φως απογευματινό, χωρίς δύναμη. Σε λίγο θα νύχτωνε. Να ήταν η λεγόμενη «μπλε ώρα»; Να ήταν τα σύννεφα που είχαν κάμει μπροσκάδα στον ήλιο; Να ήταν, απλά, το ασήμι που απλωνόταν παντού στον κόσμο και μας έκανε να ξεχνούμε; Να ήμουν εγώ που ήθελα απλά να πιστέψω πως -τελικά- η θάλασσά μου (η θάλασσά μας) είναι απλά μια ασημένια ζωγραφιά; Ή και μια ασημένια φωτογραφία;

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

◗ Νομίζω πως είμαι εγώ στην εικόνα. Παιδί. Παιδιά κι εσείς που με διαβάζετε.

ελεύθεροι χώροι για ελεύθερους ανθρώπους Τώρα που γίνεται τόση κουβέντα για χωροταξία και περιβάλλον, ξεφύλλισα τις φωτογραφίες της μνήμης. Κι είδα τον εαυτό μου παιδί να τρέχει στις αλάνες, πότε με ένα τόπι στο πόδι, πότε με κάποιον μύλο στο χέρι, έναν αυτοσχέδιο ανεμόμυλο κατασκευασμένο με αλαφρόξυλο νάρθηκα ή σφεντυλιάς. Κι είδα τα παιδιά όλων των ηλικιών, όλων των εποχών να τρέχουν μαζί μου. Ελεύθερος χώρος. Αδόμητος. Η πλατεία, η παραλία, το δάσος, η αμμουδιά. Το δικαίωμα του ανθρώπου να υπάρχει μαζί με τον φυσικό του χώρο, να συμπληρώνει την αρμονία του κόσμου. Όχι να τη διαταράσσει. Κι ακόμη, η ανάγκη του χώρου να αναπνέει. Να τρέφει δέντρα, λουλούδια, πουλιά, ελπίδες. Ναι, η ανάγκη του χώρου. Εκείνου που τον αποκαλέσαμε «περιβάλλον» για να κρύψομε πίσω από τις λέξεις τις ενοχές μας. Δυο παιδιά μ' ένα πατίνι. Στα Χανιά. Μπροστά στο ναό της Τριμάρτυρης, εκείνον που κάποτε λειτουργούσε σαν σαπουνάδικο (όταν τον είχε κάμει εργαστήρι ο Τούρκος ιδιοκτήτης του). Και τώρα σηκώνει πάνω του όλα τα χρόνια που πέρασαν, όλο το βάρος της ιστορίας. Στα Χανιά. Στον ελεύθερο (έστω και πλακοστρωμένο) χώρο. Νομίζω πως είμαι εγώ στην εικόνα. Παιδί. Παιδιά κι εσείς που με διαβάζετε. Όλα τα παιδιά έχουν ανάγκη από ένα πατίνι για να γυρίσουν πίσω στο χρόνο. Και από μια πλατεία για να μπορέσουν να τρέξουν, να κουραστούν, να ξαποστάσουν. Όλες οι ηλικίες έχουν δικαίωμα στον ελεύθερο χώρο. Και, κυρίως, τα παιδιά που δεν γεννήθηκαν ακόμη. Αυτά που δεν έχουν ακούσει τίποτα για τις μνημονιακές υποχρεώσεις της χώρας. Ούτε για την (υποτιθέμενη) ανάγκη να υποτάξομε τον δημόσιο χώρο σε υπαγορεύσεις και αδηφάγες σκοπιμότητες. Τον αδόμητο χώρο. Τις παραλίες. Τα δάση. Αυτά που, σύμφωνα με το Σύνταγμα, (υποτίθεται πως) ανήκουν σε όλους!

ΤΑΝΕΑΜΑΣ



επίσκεψη στη Unilever

Τα στελέχη μας ενημερώνονται...

το πλαίσιο της καλής συνεργασίας με τις εταιρείες που παράγουν στην Ελλάδα, επισκεφτήκαμε το πλήρως αυτοματοποιημένο εργοστάσιο της Unilever στην περιοχή Άγ. Ιωάννης Ρέντης στην Αττική. Παρακολουθήσαμε με ενδιαφέρον την παραγωγή της χλωρίνης Klinex, ενός από τα ισχυρότερα brands στην ελληνική αγορά. Σε άλλη πτέρυγα του εργοστασίου, γευτήκαμε φρέσκια μαργαρίνη και παρακολουθήσαμε την παραγωγή του Βιτάμ σε μία μονάδα που φυσικά πληροί με το παραπάνω τις προδιαγραφές υγιεινής και ασφάλειας τροφίμων και μοσχομυρίζει σαν φρεσκοφτιαγμένο κέικ!

ΣεΜΙΝΑρΙΟ

Πρώτων Βοηθειών

την «Ακαδημία Χαλκιαδάκης» από το ξεκίνημά της το 2010 μέχρι σήμερα, έχουμε πραγματοποιήσει μία μεγάλη γκάμα εξιδεικευμένων σεμιναρίων για τους εργαζόμενους της εταιρείας με κύριο μέλημα την υγιεινή και ασφάλεια τροφίμων, όπως και την ποιοτική εξυπηρέτηση των πελατών μας. Αυτή τη φορά, δημιουργήθηκε ένας νέος κύκλος σεμιναρίων, ο οποίος ήρθε να επισφραγίσει την πολυετή συνεργασία μας και στήριξη των δράσεων του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού. Η υλοποίηση σεμιναρίων Πρώτων Βοηθειών από τον Ελληνικό Ερυθρό Σταυρό ήταν ένας στόχος της εταιρείας Χαλκιαδάκη εδώ και πολύ καιρό, μέχρι που ήρθαν οι κατάλληλες συνθήκες, και πραγματοποιήθηκε ο πρώτος κύκλος για το πρώτο γκρουπ. Υπάλληλοι από

◗

τα καταστήματά μας, από τα κεντρικά γραφεία και από τις αποθήκες συγκεντρωθήκαμε στην αίθουσα εκπαίδευσης της εταιρείας, και παρακολουθήσαμε με ενθουσιασμό την εκπαίδευση από τους εξιδεικευμένους εκπαιδευτές του τμήματος Σαμαρειτών του Ερυθρού Σταυρού, που πολύ περιγραφικά και κατατοπιστικά μας εξήγησαν όλα όσα πρέπει να γνωρίζουμε για να εφαρμόσουμε τις πρώτες βοήθειες, οι οποίες μπορεί να αφορούν από ένα εργατικό ατύχημα μέχρι ένα περιστατικό ανάγκης ενός συνανθρώπου μας. Όλοι οι συμμετέχοντες μάθαμε τις Βασικές Αρχές Πρώτων Βοηθειών, την Βασική Υποστήριξη Ζωής, Καρδιοαναπνευστική Αναζωογόνησης (ΚΑΑ), Χρήση Αυτόματου Εξωτερικού Απινιδωτή, Πρωτογενή Εκτίμηση και Αντιμετώπιση Περιστατικού, ενώ πραγματοποιήθηκε πρακτική πάνω σε όλα τα θέματα εκπαίδευσης. Ο Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός πραγματοποιεί σεμινάρια Πρώτων Βοηθειών στους πολίτες που επιθυμούν να γνωρίζουν πώς μπορούν να αντοποκριθούν όταν υπάρχει ανάγκη, όπως και εξειδικευμένη εκπαίδευση για όσους επιθυμούν να γίνουν εθελοντές σε αυτή την τόσο σημαντική για όλους μας δράση. Η εταιρεία μας προσέφερε το σεμινάριο στους εργαζόμενους και κάλυψε όλα τα έξοδα στα πλαίσια της εταιρικής ευθύνης, με την προσδοκία σύντομα να πολλαπλασιαστούν οι συμπολίτες μας που θα γνωρίζουν πώς να ανταποκριθούν όταν και όπου υπάρχει ανάγκη ζωής. Σε αυτή την πρώτη φάση, συνολικά 25 άτομα πιστοποιήθηκαν με το πτυχίο βασικής υποστήριξης ζωής, ενώ πρόκειται να ακολουθήσουν και άλλοι εκπαιδευόμενοι.



⌨ Μια φωτογραφία - ένα ποίημα ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η εΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Όλες μου οι λέξεις έγραφαν «ήλιος»

◗◗ Και τα πολλά νησία του Αιγαίου Αστράπτουσι τα κύματα ως οι ουρανοί, και ανέφελος, ξάστερος φέγγει ο ήλιος και τα πολλά νησία δείχνει του Αιγαίου. Ανδρέας Κάλβος, Ωδή Δεκάτη. Ο Ωκεανός

Κάθισα σήμερα να γράψω ένα γράμμα. Όμως όλες μου οι λέξεις έγραφαν «ήλιος». Μήπως θα πρέπει ν’ αλλάξω γραφή;… Νικηφόρος Βρεττάκος, Παραίτηση από το αλφάβητο ...δίχως ήλιο αν μας καλεί η ημέρα, πού είναι ο κόσμος; Νικηφόρος Βρεττάκος , Δίχως πανί

Στη φωτογραφία δεξιά: το λιάσιμο της ντομάτας στη Σαντορίνη.

ΥΠερ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2014

⌨

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η εΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

... είναι τα παιδιά που ανάβουν τις φωτιές και φωνάζουν μπροστά στις φλόγες!

Καλό ταξίδι, αλαργινό καράβι μου Καλό ταξίδι, αλαργινό καράβι μου, στου απείρου και στης νυχτός την αγκαλιά, με τα χρυσά σου φώτα! Νάμουν στην πλώρη σου ήθελα, για να κοιτάζω γύρου σε λιτανεία να περνούν τα ονείρατα τα πρώτα. Η τρικυμία στο πέλαγος και στη ζωή να παύη, μακριά μαζί σου φεύγοντας πέτρα να ρίχνω πίσω, να μου λικνίζης την αιώνια θλίψη μου, καράβι, δίχως να ξέρω πού με πας και δίχως να γυρίσω! Κ. Καρυωτάκης, Τελευταίο ταξίδι

Είναι τα παιδιά που ανάβουν τις φωτιές και φωνάζουν μπροστά στις φλόγες μέσα στη ζεστή νύχτα (Μήπως έγινε ποτές φωτιά που να μην την άναψε κάποιο παιδί, ω Ηρόστρατε) και ρίχνουν αλάτι μέσα στις φλόγες για να πλαταγίζουν (Πόσο παράξενα μας κοιτάζουν ξαφνικά τα σπίτια, τα χωνευτήρια των ανθρώπων, σαν τα χαϊδέψει κάποια ανταύγεια). Μα εσύ πού γνώρισες τη χάρη τις πέτρας πάνω στο θαλασσόδαρτο βράχο το βράδυ που έπεσε ή γαλήνη άκουσες από μακριά την ανθρώπινη φωνή της μοναξιάς και της σιωπής μέσα στο κορμί σου τη νύχτα εκείνη του Αι-Γιάννη όταν έσβησαν όλες οι φωτιές και μελέτησες τη στάχτη κάτω από τ' αστέρια. Γ. Σεφέρης, Φωτιές του Αϊ Γιάννη

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2014 2014 ΥΠερ ΥΠερ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ

⌨

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η εΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

ΥΠερ

...Και γέρος πια ν' αράξεις στο νησί Αλλά μη βιάζεις το ταξίδι διόλου. Καλλίτερα χρόνια πολλά να διαρκέσει και γέρος πια ν' αράξεις στο νησί, πλούσιος με όσα κέρδισες στο δρόμο, μη προσδοκώντας πλούτη να σε δώσει η Ιθάκη. Κ. Π. Καβάφης, Ιθάκη

◗◗

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2014

Τα περασμένα νειάτα Βγάζει η θάλασσα κρυφή φωνή — φωνή που μπαίνει μες στην καρδιά μας και την συγκινεί και την ευφραίνει. Τραγούδι τρυφερό η θάλασσα μας ψάλλει, τραγούδι που έκαμαν τρεις ποιηταί μεγάλοι, ο ήλιος, ο αέρας και ο ουρανός. Το ψάλλει με την θεία της φωνή εκείνη, όταν στους ώμους της απλώνει την γαλήνη σαν φόρεμά της ο καιρός ο θερινός. Φέρνει μηνύματα εις ταις ψυχαίς δροσάτα η μελωδία της. Τα περασμένα νειάτα θυμίζει χωρίς πίκρα και χωρίς καϋμό. Οι περασμένοι έρωτες κρυφομιλούνε, αισθήματα λησμονημένα ξαναζούνε μες στων κυμάτων τον γλυκόν ανασασμό. Κ. Π. Καβάφης, Φωνή απ’ την Θάλασσα

⌨

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η εΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

...είπα να σου φέρω ηλιοτρόπια! Αντί για υακίνθους είπα να σου φέρω σήμερα ηλιοτρόπια να έχει η φροντίδα μου πιο ευθυτενές κοτσάνι και το οστεώδες πλέον νόημά της να μου φανεί στρογγυλοπρόσωπο ηλιόσπορους γεμάτο. ....................................................... Κι αφού ετακτοποίησα σε ύψος ομοιόμορφο αισθητικά το χρέος μου στο βάζο κοντοστάθηκα λίγο να βεβαιωθώ ότι τα ηλιοτρόπια θα τραπούν εκεί που επαγγέλλει το όνομά τους. Κική Δημουλά, Ηλιοτρόπια

ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ

Ο Στέλιος Παρλιάρος κοντά μας!

Άλλο ένα καλοκαίρι υποδεχτήκαμε με ιδιαίτερη χαρά τον πολύ αγαπημένο σε όλους μας Στέλιο Παρλιάρο. Ο καταπληκτικός Στέλιος Παρλιάρος υποδέχθηκε τον κόσμο στα καταστήματά μας για να κεράσει τα 2 νέα μοναδικά παγωτά SCANDAL που φέρουν την υπογραφή του! Απολαύσαμε μαζί τις

Μμμμ…

Τόστιμο! 30

νέες μοναδικές δημιουργίες από την ΕΒΓΑ στο καταστήματά μας στο Ηράκλειο και στον Αγ. Νικόλαο, όπου μικροί και μεγάλοι δοκίμασαν τα νέα παγωτά Scandal salted caramel και Scandal pavlova και όλοι πήραμε πρωτότυπες ιδέες για ακόμα πιο απολαυστικό σερβίρισμά τους!

Ο γνωστός σεφ Βασίλης Καλλίδης βρέθηκε κοντά μας στα καταστήματα MAX Αλικαρνασού και Θερίσου, στα πλαίσια προωθητικών ενεργειών του ΚριςΚρις Τόστιμο. Μας ετοίμασε νόστιμα σνακ και μας έδωσε δημιουργικες ιδέες για καταπληκτικά τοστάκια που ενθουσίασαν μικρούς και μεγάλους. Όσοι τυχεροί μοιράστηκαν την εμπειρία Τόστιμο με τον Βασίλη Καλλίδη είχαν την ευκαιρία να κερδίσουν το βιβλίο του ΑΤΗΕΝS SPECIAL και να τους το υπογράψει ο διάσημος μάγειρας! !

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

ΝεΑ ΠρΟÏΟΝΤΑ Καπνιστό Χέλι και Πέστροφα

πολαύστε έναν εκλεκτό μεζέ και βοηθήστε τον οργανισμό σας να επωφεληθεί από μία τροφή πολύ πλούσια σε Ω3 λιπαρά. Η εταιρεία ιχθυοκαλλιεργειών Β. Γείτονας & Σια Ε.Ε. εκτρέφει και επεξεργάζεται χέλια στην Ελλάδα με παραδοσιακό τρόπο επιτυγχάνοντας ένα προϊόν υψηλής ποιότητας με λάτρεις στη Ρωσία, την Αγγλία και την Ιρλανδία. Τώρα και σε επιλεγμένα καταστήματα Χαλκιαδάκης μπορείτε να βρείτε το εκλεκτό αυτό προϊόν και να το απολαύσετε σκέτο ή να επιχειρήσετε μία από τις ευφάνταστες συνταγές που θα βρείτε στο http://www.eelgeitonas.com/gr/συνταγές. Καλή απόλαυση!

Μέλι Μοσχομυριστό από την «Ελληνικό Μέλι Α.Ε.» Το άρωμα της μαστίχας είναι μοναδικό και θα σας ενθουσιάσει στο συνδυασμό του με το μέλι. Επίσης, το μέλι με φυσικό βιολογικό κρόκο Κοζάνης αποτελεί έναν πλούσιο συνδυασμό θρεπτικών στοιχείων και αρωμάτων. Επιλέξετε τα φυσικά προϊόντα μελιού με κρόκο και μαστίχα για ένα ξεχωριστό πρωινό και ξεκινήστε τη μέρα σας γεμάτοι ενέργεια και φυσικά αρώματα!

Νέο παξιμάδι Χαλκιαδάκης!

◗◗

α αγαπήσατε, τα αναδείξατε πρώτα στην κατηγορία των παξιμαδιών γι’ αυτό και εμπλουτίσαμε κι άλλο την ποικιλία τους. Στην οικογένεια παξιμαδιών Χαλκιαδάκης προστέθηκε το παξιμάδι τύπου Κυθήρων και η Κρητικοφουρνιά! Απολαύστε και τις δύο αυτές παραδοσιακές συνταγές σε ποιότητα και τιμή Χαλκιαδάκη!

Δεν χρειάζεται να πάρετε… τα βουνά

Το νέο μοντέρνο δροσερό και ξεδιψαστικό ρόφημα είναι τσάι του βουνού και λέγεται…

TUVUNU! Μία έξυπνη – δροσιστική ιδέα για το καλοκαίρι. Είναι 100% φυσικό αφέψημα με ελληνικό Τσάι του Βουνού, χωρίς καφεϊνη και την προσθήκη εκχυλισμάτων ή χρωστικών. Θα το βρείτε σε επιλεγμένα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης.

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Πώς θα ήταν ο κόσμος χωρίς... τσούκους; (Η πολύτιμη συνεισφορά της νεροκολοκύθας) Με επίκεντρο τον λαϊκό πολιτισμό της Κρήτης. Πολυσκεύος και πολυεργαλείο σημάδεψε την εξέλιξη του πολιτισμού για χιλιάδες χρόνια. Το φτηνό υλικό που άλλαξε την ιστορία.

◗ ΚΕΙΜΕΝΟ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ - εΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

ΥΠερ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2014

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

άνε χρόνια από τότε που είδα τον τελευταίο καφετζή να κρατά μια κολοκύθα γεμάτη κρασί και να σερβίρει τους πελάτες του. Πάνε χρόνια κι από τότε που είδα για τελευταία φορά φλασκιά και τσούκους μέσα σε βούργες, κρεμασμένα στις ζώνες των ανθρώπων ή στα σκαρβέλια των γαϊδάρων. Κι αν γράφω τούτες τις γραμμές, δεν είναι (μόνο) για να πλέξω το εγκώμιο... του τσούκου, αλλά για να μεταφέρω μερικές απλές σκέψεις σχετικά με τις διαδοχικές εξελίξεις του υλικού πολιτισμού και την ταχύτητα με την οποία μεταπίπτει το πολύτιμο σε ασήμαντο, φτηνό, ευτελές. Μετά την εμφάνιση του πλαστικού, και μέσα σε πολύ λίγα χρόνια, το πιο πολύτιμο υλικό του προβιομηχανικού κόσμου απαξιώθηκε και πέρασε σε μιαν άλλη εννοιολογική κατηγορία: στην κατηγορία των «αζήτητων». Γιατί η νεροκολοκύθα (ο κρητικός τσούκος) υπήρξε ένα από τα πιο χρηστικά φυτικά είδη όλων των εποχών. Άνετα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως πολυ-σκεύος! Ή και πολυ-εργαλείο ακόμη. Κι αν διαφωνεί κανείς, ας ρωτήσει τους παλιούς ψαράδες πώς έφτιαχναν τις σημαδούρες κατά την προ του πλαστικού εποχή, τους κρασοπαραγωγούς πώς έφτιαχναν τα χωνιά τους, τους ελαιουργούς πώς διαχώριζαν το λάδι από τον κατσίγαρο.

Πάνω: Ο τσούκος ως φαλλικό σύμβολο στα αποκριάτικα έθιμα. Κέρασμα τσικουδιάς από φαλλόσχημες νεροκολοκύθες στη Γέργερη (Καθαρά Δευτέρα). Δεξιά σελίδα: Νεροκολόκυθο με καμπυλωτό λαιμό (Μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την κατασκευή φαλλόσχημης μάσκας)

◗◗

Πώς θα ήταν ο κόσμος... χωρίς τσούκους; Ο λόγος, λοιπόν, για τον τσούκο. Και το φλασκί. Χωρίς αυτά δεν μπορούσε να πορευτεί το νοικοκυριό της Κρήτης, όπως και πολλών άλλων περιοχών του κόσμου, από την Ανατολή ώς τη Δύση κι από τον Βορρά ώς το Νότο. Γιατί το ταπεινό νεροκολόκυθο (της κοινής νεοελληνικής) είναι από τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν από όλες σχεδόν τις ανθρώπινες κοινωνίες και σε όλες σχεδόν τις εποχές. Μόνο στα μεταπολεμικά χρόνια άρχισε να χάνει την αίγλη του. Κι αφού πέρασαν μερικές δεκαετίες απαξίωσης, ο νεωτερικός πολιτισμός άρχισε να το αξιολογεί και πάλι, αλλά με διαφορετικούς όρους: από χρηστικό είδος έγινε διακοσμητικό υλικό. Ίσως επειδή παραπέμπει σε μοδάτες έννοιες όπως «οικολογία», «περιβάλλον». Ίσως επειδή η διακοσμητική χρήση του

ΥΠερ

ταιριάζει με την τάση επιστροφής στη φύση. Η ιστορία της κολοκύθας περιγράφει με απλά νοήματα την εξέλιξη της τεχνολογίας. Σ' ένα μεγάλο βαθμό, δηλαδή, περιγράφει την ιστορία της ανθρωπότητας. Η βιομηχανία του πλαστικού ήταν ο τυφώνας που τα παρέσυρε όλα. Κατάργησε επαγγέλματα, εξαφάνισε οικοτεχνικές δραστηριότητες, άλλαξε τη βιοτεχνία. Με λίγα λόγια, άλλαξε τις ζωές των ανθρώπων. Ας φανταστούμε πώς θα ήταν ο κόσμος χωρίς όλα αυτά τα πολύπλοκα είδη, από τα χρηστικά σκεύη μέχρι τα λεγόμενα (... στη νεοελληνική, παρακαλώ) «γκατζετάκια», τα οποία διευκόλυναν το εμπόριο, τις μεταφορές, την κυκλοφορία νέων προϊόντων και, γενικά, έκαναν τις ζωές των ανθρώπων πιο εύκολες και πιο άνετες. Άλλωστε, αυτός είναι ο ρόλος της τεχνολογίας: να εξανθρωπίζει τον χώρο και να ευκολύνει τη ζωή. Δηλαδή, αυτό ακριβώς που κατάφερε κάποτε και... ο (περιφρονημένος σήμερα) τσούκος: έκαμε τη ζωή του ανθρώπου πιο εύκολη!

Ονομάτων επίσκεψις: ελαφρόμυαλοι τσούκοι (και τσουκιές - παρλαπίπες!) Επιχειρούμε, λοιπόν, ένα ταξίδι με επίκεντρο την Κρήτη της προβιομηχανικής εποχής και οδηγό τον κοινότατο, φτηνότατο και χρησιμότατο... τσούκο. Μόνο που το ταξίδι αυτό δεν μπορεί να σταματήσει στην Κρήτη. Πώς θα μπορούσε άλλωστε; Μού έλεγε φίλος που έχει ζήσει στην Αιθιοπία πως γοητεύτηκε βλέποντας τις κοπελιές, («τις μαυρούλες») σε χωριό της πολύπαθης αυτής χώρας να φοράνε καπέλα φτιαγμένα με νεροκολοκύθες, τσούκους δηλαδή. Όλες οι κοπέλες του χωριού τα φορούσαν. Έφταναν, λέει, κάτω από τα αυτιά και ξεχώριζαν μόνο τα μαλλιά, όταν ήταν κάπως μακριά (ελάχιστες μακρυμαλλούσες συνάντησε), και τα μεγάλα αφρικάνικα χείλη. Αρχίζομε, λοιπόν, από τη λέξη και τις διαφορετικές νοηματο-

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2014

δοτήσεις της. Αν αποκαλούσες παλιότερα κάποιον Κρητικό... τσούκο μπορεί να σου έσπαγε το κεφάλι. Προσβολή βαρύτατη! Στα όρια της ύβρης ή του χλευασμού. Τσούκος είναι ο αλαφρόμυαλος, το άδειο κεφάλι, ο ανόητος, ο ξεροκέφαλος. Ή ακόμη και... το αργοκίνητο μυαλό, ο βλάκας. Αυτή η σημασία (αργόστροφος, βλαξ) είναι και η πιο συνηθισμένη. Κανένα πρόβλημα, όμως, αν μιλούσες για τσούκους - σκεύη, τσούκους - δοχεία ρακής και κρασιού, τσούκους - αλατσερά! Η λέξη είναι κατάλοιπο της ιταλικής. Φαντάζομαι ότι μας ξέμεινε από την εποχή της Ενετοκρατίας. Προέρχεται από το zucca - zuccini, λέξεις που περιγράφουν την κολοκυθιά και το κολοκύθι. Το επίσημο όνομα του φυτού, το επιστημονικό, είναι Legenaria siceraria. Στην Ελλάδα την ξέρουν οι περισσότεροι ως νεροκολοκυθιά. Και το δοχείο που κατασκευάζεται απ' αυτήν ακούγεται ως φλάσκα, φλασκί, τσότρα, νεροκολόκυθο, παγούρι. Πιθανώς υπάρχουν και άλλες ιδιωματικές ονομασίες. Εδώ στην Κρήτη υπάρχει σαφής διάκριση ανάμεσα στον τσούκο και το φλασκί. Το φυτό που κάνει τους τσούκους το λέμε τσουκιά. Κι επειδή η γλώσσα μας πλάθεται μέσα από μεταφορές και παρομοιώσεις, η λέξη τσουκιά δηλώνει και... την αρλούμπα, την παρλαπίπα, την ανοησία: «Σταμάτα μωρέ να λες τσουκιές» (από τις τελευταίες χρήσεις της λέξης που έχω ακούσει).

Ανδρισμού... απόκρυψις! Δεν έχω πάει στην Αιθιοπία και είναι κρίμα που ο φίλος μου δεν έχει λόξα με τις φωτογραφίες (όπως... η αφεντιά μου) για να μας έδειχνε με εικόνα πώς είναι τα (αισθησιακά κατά την άποψή του) καπέλα που φορούν οι νεαρές Αφρικανές. Τα περιέγραψε όμως: Κόβουν τη νεροκολοκύθα στα δυο σχηματίζοντας δυο ημισφαιρικά τμήματα. Το ένα, αυτό που περιλαμβάνει τον μακρύ λαιμό, το κρατούν για άλλες χρήσεις. Πολλές φορές,

Προβιομηχανικός «αέρας» (εργαλείο διαχωρισμού του ελαιολάδου από το νερό). Χρησιμοποιούνταν στα ελαιοτριβεία για να παίρνουν το λάδι που, ως ελαφρότερο του νερού , επέπλεε στις πέτρινες γούρνες.

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

όμως, το ένα κομμάτι είναι πολύ μεγαλύτερο από ημισφαίριο για να μπορεί να καλύπτει μεγαλύτερο μέρος της κεφαλής. «Φαντάσου το σαν κράνος του στρατού», είπε. Κι αν θέλουν, κι αν έχουν διαθέσιμα χρώματα, τα βάφουν κι είναι μια χαρά! Φαντάζομαι πως ο καυτός ήλιος της Αιθιοπίας έκαμε τους ανθρώπους ευρηματικούς. Άντε να δουλεύεις στα χωράφια και να σε χτυπούν οι πυρωμένες ακτίνες κατακέφαλα. Η κουβέντα για τις «άλλες χρήσεις» της... μισής νεροκολοκύθας, δηλαδή του τμήματος που περιλαμβάνει το λαιμό, με προβλημάτισε. Αλλά την απορία μού την έλυσε ο ίδιος: «Ας πούμε, σκέψου ότι μπορείς να φτιάξεις μια ωραία θήκη για το ανδρικό μόριο». Δηλαδή να κυκλοφορείς γυμνός και μόνο η... ανομολόγητη να βρίσκεται χωμένη μέσα σε μια... πεοθήκη! Δεν ξέρω αν αυτό συνηθίζεται στην συμπαθέστατη χώρα που λέγεται Αιθιοπία, αλλά μια διαδικτυακή έρευνα μού έλυσε την απορία. Μάλιστα, υπάρχουν (ή τουλάχιστον υπήρχαν παλιότερα, για σήμερα δεν ξέρω) πεοθήκες φτιαγμένες από τον λαιμό του τσούκου. Όχι, όμως, στην Αιθιοπία, σε άλλους πολιτισμούς· στην Ινδονησία, στη Γουινέα... Εντόπισα δε, και σχετικές φωτογραφίες. Πολλές φωτογραφίες. Το στήσιμό τους με κάνει να υποθέσω πως προέρχονται από φολκλορικές εκδηλώσεις (οι αναβιώσεις εθίμων, ενδυμασιών, τελετουργιών είναι παγκόσμια μόδα). Φαίνεται πως η δίψα των ανθρώπων για το εξωτικό δεν θα σταματήσει ποτέ.

Μουσικές από νεροκολοκύθες Έχοντας μεγαλώσει στο μεταίχμιο, ανάμεσα στην προβιομηχανική εποχή και... τη μετανεωτερική (η δεκαετία του 1970 υπήρξε καταλύτης για τον παλιό κόσμο στην Κρήτη), προσπάθησα να βρω μαρτυρίες για άλλες χρήσεις του τσούκου σε παλιότερες εποχές. Κι έμεινα έκπληκτος! Η δική μου μνήμη δεν με βοηθούσε όσο θα περίμενα, η φυσική εμπειρία μου είχε μείνει στα απλά και κοινά: τσούκοι αντί για μπουκάλια ρακής, φλασκάκια για τους βοσκούς και τους αγρότες... (Είχα, βλέπετε, ξεχάσει τους Ιούδες και τις αποκριάτικες μάσκες. Αλλά γι' αυτά... παρακάτω). Κάποιοι άλλοι, όμως, μεγαλύτερης ηλικίας είχαν ανατραφεί με τον ήχο της προ-νεωτερικής κουδουνίστρας: Ένα «αποζούζουρο» της τσουκιάς (καρπός που δεν πρόλαβε να μεγαλώσει επαρκώς και ως εκ τούτου ωρίμασε χωρίς να αυξηθεί πολύ το μέγεθός του) χρησιμοποιήθηκε ως κουδουνίστρα σε πολλές περιοχές του νησιού, σύμφωνα με μαρτυρίες από τον Αποκόρωνα

και από το Οροπέδιο Λασιθίου. (Και μια... φυτολογική λεπτομέρεια: οι νεροκολοκύθες που δεν μεγαλώνουν πολύ είναι οι λεγόμενες κορφίτες, αυτές που βγαίνουν στην κορυφή του βλαστού). Το ξυλώδες νεροκολόκυθο είναι γεμάτο καρπούς, επίσης ξυλώδεις. Αν το ξεράνεις και το φροντίσεις, έχεις μιαν υπέροχη φυσική κουδουνίστρα! Ίσως γι' αυτό τον λόγο να χρησιμοποιήθηκε σε πολλές περιοχές ως αυτοσχέδιο μουσικό όργανο. Μόνο που κάποιοι άλλοι λαοί φαίνεται να έχουν πολύ μεγαλύτερη εμπειρία από μουσικά όργανα κατασκευασμένα με νεροκολόκυθα. Τι ταμπούρλα και τι πνευστά δεν έχουν κατασκευαστεί με το πιο απλό και το πιο ταπεινό υλικό που χάρισε η φύση στον άνθρωπο! Ξεχωριστή, μάλιστα, είναι η σχετική παράδοση ανάμεσα σε λαούς της δυτικής Αφρικής και της λατινικής Αμερικής. Οι μαράκες είναι από τα πιο γνωστά μουσικά όργανα που κατασκευάζονταν με κολοκύθες. Στην Κρήτη, πάντως, έχω δει μαντολίνο κατασκευασμένο με τσούκο. Υπέροχο!

Μια ψεύτικη... νεκροκεφαλή Δανειζόμενος τις εμπειρίες των μεγαλύτερων προσπάθησα να συντάξω έναν κατάλογο χρήσεων της νεροκολοκύθας στον δικό μας πολιτισμό. Είμαι σίγουρος ότι κανένας κατάλογος δεν μπορεί να είναι πλήρης επειδή η ανθρώπινη ευρηματικότητα μας επιφυλάσσει πάντα εκπλήξεις. Ποιος θα μπορούσε να φανταστεί, ας πούμε, ότι ένας Κρητικός από το Αμάρι (μακαρίτης πια) έφτιαχνε με τα μικρά νεροκολόκυθα φίμωτρα για τα οικόσιτα ζώα του; Μουστούχες ή μουστρούχες όπως λέγονται στην Κρήτη. Τα τρυπούσε με καυτό σίδερο για να αναπνέουν τα ζώα, τα έκοβε στο μέγεθος της μουσούδας του ζώου και... τα ζωγράφιζε, όπως κάνανε κάποτε με όλα τα χρηστικά είδη (θυμηθείτε, ρόκες, σαΐτες υφαντικής, ξύλινα κουτάλια, όλα σκαλισμένα και κεντημένα. Η ομορφιά δεν έλειψε ποτέ από τις ζωές των απλών ανθρώπων). Ποιος θα μπορούσε να φανταστεί κάποιον παλιό μπακάλη να βάζει ρύζι ή άλλα είδη που πουλούσε (χύμα πάντα) με σέσουλα φτιαγμένη από νεροκολόκυθο; Κι όμως, γινόταν! Είπαμε, η ανθρώπινη φαντασία και η ανθρώπινη επινοητικότητα δεν έχουν όρια. Ποιος θα μπορούσε να φανταστεί, ακόμη, την ιστορία που άκουσα πριν από χρόνια με πρωταγωνιστές... μια νεροκολοκύθα, έναν ατρόμητο «ήρωα» κι ένα νεκροταφείο; Τα χρόνια

Πολύτιμο πολυ-εργαλείο ο τσούκος, σημάδεψε την εξέλιξη του πολιτισμού για χιλιάδες χρόνια.

Στη φωτογραφία αριστερά: σπόρια νεροκολοκύθας.

Αριστερά: αποκριάτικη μάσκα από το Μαλεβίζι. Δεξιά: εργαλεία από νεροκολοκύθες στον ερειπωμένο πύργο της Βόιλας Σητείας (1995). Το κάτω είχε διπλή χρήση: αλατσερό και «αέρας».

ΥΠερ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2014

εκείνα τα στοιχήματα έδιναν κι έπαιρναν. Ο ανταγωνισμός και η κοινωνική καταξίωση δεν ήταν αμελητέες προτεραιότητες για τις μικρές κοινωνίες. Κάποιοι, λοιπόν, σκαρφίστηκαν ένα τολμηρό τέχνασμα: έφτιαξαν με νεροκολοκύθα ένα ανθρώπινο καυκάλι, μια νεκροκεφαλή. Δεν είναι και δύσκολο, φαντάζομαι. Δυο κόγχες για τα μάτια, μια πάνω σιαγόνα, κάμποσα δόντια· εύκολα κόβεται ο τσούκος όταν έχεις λεπτό πριονάκι, σαν αυτά που χρησιμοποιούνται στη χειροτεχνία. Τοποθέτησαν τον τσούκο πάνω σ' έναν τάφο κι έβαλαν μέσα ένα λυχναράκι που μόλις έβγαζε φλόγα. Φανταστείτε, λοιπόν, μια θεοσκότεινη νύχτα και μια νεκροκεφαλή που φωτιζόταν αχνά μόνο το εσωτερικό της. Η ιστορία μιλά για κάποιο στοίχημα που χάθηκε· (ο λεγάμενος δεν τόλμησε να πλησιάσει, έτσι λένε).

Χωνιά (μπίριες). Για όλα τα υγρά, αλλά περισσότερο για τον μούστο. Οι παραγωγοί κρασιού απέφευγαν να έρθει ο μούστος σε επαφή με μεταλλικά σκεύη ή και μεταλλικά εργαλεία. «Αέρας». Είναι το εργαλείο εκείνο με το οποίο έπαιρναν οι ελαιουργοί την «πανωλαδιά», στον πρώτο διαχωριστήρα της ιστορίας, που ήταν στηριγμένος στην αξιοποίηση του ειδικού βάρους των υγρών: το λάδι έχει μικρότερο ειδικό βάρος και επιπλέει στο νερό. Παλιότερα το έπαιρναν με ειδικά κατασκευασμένη νεροκολοκύθα. Αργότερα αντικαταστάθηκε με μεταλλικό εργαλείο (τον «αέρα»). Ταμπακέρες. Ακόμη και σήμερα κατασκευάζονται ιδιότυπες ταμπακέρες με λαιμούς τσούκου, όχι τόσο για χρήση όσο για χειροτεχνική δραστηριότητα ή για σουβενίρ.

Χωνιά, ταμπακέρες, μπαρουτόφλασκα...

Τα αλατσερά

Να θυμηθούμε μερικές ακόμη χρήσεις; Μπαρουτόφλασκα. Γινόταν με μικρά νεροκολόκυθα. Την είχαν πάντα οι παλιοί κυνηγοί στις βούργιες τους για να μεταφέρουν τα σκάγια και τα μπαρούτια (τα όπλα ήταν τότε εμπροσθογεμή). Σωσίβια. Τα μεγάλα νεροκολόκυθα χρησιμοποιούνταν κατά την προβιομηχανική εποχή όπως τα σημερινά σωσίβια.

Με το αλατσερό τα πράματα είναι σχετικά πιο εύκολα. Το έλεγαν και αλατσοκαύκι. Την περιγραφή του τη δανείζομαι από τον σπουδαίο Νεαπολίτη λόγιο και λεξικογράφο Μανώλη Πιτυκάκη: «Το δοχείο που φυλάσσεται το αλάτι. Όχι ή αλατιέρα της κοινής. Τα παλιά αλατσερά κατασκευάζονταν συνήθως από ένα είδος μη εδώδιμου κολοκύθας, αλλά και από το φυτό κολοκύνθη η λαγηνοφόρος, που αφού αποξηραίνετο και άδειαζαν το περιε-

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Πάνω: κρητικό φλασκάκι από το Αμάρι (κατασκευάστηκε το 1930). Κάτω: σύγχρονο κρητικό φλασκάκι από τη Νίβρυτο.

Φλάσκες σαν νταμιτζάνες

χόμενό της, τη χρησιμοποιούσαν για να τοποθετούν το αλάτι, που έτσι προφυλασσόταν από την υγρασία. Στη μέση περίπου έκοβαν ένα τρίγωνο, διαστάσεων όσο να χωρεί το χέρι, το συνέδεναν πάλι στη θέση του, με ένα σπάγκο, έτσι που να μπορούσε ν' ανοιγοκλείνει η τριγωνική οπή και το κρεμούσαν στο τζάκι». Είχα δει ένα ωραίο αλατσερό στον ερειπωμένο μεσαιωνικό οικισμό Βόιλα, στο οροπέδιο των Αρμενοχαντράδων Σητείας. Με τον καλό φίλο Λυκειάρχη Δημ. Παπαδάκη είχαμε πάει ώς εκεί πριν από κάμποσα χρόνια (μέσα δεκαετίας του 90) και είχαμε πετύχει ανοικτή την τελευταία αποθήκη του ενετικού χωριού. Ένας ηλικιωμένος αγρότης είχε εκεί τα ζωντανά του και όλη την παλιά οικοσκευή: χτένια αργαλειών, καμπανούς, ζυγάλετρα, κοφίνια, σωμάρια. Πάνω στο μποτζάλε του παλιού πατητηριού ήταν αφημένο το αλατσερό. Αληθινό κομψοτέχνημα! Και στον τοίχο κρεμόταν η παλιά πιρουνοθήκη. Και τα δυο ήταν φτιαγμένα με νεροκολόκυθα. Ως θήκη για τα πιρούνια και τα κουτάλια χρησιμοποιούσαν μια κολοκύθα μεσαίου μεγέθους, την έκοβαν έτσι που να σχηματίζει στενότερη προεξοχή (γλώσσα) προς τα πάνω κι από κει την κρεμούσαν στον τοίχο.

Κι επειδή χρωστάμε μια διευκρίνιση, ας πούμε ότι το φλασκί είναι διαφορετικό από τον τσούκο. Είναι στρογγυλό και πεπλατυσμένο. Ας πούμε, σαν τα αλουμινένια παγούρια του στρατού. Ήταν το πιο συνηθισμένο εργαλείο του κάθε ταξιδιώτη. Αν έβλεπε κανείς τους παλιούς πανηγυριώτες, αυτούς που ταξίδευαν καβάλα σε γαϊδουρομούλαρα, με τα σωμάρια στολισμένα, πάντα καλυμμένα με πατανίες, δεν μπορούσε παρά να προσέξει τις φλάσκες που κρέμονταν από τα σκαρβέλια ή που μεταφέρονταν μέσα σε ντορβάδες για να κρατιέται το νερό δροσερό (τα προσκυνηματικά ταξίδια γίνονταν συνήθως καλοκαίρι). Ο Πιτυκάκης προσδιορίζει και το μέγεθος του φλασκιού: «ενώ η περίμετρός του είναι γύρω στα 0,65 μ. το πάχος του δεν υπερβαίνει τα 0,15 μ.» Για να μην σπα εύκολα το κάλυπταν ολόγυρα με θηλιές κατασκευασμένες με μαλακό ξύλο, όπως ακριβώς έκαναν και με τις γυάλινες νταμιτζάνες. Ένα από τα πιο ωραία φλασκιά που είδα ήταν στα Αστερούσια. Το κρατούσε κάποιος βοσκός στις αρχές της δεκαετίας του 90 (πείτε τον, αν θέλετε, «απροσάρμοστο», αλλά αποστρεφόταν τα πλαστικά μπουκάλια που είχαν κατακτήσει τον κόσμο στο μεταξύ. Όλα κι όλα, το κρασί του το έπινε από φλασκάκι). Το είχε ντύσει με πλεκτό κατασκευασμένο από αφράτο. Άλλοι φτιάχνανε καλύμματα με βούρλα ή ξύλο λυγιάς. Στην Κρήτη ήταν παλαιότατο σκεύος μεταφοράς υγρών, κυρίως νερού ή κρασιού, για ατομική κυρίως χρήση. Συγκινητική είναι η εικόνα που μεταφέρει ο Τζουάνες Παπαδόπουλος περιγράφοντας τους χωρικούς του 17ου αιώνα: «Όταν έρχονταν από τα χωριά τους στην πόλη, είχαν στο χέρι τους ένα κοντό ραβδί, που τους έφτανε ώς τη μέση ή και λίγο πιο πάνω, κι ένα δισάκι, που κρεμόταν από την πλάτη τους μ' ένα τραχύ κορδόνι περασμένο στους ώμους, και σ' αυτό το δισάκι είχαν κρίθινο ψωμί που έτρωγαν συνήθως, τυρί, μυζήθρα ή κάτι τέτοιο για προσφάι κι ένα φλασκάκι κρασί, γιατί δεν συνήθιζαν να πηγαίνουν στα κρασοπουλιά για να πιούν...». Μαύρες εποχές ήταν τότε για τους χωρικούς. Αλλά, τουλάχιστον ένα φλασκάκι κρασί μπορούσαν να το έχουν.

Το φλασκάκι του ερωτόκριτου και η φλάσκα του Καζαντζάκη Στην αναγεννησιακή λογοτεχνία της Κρήτης συναντάμε αναφορές για φλασκιά: Στον ερωτόκριτο: Σ' ένα φλασκάκι άλλο νερό του δίδει να φυλάξει και λέγει του, όντα του φανεί, τη στόρηση ν' αλλάξει... Στη Βοσκοπούλα: Είχε και ξιδωτό κρασί δαμάκι σ' ένα μικρό και πλουμιστό φλασκάκι και συγκερνά και με καλεί και πίνει κι απ' έκει για να πιω κι εγώ μου δίνει... Και στα νεότερα χρόνια. Καζαντζάκης: Είπε, κι ο πονηρός αφεντικός ανοίγει το ταγάρι, ψωμί, κρασί και πέρδικα ψητή χαρούμενα ανασέρνει και το λιμάρο τάγισε κορμί, μην του λιγομαριάσει. Tην πέρδικα όλη ξεκοκκάλισε, τη φλάσκα του αναγέρνει...

ΥΠερ

Ιούδες και μάσκες

Λαϊκός τεχνίτης που επεξεργάζεται με πρωτοτυπία τις νεροκολοκύθες για χρηστικούς λόγους (Νίβρυτος).

◗◗

λάξουν ακόμη. Δεν ήταν μικρότερης σημασίας η χρήση τσούκων ως φαλλικών συμβόλων κατά την αποκριάτικη περίοδο. Οι μασκαράδες τους χρησιμοποιούσαν σαν... υποκατάστατα του φαλλού και με διάφορα τεχνάσματα τους κρεμούσαν στα σκέλια τους. Πίσω από αυτή τη συνήθεια μπορεί να δει κανείς τον συμβολισμό της γονιμότητας, δηλαδή της ιδέας που κυριαρχούσε και στα αρχαιοελληνικά αγροτικά δρώμενα (τους προπομπούς του θεάτρου), αλλά και στα νεοελληνικά αποκριάτικα έθιμα. Και στο έθιμο της καύσης του Ιούδα κατά τη βραδιά της Ανάστασης είχε ρόλο ο τσούκος. Γινόταν κεφαλή του προδότη και καιγόταν μαζί με το ανθρώπινο ομοίωμα πάνω σε ένα μεγάλο σωρό από ξύλα. Συνήθως τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά ζωγραφίζονταν με κάρβουνο.

ίναι αυτές που χαρακτηρίσαμε πριν ως «παιγνιώδεις χρήσεις». Με τους τσούκους φτιάχνανε κάποτε τόσον οι μεγάλοι όσο και τα παιδιά μερικούς από τους πιο εκφραστικούς τύπους μάσκας που γνωρίζομε σήμερα. Το σχήμα τους βοηθούσε. Άλλοτε ο λαιμός της κολοκύθας χρησίμευε ως λαιμός και της μάσκας, άλλοτε αντιμετωπιζόταν ως υπερμεγέθης μύτη, άλλοτε ο συμβολισμός της ήταν καθαρά φαλλικός. Συχνά κολλούσαν πάνω στο καυκάλι του τσούκου μαλλιά προβάτου, άλλοτε έφτιαχναν μουστάκια, πάλι με μαλλιά. Βλέπετε, ο τσούκος δεν κόστιζε. Υπήρχε σε μεγάλη αφθονία στους κήπους και τις αυλές. Είναι εύκολο φυτό, αρκετά παραγωγικό. Από ένα μόνο μπορεί να πάρει κανείς 30 και 40 νεροκολόκυθα. Κάποιο απ' όλα θα περίσσευε και για την αποκριάτικη αμφίεση κατά την εποχή που το αγροτικό νοικοκυριό κατανάλωνε ό,τι (και όσο) παρήγαγε. Οι μάσκες που κατασκευάζονταν με τσούκους μπορούσαν να διατηρηθούν για δυο, τρεις ή και περισσότερες χρονιές. Κι επειδή οι μασκαράδες είχαν ως βασικό μέλημα να μην τους γνωρίσουν οι άλλοι, μπορούσαν να τις μεταποιήσουν, να προσθέσουν ή να αφαιρέσουν χαρακτηριστικά ή και να τις ανταλ-

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2014

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Συμβολικές χρήσεις. Τσούκοι στους τάφους Στην αρχαία Αίγυπτο έβαζαν τσούκους μέσα στους τάφους των νεκρών. Κι όπως υποστηρίχτηκε από Έλληνα αρχαιολόγο (Ευρ. Κεφαλίδου), σ' αυτούς οφείλεται το σχήμα των περίεργων κτερισμάτων που τοποθετούνταν σε ελληνικούς τάφους από τα αρχαϊκά χρόνια (900 π. Χ.) μέχρι και τα ελληνιστικά χρόνια και που μας είναι γνωστά με την ονομασία φορμίσκοι. Συμβολισμοί και τελετουργικές συμπεριφορές καθορίζουν κάθε φορά τη χρήση του κάθε αντικειμένου, ιδιαίτερα σε έναν πολιτισμό που πίστεψε στην ιδέα της συνέχειας. Η ζωή συνεχίζεται μετά τον θάνατο. Κι όπως έχει υποστηρίξει η εν λόγω αρχαιολόγος, η τεράστια αντοχή των σπόρων του τσούκου είναι πιθανόν να δημιούργησαν στον άνθρωπο συνειρμούς σχετικούς με τη συνέχεια της ζωής.

Δεξιά σελίδα: Το κυπριακό «κολότζιν». Στην Κύπρο η παλιά τέχνη της διακόσμησης νεροκολόκυθων διατηρείται και τα «κολότζια» διατίθενται στην τουριστική αγορά ως σουβενίρ.

Οι σύγχρονες κατασκευές και τα κυπριακά «κολότζια» Στον παραδοσιακό πολιτισμό οι έννοιες τέχνη και τεχνική δεν διαχωρίζονταν. Το χρηστικό είδος έπρεπε να είναι και ωραίο. Οι άνθρωποι «κεντούσαν» με πολύπλοκα γεωμετρικά και άλλα σχέδια τα πιρούνια, τα κουτάλια, τις ρόκες, τις σαΐτες. Δεν διαχώριζαν την αισθητική από την καθημερινότητα, δεν έκαναν τέχνη για την τέχνη. Μέχρι τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο στην Κρήτη οι τσούκοι και τα φλασκιά ήταν κι αυτά κεντημένα. Όχι όλα, ποτέ δεν

Διακοσμητικοί τσούκοι φιλοτεχνημένοι από την οικογένεια Μαραζάκη στην Κερά Πεδιάδος. Κατασκευάζουν πρωτότυπα έργα, όπως γλάστρες, μπιζουτιέρες κ.α.

Είναι αλήθεια ότι ο σπόρος μπορεί να μείνει πολλά χρόνια θαμμένος στη γη μέχρι να βρει τις κατάλληλες συνθήκες να γεννήσει μια καινούργια ζωή, να πετάξει φύλλα και κλαδιά. Όπως ο νεκρός δηλαδή! Και κάτι ακόμη, που νομίζω ότι συγκλίνει στο ίδιο συμπέρασμα: το σχήμα του φαλλού μπορεί να θυμίζει την ιδέα της γονιμότητας και της ανα-δημιουργίας της ζωής, όπως συμβαίνει με όλα τα σύμβολα που διατηρήθηκαν ως εθιμικές πρακτικές στον νεοελληνικό πολιτισμό (π.χ. τα αυγά στους τάφους, τα κλαδιά της ελιάς και τόσα άλλα).

ΥΠερ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2014

γραμμές του σχεδίου, αφού δεν μπορούσε να σταθεί στο άλλο τμήμα, το υαλώδες. Άλλοι έχωναν για κάμποσες ημέρες τους κεντημένους τσούκους στα στράφυλα (στέμφυλα) κι έπαιρναν ένα γλυκύ κρασάτο χρώμα. Σήμερα υπάρχουν τεχνίτες που κάνουν πολύ ωραία δουλειά με νεροκολόκυθα. Άλλοι φτιάχνουν φωτιστικά, άλλοι ενθυμήματα (σουβενίρ), άλλοι ζωγραφίζουν εξαιρετικές εικόνες λαϊκής τέχνης πάνω σ' αυτά. Δυο καλά παραδείγματα έχω υπ' όψη μου: του παλιού δασκάλου Στέλιου Μαραζάκη στην Κερά (πολυτάλαντος και πολυκάτεχος ο Στέλιος!) και ενός καλού τεχνίτη στη Νίβρυτο. Οι τελευταίοι που φτιάχνουν φλάσκες στον ελλαδικό χώρο είναι οι τεχνίτες της Κύπρου. Εξαιρετικοί από κάθε άποψη! Φρόντισαν να κάμουν τα ταπεινά «κολότζια τους (έτσι λένε τους τσούκους στην Κύπρο) φορέα ενός πολιτισμού με βαθιές ρίζες στο χρόνο. Και, παράλληλα, να προσφέρουν στους επισκέπτες του νησιού ένα σπουδαίο ενθύμημα, δηλαδή ένα πολιτισμικό τεκμήριο μεγάλης αισθητικής αξίας. Τους συνάντησα στο κέντρο χειροτεχνίας της Λεμεσού, τους (τις) φωτογράφισα κι απόκτησα δυο ωραία κολότζια για να μου θυμίζουν την πολιτισμική ενότητα του Ελληνισμού! Χ ήταν ίδια όλα τα πράγματα. Πάντα προσπαθούσαν οι άνθρωποι να διακρίνονται από τους άλλους. Και διακρίνονταν από τα έργα τους. Το καλό υφαντό μαρτυρούσε την καλή νοικοκερά. Η καλή κατσούνα, τον μερακλή. Το καλό φλασκί έδειχνε κι αυτό πιτηδιοσύνη, νοικοκυροσύνη. Πολλές φορές οι νεαροί του παλιού καιρού είχαν δυο και τρία φλασκιά. Ένα για τις καθημερινές εξορμήσεις τους (κεντημένο συνήθως) κι ένα για τις επίσημες εμφανίσεις τους, τα πανηγύρια και τις εκδρομές, δηλαδή. Σ' αυτά έβαζαν όλο τους το μεράκι. Γιατί η τέχνη του τσούκου και του φλασκιού ήταν αντρική υπόθεση. Όπως κάθονταν οι γυναίκες στα πεζούλια και στις βεγγέρες κι έπλεκαν ή κεντούσαν, έτσι κάθονταν κι οι άντρες και έφτιαχναν χίλια δυο σκεύη με τους τσούκους. Πρώτα τους ξέραιναν για να είναι πιο γεροί. Μετά άνοιγαν τους λαιμούς κι έβαζαν μέσα τζουγκρωτές πέτρες, δονούσαν τους τσούκους σαν κουδουνίστρες μέχρι να ξεκολλήσουν οι σπόροι από τις μεμβράνες και να τους πετάξουν. Τότε ακριβώς έκαναν και τη διαδικασία της επιλογής... γενετικού υλικού: οι σπόροι από τους καλοφτιαγμένους τσούκους φυλάσσονταν σαν σπορικοί (άλλοι με μακρούς λαιμούς, άλλοι με κοντούς ή γαμψούς, ανάλογα με τις συνήθειες, τα γούστα και τα αντικείμενα που χρειάζονταν κάθε φορά). Μετά τον καθαρισμό του τσούκου, ακολουθούσε η απόσμηση. Έβαζαν μέσα ξίδι και το άφηναν για λίγες ημέρες. Το «κέντημα» γινόταν με σουγιά ή μαχαιράκι, πολύ καλά ακονισμένο. Έφτιαχναν σχέδια, συνήθως γεωμετρικά. Κρίμα που δεν έχουν σωθεί τόσοι τσούκοι ώστε να μπορούσαν να μελετηθούν τα μοτίβα τους. Από μια μικρή εμπειρία μπορώ να υποστηρίξω ότι δεν ήταν και πολύ διαφορετικά από αυτά που βλέπομε σε κουτάλες, σαΐτες, καρέκλες. Κάθε περιοχή είχε και τους δικούς της αισθητικούς κανόνες... Κι αφού τέλειωνε το σχέδιο, περνούσαν με φούμο τον τσούκο και τον καθάριζαν καλά. Το μαύρο χρώμα έμενε μόνο μέσα στις 41

ΤΟ ΣΚΟΥΤΕΛΙΚΟ ΤΗΣ ΑΝΝΑΣ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ

ΑΠΟ ΤΗ ΣΗΤΕΙΑ ΩΣ ΤΑ ΧΑΝΙΑ ΟΛΗ Η ΚΡΗΤΗ ΑΞΙΖΕΙ

Κρήτη, καλοκαίρι του 2014 Σύναξα πάλι τις φωτογραφίες κι άρχισα να ταξιδεύω Κρήτη! Μια γη - ορόσημο καταμεσής της κρασόχρωμης θάλασσας. Έτσι την περιέγραψε τη γη μας ο Όμηρος. Και τη θάλασσά μας· τον "Οίνοπα Πόντο". Τόπος προικισμένος. Τόσο που νομίζεις πως δεν χωρεί τόσο χρώμα στα μάτια σου, τόσο φως στην ψυχή σου. Αποθήκη αναμνήσεων η κάθε φωτογραφία. Σπονδή στη συλλογική μας μνήμη. Τόπος και άνθρωποι, χρώματα, φως. Βλέπεις ξανά και ξανά τον μικρό σταυρωτό ναό που έκτισε κάποτε εκείνος ο ασίγαστος ερημίτης στον πίσω αιγιαλό του νησιού και ζωντανεύει ο κόσμος, ξαναγεννιέται ο χρόνος, έρχεσαι πίσω στις πηγές της ιστορίας, βλέπεις τον Ερημίτη να ξεδιπλώνει τα σχέδια και να τιθασεύει την αγριάδα. Ξέρεις πως έχουν περάσει χίλια χρόνια από τότε και παραδέχεσαι πως τα έργα του Θεού πο44

ρεύονται μαζί με τα έργα των ανθρώπων. Ταυτότητα του τοπίου είναι ο μικρός απέριττος ναός. Στον καιρό που χτιζόταν το μέτρο ήταν ηθική αξία, ήταν η τομή ανάμεσα στο μηδέν και στο άπειρο. Προχωρείς. Το Βάι στην ανατολή, ο Φάραγγας στη δύση. Και πιο πέρα, ένα λιμάνι πεταμένο στη στεριά, φαινόμενο μοναδικό η Φαλάσαρνα. Κι η Χρυσοσκαλίτισσα. Κι η Οδηγήτρια. Κι η Αγκάραθος... Θυμάσαι τον ποιητή... Ναοί στο σχήμα τ' ουρανού! Θυμάσαι τον άλλο βάρδο της Κρήτης, τον υπέροχο λυράρη του Κρούστα, τον Γιάννη τον Βάρδα: Από τη Στεία ώς τα Χανιά όλη η Κρήτη αξίζει ποιο κλώνο του βασιλικού κόβεις και δεν μυρίζει; Τούτο το καλοκαίρι μας ήρθε γεμάτο προκλήσεις. Ένας χημικός εφιάλτης στα δυτικά του νησιού (κάμποσες δεκάδες μίλια από τον ναΐσκο που λέγαμε), ένα νομοσχέδιο για τον αιγιαλό και την παραλία, ένας κροκόδειλος στο ρεθεμνιώτικο φράγμα, ένας κό-

Η ακρογιαλιά δυτικά του Αγίου Νικολάου, λουσμένη στο φως.

ΥΠερ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2014

Από τη Στεία ώς τα Χανιά όλη η Κρήτη αξίζει ποιο κλώνο του βασιλικού κόβεις και δεν μυρίζει;

Aριστερά: Ο μικρός σταυροειδής ναός του Αγίου Παύλου στον "Οπίσω Αιγιαλόν" (έτσι τον αναφέρει στη Διαθήκη του ο Ιωάννης ο Ξένος - αρχές 11ου αιώνα). Μάθημα αισθητικής για τον σύγχρονο άνθρωπο. Το ανθρώπινο μέτρο, που λέγαμε! Ναι, είναι που θες να φωνάξεις πως δεν χωρεί τόση ομορφιά σε μια φωτογραφία. Ούτε τόση αρμονία ανάμεσα στα έργα του Θεού και στο έργο του ανθρώπου.

◗◗ Θυμάμαι πάλι το μέτρο ως αξία ηθική, κάποιοι πρόγονοι μακρινοί μάς το δίδαξαν. Είναι οι ίδιοι που μίλησαν πρώτοι και για την ύβρη. Και για τη Νέμεση!

σμος που νομίζει πως όλα ξεκινούν τώρα, σήμερα· λες και βρισκόμαστε στην πρώτη μέρα της δημιουργίας! Σύναξα πάλι τις φωτογραφίες του καλοκαιριού και ταξιδεύω. Φωνάζω πως έχω δικαίωμα στην ομορφιά, τούτος ο τόπος με τα βουνά και τ' ακρογιάλια του σηκώνει τις φωνές των προγόνων, κουβαλά τη μνήμη μου - τις μνήμες μας, μα δεν είναι δικός μου δεν είναι δικός μας. Ανήκει σ' αυτούς που δεν γεννήθηκαν ακόμη! Δεν πήγα να φωτογραφίσω κροκοδείλους, αντιστέκομαι στην εκκεντρικότητα που νομίζει πως θα υποτάξει τη φύση. Θυμάμαι πάλι το μέτρο ως αξία ηθική, κάποιοι πρόγονοι μακρινοί μάς τη δίδαξαν. Είναι οι ίδιοι που μίλησαν πρώτοι και για την ύβρη. Και για τη Νέμεση! Την ώρα που γράφονται αυτές οι γραμμές, γίνεται λόγος πολύς για τον χημικό εφιάλτη. Ακούει στην (άγνωστη για πολλούς) λέξη "υδρόλυση". Νομίζω πως τα δικά μου φτωχά λόγια για την ύβρη είναι γράμμα κενό. Όπως κι οι πιο δυνατές φωνές εκείνων που 45

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ

Δεν χωρεί τόσο χρώμα στα μάτια σου. Δεν χωρεί τόσο φως στην ψυχή σου.

Βράδυ στο λιμάνι του Ηρακλείου. Σε πρώτο πλάνο ο Κούλες, το περίφημο φρούριο της θάλασσας, βυθισμένος στην αχλή του δειλινού. Πίσω η αχνή σκιά του Στρούμπουλα, του οξυκόρυφου βουνού που ορίζει το τοπίο.

(μπράβο τους!) συνάσσονται στ' Αρκάδια με παντιέρες και φωνάζουν πως δεν ήρθε ακόμη το τέλος της ιστορίας. Πώς να ξεχάσω τον μεγάλο Ουγκώ που, λίγο μετά την εθελοθυσία του Αρκαδιού, έγραψε ένα φωτισμένο κείμενο για την Κρήτη; Πώς να ξεχάσω τη φλόγα της ψυχής του; Έλεγε πως οι ισχυροί του κόσμου (οι βασιλιάδες τότε, η αόρατη εξουσία των ισχυρών σήμερα) δεν ακούγανε. Ποτέ δεν ακούγανε. Ούτε και σήμερα ακούνε. Να θυμηθούμε τα λόγια του; "Η Ευρώπη αυτή τη στιγμή δεν ανήκει στα έθνη, ανήκει στους βασιλιάδες. Ας το πούμε καθαρά: η Ελλάδα και η Κρήτη δεν έχουν τίποτα να περιμένουν από την Ευρώπη του σήμερα". Ξεφυλλίζω τις φωτογραφίες του καλοκαιριού, βλέπω τον ήλιο τον λαμνοκόπο στ' ανατολικά, τον θεόκτιστο Ψηλορείτη φωτισμένο αμυδρά πίσω από το παλιό βενετσιάνικο κάστρο του λιμανιού, τον πρίνο - γίγαντα στα κριτσώτικα βουνά. Κι απάνω που πάω να φωνάξω πως δεν χωρεί τόσο φως στα μάτια μου, τόση ομορφιά στην ψυχή μου, κοντοστέκομαι κι αλλάζω τα λόγια μου. Φωνάζω πως δεν χωρεί στο μυαλό μου η έπαρση, ο άνθρωπος του σήμερα που νομίζει πως του ανήκουν όλα: οι αιγιαλοί, οι παραλίες, οι λίμνες, οι κροκόδειλοι της Ινδίας, τα πέλαγα. Ν. 46

ΥΠερ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2014

Ο πρίνος - βασιλιάς στα κριτσώτικα βουνά. Βρίσκεται ανάμεσα σε δυο οροπέδια, του Καθαρού και του Λασιθίου. Όλη η περηφάνια του τοπίου φανερωμένη στη μορφή ενός ακρίτη! Δέντρα - σύμβολα της ορεινής Κρήτης ο πρίνος κι η δρυς κι ο αζίλακας...

◗

ΟΤΑΝ ΟΙ ΑΡΧΟΝΤΙΣΣΕΣ ΠΗΓΑΙΝΑΝ ΒΟΛΤΑ...

Στην Κρήτη, πάντως, την έλεγαν λεντίκα!

άποτε μετακινούνταν με τον τρόπο που βλέπετε και οι αρχόντισσες της Κρήτης. Για να μην κουράζονται και για να μην συναναστρέφονται με τα λαϊκά στρώματα, κάθιζαν σε φορητά καθίσματα κι έβαζαν δυο υπηρέτες να τις σηκώνουν! Έτσι πήγαιναν για επισκέψεις στα φιλικά τους σπίτια, όπως μαρτυρεί ο Τζουάνες Παπαδόπουλος, που είχε γεννηθεί στον Χάνδακα και, λίγα χρόνια μετά την τουρκική επίθεση, βρέθηκε πρόσφυγας στην ιταλική χερσόνησο: «Υπήρχαν και κάποιες αρχόντισσες που καμιά φορά, όταν ήθελαν να βγουν από το σπίτι για επισκέψεις, πήγαιναν με τη λεντίκα, όπως λέγεται στα ελληνικά, δηλαδή με φορητό κάθισμα, που το σήκωναν δυο άτομα, άλλες με το κεφάλι ακάλυπτο, άλλες με παραμάντι» (ήταν σαν μεγάλο κεφαλομάντηλο που κάλυπτε και τους ώμους- μετάφραση από την ωραία έκδοση των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης).

◗ 48

Η φωτογραφία δεν έχει καμιά σχέση ούτε με τον Χάνδακα (σημερινό Ηράκλειο) ούτε με άλλη περιοχή της Κρήτης. Δεν έχει καν σχέση με την εποχή στην οποία αναφερόμαστε (πρώτο μισό του 17ου αιώνα). Είναι καρτ ποστάλ (επιστολικό δελτάριο) που κυκλοφόρησε γύρω στο 1900-1910 στην Κωνσταντινούπολη. Δηλαδή διακόσια περίπου χρόνια από τότε που γράφτηκε το παραπάνω απόσπασμα. Μας θυμίζει, όμως, τις περιγραφές του Κρητικού πρόσφυγα που γεύτηκε την πίκρα της ξενιτιάς στα γεράματά του και έγραφε με συγκίνηση καθετί που αφορούσε στην πατρίδα του. Για την ιστορία, πάντως, αξίζει να αναφερθεί ότι παρόμοια φαινόμενα ήταν γνωστά σε όλον τον μεσαιωνικό κόσμο, όπου οι διακρίσεις ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις ήταν πολύ έντονες. Οι βαστάζοι και οι δουλοπάροικοι ήταν επιφορτισμένοι, μαζί με όλες τις άλλες υποχρεώσεις, να σηκώνουν και τ' αφεντικά τους, ακόμη κι όταν ήταν μικρές οι αποστάσεις τις οποίες έπρεπε να διανύσουν. Και τις αφεντικίνες. Ακόμη και για να πάνε επισκέψεις στα σπίτια των φιλενάδων τους. Δεν θα κουράζονταν, βέβαια, τα... ποδαράκια τους αν έκαναν μερικά βήματα, αλλά η μεταφορά με τις λεντίκες είχε και συμβολικό χαρακτήρα. Έδειχνε στους περαστικούς ότι υπήρχαν ορατές διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα στο αρχοντολόι και στην πλέμπα! Χ

ΕΠΙΧΡΩΜΑΤΙΣΜΟΣ

Τότε που χρωμάτιζαν τις ασπρόμαυρες φωτογραφίες

ΤΗΣ εΦΗΣ ΨΙΛΑΚΗ

Ειδικευμένοι τεχνίτες είχαν αναλάβει αυτό που δεν μπορούσαν να κάνουν ακόμη οι φωτογραφικές τεχνικές: επιχρωμάτιζαν τις φωτογραφίες για να μοιάζουν με έγχρωμες!

άποτε όλες οι φωτογραφίες ήταν ασπρόμαυρες. Για πολλές δεκαετίες ο μπλε ουρανός φαινόταν λευκός, τα κόκκινα ρούχα απεικονίζονταν μαύρα, τα πρόσωπα γκρι... Για δεκαετίες ολόκληρες ο κόσμος ήταν ασπρόμαυρος, εξωπραγματικός! Οι φωτογράφοι αναζήτησαν τρόπους να δημιουργήσουν εικόνες που να θυμίζουν εκείνο που βλέπει το ανθρώπινο μάτι. Να απεικονίζουν τη θάλασσα με μπλε, τον ασυννέφιαστο ουρανό με αποχρώσεις του γαλάζιου, τη χλόη με αποχρώσεις του πράσινου. Κι όσο αργούσε το έγχρωμο φιλμ, τόσο και πιο πολλοί καταγίνονταν με τεχνικές, με πινέλα και χρώματα. Επιχρωμάτιζαν τις ασπρόμαυρες επιφάνειες κι έφτιαχναν καινούργιους κόσμους. Χιλιάδες χρωματισμένα επιστολικά δελτάρια κυκλοφόρησαν σε όλο τον κόσμο στις αρχές του 20ού αιώνα. Το χρώμα τα έκανε πιο ελκυστικά... Το έγχρωμο φιλμ έφερε μια επανάσταση στη φωτογραφία. Πολλοί ενθουσιάστηκαν. Άλλοι το είδαν με σκεπτικισμό. Κι άλλοι το αρνήθηκαν, σαν καινοτομία που αλλοίωνε την τέχνη της φωτογραφίας. Ιστορική έχει μείνει η φράση ενός παλιού φωτογράφου, του Ted Grant: «Όταν φωτογραφίζεις ανθρώπους με έγχρωμο φιλμ, φωτογραφίζεις τα ρούχα τους. Όταν τους φωτογραφίζεις με ασπρόμαυρο, φωτογραφίζεις την ψυχή τους…».

ΕΠΙΧΡΩΜΑΤΙΣΜΟΣ

Η «έξυπνη μηχανή» «

έρετε ποια θα είναι σύντομα η απόλυτη αλήθεια; Η τέχνη της φωτογραφίας, και μάλιστα από τη στιγμή που θα αρχίσει να αναπαράγει χρώματα, και αυτό δεν θα αργήσει να γίνει. Και παρόλα αυτά θέλετε ένας ευφυής άνθρωπος να ιδρώνει για μήνες, έτσι ώστε να δώσει την ψευδαίσθηση ότι μπορεί να κάνει κάτι τόσο καλά όσο και μια έξυπνη μικρή μηχανή»! Αυτά τα λόγια ανήκουν σε έναν σπουδαίο ζωγράφο, τον Πωλ Γκωγκέν (1848-1903), ο οποίος είχε κάποτε προβλέψει την εξέλιξη που θα είχε η πλέον καταγραφική τέχνη. Φαίνεται πως του έκανε μεγάλη εντύπωση ο τρόπος με τον οποίο μία έξυπνη μικρή μηχανή αναπαρήγαγε πιστά την πραγματικότητα. Το μόνο που έλειπε τότε, το μόνο στο οποίο υστερούσε η φωτογραφία έναντι της ζωγραφικής ήταν το χρώμα. Και όσο η τεχνική αυτή αργούσε, οι άνθρωποι έψαχναν τρόπους για να εντάξουν το χρώμα στις φωτογραφίες. Σήμερα, στον πολύχρωμο κόσμο μας, μάλλον που έχουμε ξεχάσει ότι, μέχρι πριν από λίγα χρόνια, βλέπαμε πολλά πράγματα σε τόνους του γκρι. Η τηλεόραση ήταν ασπρόμαυρη, το ίδιο και οι φωτογραφίες στις εφημερίδες. Το μόνο που πήγαινε κόντρα

Καρτ-ποστάλ των αρχών του 20ού αιώνα που κυκλοφόρησαν και στην Ελλάδα. Φαίνεται καθαρά πως οι ειδικευμένοι τεχνίτες πετύχαιναν το στόχο τους με πολύ λίγες πινελιές. Θα μπορούσε να μιλήσει κανείς για ειδικευμένα εργαστήρια ή και για μια «βιομηχανία επιχρωματισμών», που ήκμασε σε πολλές χώρες και κυρίως στη Γαλλία.

στην κυριαρχία του ασπρόμαυρου ήταν το σινεμά και ορισμένα περιοδικά. Έτσι, για να προσδώσουν πιο δυνατό χαρακτήρα σε φιλμ και φωτογραφίες, οι τεχνικοί της εποχής κατέφευγαν στον επιχρωματισμό, μία μέθοδο που για αρκετά χρόνια υπήρξε αμφιλεγόμενη, κυρίως εξαιτίας του μάλλον αφύσικου αισθητικού αποτελέσματος που είχε.

Φωτογραφία και πορτρέτο

πό τις απαρχές της, η φωτογραφία θεωρήθηκε ως μία εναλλακτική λύση στην παραδοσιακή προσωπογραφία. Τα μοντέλα του φωτογραφικού πορτραίτου γνώριζαν ότι η εικόνα θα μπορούσε να θεωρηθεί πιστό αντίγραφο της πραγματικότητας και έτσι ήθελαν να κάνουν ό,τι περνούσε από το χέρι τους για να φωτογραφηθούν με τον

ΥΠερ

πιο κολακευτικό τρόπο. Όπως είχε γράψει κάποτε ο Αμερικανός φωτογράφος Henry Hunt Snellin: «ο πιο επικίνδυνος εχθρός της δαγκεροτυπίας είναι, αναμφισβήτητα, η ανθρώπινη ματαιοδοξία». Τον πρώτο καιρό το κοντράστ ήταν πολύ χαμηλό και οι χρόνοι έκθεσης μεγάλοι -μερικές φορές έφταναν και τα 20 λεπτά (!). Προκειμένου να καταπολεμηθούν αυτά τα προβλήματα, τα μοντέλα έπρεπε να φοράνε ρούχα με συγκεκριμένα χρώματα και να κάνουν εξωφρενικά πράγματα: επειδή ο χρόνος έκθεσης ήταν τόσο μεγάλος, τα προσκέφαλα βιδώνονταν σε καρέκλες προκειμένου να αποτραπεί το θόλωμα της φωτογραφίας Οι άνθρωποι δεν έπρεπε να φοράνε μαύρο βελούδο ή πολύ φωτεινά χρώματα, όπως γαλάζιο και ροζ για παράδειγμα. Οι φωτογράφοι έβαζαν σκόνη στα πρόσωπα και τα μαλλιά των πελατών τους και μερικές φορές τούς έδιναν τοξικά σκευάσματα για να φαίνονται χλωμοί. Σύντομα οι περισσότεροι πελάτες άρχισαν να αρνούνται όλα αυτά τα ακραία κόλπα και ζητούσαν εναλλακτικές λύσεις. Έτσι άρχισε το ρετουσάρισμα των αρνητικών και των φωτογραφιών και χρησιμοποιήθηκε ένα πρώτο και πολύ πρόωρο «Photoshop» του σκοτεινού θαλάμου!

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2014

Μία σύντομη ιστορική αναδρομή

τα 1839 ο Louis-Jacques-Mandé Daguerre ανακοίνωσε την ανακάλυψη της πρώτης επιτυχημένης μόνιμης εικόνας που δημιουργήθηκε από τη χρήση των ακτίνων του ήλιου και όχι από το πινέλο κάποιου καλλιτέχνη. Αυτή η πρώτη φωτογραφική τεχνική ονομάστηκε δαγκεροτυπία και προκάλεσε έκπληξη και θαυμασμό, καθώς μπορούσε να συλλάβει την αλήθεια του έμβιου κόσμου με το πάτημα ενός κουμπιού. Λίγο μετά τη δημόσια εμφάνιση της δαγκεροτυπίας, οι φωτογράφοι και οι καλλιτέχνες τόσο στις Ηνωμένες Πολιτείες όσο και στην Ευρώπη έθεσαν ως στόχο να βελτιώσουν αυτή την τεχνική και από τότε η φωτογραφία γίνεται διαρκώς καλύτερη. Μετά τον πρώτο ενθουσιασμό ακολούθησε η απογοήτευση λόγω της έλλειψης ρεαλιστικών χρωμάτων. Το κοινό διαμαρτυρόταν και, παρά το γεγονός ότι έγιναν πολλές προσπάθειες επιχρωματισμού, καμία από αυτές δεν είχε μόνιμα αποτελέσματα. Η πιο σοβαρή προσπάθεια είχε γίνει από τον L. L. Hill, ο οποίος ισχυριζόταν ότι είχε ανακαλύψει μια τεχνική έγχρωμης δαγκεροτυπίας την οποία ονόμασε heliochromes, αλλά κανείς δεν ήταν σε θέση να αναπαράγει τα αποτελέσματά του.

ΕΠΙΧΡΩΜΑΤΙΣΜΟΣ

Τα πρώτα βήματα της επιχρωματισμένης φωτογραφίας

αλήθεια είναι ότι ήδη από τα πρώτα χρόνια οι φωτογράφοι ήθελαν να κάνουν την εικόνα όσο το δυνατόν ρεαλιστικότερη. Ο άνθρωπος δεν βλέπει ασπρόμαυρα. Ένα πρόσωπο δεν μπορούσε να είναι γκρι, ένας ουρανός δεν μπορούσε να είναι λευκός, ένα δέντρο δεν μπορούσε να είναι μαύρο. Το χρώμα κυριαρχεί παντού. Και είναι μαγικό. Συνεπώς, έπρεπε να υπάρχει και στις πρώτες φωτογραφίες, ιδιαίτερα στις αναμνηστικές, ώστε να προσδώσει ζωντάνια, δύναμη και έκφραση. Οι φωτογράφοι εξοικειώθηκαν αμέσως με την επεξεργασία και το ρετούς στον σκοτεινό θάλαμο. Πειραματίστηκαν χρησιμοποιώντας πολλαπλά αρνητικά για τη δημιουργία σύνθετων φωτογραφιών, θόλωναν τμήματα της σύνθεσης, φώτιζαν ή σκοτείνιαζαν τμήματα της φωτογραφίας. Ήταν πραγματικά πολύ ευρηματικοί. Δεν ήταν σπάνιο το φαινόμενο να χαράζουν τα φιλμ με μαχαίρια ή να τα περνάνε με μελάνια ώστε να ενισχύσουν κάποιες λεπτομέρειες. Και το αποτέλεσμα ήταν συναρπαστικό. Αλλά έλειπε το χρώμα. Και ενώ ο κόσμος περίμενε την ανακάλυψη της έγχρωμης φωτογραφίας, η εναλλακτική βρέθηκε στη χρήση χρωστικών

Επιχρωματισμένα επιστολικά δελτάρια που κυκλοφόρησαν στην Κρήτη στις αρχές του 20ού αιώνα. Πάνω εικονίζονται οι εκβολές και οι νερόμυλοι του Αλμυρού, δυτικά του Ηρακλείου, η Μονή Αγ. Γεωργίου Απανωσήφη και ο Άγιος Νικόλας Λασιθίου. Οι ασπρόμαυρες φωτογραφίες που απεικόνιζαν θάλασσα, ποτάμια, δέντρα και κεραμίδια προσφέρονταν για επιχρωματισμό (τα χρώματά τους ήταν συγκεκριμένα).

ουσιών και στον επιχρωματισμό με το χέρι. Μόλις τρία χρόνια μετά την εμφάνιση της δαγκεροτυπίας δύο άνθρωποι, ο Benjamin R. Stevens και ο Lemuel Morse Daguerre, κέρδισαν το πρώτο αμερικανικό δίπλωμα ευρεσιτεχνίας επιχρωματισμού. Σιγά-σιγά οι φωτογραφικές διαδικασίες απεικόνισης έγιναν πιο εξελιγμένες, με τις φωτογραφικές εικόνες να εμφανίζονται σε κάθε είδους επιφάνεια: σε γυαλί, σε δέρμα, σε κεραμικό, σε χαρτί, σε μέταλλο. Για καθεμία από αυτές τις επιφάνειες αναπτύχθηκε άλλη μία μέθοδος χρωματισμού με το χέρι.

Οι μέθοδοι επιχρωματισμού

ι φωτογραφίες χρωματίζονταν με δύο βασικούς τρόπους: είτε προσέθεταν διακριτικά χρώμα πάνω σε μία εικόνα, η οποία εξακολουθούσε να έχει όλα τα χαρακτηριστικά μίας φωτογραφίας, είτε όλα αυτά τα χα-

ΥΠερ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2014

ΕΠΙΧΡΩΜΑΤΙΣΜΟΣ

ρακτηριστικά χάνονταν καθώς η χρήση χρώματος ήταν καθολική. Τότε οι φωτογραφίες είχαν άφθονες γκρι αποχρώσεις αλλά λίγο κοντράστ. Ήταν, συνεπώς, ιδανικές για επιχρωματισμό. Η διαδικασία είχε λίγο-πολύ ως εξής: οι καλλιτέχνες επικάλυπταν το φωτογραφικό χαρτί με ένα βερνίκι για να εξασφαλίσουν ότι όλα τα μέρη της φωτογραφίας θα απορροφούσαν το χρώμα με τον ίδιο τρόπο. Στη συνέχεια προσέθεταν απαλά στρώματα χρώματος μέχρι να επιτευχθεί η επιθυμητή απόχρωση. Κάποιοι αναμείγνυαν χρώμα και αραβικό κόμμι για καλύτερα και πιο φυσικά αποτελέσματα, ενώ κάποιοι άλλοι χρησιμοποιούσαν μελάνι. Το χρυσό χρώμα επίσης δεν σπάνιζε, ιδιαίτερα σε περιπτώσεις που ήθελαν να τονίσουν τα κοσμήματα.

φίες έχουν μάλλον αμφίβολη αισθητική, καθώς δεν χαρακτηρίζονται από ρεαλισμό. Λείπουν οι σκιές και η προοπτική, ενώ οι όγκοι είναι επίπεδοι ή απλά απουσιάζουν. Βέβαια, τότε δεν μπορούσαν όλοι να έχουν στο συρτάρι τους ή στον τοίχο τους μία αναμνηστική φωτογραφία. Μόνο οι πολύ πλούσιοι μπορούσαν να πληρώσουν. Και οι ακόμα πιο πλούσιοι μπορούσαν να προσλάβουν κάποιον ώστε να τους επιχρωματίσει τη φωτογραφία με το χέρι. Το κόστος μίας επιχρωματισμένης φωτογραφίας είχε να κάνει με την ποσότητα του χρώματος που χρησιμοποιείτο. Έπρεπε να περάσουν μερικά χρόνια και να εφευρεθεί η τεχνολογία tintype ώστε να μπορέσουν και οι λιγότερο επιφανείς να δουν τους εαυτούς τους τυπωμένους και έγχρωμους στο φωτογραφικό χαρτί.

Σύντομα η επιχρωματισμένη φωτογραφία έγινε status symbol, αν και οι περισσότεροι άνθρωποι μπορούσαν να πληρώσουν μόνο για μια ρόδινη απόχρωση στα μάγουλα ή για μία χρυσή πινελιά στα κοσμήματα.

Μία άλλη φθηνή εναλλακτική λύση ήταν τα tintypes, δηλαδή η εκτύπωση σε τενεκεδένια πλάκα. Ο χρωματισμός σε αυτές τις περιπτώσεις γινόταν με λαδομπογιές ή παστέλ χρώματα. Ωστόσο η πιο δημοφιλής μέθοδος από όλες ήταν ο επιχρωματισμός του χαρτιού. Οι καλλιτέχνες μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν παστέλ, νερομπογιές, λαδομπογιές και μελάνια. Προκειμένου, όμως, να διατηρηθούν τα χρώματα ήταν απαραίτητο η κάθε φωτογραφία να καλυφθεί με γυαλί. Οι περισσότερες από αυτές τις πρώτες έγχρωμες φωτογρα-

Ή, για να είμαστε πιο ακριβείς, σε μία μεταλλική πλάκα. Και αυτό γιατί οι φωτογραφίες tintype, οι οποίες εφευρέθηκαν τη δεκαετία του 1850, αποτελούσαν μία περίπλοκη τεχνική, καθώς η εκτύπωση γινόταν απευθείας σε μία μεταλλική πλάκα επικαλυμμένη με κολλόδιο. Κατά τη διαδικασία της φωτογράφισης το μοντέλο έπρεπε να παραμείνει ακίνητο για περίπου 20 δευτερόλεπτα. Και επειδή συνήθως το μοντέλο ή η κάμερα κινούνταν έστω και λίγο, προκαλούσαν ένα θολό αποτέλεσμα. Πριν από την εισαγωγή της φωτογραφίας tintype, κάθε φωτογραφικό πορτρέτο ήταν πολύ δαπανηρό για τους περισσότερους ανθρώπους. Σύντομα η επιχρωματισμένη φωτογραφία έγινε status symbol, αν και οι περισσότεροι άνθρωποι μπορούσαν να πληρώσουν μόνο για μια ρόδινη απόχρωση στα μάγουλα ή για μία χρυσή πινελιά στα κοσμήματα. Ωστόσο, ακόμα και μετά που επινοήθηκε το πρώτο έγχρωμο φιλμ, το 1907, οι άνθρωποι συνέχισαν να χρωματίζουν τις φωτογραφίες τους με το χέρι. Ήταν η εποχή των επιστολικών δελταρίων. Χιλιάδες τέτοια δελτάρια κυκλοφόρησαν σε όλον τον κόσμο. Οι εκδότες αναζήτησαν τρόπους ώστε να μπορούν να αναπαράγουν πολλά επιχρωματισμένα αντίγραφα. Το πέτυχαν εύκολα χάρη στην τεχνική της λιθογραφίας. Γι' αυτό και τα επιχρωματισμένα καρτ ποστάλ γνώρισαν κατά τις τρεις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα πρωτοφανή άνθηση. Χ

ΥΠερ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2014

ΑΣΠΡΟΜΑΥΡΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ... ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΨΥΧΗΣ

νας από τους μεγαλύτερους οπαδούς του χρώματος, ο Ανρί Ματίς, είχε πει: «Με το χρώμα μπορεί κανείς να αποκτήσει την ενέργεια που μοιάζει να προέρχεται από τη μαγεία». Υπάρχει, ωστόσο, και ο αντίλογος, που προέρχεται από δύο παλιούς φωτογράφους. Ο πρώτος, ο Ted Grant, είχε πει: «όταν φωτογραφίζεις ανθρώπους με έγχρωμο φιλμ, φωτογραφίζεις τα ρούχα τους. Αλλά όταν τους φωτογραφίζεις ασπρόμαυρα, φωτογραφίζεις την ψυχή τους...». Ο δεύτερος, ο Paul Outerbridge, είχε πει με τη σειρά του: «Μία πολύ βασική διαφορά ανάμεσα στην έγχρωμη και την ασπρόμαυρη φωτογραφία είναι η εξής: με το ασπρόμαυρο προτείνεις, με το έγχρωμο δηλώνεις. Πολλά μπορούν να εννοηθούν με την πρόταση. Αλλά με την δήλωση απαιτείται βεβαιότητα... απόλυτη βεβαιότητα».

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΨΗΦΙΑΚΟΙ ΕΠΙΧΡΩΜΑΤΙΣΜΟΙ

◗ Η Σουηδέζα Sanna Dullaway διάλεξε μερικές από τις πιο διάσημες ασπρόμαυρες φωτογραφίες των αρχών του 20ού αιώνα και τις επιχρωμάτισε με τις τεχνικές που παρέχει η ψηφιακή τεχνολογία (Photoshop). Εδώ εικονίζονται: η «μετανάστρια μητέρα» της Dorothea Lange, ο Δαρβίνος και ο Αβραάμ Λίνκολν.

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Το Φαράγγι Ζήρου Ξερόκαμπου, ο τόπος απ' όπου γκρέμιζαν τους γέρους, σύμφωνα με την τοπική παράδοση.

Τότε που... γκρέμιζαν τους γέρους! Γεροντοκτονία – Απόηχος αρχέγονων δοξασιών και πανάρχαιων κοινωνικών πρακτικών Οι φωτογραφίες από το φαράγγι Ζήρου - Ξερόκαμπου (απ' όπου σύμφωνα με την παράδοση γκρέμιζαν τους γέρους) είναι της κας Άννας Τακάκη - Μαρκάκη. Οι προσωπογραφίες των γερόντων είναι του αείμνηστου ζωγράφου Δημήτρη Σαριδάκη. Τις ζωγράφισε κατά τη δεκαετία του 1930, όταν φοιτούσε στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών.

ΥΠερ

Γράφει ο Δρ ΓεΩρΓ. Ν. ΑΙΚΑΤερΙΝΙΔΗΣ Επίτ. Διδάκτωρ Παν/μίου Κρήτης Τ. Δ/ντής Ερευνών Κέντρου Λαογραφίας Ακαδημίας Αθηνών

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2014

εκειά που θα σε γκρεμίσουν κι εσένα τα παιδιά σου”! Τότε ο γιος το μετάνιωσε. Τον πήρε και τον έκρυψε στο σπίτι του. Κι όταν, μετά από καιρό, ο βασιλιάς, θέλοντας να διαλέξει αρχοντόπουλο για την κόρη του, θα ’βανε όλους τους υποψήφιους να κοιτούν το πρωί να του πουν από πού ανατέλλει ο ήλιος, ο γιος ρώτησε τον πατέρα του να του πει. “Όλοι θα ξανοίγουν την ανατολή, εσύ, παιδί μου, ξάνοιγε τη δύση” του είπε. “Γιατί πρώτα εκειά αντανακλά ο ήλιος τσ’ αχτίνες του από το βουνό που προβαίνει. Κι επειδή είναι ψηλότερο, βλέπει πρώτο τον ήλιο”. Έτσι αποδείχτηκε πως οι γέροι είναι σοφοί και αποσύρθηκε η διαταγή να γκρεμίζονται οι γέροι3». Διηγήσεις για γεροντοκτονία είναι γνωστές από διάφορες περιοχές4, άμεσα μάλιστα συνδεδεμένα με τη θρυλούμενη αυτή συνήθεια είναι και ανάλογα τοπωνύμια, όπως ο «Γεροντόβραχος» και το «Γερούσι», τα οποία καταγράφηκαν από ξένους περιηγη-

Σε μια από τις πρώτες λαογραφικές αποστολές μου από το Κέντρο Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών για συλλογή λαογραφικού υλικού με επιτόπια έρευνα, κατέγραψα στις Λιθίνες Σητείας – πατρικό χωριό μου- παραλλαγή της ελάχιστα γνωστής παράδοσης περί γεροντοκτονίας, της θανάτωσης, δηλαδή, των γονέων από τα παιδιά μόλις αυτοί έφθαναν σε κάποιο όριο ηλικίας.1

ρόσφατα επανήλθε στη θύμησή μου η εν λόγω παράδοση προλογίζοντας μια «Κρητική ηθογραφία» της συνεπαρχιώτισσάς μου Άννας Τακάκη - Μαρκάκη2, η οποία κάνει λόγο γι’ αυτήν, προσδιορίζοντας μάλιστα τον γκρεμό απ’ όπου, όπως λέγεται, φούνταραν τους ηλικιωμένους, στη θέση «Μεγάλα Σύνακρα», στο φαράγγι Ζήρου – Ξερόκαμπου, στα νοτιοανατολικά της Σητείας. Στην διήγηση, με τρόπο ευρηματικό, εξηγείται και γιατί σταμάτησε η εδεχθής αυτή συνήθεια, προβάλλοντας τη σοφία των γεροντότερων και τη χρησιμότητά τους στην κοινωνία με την εμπειρία τους. Σύμφωνα, λοιπόν, με τα θρυλούμενα, «υπήρχε νόμος να πηγαίνουν τα παιδιά τους γέρους πατεράδες (αφού πια δεν είχαν να προσφέρουν τίποτα) και να τους ρίχνουν στο γκρεμό. Λέγεται πως ένας γιος, όταν πήγε να γκρεμίσει τον πατέρα του, τον ρώτησε: “Από πού να σε γκρεμίσω εδά, πατέρα”; Κι ο πατέρας του τού απαντά: “από

1 Κέντρο Λαογραφίας, χφο αρ. 3205, σελ. 304-305. 2 «Ο Κουμαρτζής», εκδόσεις «Βεργίνα», 2011. 3 «Ο Κουμαρτζής», σελ. 155-56. Τη συγγραφέα ευχαριστώ για τις δημοσιευόμενες εδώ φωτογραφίες, που πρόθυμα μού απέστειλε (Φαράγγι Ξεροκάμπου και τα Μεγάλα Σύνακρα). 4 Παραλλαγή κατέγραψα και στη Δράμα (Γ. Ν. Αικατερινίδης, «Δημώδεις παραδόσεις από την περιοχή της Δράμας», Πρακτικά Έ Επιστημονικής Συνάντησης: Η Δράμα και η Περιοχή της – Ιστορία και Πολιτισμός. Δράμα 2013, σελ. 1551-1561). Η χρησιμότητα των ηλικιωμένων στην παραλλαγή αυτή αποδεικνύεται όταν, ύστερα από μεγάλη ξηρασία, εξαφανίστηκαν οι σπόροι και τότε ο πατέρας είπε στον γιό του, που τον είχε κρύψει αψηφώντας τη διαταγή: «να πάτε να δείτε πού έχουν μαζεμένα κάτι σούσουδα (φύλλα) τα μυρμήγκια. Κάτω έχουνε χαμπάρια, αποθήκες, να σκάψετε και θα βρείτε απ’ όλα τα σπόρια εκεί». Το παιδί, πράγματι, βρήκε με τον τρόπο αυτό σπόρους τους οποίους πήγε στον βασιλιά που, όταν έμαθε τα σχετικά, «είπε να μη σφάξουν τους γέρους γιατί χρειάζονται, ξέρουν πιο πολλά από τους νέους».

Τα Μεγάλα Σύνακρα, ο τόπος της, κατά την παράδοση, γεροντοκτονίας.

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

τές του 19ου αιώνα και αναφέρονται σε απόκρημνους βράχους του Παρνασσού και της Σκύρου αντίστοιχα, από τους οποίους, όπως πιστευόταν, γκρέμιζαν τους γέρους τον παλιό καιρό5. Πρόκειται για παράδοση με ευρύτερο εθνολογικό ενδιαφέρον, αφού, από αρχαίους ήδη συγγραφείς, είναι γνωστό ότι διάφοροι λαοί συνήθιζαν να θανατώνουν τους ηλικιωμένους που δεν μπορούσαν πλέον να εργασθούν ή να ακολουθούν στις μετακινήσεις των νομαδικών φυλών, ή και όταν επικρατούσε λιμός, για εξοικονόμηση τροφής. Χαρακτηριστική είναι η μαρτυρία του Ηροδότου για τους Μασσαγέτες, νομαδικό λαό που κατοικούσε γύρω από τον Αράξη ποταμό, γνωστό στους Έλληνες για την αγριότητά του: «Ούρος δε ηλικίης σφι πρόκειται άλλος μεν ουδείς· επεάν δε γέρων γένηται κάρτα, οι προσήκοντες οι πάντες συνελθόντες θύουσιν μιν και άλλα πρόβατα άμα αυτώ, εψήσαντες δε τα κρέα κατευωχέονται6». Όμοια αναφέρει και ο Στράβων για τους Δερβίκους και άλλους λαούς της Κασπίας: «Τους δε υπέρ εβδομήκοντα έτη γεγονό-

τας σφάττουσιν... τας δε γραίας απάγχουσιν, είτα θάπτουσι… Κάσπιοι δε τους υπέρ εβδομήκοντα έτη λιμοκτονήσαντες εις την έρημον εκτιθέασιν7». Όπως παρατηρεί ο Γ. Α. Μέγας σε ειδική μελέτη του, όπου και παραθέτει έξι ανέκδοτες τέτοιες παραδόσεις από διάφορα μέρη του ηπειρωτικού και νησιωτικού μας χώρου, «είναι τοιαύτη η ωμότης του περιγραφομένου εθίμου, προσκρούει τόσον πολύ προς την αθεράπευτον πίστιν μας εις την έμφυτον αγαθότητα του ανθρώπου, ώστε οι αρχαίοι συγγραφείς θα εκινδύνευαν να θεωρηθούν ως φοβεροί τερατολόγοι, αν τα παραδιδόμενα υπ’ αυτών δεν εβεβαιούντο κατά τρόπον θαυμάσιον από εκθέσεις νεωτέρων εθνολόγων… Και είναι να θαυμάση κανείς την δύναμιν που έχει η προφορική παράδοσις, όταν βλέπη την ανάμνησιν νομίμου τόσον παλαιού να επιζή εις τας διηγήσεις και τας μυθοπλασίας του λαού μας έως σήμερα». Γενικότερα, οι δημώδεις παραδόσεις αποτελούν διηγήσεις της μυθοπλαστικής φαντασίας του λαού και συνδέονται με συγκεκριμένους τόπους και χρόνους, ή με πρόσωπα που πέρασαν στην περιοχή του

... διάφοροι λαοί συνήθιζαν να θανατώνουν τους ηλικιωμένους που δεν μπορούσαν πλέον να εργασθούν ή να ακολουθούν στις μετακινήσεις των νομαδικών φυλών.

θρύλου. Ως μνημεία του λόγου έχουν την πηγή τους στην ιστορική μνήμη, διασώζοντας αμυδρά ανάμνηση πραγματικών γεγονότων, κοινωνικών καταστάσεων και εθίμων τα οποία στο πέρασμα του χρόνου ατόνησαν ή σίγησαν. Τέτοιες παραδόσεις υπήρχαν πάμπολλες και στην αρχαιότητα και απετέλεσαν τον πυρήνα που έδωκε στην επική διήγηση την ιστορική της μορφή και κατά μεγάλο βαθμό και το περιεχόμενό της, καθώς και τον σπόρο από τον οποίο αναβλάστησαν η ιστοριογραφία και η ιστορία. Χ

5 Ν. Γ. Πολίτης, Παραδόσεις, Μέρος Α’, εν Αθήναις 1901, σελ. 33-38, αρ. 55-56, Μέρος Β’, σελ. 697-699. Ο Πολίτης (σ. 34, αρ. 57) παραθέτει όμοια παράδοση και από την Ύδρα, όπου τους γέρους γκρέμιζαν από έναν ψηλό βράχο «στη μεσημβρινή μεριά του Μώλου». Ο ίδιος παρατηρεί (σ. 698): «απίθανον δεν είναι, ότι η παρούσα παράδοσις δεν είναι πεπλασμένη παντελώς, αλλά διατηρεί ανάμνησιν νομίμου τηρουμένου κατά τους παλαιοτάτους χρόνους. Υπέρ της εικασίας ταύτης συνηγορούσι τούτο μεν όμοιαι και περί άλλων τόπων ελληνικαί παραδόσεις, τούτο δε η παρατήρησις ότι το έθιμον επιχωρίαζε και εις άλλα έθνη…». 6 Ηρόδοτος, Ι 21β 7 Στράβων ΧΙ,11,3,8. 8 Γ. Α. Μέγας, «Γεροντοκτονία». Λαογραφία, τόμ. 25 (1967), σελ. 209 (η πλήρης μελέτη στις σελίδες 207-215, πρώτη δημοσίευση στο περ. Ελληνικά, τόμ. Ε’ (1932), σελ. 351-360). 9 Στ. Π. Κυριακίδης, Ελληνική Λαογραφία, Μέρος Α’, Μνημεία του Λόγου, εν Αθήναις 1965 (β’ έκδοση), σελ. 168 κ.ε.

ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ ΣΕ ΜΙΑΝ ΑΛΛΗ ΕΠΟΧΗ

Τα μπουλούκια της Κρήτης και ο Μανωλάκης ο Μονάντερος Ελάχιστα πράγματα γνωρίζομε σήμερα για τους αυτοσχέδιους θιάσους που ταξίδευαν με όλα τα μέσα (λεωφορεία, φορτηγά, γαϊδούρια) ή και οδοιπορούσαν για να δίνουν παραστάσεις από τη μιαν άκρη του νησιού ώς την άλλη ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Τον έλεγαν Μανώλη Γεωργιτσάκη. Μα οι περισσότεροι δεν τον ήξεραν με τ' όνομά του. Μονάντερο τον έλεγαν από μικρό, από τότε που συμμετείχε σε σχολικούς θιάσους. Μέχρι που αυτό το κοινότατο παρατσούκλι, που περιέγραφε κάποτε τους πολύ αδύνατους ανθρώπους, τους κοκαλιάρηδες, έγινε για τον ίδιο ταυτότητα: ο Μανωλάκης ο Μονάντερος. Και μόνο το όνομα αρκούσε για να ξεσηκωθούν τα σταφιδοχώρια στο πόδι, για να γεμίσουν οι πλατείες κι οι καφενέδες. Γιατί ο Μανωλάκης ήταν ηθοποιός. Ιδιότυπος θιασάρχης. Δημιουργούσε μικρούς περιφερόμενους θιάσους (τα «μπουλούκια» του παλιού καιρού) και γύρναγε την Κρήτη από τη μιαν άκρη ώς την άλλη.

ΥΠερ

ολλά έχουν γραφτεί για τα μπουλούκια της Ελλάδας, για μια σπουδαία παράδοση που φαίνεται να ξεκίνησε τα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια και κράτησε για ενάμισι αιώνα σχεδόν. Απ' όσο γνωρίζω, δεν έχουν μελετηθεί τα μπουλούκια της Κρήτης, οι τοπικοί αυτοσχέδιοι θίασοι που δούλεψαν σχεδόν αποκλειστικά στην ύπαιθρο. Οι μεγάλες πόλεις δεν προσφέρονταν. Άλλωστε, στο Ηράκλειο και στα Χανιά έρχονταν φημισμένοι αθηναϊκοί θίασοι και έδιναν παραστάσεις για πολλές ημέρες. Βεάκης, Κοτοπούλη, Μαδράς, Λογοθετίδης και πολλά άλλα μεγάλα ονόματα περνούσαν βδομάδες ολόκληρες στο νησί και μάζευαν κόσμο και κοσμάκη στις λεγόμενες θεατρικές αίθουσες (μια απ' αυτές ήταν και η Μινώα, η Βασιλική του Αγίου Μάρκου). Για να προσελκύσουν το ντόπιο κοινό ανέβαζαν κατά καιρούς έργα τοπικών συγγραφέων, συνήθως ηρωϊκά, όπως του Αντ. Βορεάδη, του Γυμνασιάρχη Παλιεράκη, του Δημοσιογράφου Γιάννη Μουρέλου και άλλων. Το ενδιαφέρον αυτό φαινόμενο ξεκίνησε από τις αρχές του 20ού αιώνα. Τον Γενάρη του 1911 ο θίασος Στεφάνου ανεβάζει το έργο «η Κρήτη Παλαίουσα» του Αντ. Βορεάδη κι ένα μήνα μετά ο θίασος Καλογερίκου - Οικονόμου ανεβάζει το έργο «Θεία Δίκη» του ντόπιου Ηρακλειώτη συγγραφέα Νικολ. Σήφακα. Εύκολα καταλαβαίνει κανείς ότι τα τοπικά μπουλούκια δεν είχαν καμιά τύχη μπροστά σε τόσα μεγάλα ονόματα του θεάτρου και στο συνωστισμό που παρατηρούνταν κάθε βράδυ στις διασκευασμένες αίθουσες. Δεν είναι γνωστό πότε και πώς σχηματίστηκαν τα πρώτα το-

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2014

πικά μπουλούκια. Ούτε ποιοι ήταν οι αυτοσχέδιοι ηθοποιοί που τα στελέχωναν. Τούτο το κείμενο δεν φιλοδοξεί να καλύψει τα κενά της τοπικής θεατρικής ιστορίας, αλλά να δώσει μιαν αμυδρή εικόνα του τρόπου με τον οποίο λειτούργησαν τα μπουλούκια κατά την περίοδο 1930 -1960. Μοναδική πηγή του υπήρξαν οι ατέλειωτες συζητήσεις που έκανε ο συντάκτης του κατά τη δεκαετία του 1980 με τον μοναδικό θεατρίνο που ξεπέρασε το φόβο και τις προκαταλήψεις και βρέθηκε να παίζει θέατρο για τους λεπρούς της Σπιναλόγκας. Τον Μανώλη Γεωργιτσάκη, τον πασίγνωστο Μονάντερο. Κάποιες από τις συζητήσεις μας καταγράφηκαν σε κασέτες. Από άλλες κρατήθηκαν μόνο σημειώσεις. Και μια αφήγησή του κινηματογραφήθηκε το 1987.

Το δάκρυ για τη Ζωζώ Νταλμάς Τον Μανώλη Γεωργιτσάκη τον ήξερα από παιδί. Όταν σταμάτησε τις περιοδείες άνοιξε ένα μαγαζάκι στο κέντρο του Ηρακλείου, στον Αραστά. Επισκεύαζε αναπτήρες και πουλούσε ρολόγια και διάφορα μικροπράγματα (π.χ. στυλό με πολλά χρώματα). Για πρώτη φορά μίλησα μαζί του στα μέσα της δεκαετίας του 1980. Τον είχα τακτικότατο επισκέπτη στα γραφεία της εφημερίδας όπου δούλευα τότε, περνούσε σχεδόν κάθε μέρα για να πει κάποιο καλαμπούρι ή κάποιο ανέκδοτο. Και, κυρίως, για να ιστορήσει περιστατικά από τη θεατρική περιπέτειά του. Ήταν γεράκος πια. Αλλά δεν είχε χάσει ούτε τη λεβεντιά ούτε την κορμοστασιά του κι ας κρατούσε πάντα το Αερολίν στο χέρι.

◗

Ο Μανώλης Γεωργιτσάκης, ο ηθοποιός που κράτησε μέχρι τη δεκαετία του 1960 την παράδοση των θεατρικών μπουλουκιών στην Κρήτη. Οι φωτογραφίες είναι από την επίσκεψή μας στη Σπιναλόγκα το 1987.

ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ ΣΕ ΜΙΑΝ ΑΛΛΗ ΕΠΟΧΗ

Δύσκολα έπαιρνε την αναπνοή του. Όταν μιλούσε για το σανίδι τα ξεχνούσε όλα. Και τα γερατειά, και την αρρώστια. Ονόματα μυθικά περνούσαν από μπροστά μας, Ζωζώ Νταλμάς, Ροζίτα Εσκενάζι... Γιατί ο Μανώλης Γεωργιτσάκης είχε θητεύσει και στην Αθήνα, σε θιάσους της εποχής. Από κει είχε ξεκινήσει τη θεατρική του καριέρα, από δεύτερους ρόλους... Κι από περιοδείες σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας, σε χωριά και σε πόλεις. 'Έλεγε πως δεν ξεχνούσε ποτέ τα ταξίδια στην Κωνσταντινούπολη, τους Έλληνες που περίμεναν τη Ζωζώ τους. - Ώστε, την ήξερες τη Ζωζώ Νταλμάς! - Σπουδαία γυναίκα. Την έκαμαν τσιγάρο και αφίσα για σαπούνια. Λέγανε πολλοί πως αγόραζαν τσιγάρα Σαντέ για να βλέπουν τη Ζωζώ. Μα εμένα με στεναχώρεσε. Ξέρεις ότι ήταν ερωμένη του Κεμάλ Ατατούρκ; - Κάπου το έχω διαβάσει... - Εμένα ρώτα αν θες να μάθεις την αλήθεια. Εκεί ήμουν, έφυγε μια βραδιά και βρέθηκε με τον Κεμάλ. Τι να κάμομε; Έτσι είναι αυτά. Μα να ξέρεις ότι η Ζωζώ δεν ήταν άνθρωπος της δεκάρας. Τον γούσταρε τον Κεμάλ. Κατάλαβες; Δεν της κρατώ κακία. Την πίκρα δεν την έκρυβε. Ούτε το δάκρυ... Τα υπονοούμενα πολλά, οι λεπτομέρειες λίγες.

Παιδικό όνειρο το θέατρο Εκείνα τα χρόνια (δεκαετία του 1980) μεσουρανούσε η Μελίνα στην πολιτική σκηνή της Ελλάδας. Ο Μανωλάκης ήθελε να τη συναντήσει, την περίμενε να κατεβεί στην Κρήτη για κάποια επίσημη επίσκεψη. Δεν ξέρω τι ήθελε να της πει. Δεν έμαθα. Μα κι εκείνος δεν κατάφερε να τη δει. Είπαμε, ήταν άρρωστος πια! Ήξερα ότι διεκδικούσε κάποια σύνταξη, αλλά δεν νομίζω να κατάφερε να την πάρει. Βρήκαμε το τηλέφωνο της Μελίνας και του το δώσαμε. Έκανε σαν μικρό παιδί που του χάρισαν ένα καινούργιο παιγνίδι. - Θα ήθελες να παίξεις μαζί της στο θέατρο; - Ακόμη και μια παράσταση θα με έκανε ευτυχισμένο. Ο Μανωλάκης ήταν εξαιρετικός αφηγητής. Δονούνταν σύγκορμα σαν μιλούσε για τη ζωή του. Μερικές φορές δάκρυζε κιόλας. Καμάρωνε που μια ηθοποιός ήταν τότε Υπουργός Πολιτισμού. Πίστευε πως το θέατρο είναι σχολείο. Στο θέατρο τον μύησαν οι δασκάλοι του στο δημοτικό. Έπαιξε σε κάποιες θεατρικές παραστάσεις, ξετρελάθηκε κι αποφάσισε ότι δεν θα έκανε τίποτ' άλλο στη ζωή του. Και είναι αλήθεια ότι κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα τα σχολεία της Κρήτης είχαν ανεβάσει εξαιρετικές παραστάσεις. Παράδειγμα, ο ρόλος του Καζαντζάκη στην Αντιγόνη, που συζητήθηκε πολύ στο Μεγάλο Κάστρο. Έφηβος ακόμη βρέθηκε στην Αθήνα, προσπάθησε να κερδίσει τη ζωή και την καλλιτεχνική καταξίωση. Ίσως τα πιο σημαντικά επιτεύγματά του ήταν η γνωριμία με τους μεγάλους του αθηναϊκού θεάτρου και, κυρίως, την Ζωζώ Νταλμάς. Τον πήρε μαζί της. Πήγαν μέχρι την Πόλη. Δεν θυμόταν χρονολογίες. Θυμόταν μόνο πως, εκεί στην Πόλη, σημειώθηκε το γεγονός που τον συγκλόνισε: η σχέση της Ζωζώς με τον Κεμάλ. Και τα μπουλούκια της Κρήτης; -Λίγα! Στα χωριά έφτιαχναν θεατρικές ομάδες από παλιά. Έβρισκαν ένα έργο και το έπαιζαν. Αν πήγαινε καλά, το έπαιζαν ξανά.

Κι αν το μάθαιναν σε γειτονικά χωριά, μπορεί να πήγαιναν κι εκεί. Όχι παραπέρα, όμως. Από άλλες μαρτυρίες, καθώς και από διάφορες πηγές, μαθαίνομε ότι μετά την Κατοχή παρατηρήθηκε ένα απίστευτο ξέσπασμα στα χωριά. Η συσσωρευμένη πίκρα έπρεπε να εκτονωθεί. Στα περισσότερα χωριά οι νέοι ανέβαζαν θέατρα. Η Γκόλφω και η Βοσκοπούλα έδιναν κι έπαιρναν. Ακόμη κι ο Πατούχας παίχτηκε πολλές φορές στα χωριά. Ο Μανωλάκης διέγνωσε πολύ γρήγορα τη δίψα του κόσμου. Τα περισσότερα ταξίδια του τα έκαμε τότε, μετά το 1945. Η περίοδος αυτή κράτησε σχεδόν είκοσι χρόνια. Δεν υπήρχαν πολλοί θεατρίνοι. Τους ηθοποιούς που τον συνόδευαν τους εκπαίδευε ο ίδιος. Ξεκινούσαν από το Ηράκλειο και δεν ήξεραν πότε θα επέστρεφαν πίσω. Δεν υπήρχε κανένας σχεδιασμός, κανένα πρόγραμμα· βλέποντας και κάνοντας. Καμάρωνε πως εκείνος είχε φέρει το καινούργιο στην Κρήτη. Σκηνικά, επαγγελματικά κουστούμια, θεατρικά τρυκ, αυτοσχέδιες σκηνές που τις έστηνε ο ίδιος στις πλατείες και τους καφενέδες. Έχοντας δουλέψει με τα αθηναϊκά μπουλούκια, μπορούσε να γνωρίζει πολλά για τη δομή και τη λειτουργία τους. Καμάρωνε που μπορούσε να παίξει ολόκληρο έργο και τα μισά λόγια να είναι... δικά του. Ήξερε να αυτοσχεδιάζει ανάλογα με το κοινό. Και στους ηθοποιούς που τον ακολουθούσαν έκανε συνέχεια... σεμινάρια. Τι έπρεπε να κάνουν, πώς έπρεπε να φέρονται, και πώς μπορούσαν να προσαρμόζονται στις απαιτήσεις του κοινού. Μόνο που ο αυτοσχεδιασμός, έλεγε, είναι το πιο δύσκολο πράμα στο θέατρο. Αν την πεις την μπούρδα, δεν μπορείς να την πάρεις πίσω. - Πετούσα έναν κρητικό λόγο, έκανα καλαμπούρια, πετούσα από τη χαρά μου αν έβλεπα ευχαριστημένους τους θεατές.

Το ρεπερτόριο Τον ρωτούσα πώς πήγαινε από χωριό σε χωριό και χαμογελούσε. Όλα τα μεταφορικά μέσα τα είχε χρησιμοποιήσει. Από ταξί μέχρι... γάιδαρο! Κι αν δεν υπήρχε άλλος τρόπος, υπήρχαν και τα πόδια. Ποδαρόδρομος! Έπαιρναν στους ώμους τις μεγάλες βαλίτσες με τις πραμάτειες, τα κοστούμια και τα σκηνικά και ξεκινούσαν. Κάπου θα έβρισκαν απόσκιο. Κι όσο για τον ύπνο, κανένα πρόβλημα. Στα πιο πολλά χωριά συνορίζονταν οι χωρικοί ποιος θα τους έπαιρνε στο σπίτι του. Σε μερικές περιπτώσεις χρειάστηκε να μείνουν στα καφενεία του χωριού. Αλλά κι εκεί γινόταν αληθινό τσιμπούσι με τα κεράσματα που τους κουβαλούσαν. Μετά την Κατοχή είχαν μεγάλη πέραση τα σταφιδοχώρια του Μαλεβιζίου και της Πεδιάδας. Κι αν έβλεπαν οι θεατρίνοι ότι πήγαιναν καλά οι εισπράξεις... δεν έφευγαν. Έμεναν και δυο, και τρεις, και τέσσερις ημέρες. Κάθε μέρα είχαν και κάτι καινούργιο. Δράμα τη μια, κωμωδία την άλλη. - Δεν πηγαίναμε ποτέ να παίξομε ένα έργο. Αυτά τα κάνουν σήμερα, εμείς ξέραμε πεντέξι έργα και μπορούσαμε να τα παίξομε χωρίς πρόβα. Τα ξέραμε τα λόγια. Λέγαμε: στο τάδε χωριό θέλουνε δράμα, στο τάδε κωμωδία. Ούτε μια βραδιά δεν καθίζαμε. Τα έργα τα διάλεγε μόνος του. Ακόμη και στα στερνά του χρόνια θυμόταν απέξω ολόκληρους ρόλους. Τη Βοσκοπούλα, την Ασμέ, τη Λύσσα... Ο Μανωλάκης πέθανε γύρω στο 1990 . Και πέθανε μαζί του μια ολόκληρη εποχή...

ΥΠερ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2014

Ένας θίασος στο νησί των λεπρών Ο μοναδικός θεατρίνος και το μοναδικό θεατρικό μπουλούκι που έσπασε το φράγμα του φόβου κι έστησε σκηνή στη Σπιναλόγκα

ε μια από τις συζητήσεις με τον Μανώλη Γεωργιτσάκη τον άκουσα να μιλά για κάποιες παραστάσεις που είχε δώσει στη Σπιναλόγκα. Ξαφνιάστηκα. Ήξερα πως η Σπιναλόγκα διέθετε κινηματογράφο. Από τα χρόνια του Μεσοπολέμου είχανε στήσει μια μηχανή προβολής στο λεπρονήσι· όπως έλεγαν τότε, ήθελαν να απαλύνουν τον πόνο των απόκληρων της ζωής, των απομονωμένων χανσενικών και να τους προσφέρουν δωρεάν διασκέδαση. Δεν μπορούσα να φανταστώ, όμως, πως υπήρχε και θίασος που είχε τολμήσει να στήσει θεατρική σκηνή στο νησί. Του ζήτησα να μου πει περισσότερα:

- Είχα ανεβάσει ένα καινούργιο έργο, τη Λύσσα κι έκανα περιοδεία στον Άγιο Νικόλαο, πήγα στην Κριτσά, στην Ελούντα, σε όλα τα μεγάλα χωριά. Όταν ήμουν στην Ελούντα ήρθε κάποιος και με βρήκε· «θες να πας και απέναντι, στο νησί; Οι άνθρωποι εκεί είναι ξεκομμένοι από τον κόσμο, θα χαρούν πολύ αν πας να δώσεις εκεί μια παράσταση». Πήρε παράμερα κάποιον γέροντα Ελουδιανό, ζήτησε να του πει λεπτομέρειες για τους αρρώστους. «Μαύρο χάλι» του απάντησε, «καλύτερα να μην τολμήσεις να πας. Αυτό που θα δεις δεν θα σε αφήσει να κοι-

μηθείς για πολύ καιρό. Παραμορφωμένοι, τυφλοί, κουτσούρια τους έχει κάμει η αρρώστια». Δεν ήταν εύκολο να μεταβεί κανείς στο λεπρονήσι. Οι κανονισμοί δεν επέτρεπαν τις επισκέψεις των ξένων. Μόνο συγγενείς μπορούσαν να περάσουν την ενετική πόρτα που οδηγούσε από τον έξω κόσμο στο κολαστήρι της απομόνωσης και της σιωπής. Για να πάει ο θίασος χρειάζονταν διατυπώσεις. Έπρεπε να ενημερωθεί ο Νομίατρος. Εκείνος θα έκρινε αν έπρεπε να δώσει την άδεια.

-Έχεις ψυχή; Λίγη ώρα μετά ο Μανωλάκης βρισκόταν δίπλα στον γιατρό Γραμματικάκη. - Έχεις ψυχή να πας εκεί; - Έχω! Ό,τι και να δω θα το αντέξω. Θα πάω. Κάπως έτσι άρχισαν όλα. Ήρθε ο βαρκάρης (ο Νικολής ο Σφυράκης, ο άνθρωπος που μετέφερε τους καινούργιους λεπρούς στον τόπο της αμετάκλητης καταδίκης τους), έβαλε μπροστά τη βάρκα, φόρτωσαν τις βαλίτσες με τα σκηνικά και τα κοστούμια, ξεκίνησαν. Στο δρόμο ο

ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ ΣΕ ΜΙΑΝ ΑΛΛΗ ΕΠΟΧΗ

απαντούν όλοι μαζί. «Τι θέλετε να σας παίξω παιδιά; Κωμωδία ή δράμα;» Σηκώθηκαν και πάλι όλοι μαζί. «Όχι δράμα, όχι, μας φτάνει το δικό μας, να μας παίξεις κωμωδία». Έβαλα το δυνατά μου, ήταν ωραία η παράσταση, πατούσα στη σκηνή. Δεν σταμάτησαν να χειροκροτούν. Ήθελαν κι άλλο. Κι άλλο. Θυμήθηκα μερικά ανέκδοτα, τα είπα, τραγούδησα και χόρεψα πάνω στη σκηνή. Έγινε ξεφάντωμα στο νησί. Οι λεπροί δεν σταμάτησαν να μου στέλνουν φιλιά. «Πατέρα!» φώναζαν. Χειροκροτούσαν δυνατά, έλεγα πως θ' ακούγονταν από την Ελούντα τα κρουταλάκια τους. Οι θεατρίνοι μάζεψαν τη σκηνή, φύλαξαν τα σκηνικά και τα κοστούμια, ετοιμάστηκαν να φύγουν. Και τότε κατάλαβε ο Μανώλης ότι οι λεπροί τον είχαν περικυκλώσει. Βρισκόταν μέσα σ' έναν κύκλο και δεκάδες ζευγάρια μάτια τον κοίταζαν. Χωρίς να χάσει το κουράγιο του, έπιασε κουβέντα μαζί τους. Μανωλάκης προσπαθούσε να δώσει κουράγιο στο θίασο· «ό,τι και να δείτε, θα το αντέξετε. Θα κάνετε πως δεν βλέπετε. Κι όποιος θέλει να κλάψει, ας κλάψει μετά...». Πλησίασε η βάρκα, κατέβηκαν οι λεπροί στην προκυμαία, εκεί που έδεναν τα πλεούμενα. Κάθε που έφτανε βάρκα στο νησί, έκαναν το ίδιο. Μαζεύονταν και κοίταζαν αν είχε καταφτάσει κάποιος καινούργιος κατάδικος, αν είχαν φέρει φρούτα και άλλα τρόφιμα οι κάτοικοι των κοντινών χωριών. - Έκαμα ένα βήμα μπροστά και δυο πίσω. Δεν τολμούσα να βγω από τη βάρκα. Τι να δω; Μύτες κομμένες, μούρες χαρακωμένες. Έκαμα κουράγιο, έδωσα πήδο και βγήκα. Δίπλα στην πόρτα στεκόταν ένα γεροντάκι. Χαμογέλασα και τον πλησίασα· «ώρα καλή, είντα κάνετε;». Του έδωσα το χέρι για χαιρετισμό, αλλά αυτός δεν μου έδωσε το δικό του. Ο γιατρός τους απαγόρευε να χαιρετούν για να μην κολλήσουν στους άλλους την ασθένεια. Κανένας δεν τον χαιρέτησε με χειραψία εκείνη τη μέρα. Αλλά κι ο ίδιος παραδεχόταν πως δεν ήξερε. Τίποτα δεν ήξερε για τη λέπρα. Κι όταν δεν ξέρεις κάτι, δεν το φοβάσαι. Τον καλοδέχτηκαν. Οι περισσότεροι δεν είχαν ξαναδεί θέατρο, δεν ήξεραν καν τι ήταν. Το μπουλούκι του Μονάντερου

έκαμε βόλτα στο νησί, πέρασαν τη μεγάλη στοά, μπήκαν στα καφενεία, αλλά δεν τους άφησε ο καφετζής να πιουν ούτε καφέ. Απαγορευόταν. Τα καφενεία ήταν μόνο για λεπρούς. Στο ένα καθόταν ένας γεράκος Κρητικός με βράκες. Μόλις είδε τον θίασο πήρε το λυράκι του, κάθισε σε μιαν άκρη κι άρχισε να παίζει. Κι έλεγε ο Μανώλης πως ο λεπρός καφετζής ήταν πολύ καλός μερακλής. Καλός λυράρης· «κρίμα που δεν μπορούσε να βγει στον έξω κόσμο γιατί θα έβανε γυαλιά σε πολλούς απ' αυτούς που γραντζουνούσαν τη λύρα αλλά δεν ήξεραν να παίζουν». Στήθηκε η σκηνή, μαζεύτηκαν οι θεατές, ήταν έτοιμη ν' αρχίσει η παράσταση. Όλο το νησί ήταν εκεί. Μόνο εκείνοι που δεν μπορούσαν να μετακινηθούν δεν είχαν πάει, οι βαριάρωστοι.

Κωμωδία ή δράμα; Κάθε φορά που αφηγούνταν ο Μανωλάκης την ιστορία, έβγαζε το μαντήλι και σκούπιζε τα δάκρυα. - Μόλις άνοιξε η αυλαία, μ' έπιασε ρίγος. Αυτά που είχα δει προηγουμένως δεν ήταν τίποτα μπροστά σ' αυτά που έβλεπα εκείνη την ώρα. Ήταν τρομερό, δεν μπορώ ούτε να το σκέφτομαι, αλλά βρήκα και πάλι κουράγιο. Λέω: «καλησπέρα» κι

Στις φωτογραφίες: Ο Μανώλης Γεωργιτσάκης στη Σπιναλόγκα. Στην παρούσα σελίδα, με τους Χρίστο Χριστοδούλου και Κυριάκο Γεωργίου, δυο ανθρώπους που διέσωσαν σπουδαίους πολιτιστικούς θησαυρούς απ' όλη την Ελλάδα...

- Τους ρώτησα αν ζούσαν καλά και είπαν πως τα κατάφερναν. Αλλά τους έλειπαν πολλά πράματα. Ακόμη και γάζες δεν είχαν. Την ώρα που προχωρούσε στο δρόμο κι ετοιμαζόταν να μπει στη βάρκα, άκουσε μια γυναικεία φωνή πίσω του. «Μανώλη, Μανώλη»... - Σταμάτησα και κοίταξα. Ήταν μια κοπέλα τυλιγμένη σε μεγάλο μαντήλι. Μου λέει: «Μανώλη, δεν με θυμάσαι; Δεν με γνωρίζεις έτσι που με κατάντησε η αρρώστια; Η τάδε είμαι, η γειτόνισσά σου». Χρόνια είχα να τη δω τη γειτονοπούλα, μα δεν είχα φανταστεί πως θα την έβρισκα εδώ. Βάλαμε κι οι δυο τα κλάματα. Μου παράγγειλε να πω χαιρετίσματα στο σπίτι της και με παρακάλεσε να ξαναπάω· «αν ήξερες τι χαρά και τι κουράγιο μας έδωσες απόψε θα ερχόσουν πιο συχνά».

◗

Με τον Μονάντερο στη Σπιναλόγκα Μια Κυριακή του Φλεβάρη του 1987 βρεθήκαμε να περπατούμε μαζί στον ξερόβραχο των λεπρών. Στο ένα του χέρι κρατούσε, όπως πάντα, το σπρέι για τα χρόνια αναπνευστικά προβλήματα που τον βασάνιζαν. Κάθε πέτρα, κάθε πόρτα στον δρόμο της αγοράς ήταν κι ένας σταθμός για τον γέροντα θεατρίνο· «εδώ στεκόταν ένας νεαρός, εδώ καθόταν η γειτόνισσά μου. Κι όταν κοίταξε κι είδε τα ρημαγμένα σπίτια, σταμάτησε, σήκωσε τα

ΥΠερ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2014

χέρια ψηλά κι αναφώνησε: - Σ' ευχαριστώ, Θεέ μου. Τώρα είναι όμορφα εδώ... - Όμορφα με τόση εγκατάλειψη; Με τα ετοιμόρροπα σπίτια; - Αν το έβλεπες τότε το νησί, θα καταλάβαινες. Σκέφτηκα πως προτιμούσε να βλέπει τα ρημαγμένα σπίτια παρά τους ανθρώπους - ερείπια, μα δεν του το είπα. Ακούμπησε στον βράχο. - Πόσα δάκρυα τον έχουν ποτίσει. Ώρα να βουλιάξει. να βουλιάξει, να μην ξαναγίνει τέτοιο πράμα στον κόσμο... Στην άλλη μεριά, δίπλα στο παλιό καφενείο, στέκονταν οι φίλοι μου. Μαζί είχαμε πάει ώς εκεί για να καταγράψομε σε βίντεο τις μνήμες του μοναδικού ανθρώπου που τόλμησε, σε καιρούς φοβερών προκαταλήψεων και αξεπέραστου φόβου, να στήσει τη σκηνή του θεάτρου και να κάμει τα χείλη των αρρώστων να γελάσουν. Αυτή ήταν η πρώτη του επίσκεψη. Ακο-

που με συνόδευε (ακόμη και η Έφη που ήταν ακόμη νήπιο τη θυμάται...), για τον Σταύρο και τον Νίκο, μα και για τους καλούς συνάδελφους και φίλους αγαπημένους, τον Χρήστο Χριστοδούλου και τον Κυριάκο Γεωργίου. Εκείνο τον καιρό συνεργαζόμασταν στην παραγωγή πολιτιστικών ταινιών που φιλοδοξούσαν να αναδείξουν το άλλο πρόσωπο της Κρήτης. Κάμποσες δεκάδες ντοκιμαντέρ, σκηνοθετημένα από τους πιο σημαντικούς σκηνοθέτες της νέας γενιάς, ήταν ο καρπός αυτής της συνεργασίας. Σε ένα από αυτά αναβιώνουν οι μνήμες της Σπιναλόγκας. Μιλά ο (κατάκοιτος πλέον) βαρκάρης, η δασκάλα και άλλοι. Μα η πιο σημαντική μαρτυρία ήταν εκείνη του Μανωλάκη. Του Μανωλάκη του Μονάντερου... Και μια λεπτομέρεια: μετά τη βόλτα και τα γυρίσματα, ο παλιός ηθοποιός κατέρρευσε από τη συγκίνηση. Ποτέ του δεν είχε φανταστεί πως θα βρισκόταν ξανά στη Σπιναλόγκα. Αντί να επιστρέψει στο

λούθησαν κι άλλες. Όποτε τον έβγαζε ο δρόμος στα χωριά του Μεραμπέλλου, ζητούσε την άδεια για μια παράσταση στο νησί των λεπρών.

σπίτι του, οδηγήθηκε κατ' ευθείαν στο Νοσοκομείο, όπου και έμεινε για δυο-τρεις ημέρες. Μόλις επέστρεψε στο Ηράκλειο ήρθε πάλι και μας βρήκε... Αν θυμάμαι καλά, ήταν κι ο Σταύρος ο Γεωργιάδης μαζί. Κι οι καλοί μου συνάδελφοι Στέλιος Μαλτεζάκης και Αντωνία Κουτσάκη. - Θέλω να πάω ξανά στη Σπιναλόγκα, είπε. Θα με πάτε; Θα πάω να παίξω μόνος μου μια παράσταση, ένα δράμα, χωρίς θεατές. Αυτή θέλω να είναι η τελευταία παράσταση της ζωής μου... X

Ο επίλογος... Δυο καλοί φίλοι του Γεωργιτσάκη τον είχαν συνοδέψει στη Σπιναλόγκα. Ο Νίκος Λαΐδης και ο Σταύρος Γεωργιάδης. Ήταν η σχεδόν καθημερινή παρέα του. Τους αγαπούσε και τον αγαπούσαν. Η επίσκεψη στο νησί ήταν μια καταπληκτική εμπειρία για όλους μας. Για μένα και την οικογένεια

ΙΑΤΡΙΚΗ

Μια επιστημονική εξέταση των ιατρικών μεθόδων της αρχαιότητας

Πώς θεράπευαν τους ασθενείς οι γιατροί στο Ασκληπιείο του Λέντα Στο Ασκληπιείο της αρχαίας Λεβήνας το ιερατείο δεν περίμενε μόνο τη θαυματουργική επέμβαση του θεού αλλά γνώριζε τις θεραπευτικές ιδιότητες των βοτάνων και πραγματοποιούσε επεμβάσεις!

◗ TOY Δρ. ΑΝΔρεΑ ΜΑΝΙΟΥ

ΥΠερ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2014

Τι μπορούσε να κάνει ένας άρρωστος στην Κρήτη του 2ου π.Χ. αιώνα, αν τον βασάνιζε ο βήχας και οι αιμοπτύσεις για δυο ολόκληρα χρόνια; Πώς μπορούσε να γιατρευτεί κάποιος που έπασχε από ισχιαλγίες; Πάντως, ο Πόπλιος Γράνιος Ρούφος (εκείνος έβηχε ασταμάτητα για μια διετία), αλλά και ο Δήμανδρος, γιος του Καλάβιου από την Γόρτυνα (ήταν αυτός που έπασχε από οδυνηρές ισχιαλγίες), κατάφεραν να θεραπευτούν προσφεύγοντας στο φημισμένο ιερό του Ασκληπιού στον Λέντα, στη νότια Κρήτη. Αυτό, τουλάχιστον, μαρτυρούν οι επιγραφές... Ο δρ. Ανδρέας Μανιός, πλαστικός χειρουργός και διευθυντής του Τμήματος Πλαστικής Χειρουργικής του Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου Ηρακλείου, μελέτησε περιπτώσεις θεραπευτικών μεθόδων που εφαρμόζονταν στο ιερό του Ασκληπιού στον Λέντα, και παρουσιάζει δύο απ' αυτές.

οπίο ιδιαίτερου φυσικού κάλλους σήμερα, ο Λέντας αποτελεί παράδειγμα παραθαλάσσιας περιοχής που κατοικήθηκε στα προϊστορικά χρόνια (4.500 χρόνια πριν από μας), γνώρισε ημέρες μεγάλης ακμής όταν αναπτύχθηκε και γιγαντώθηκε η Γόρτυνα, η μεγάλη αυτή πόλη της νότιας Κρήτης, κι έφτασε να γίνει ασήμαντος οικισμός κατά τον Μεσαίωνα, τότε που η πειρατεία μάστιζε τα παράλια του νησιού. Όπως προκύπτει από τα αρχαιολογικά δεδομένα, τον 4ο αιώνα π.Χ., την εποχή που φαίνεται να οικοδομήθηκε το ιερό του Ασκληπιού, ο Λέντας άρχισε να γίνεται καταφύγιο ελπίδας για ασθενείς που αναζητούσαν τρόπους να θεραπευτούν από διά-

Στις φωτογραφίες: άποψη του Λέντα από ψηλά και οι σωζόμενες κολόνες στον χώρο του αρχαίου Ασκληπιείου.

◗◗

φορες ασθένειες. Κι όπως μαρτυρούν οι επιγραφές που γράφονταν μετά την αναχώρησή τους, το ιερατείο δεν αρκούνταν μόνο σε παρακλήσεις προς τον θαυματουργό θεό, αλλά εφάρμοζε σύνθετες θεραπευτικές αγωγές. Με λίγα λόγια, και σύμφωνα με τα δεδομένα της εποχής, ασκούσε επιστημονική ιατρική! Οι ανασκαφές στον Λέντα αποκάλυψαν, ανάμεσα στα ερείπια του ιερού, θραύσματα επιγραφών ενός καταλόγου ιαμάτων που γράφηκαν ανάμεσα στον 2ο και

ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

Άποψη του Ασκληπιείου (όπως είναι σήμερα).

στον 1ο αιώνα π. Χ. Όπως στην 'Επίδαυρο, έτσι και στη Λεβήνα, πρόκειται για τις γνωστές στήλες που περιέχουν διηγήσεις ιάσεων των επισκεπτών. Οι επιγραφές αυτές της Λεβήνας περιέχονται και αναλύονται στο κλασικό σύγγραμμα των ελληνικών επιγραφών της Μαργαρίτας Γκουαρντούτσι. Στα ιάματα περιγράφονται οδηγίες για θεραπείες που έδιδε ο θεός κατά την εγκοίμηση με βότανα, οίνο στάχτη κλπ για διάφορες παθήσεις, όπως η θεραπεία βαριάς νόσου των πνευμόνων του ασθενούς Πόπλιου Γράνιου Ρούφου. Η επιγραφή αναφέρει:

είτα είρην μετά μέλιτος είτα μήλον Κυδώ[νιον κ]αί πεπ[λ]ίδα συνεψήσαντα το μεν χύμα πεί]νειν το δε μήλον τρώγειν, είτα τρώγει]ν σύκα μετά σποδού ιεράς της εκ του]βωμού όπου θύουσι τω θεώ].

Ασκληπιώ[ Πόπλιος Γράνιος [Ρούφος κατ' επιταγήν. εκ διετίας βήσσοντά με αδ[ιαλείπτως, ώστε σάρκας ενπύου[ς και ημαγμένας δι' όλης ημέρας α[ποβάλλειν, ο θεός επεδέξατο θερ[απεύσαι. έδωκεν εύζωμον νήστη τρώγειν, είτα πεπεράτον ιταλικόν πείνειν, πάλιν άμυλον διά θερμού ύδατος, είτα κονίαν από της ιεράς σποδού και του ιερού ύδατος, είτα ωόν και ρητείνην πάλιν πισσαν υγράν,

Στον Ασκληπιό: Πόπλιος Γράνιος Ρούφος κατά παραγγελία. Από διετία έβηχε συνεχώς και απέβαλλε πυώδη και αιμόφυρτα πτύελα καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας και ο θεός ανέλαβε να τον θεραπεύσει. Του έδωσε εντολή να τρώγει εύζωμο (ρόκα) μετά από νηστεία, έπειτα να πίνει πιπεράτο ιταλικό κρασί και πάλι λεπτό αλεύρι διαλυμένο σε θερμό νερό και κατόπιν σκόνη από την ιερή στάχτη διαλυμένη μέσα στο ιερό νερό, αυγό και ρετσίνι από πεύκο και στη συνέχεια ίριδα με μέλι και μετά το ψήσιμο κυδωνιού και ανδράχνης (αντράκλα ή γλιστρίδα) να πιει το χυμό και να φάει το κυδώνι και τέλος να φάει σύκα με ιερά στάχτη από το βωμό που θυσιάζουν στο θεό. Αριστερά: ο Απολλώνιος ο Τυανέας. Άγαλμα από το Μουσείο Ηρακλείου. Δεξιά: η επιγραφή με την θεραπεία του Πόπλιου Γράνιου Ρούφου.

ΥΠερ

Φαρμακολογικές ιδιότητες...

Κάτω: το κρητικό φυτό παιώνια, από τον Άτλαντα του Ντύκμαν.

◗◗

αποχρεμπτικό για την αποβολή πτυέλων. Το 2003 αποδείχθηκε ότι το ρίζωμα της ίριδας της γερμανικής περιέχει εννέα ισοφλαβονοειδή (βιολογικά ενεργείς φαινολικές ενώσεις) με ισχυρή αντιφλεγμονώδη δράση. Το μέλι επίσης αποδείχθηκε σε πρόσφατες μελέτες (2013) ότι είναι ένα από τα καλύτερα αντιβηχικά φάρμακα. Tέλος, τα σύκα αποτελούν μια εξαιρετική τροφή για την υγεία του σώματος, σύμφωνα με μελέτη που έγινε στην Αργεντινή (2014). Τα σύκα περιέχουν βιταμίνες, μέταλλα, φλαβονοειδή, ανθοκυανίνες και άλλες πολυφαινολικές ουσίες με ισχυρή αντιοξειδωτική και προστατευτική δράση. Η περιεκτικότητα μάλιστα στα σύκα είναι μεγαλύτερη από εκείνη του κρασιού και του τσαγιού. Από τα παραπάνω συνάγεται ότι ο θεός γνώριζε όχι μόνο άριστα την ιατρική της εποχής του, αλλά, πιθανότατα, και την ιατρική του μέλλοντος.

ν σχολιασθούν αναλυτικά τα συστατικά της παραπάνω θεραπείας, μπορεί να απαιτηθεί, χωρίς υπερβολή, η συγγραφή ενός ολόκληρου τόμου και θα γεννηθούν πολλά ερωτηματικά σε κάθε σκεπτόμενο άνθρωπο. Για μεν το φυτό εύζωμον, που είναι γνωστό στην Κρήτη ως ρόκα, ο Γαληνός (στο έργο «Περί στήθους ανθρώπου») το προτείνει σε περιπτώσεις με έντονα αναπνευστικά συμπτώματα τα οποία, όπως αναφέρει, καταπραΰνει άμεσα. Η ρόκα, επίσης, είναι ένα φυτό με ποικίλες φαρμακευτικές ιδιότητες που την τελευταία δεκαετία ερευνώνται συστηματικά. Η πεπλίς ή ανδράχνη ή γλιστρίδα είναι ένα εκπληκτικό βότανο με ποικίλες φαρμακολογικές ιδιότητες, οι οποίες, βέβαια, δεν μπορούν να αναλυθούν εδώ. Πρόσφατες μελέτες έδειξαν ότι το εκχύλισμα του βοτάνου μπορεί να προκαλέσει βρογχοδιαστολή, όπως και η θεοφυλλίνη και να βελτιώσει τη διέλευση του αέρα στους πνεύμονες (2004). Ο Παύλος ο Αιγινήτης τη χρησιμοποιούσε σε αιμοπτύσεις, αλλά και σε γυναικολογικές αιμορραγίες, ως αιμοστατικό. Η αιμοστατική δράση της ανδράχνης σε γυναικολογικές αιμορραγίες επιβεβαιώθηκε σχετικά πρόσφατα (2009). Η ίριδα επίσης, μαζί με το μέλι, είναι ένας συνδυασμός που στη φαρμακολογία του Διοσκουρίδη προτείνεται για το βήχα και ως

Πάνω: η γλιστρίδα, φυτό με σπουδαίες φαρμακευτικές ιδιότητες.

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2014

ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

Οι ισχιαλγίες του Δήμανδρου από τη Γόρτυνα Πέρα, όμως, από τα βότανα που χρησιμοποιούσαν στο Ασκληπιείο της Λεβήνας, βρέθηκαν και επιγραφές που αναφέρονται σε χειρουργικές θεραπείες, όπως η παρακάτω: Δήμανδρον Καλάβιον Γορτύνιον ισ[χι][α]λγικόν γενόμενον προσέταξε απο[μο]λέν ες Λεβήναν ότι θεραπεύσειν, αί[ψα] δ' εύθόντα έταμε καθ' ύπνον χυγιής ε[γέ]νετο Μετάφραση: Ο Ασκληπιός πρόσταξε τον Δήμανδρο του Κάλαβι, Γορτύνιο, που έπασχε από ισχιαλγία, να έρθει στη Λεβήνα, γιατί θα τον φρόντιζε. Και μόλις ήρθε, τον έκοψε, ενώ κοιμόταν, και γιατρεύτηκε. Η παραπάνω ιατρική πρακτική είναι ουσιαστικά η πανάρχαια μέθοδος για την αντιμετώπιση της ισχιαλγίας, με μικρές τομές στο δέρμα των περιοχών του σώματος που εμφανίζουν ισχυρό πόνο. Η παραπάνω τεχνική εφαρμόσθηκε επί αιώνες στην κρητική ύπαιθρο. Η μέθοδος αυτή είναι ουσιαστικά ανάλογη του βελονισμού, όπου ένα αδύναμο ερέθισμα άλγους αποκλείει τη διέλευση ενός πολύ επώδυνου ερεθίσματος προς τον εγκέφαλο. Με βάση τα ανωτέρω, θα πρέπει να υπηρετούσαν στο Ασκληπιείο έμπειροι ιατροί – ιερείς με γνώσεις της βοτανοθεραπείας της εποχής τους, αλλά ταυτόχρονα και με χειρουργικές ικανότητες.

Οι νεότερες αρχαιολογικές έρευνες. Ο Ονόριο Μπέλλι Ο Λέντας βρίσκεται στη νότια παραλία του Ηρακλείου. Η περιοχή ορίζεται από το ακρωτήριο Τραχήλι στα δυτικά, από το ακρωτήριο Μεγάλο Τράχουλα στα ανατολικά, από τις κορυφές των Αστερουσίων Κεφάλα και Βίγλα στα βόρεια και από το Λιβυκό πέλαγος στα νότια. Ένας γιατρός από τη Βιτσέντζα της Ιταλίας, ο Ονόριο Μπέλλι, που ήρθε στην Κρήτη στα τέλη του 16ου αιώνα για να αναλάβει την ιατρική παρακολούθηση του Λουίτζι ντι Γκριμάνι που είχε διοριστεί Δούκας του νησιού μας, άφησε σημαντικές λεπτομέρειες για την κατάσταση στην οποία βρισκόταν ο Λέντας εκείνη την εποχή. Σε μια από τις επισκέψεις του σε αρχαιολογικούς τόπους, βρέθηκε στον Λέντα, όπου αναγνώρισε στα ερείπια την αρχαία πόλη της Λεβήνας. Από το παλαιό λιμάνι δεν σωζόταν τίποτε (κάποιοι ιστορικοί αμφισβητούσαν, μάλιστα, την ύπαρξή του). Στην άλλοτε φημισμένη παραλιακή πόλη δεν υπήρχαν παρά 4-5 χαμόσπιτα που λειτουργούσαν ως σταθμός φρυκτωριών για την άφιξη πειρατών. Οι φρυκτωρίες ήταν ένα σύστημα επικοινωνίας με φωτεινά σήματα που διαβιβάζονταν από περιοχή σε περιοχή με τη χρήση πυρσών στη διάρκεια της νύκτας. Το σύστημα αυτό είχε τις ρίζες του στην αρχαιότητα ήδη από τα χρόνια των ομηρικών επών.

Ο Ονόριο Μπέλλι, γνωρίζοντας, μάλιστα, την ύπαρξη του Ασκληπιείου, αναφέρθηκε, σε επιστολή του, στις σωζόμενες κολόνες και στην εύρεση ενός μεγάλου γλυπτού φιδιού. Στην ίδια επιστολή έγραψε ότι ο Παυσανίας, στην περιγραφή της Κορίνθου, ανέφερε ότι το Ασκληπιείο της Λεβήνας κτίστηκε με βάση το Ασκληπιείο της Κυρήνης. Ο Μπέλλι σχεδίασε μια κάτοψη του ναού του Ασκληπιού στη Λεβήνα. Ο αρχιτέκτονας κ. Ηρακλής Πυργιανάκης, που μελέτησε την κάτοψη του σχεδίου του Ονόριο Μπέλλι, θεωρεί ότι ο ναός εμφανίζεται υπερβολικά μεγάλος και υποστήριξε ότι πρέπει να γίνουν αρχαιολογικές ανασκαφές για να σχηματισθεί μια σαφέστερη εικόνα για τον αρχαιολογικό τόπο.

Τον 20ό αιώνα Το 1901, στη θέση Κούρτες, ο Χάλμπχερ πραγματοποίησε ανασκαφική έρευνα, στο πλαίσιο της οποίας αποκάλυψε νεκρόπολη με χαρακτηριστικά της περιόδου μετάβασης από την Ύστερη Χαλκοκρατία στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου. Ο Στ. Αλεξίου εντόπισε οικοδομικά κατάλοιπα οικισμού προανακτορικής περιόδου το 1958-1959 και αποκαλύφθηκαν θολωτοί τάφοι. Οι ανασκαφές αυτές απασχόλησαν τον τύπο της εποχής και έλαβαν μεγάλη δημοσιότητα. Όπως φαίνεται από τις αρχαιολογικές μαρτυρίες, το Ασκληπιείο της Λεβήνας ήταν στη μέγιστη ακμή του κατά την αυτοκρατορική ρωμαϊκή περίοδο. Ο ναός ήταν προσανατολισμένος στα ανατολικά. Οι τοίχοι του σηκού, χτισμένοι με πήλινες πλίνθους και επένδυση από άσπρο φλεβωτό μάρμαρο, σώζονται σε ύψος 3.40μ. Στο εσωτερικό του ναού, στα δυτικά, σώζονται σε ύψος 4.70μ. δύο μαρμάρινοι κίονες. Κατά μήκος του Δ τοίχου, μεταξύ των κιόνων, ένα μαρμάρινο πόδιο, μήκους 6μ., αποτελούσε πιθανότατα τη βάση λατρευτικών αγαλμάτων του Ασκληπιού και της Υγείας Σώτειρας. Ό Χάλμπχερ υποστήριξε ότι, έπειτα από τις μεγάλες σεισμικές καταστροφές στην περιοχή της Λεβήνας, παρουσιάσθηκε ανάγκη να ανοικοδομηθεί το Ασκληπιείο. Τα σεισμικά γεγονότα μπορούν να εξηγήσουν όλες τις ανακαινίσεις, τις μεταρρυθμίσεις και τα νέα κτίρια που κτίσθηκαν και που μετάλλαξαν τον αρχαίο ελληνικό ρυθμό του ναού σε ρυθμό της ρωμαϊκής εποχής. Η όλη κατασκευή χρονολογείται στον 3ο αι. π.Χ έως αρχές του 2ου αιώνα π.Χ. Της ίδιας εποχής είναι οι σπουδαίες επιγραφές που βρέθηκαν στον αρχαιολογικό χώρο και που αποτελούν πολύτιμες μαρτυρίες για τις θεραπευτικές μεθόδους που εφαρμόζονταν στο Ασκληπιείο. Στα χρόνια του Νέρωνα, κατά την επίσκεψη του Νεοπυθαγόρειου φιλόσοφου Απολλώνιου του Τυανέα, έγινε σεισμός και ακολούθησε παλιρροιακό κύμα, που περιγράφεται από τους ιστορικούς της εποχής, όπως και από τον βιογράφο του Απολλώνιου, τον Φλάβιο Φιλόστρατο. Ο σεισμός αυτός φαίνεται ότι προκάλεσε μεγάλες καταστροφές. Οι καταστροφές συνεχίστηκαν από τους Βυζαντινούς και τους Άραβες.

ΥΠερ

Η ερήμωση... Mετά την επικράτηση του Xριστιανισμού, το Ασκληπιείο της Λεβήνας εγκαταλείφθηκε και σιγά-σιγά με το χρόνο ερημώθηκε. Τμήματα από το ναό χρησιμοποιήθηκαν ως δομικά υλικά στην κατασκευή παλαιοχριστιανικής βασιλικής. Κατά τη βυζαντινή περίοδο (9ος αι.) υπήρχε κάποιος μικρός οικισμός και μια μεγάλη τρίκλιτη βασιλική. Τον 14ο αιώνα χτίστηκε η μικρή βυζαντινή εκκλησία του Αγίου Ιωάννη, που υπάρχει και σήμερα. Σύμφωνα με τη μυθολογία, το ακρωτήριο ήταν το απολιθωμένο λιοντάρι του άρματος της Ρέας. Ετυμολογικά, το όνομα Λέντας προέρχεται από τον λέοντα. Η ελληνική μετάφραση του βιβλίου του Τόμας Σπρατ από το Νίκο και τη Μαρία Ψιλάκη περιέχει, πέρα από το κείμενο του Τόμας Σπρατ, και άλλες ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις από τους συγγραφείς, που βοηθούν τον αναγνώστη στην κατανόηση και γνώση της ιστορίας του χώρου. Επίσης, υπάρχουν φωτογραφίες διαφορετικών χρονικών περιόδων, όπως π.χ. εκείνη των στηλών

Αριστερά: ο Λέντας από τη θάλασσα (σκίτσο του Άγγλου Ναυάρχου Τ. Α. Β. Σπρατ, μέσα 19ου αιώνα). Δεξιά: το Ασκληπιείο στις αρχές του 20ού αιώνα. Το προστατεύουν δυο Κρήτες χωροφύλακες.

◗◗

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2014

του Ασκληπιείου στις αρχές του προηγούμενου αιώνα. Οι στήλες αυτές υπέστησαν σοβαρές ζημιές κατά την Γερμανική Κατοχή, καθώς κανονιοβολήθηκε ο αρχαιολογικός χώρος από τους νεο-βάρβαρους Γερμανούς στρατιώτες. Πέρα, όμως, από τους σεισμούς και τους κατακτητές, η εγκληματική δράση των αρχαιοκαπήλων, αλλά και η αυθαίρετη δόμηση προκάλεσαν σημαντικές καταστροφές στον πολύπαθο αρχαιολογικό χώρο που, ακόμα και σήμερα, εξακολουθεί να είναι εγκαταλειμμένος από το επίσημο κράτος. Χ

ΤΟ ΣΚΟΥΤΕΛΙΚΟ ΤΗΣ ΑΝΝΑΣ

Κρητικά εδέσματα σε μαντινάδες Μια εξαιρετική μαντιναδολόγος από τη Μεσαρά, η Άννα Σκανδαλάκη, συνθέτει έναν αυθόρμητο ποιητικό κατάλογο κρητικών γεύσεων, γαρνιρισμένο με μεγάλες δόσεις νοσταλγίας για τις αγροτικές κοινωνίες του παλιού καιρού.

Αν ζούσε στην αρχαιότητα, πιθανόν να ήταν ραψωδός, να συνέθετε επικά ή λυρικά ποιήματα, να έκανε σπονδές στη μνήμη, και να απήγγελλε η ίδια μπροστά στο κοινό. Αν ζούσε στη μεσαιωνική Δύση μπορεί να ήταν τροβαδούρος. Κι αν δεν τραγουδούσε η ίδια τις συνθέσεις της, θα πρόσφερε υλικό και έμπνευση σε τροβαδούρους, θα γινόταν ο στίχος της μπαλάντα και ύμνος για την αγροτική ζωή, για την ύπαιθρο της προ-νεωτερικής εποχής. Μα ζει στο σήμερα, στον 21ο αιώνα, στη Μεσαρά της Κρήτης. Σε μιαν εποχή που δεν έχει ούτε ραψωδούς ούτε τροβαδούρους. Ακόμη και οι καλοί μαντιναδολόγοι σπανίζουν σήμερα. Άλλοι δεν ξέρουν το μέτρο, άλλοι δεν ξέρουν τη γλώσσα (το ιδίωμα της Κρήτης), άλλοι δεν έχουν (ή δεν βγάζουν) συναίσθημα, άλλοι δεν ξέρουν ότι η ποίηση είναι γεμάτη μεταφορές και σύνθετες έννοιες. Αριστερά: υπαίθριο μαγείρεμα στην Κρήτη. Δεξιά: η κυρία Άννα Σκανδαλάκη. Συνεχίζει με εξαιρετική επιτυχία τη μεγάλη παράδοση της κρητικής μαντινάδας.

ΥΠερ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2014

τική τους αξία, αλλά και για την ιστορική - λαογραφική σημασία τους. Είναι ένας ποιητικός κατάλογος εδεσμάτων και γεύσεων, ένα συναξάρι νοσταλγικών αναπολήσεων για κείνους που πρόλαβαν τα σκουτελικά (τη μικρή ποσότητα φαγητού που πρόσφερε η μια νοικοκυρά προς την άλλη), τις χειρομυλόπιτες και τις μυρωδιές που... «πορίζουνε» από τα κονάκια και «πιάνουν τα σοκάκια». Μέσα από τις λέξεις αναδύεται η μνήμη για τις απλές λαϊκές τροφές με τις οποίες ανατράφηκαν γενιές και γενιές Κρητικών. Απολαύστε τις: Απόψε να τη ’φήσετε ελεύθερη τη σκέψη και σ’ έναν όμορφο καιρό παλιό να ταξιδέψει. Τότες που όλα τα ’καναν τα χέργια των ανθρώπω και τη ζωή κερδίζανε με ίδρω και με κόπο. Την παλαιά νοικοκερά να πάει να ανταμώσει την ώρα που ’ναι έτοιμη τραπέζι για να στρώσει. Βαστά χειρομυλόπιτα στα χέργια τση που αχνίζει και το τηγάνι στη φωθιά ακόμη τηγανίζει. Σύγλινα ψήνει με τ’ αυγά έχει και βρούβες βράσει κι η φαμελιά τση όμορφα απόψε θα περάσει. Πλια πέρα στάρι με χοχλιούς ψήνει η Πηνελόπη ένα φαΐ που ψήνουν το και σήμερο οι ανθρώποι. Στην παραπέρα γειτονιά ψήνουνε τσιτσιρόλια και η γιαγιά του Νικολή ψήνει ξερά φασόλια. Στση Καδιανομανώλαινας ψήνουνε πιταράκια κι οι μυρωδιές πορίζουνε και πιάνουν τα σοκάκια.

η λένε Άννα Σκανδαλάκη και ανήκει σ' εκείνο το σπάνιο είδος ανθρώπων που μιλούν με στίχους. Ίσως να μπορούν να χρησιμοποιούν πιο εύκολα το μέτρο της κρητικής μαντινάδας από τον ίδιο τον προφορικό καθημερινό λόγο. Η Άννα δεν χρειάζεται να ψάξει για το μέτρο και την ομοιοκαταληξία. Κυλά στις φλέβες της η μαντινάδα. Όπως το αίμα! Νομίζεις πως τα δύσκολα για τους άλλους είναι αυτονόητα για κείνην. Αυθύπαρκτα! Την έχομε συναντήσει σε πολλές εκδηλώσεις πολιτιστικών συλλόγων. Συνήθως οι οργανωτές (που την ξέρουν) την καλούν να πει δυο λόγια στο μικρόφωνο. Κι όπως είναι φυσικό, λέει μαντινάδες. Κάθε φορά που την ακούμε μας εντυπωσιάζει. Ιδιαίτερα όταν μετουσιώνει σε ποίηση τη νοσταλγία της απλότητας, της αγνότητας, το δέσιμο του ανθρώπου με το χώρο, την αδιατάρακτη ισορροπία ανάμεσα στον παραδοσιακό πολιτισμό και το φυσικό περιβάλλον. Άλλοτε είναι προετοιμασμένη και διαβάζει τις μαντινάδες της, άλλοτε όχι. Τι σημασία έχει, αλήθεια; Είπαμε, κάποιοι άνθρωποι σκέφτονται με μαντινάδες και μιλούν με μαντινάδες! Δεν χρειάζεται να πάρουν μολύβι και χαρτί για να μελετήσουν και να γράψουν. Πριν από ένα χρόνο περίπου, σε μια εκδήλωση για την παραδοσιακή διατροφή της Μεσαράς, κλήθηκε να πει δυο κουβέντες. Και είπε μαντινάδες. Τις καταγράψαμε. Όχι μόνο για την αισθη-

Ντολμάδες ψήνει η Αργυρή και κεντανέ η Φροσύνη και συνηθίζει η μια τσ’ αλλής σκουτελικό να δίνει. Ξινόχοντρο η Φωτεινιά μ’ όρνιθα ένα κομμάτι ψήνει γιατί είν’ η μάννα τση άρρωστη στο κρεβάτι. Η Βαγελιά επρόβαλε από το παραθύρι έλα, κερά γειτόνισσα, να πάρεις το μαγγίρι. Ψήνει μπουμπουριστούς χοχλιούς πλια πέρα η Παγώνα ενούς παλαιϊνού καιρού αυτή ήτανε η εικόνα. Φαγιά απλά μα νοστιμιά κι αρώματα σκορπούνε στω παλαιώ τσι γειτονιές που ευτυχισμένοι ζούνε. Μα οι εποχές αλλάξανε κι οι χρόνοι πορπατούνε και οι αθρώποι ό,τι ζητούν στα ράφια θα το βρούνε. Όμως δεν είναι αληθινά και νοστιμιά δεν έχουν κι από μιαν άλλη εποχή τσι νοστιμιές ξετρέχουν. Και στον αιώνα που ’ρθαμε τον εικοστό τον πρώτο τσι συνταγές γυρεύομε των παλαιών ανθρώπω. Κι είναι τιμή στα ζάλα ντως απάνω να πατούμε κι όπως εζούσανε αυτοί να μάθομε να ζούμε. Χ

ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΤΙΣ ΔΕΞΑΜΕΝΕΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΜΗΝΑ

Η ΠΟΛΗ ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΟΛΗ! ◗ Ο θαυμαστός υπόγειος κόσμος του ενετικού Χάνδακα, του τουρκοκρατούμενου Μεγάλου Κάστρου

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Οι δεξαμενές του Αγίου Μηνά. Ένας υπόγειος κόσμος που ζητά την ανάδειξή του!

Υπόγειες δεξαμενές, στοές και σήραγγες συνθέτουν έναν άγνωστο κόσμο, που τον περιγράφει καλύτερα ο θρύλος! Ίσως οι μελλοντικές γενιές να αξιοποιήσουν αυτόν τον υπόγειο πλούτο της ιστορικής και πολύπαθης πόλης. Μια πρώτη γεύση αυτού του πλούτου πήραν όσοι κατέβηκαν στις υπόγειες δεξαμενές του Αγίου Μηνά...

ίναι μια πόλη που δεν την ξέρουμε. Το υπόγειο Ηράκλειο. Δηλαδή, θησαυροί χωμένοι στη γη. Δεν είναι μόνο τα σημάδια που άφησαν οι αιώνες στο πέρασμά τους, τα κατάλοιπα των αρχαίων πολιτισμών που ανακαλύπτονται σήμερα στις εκσκαφές των οικοδομών, είναι και οι αρχιτεκτονικές δομές που κατασκευάστηκαν για να μείνουν κρυμμένοι στη γη. Οι δεξαμενές, τα λαγούμια, οι διάφοροι αγωγοί, ακόμη κι οι αποθήκες του παρελθόντος. Πολλά ακούγονται κατά καιρούς για την «πόλη κάτω από την πόλη», κυρίως για τα έργα των Βενετών που ξεχάστηκαν. Ελάχιστοι ξέρουν σήμερα πως κάτω από την περίφημη πλατεία των Λιονταριών υπήρχαν στοές και δεξαμενές που σώζονται σχεδόν

ΥΠερ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2014

αυτούσιες σήμερα. Ο υπόγειος κόσμος του Μεγάλου Κάστρου έχει περάσει στον χώρο του θρύλου. Οι παλιοί μιλούσαν για υπόγειες στοές που διέσχιζαν την πόλη από την μιαν άκρη ώς την άλλη, για μεγάλες κατασκευές που η λαϊκή φαντασία τις μεγεθύνει κάθε φορά, τις κάνει τεράστιες και τις καλύπτει με πέπλους μυστηρίου. Ίσως σε κάποιο μακρινό μέλλον να γίνουν κάποιοι απ' αυτούς τους χώρους επισκέψιμοι. Άλλωστε, όσο και περισσότερες πόλεις αναδεικνύουν τον υπόγειο πλούτο ως σημαντικό κομμάτι της πολιτιστικής τους κληρονομιάς κι ας μην διαθέτουν τη λαμπρότητα της περίφημης «βασιλικής κινστέρνας» της Κωνσταντινούπολης. Προς το παρόν, πάντως, έχει γίνει μια πρώτη προσπάθεια στο Ηράκλειο με πρωτοβουλία της τοπικής Εκκλησίας. Οι ιερείς του Αγίου Μηνά, του Μητροπολιτικού Ναού του Μεγάλου Κάστρου, αποφάσισαν να ανοίξουν, ύστερα από έναν ολόκληρο αιώνα, τις υπόγειες δεξαμενές της εκκλησίας. Για την ιστορία και μόνο ας θυμηθούμε πως ο ναός είχε αρχίσει να χτίζεται λίγο πριν ξεσπάσει η μεγάλη επανάσταση του 18661869 και ολοκληρώθηκε τριάντα και πλέον χρόνια μετά, ύστερα από μεγάλες προσπάθειες της τοπικής χριστιανικής κοινότητας. Τότε, λοιπόν, οι ανάγκες ύδρευσης της πόλης ήταν έντονες. Τα έργα υποδομής είχαν μείνει σχεδόν στάσιμα από την εποχή των Βενετών. Οι μεγάλες επιφάνειες της στέγης του ναού μπορούσαν 77

H ΠΟΛΗ ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΟΛΗ

Ο υπόγειος κόσμος του Χάνδακα παραμένει άγνωστος και αναξιοποίητος. Μακάρι να ευοδωθεί το εγχείρημα στον Άγιο Μηνά. Και να συνεχιστεί...

να συγκεντρώσουν σημαντικές ποσότητες βρόχινου νερού. Κι αυτό το νερό να διατίθεται για τις ανάγκες των κατοίκων. Επειδή η διπλανή πλατεία (της Αγίας Αικατερίνης) βρίσκεται σε χαμηλότερη στάθμη από την πλατεία του Αγίου Μηνά και από το επίπεδο του ναού, το νερό διοχετευόταν εκεί και συνέβαλλε, για πολλές δεκαετίες, στην ύδρευση της πόλης. Μια στενή καταπακτή οδηγεί από το εσωτερικό του ναού στο υπόγειο. Δεν είναι εύκολη η πρόσβαση, άλλωστε το έργο δεν είχε κατασκευαστεί για να είναι προσβάσιμο. Για να κατεβεί κανείς πρέπει να χρησιμοποιήσει μια στενή ανεμόσκαλα μεγάλου μήκους.

Αρκεί μια πρόχειρη εξέταση του χώρου για να καταλάβει κανείς με πόση επιμέλεια και πόση μελέτη είχε κατασκευαστεί το έργο. Το νερό της βροχής διοχετευόταν από τις στέγες, μέσα από ένα σύστημα αγωγών, σ' ένα καλοχτισμένο και στεγανοποιημένο συγκρότημα δεξαμενών. Εύκολα μπορεί να φανταστεί κανείς πως ο αρχιτέκτονας (ο Αθανάσιος Μούσης) και οι μαστόροι εκείνου του καιρού προσπαθούσαν να μην αφήσουν ούτε σταγόνα νερού να πάει χαμένη. Σύμφωνα με τον προϊστάμενο της εκκλησίας, π. Μανώλη Σταυρουλάκη, οι δεξαμενές δεν είχαν ανοιχτεί από το 1911! Μόνο τώρα, έναν αιώνα και δυο χρόνια μετά (τέλη του 2013), ξανακατέβηκαν άνθρωποι σ' αυτόν τον χώρο. Πολλές ιδέες έχουν ακουστεί μέχρι σήμερα για την αξιοποίηση του χώρου. Γίνεται λόγος ακόμη και για τη δημιουργία ενός εκκλησιαστικού μουσείου. Η υλοποίηση ενός τέτοιου έργου θα απαιτούσε τη δημιουργία μια νέας εύκολης εισόδου, μάλλον από την πλατεία της Αγίας Αικατερίνης. Πάντως, ο Μητροπολιτικός ναός του Αγίου Μηνά διαθέτει τόσα εκκλησιαστικά κειμήλια, τόσα τεκμήρια της ιστορίας και της θρησκευτικής - κοινωνικής προσφοράς του, που θα μπορούσαν από μόνα τους να συγκροτήσουν ένα αξιολογότατο μουσείο! Χ